Қыстайтын құстар түрлерін анықтау

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ҚҰСТАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТОПТАРЫ
1.1 Құстардың территорияға қатысты бөлінуі
1.2 Қыстап қалатын құстар
2 КӨКШЕТАУ ӨҢІРІНДЕ ҚЫСТАЙТЫН ҚҰСТАР
2.1 Өңірдегі жыртқыш құстардың алуан түрлілігі
2.2 Өңірде сирек кездесетін құстардың сипаттамасы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ

Құстар жоғарғы сатыдағы омыртқалылардың ұшуға бейімделген ерекше маманданған бұтағы деуге болады. Құстар генетикалық жағынан рептилилерге жақын, оның прогрессивті бұтағы. Құстарды рептилилерден ажыратуға болатын белгілері: а) құстардың орталық нерв системалары жақсы жетілген, сондықтан олар әртүрлі жағдайларға бейімделіп, мінез-қылықтарын өзгертеді. б) денесінде зат алмасу процесінің жылдамдығы мен дене жылуының реттелуінің дұрыс болуына байланысты температурасының жоғары және тұрақты болуына әкеліп соққан. в) ауа кеңістігінде ұшу қабілеті көпшілігінің қозғалу, я өрмелеу қабілетін жоймаған. г) көбею біршама жетілген (жұмыртқаларын басуы және балапандарын қоректендіруі).
Құстардың көрсетілген прогрессивтік белгілері, кластың жастығына қарамай олардың жер шарының алуан түрлі тіршілік орталықтарына тарауына мүмкіндік туғызған. Қазіргі уақытта құстардың 31 отрядқа топтасатын 8000-нан аса түрі бар.
Қазіргі кезде жер бетінде құстардың 9000-ға тарта түрлері, бұрынғы КСРО-да шамамен 800-дей және Қазақстанда 498 түрі мекендейді. Осы заманғы құстар 28 отрядқа топтастырылады. Жойылып кету қауіпі бар және, сирек кездесетін құстардың 200 түрі мен 83 тұртармақтары ХТҚО-ның, 80 түрі бұрынғы КСРО-ның және 56 түрі Қазақстанның Қызыл кітабына (1996) тіркелген.
Зерттеу өзектілігі. Қыстап қалатын құстар деп өз елді мекенінде жыл бойы қалатын құстарды айтады. Жануралар ауа температурасына бейімделіп қана қоймай, өзінің жеке ерекшеліктері мен аумақтың жем базасының мамандандырылуын да басшыдыққа алады. Суық кезде жылуды сезінетін тек тоқ құстар ғана. Соған сәйкес, қыстайтын құс қар арасынан өзіне азық таба алуға бейім болу керек. Демек, жәндіктермен қоректенетін құстар қыс кезінде оңтүстікке ұшып кетеді.
Жидектерді қанағат тұтатын құстар мен, тышқандар мен қояндарды аулайтын жыртқыш құстар қыстап қалады.
Қазақстанда қыстайтын құстардың саны шамамен 70 - ке жуық.
Зерттеу нысаны: қыстайтын құстар
Зерттеу мақсаты. Көкшетау өңірінде қыстайтын құстарға сипаттама беру.
Зерттеу міндеттері:
oo Құстардың экологиялық топтарын сипаттау:
oo Құстардың территорияға қатысты бөлінуіне сипаттама беру;
oo Қыстайтын құстар түрлерін анықтау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Бұл жұмыстың жаңалығы, оқушыларға құстардын ғажайып әлеміне қызықтыру, себебі қызығушылықпен бірге - өздерінде бұл әлемді терең, жақын тану тілегі пайда болады. Ал бұл бай табиғатты толық сақтауға мол үлес қосады. Өз оқулықтарындағы құстар жайлы қысқаша берілген мәліметтерді бұл жұмыс арқылы кеңінен толықтыра аласыңдар.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Курстық жұмыстың қорытындылары мен тұжырымдарын жоғары оқу орындарында осы сала бойынша білім алып жатқан бакалаврлар мен магистранттарға, сондай-ақ құс тіршілігіне қызығушылық танытатын оқырмандарға пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының әдіс - тәсілдері: ғылыми әдебиетті оқып талдау, бақылау, салыстыру, талдау, жинақтау әдістері арқылы іске асыру.
Құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ҚҰСТАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТОПТАРЫ

Жалпы тіршілік барысы мен оның кейбір көріністеріндегі ырғақтылық барлық жануарларға тəн құбылыс. Оның негізіне тіршіліктің мəнін құрайтын арнайы биохимиялық жəне фи зиологиялық реакциялар жатады. Тəуліктің əртүрлі кезеңдеріндегі экологиялық жағдайлардың біркелкі болмауы жəне
Жер шарының көптеген аудандарына тəн сыртқы орта факторларының маусым бойынша өзгеруі эволюция процесінде биологиялық ырғақтардың қоршаған ортаның тəуліктік жəне маусымдық өзгерістеріне сəйкес келуіне алып келді. Ол тіршіліктің əртүрлі фор маларының уақыт бойынша оларға сыртқы орта жағдайларында сəйкес келетін қолайлы уақыттарында жүзеге асуына жол ашты. Тіршіліктің тəуліктік жəне маусымдық кезектілігі құстар үшін де өте маңызды.
Құстардың тіршілігі, басқа жануарлардағыдай, суық жəне қо ңыржай климатты ендіктерде жыл маусымы бойынша күрт өзгерістерге ұшырайтын жағдайда өтеді. Маусымдық үлкен өзгерістерге температура, күннің ұзақтығы мен жарықтың қарқындылығы, қоректің молдығы мен сапасы жəне оның табу жағдайлары, т.б. жатады. Құстар класы үшін өте жоғарғы деңгейдегі биологиялық бел сенділік жəне оны тəулік ішіндегі уақыттар бойынша нақты бөлінуі тəн.
Осы өзгерістердің əсерлерінен əрбір популяцияда жəне жеке түрде оларға тəн тұқым қуалайтын тіршіліктің жылдық режимі қалыптасады. Биологиялық кезеңдер белгілі бір тəртіп бойынша алмасады, бұлар белгілі маусымдық жағдайларға тура келеді. Əр түрде жылдық циклді құрайтын биологиялық құбылыстар белгілі бір кезеңдерде организм мен орта жағдайларының қарымқатынастық сипатына қарай жүзеге асады. Орта факторларының маусымдық өзгерістерінің барысы əртүрлі ендіктерде түрліше жүзеге асатын болғандықтан бір түрдің əртүрлі популяцияларында биологиялық құбылыстардың мерзімі де түрліше жүреді.
Көптеген құстар күндіз белсенді, десе де белсенділігі түнмен байланысты болатын түрлер де кездеседі. Əртүрлі құстарда болатын тəуліктік ырғақтардың эволюция барысында қалыптасуын анықтайтын бірнеше басты факторлар бар. Олар:
1) қоректік нысандардың белсенділігі;
2) қоректі аулаудың ең тиімді жағдайлары;
3) класс ішіндегі қоректік бəсекелестік.
Бірінші топқа жататын факторлар күндіз белсенділік тіршілік ететін насекомқоректі жəне балыққоректі құстардың, сол сияқты күндізгі жыртқыштардың пайда болуының басты себебі болып табылады. Қорегін табуда көру анализаторлары маңызды орын алатын көптеген басқа құстар да (дəнқоректілер, жемісқоректілер, шырынқоректілер жəне т.б.) күндіз белсенді тіршілік етуге көшкен.
Қоректік бəсекелестік түнгі формалардың қалыптасуына негіз болады, өйткені бұл құстардың белсенділігі қоректік бəсекелестері дем алып жатқанда артады.
Түнде белсенді тіршілік етуге көшкен құстарда көру органдарының құрылысы мен қызметі, сол сияқты құстар мінез-құлқындағы əртүрлі анализаторлардың атқаратын рөлі де өзгерген.
Тəулік бойында құстар үнемі белсенді болмайды, белсенділік дем алумен кезектесіп, алмасып отырады. Мысалы, торғайтəрізділер отрядына жататын көптеген күндізгі құстарда жаз айларында, балапандарын қоректендіру кезеңінде, белсенділігі таң ертең артады, түске қарай төмендейді жəне кешке, күн батарға қарай қайтадан артады.
Осы сияқты белсенділік пингвиндер шоғырларында да байқалады. Екі-төрт апталық жастағы балапандарда да белсенділіктің осындай 2 шыңы - таңертең жəне кеште байқалады. Қоректенуге байланысты белсенділіктің таң ертең артуы түнде жұмсалған энергетикалық қорларды қайтадан қалпына келтіру, ал кешкі белсенділік осы қорларды жинау үшін қажеттіліктен тууы мүмкін деген көзқарас бар.
Қыс айларында оңтүстікке ұшып кетпейтін құстардың белсенділігі тəуліктің жарық бөлігінде біршама қарқынды əрі бірыңғай, өйткені қысқа күнде қорегін көптеп аулау қажет. Бұл уақытта белсенділіктің төмендеуінің ырғақтық сипаты болмайды жəне ол қолайсыз ауа-райына (қар жауу, жел, жаңбыр жəне т.т.) əсерінен жүзеге асады. Барлық күндізгі құстардың түнге 163 қарай зат алмасуы, яғни дене температурасы төмендейді, тіпті, мидың температурасы да тəулік бойынша өзгеретіні тауықтармен жүргізілген тəжірибелерде анықталған.
Түн құстарының (мысалы, жапалақтар немесе тентекқұстар) белсенділігінің де фазалық сипаты болады. Мысалы, кəдімгі жапалақтың ымыртта жəне таң алдында, сол сияқты түн ортасында белсенділігінің артатыны белгілі. Бұл құстарда, мысалы жапалақтарда газ алмасу мен дене температурасы күндізге қарағанда, түнде біршама жоғарылайды.
Қазіргі кезде құстардың белсенділігінің тəуліктік ырғақ тарының негізіне тұқым қуалайтын физиологиялық процестердің эндогенді циклдердің 24 сағатқа жақын кезеңі жататыны белгілі. Мұндай циклдік процестер циркадтық (лат. сirca-маңы жəне diesкүн) ырғақтар деп атайды. Циркадтық ырғақтар таза күйінде тек жануарларды сыртқы ортаның тұрақты жағдайларында ұстағанда ғана жүзеге асады. Мысалы, құстарды ұзақ уақыт қараңғыда немесе жарықта ұстағанда белсенділіктік циклдік өзгеруі қалыпты жағдайдан біршама ауытқиды.
Құстар тіршілігінде жарық режимінің тəуліктік ауытқуы да маңызды рөл атқарады, өйткені көру рецепциясы көптеген түрлердің тіршілік əрекеттерінде басты орын алады. Күн мен түннің ауысуы күндізгі, сол сияқты түн құстарының белсенділігі нің басталуы мен аяқталуының сигналдық факторы болып саналады. Күн мен түннің маусымдық өзгерістері де құстар бел сенділігінің басталуы мен аяқталуына сəйкес ауытқып отырады.
Табиғатта қысқа айларда құстардың белсенділігі ұзақ күндері бар айларға қарағанда, ертерек басталатыны белгілі. Тіпті, құстардың жарықтың қарқындылығының, жарықтың спектралды құрамының, көкжиектен күннің жоғарылауының жəне т.б. өзгеруіне жауап беретіні де белгілі. Поляр аймағында, жаз айларында, күн мен түннің нақтылы ауысуы болмағандықтан көптеген құстардың белсенділігі тəулік бойы, қорегін аулау мен басқа да тіршілік əрекеттерін жүргізу жəне қысқа дем алу кезеңдерімен, алмасып отырады.
Ауа температурасы да құстардың белсенділігіне əсер етеді, десе де бұл көп жағдайда жанама түрде қорегін іздеуге əсерін тигізеді.
Жарықтың маусымдық өзгеруі тек тəуліктік белсенділікке ғана емес, сонымен қатар құстардың тіршілігіндегі маусымдық кезеңдерінің өзгеруінде де үлкен рөл атқарады. Жарық ұзақтығының маусым бойынша өзгеруі жыныс клеткаларының өсуі мен көбею, көбею алды мен көбею соңындағы түлеу, миграцияалды жағдайы мен миграция басталу процестерін реттейді. Осындай маусымдық құбылыстарға дайындық пен олардың өтуі күрделі нервтік-гуморалдық тетіктер жəне олардың жылға жуық эндогенді циклдері арқылы анықталады.
Фотопериодтың маусымдық өзгеруі уақыттың сыртқы тітіргенгіштіктері ретінде əсер етеді, яғни маусымдық процестердің түсу мерзімін сыртқы жағдайлардың жылдық циклдерімен сəйкестенеді. Маусымдық циклдердің фотопериодтық реттелуі өте күрделі əрі уақыт бойынша тұрақты болмайды.

1.1 Құстардың территорияға қатысты бөлінуі

Маусымдық миграцияны құстар организмінің қажеттілігі мен тіршілік жағдайының сəйкес келмеуі деп қарастырған дұрыс. Мұндай сəйкессіздік, бір жағынан қоршаған ортаның маусымдық өзгерістерінің нəтижесі болса, екінші жағынан организмнің бір тіршілік кезеңінен екіншісіне өткендегі жаңа қажеттіліктің туындауы.
Организмнің қоршаған орта қоятын талаптарының күрт өзгеруі негізгі үш биологиялық кезеңнің ауысуына байланысты. Олар: көбею, түлеу жəне ұядан тыс кезең. Осы кезеңдердің əрқайсысына құстардың маусымдық миграциясы: көктемгі ұялайтын жерге байланысты миграция, түлеу миграциясы, ұядан ұшқаннан кейінгі қоныс аудару, күздік- қыстық қоныс аудару жəне қыстауға ұшып кету сəйкес келеді. Көбею кезінде құстар ұяға байланады.
Олардың барлық тіршілігі ауданы шағын ұялау территориясында өтеді, өздеріне жем табады жəне балапандарына жем жинайды. Көбею кезеңі аяқталған соң, балапандары қанатына қонғаннан кейін көптеген құстар бұл территорияны тастайды. Жемін іздеп, қорек мол жерлерге кете бастайды. Мұндай қоныс аудару көпшілік құстарға тəн. Жыл құстары үшін ол бірте-бірте күзгі ұшып кетуге жалғасады.
Құстардың маусымдық миграциясы барлық географиялық ендіктерде жəне жер шарының барлық өңірлерінде байқалады. Маусым бойынша тіршілік жағдайы күрт ауысса, сол сияқты құстардан маусымдық миграциясы да анық байқалады.
Əртүрлі құстардың экологиялық икемделуі бəрінде бірдей болмайды, осыған орай тіршілік жағдайының маусымдық өзгеруіне түрліше бейімделеді. Эволюция процесінің барысында бір түрлердің қыстың қатал жағдайында тіршілік етуге арнайы бейімделушіліктері болады.
Мұндай бейімделушіліктерге қорегінің ауысуы, мекендеу ортасының алмасуы, қауырсындарының қалыңдауы мен мамықтарының артуы, қонақтау жəне ауа райының қолайсыздығынан қорғану үшін баспана пайдалану жəне т.б. жатады. Мұндай түрлер сол жерлерде оңай қыстап шығады немесе шамалы ғана қонысын ауыстырады. Басқа түрлерде жоғарыда айтылған бейімделушіліктер байқалмайды, байқалған күнде де олар əлсіз келеді.
Мұндай құстар жазғы мекендеу орындарын тастайды жəне тіршілік үшін қолайлы жерлерге ұшып кетеді, осылайша қыстың қатаң жағдайынан құтылады. Ұшып келу-кету жəне отырықшылық қыстағы тіршілік жағдайға бейімделушілік дəрежесін анықтайды.
Қыстың қатал табиғатына бейімделу сипатына қарай құстар үш санатқа (категорияға) бөлінеді: отырықшы құстар, жыл бойы бір жерде мекендейтіндер (үй торғайы, шіл, меңіреу құр жəне басқалары), көшпенді құстар, белгілі ендікте əр бағытта күз-қыс айларында қорегін іздеп орын алмастыратындар (көк шымшықтар, суықторғайлар, ақ шіл жəне басқалары), жыл құстары, жылда тұрақты түрде қыстауға ұшып кететіндер (қаздар, үйректер, тырналар, қарлығаштар жəне т.б.).
Бұлай болу шартты ғана, өйткені жоғарыда көрсетілген категориялар арасында өте байқалмайтын аралық формалар да кездеседі. Тіпті, бір түрдің əртүрлі популяциялары əрі отырықшы не көшпелі, не болмаса, жыл құстары да болуы мүмкін. Маусымдық миграциялардың жалпы себептері азды-көпті болса да түсінікті. Мысалы, құстар организмінің физиологиялық жағдайлары жылдық циклдің əртүрлі биологиялық кезеңдерінде өзгереді, осыған орай олардың мекендеу ортасына деген талаптары да өзгереді.
Құстар бір орында қоршаған орта жағдайында организмнің талабына сай келгенше қалады. Егер бұл тепе- теңдік бұзылса, басқа биотопқа ұшып кетсді. Десе де құстарға мекендеу ортасын табуға түрткі болатын жəне миграция жасауға итермелейтін себептер өте күрделі жəне соңына дейін толықтай анықталмаған.
Құстардың маусымдық миграция жасауына негізінен қорек деңгейінің сыртқы орта жағдайының өзгеруіне қарай маусымдық өзгеруі, сонымен қатар организмнің энергетикалық балансына жəне онымен тікелей байланысты жыныстық фазасының əрі эндокринді бездердің кезеңдік белсенділігінің өзгеруімен байланысты болады. Отырықшы құстарда миграцияға деген құлшыныс (талпыныс) болмайды, өйткені олар қыс жағдайларын басынан өткізуге жақсы бейімделген, ал көшпенді құстар мұндай өзгерістерді қиын өткізеді. Осыған орай оларда маусымдық миграцияның қарапайым формасы басқа биотоптарға орын алмастыратын қоныс аудару дамыған.
Қоныс аудару дегеніміз - қорек іздеуге байланысты орын алмастыру.

1.2 Қыстап қалатын құстар

Қысы суық, қорек қоры аз жылдары қоныс аудару күшейетіні белгілі. Құстардың кейбір түрлерінде, суық климаттық белдеулер шегінде шамалы қоныс аударатындарда күзгі ұшып кетуге түрткі болатын себептер - қорек жетіспеуі жəне температура жағдайының қолайсыздығы.
Көпшілік жыл құстарының күзде ұшып кетуі жоғарыда айтылған құстардағыдай қоршаған ортадағы тіршілік жағдайларының төмендеуіне емес, ол екінші факторларға, солардың жақындап қалуы мен түсуін ескертетін факторларға байланысты. Жыл құстарының уақытында ұшып кету биологиялық жағынан ұтымды, өйткені бұл құстар күз-қыс кездерінде түсетін қоршаған ортаның өзгерісіне шыдамайды. Осылайша олар қорек азайғанша немесе жағымсыз жағдайлар əлі түсе қоймаған кезде ертерек ұшып кетеді. Бірақ ұшып кетуге не себеп болды деген сұрақ əлі толық зерттелмеген. Оларға тірі сол сияқты өлі табиғаттың маусымдық өзгерістері жатады. Десе де əрбір популяция мен түр үшін бұлар əртүрлі болатыны сөзсіз.
Құстардың белгілі бір сыртқы тітіркендіргіштерге сезімталдылығы миграция кезінде күрт артады, бұл организмде жүретін физиологиялық өзгерістерге байланысты. Бұл өзгерістер эндокринді жүйенің, əсіресе гипофиз, гипоталамус, қалқанша бездің əсерімен жүзеге асады. Жыл құстары жылына екі рет: миграция алдында жəне миграция кезінде ерекше физиологиялық күйде болады. Бірінші жағдайда метоболизм өте терең өзгерістерге ұшырайды, бұл кезде денеге май заттары алысқа ұшатын құстарда көптеп жиналады.
Миграция кезінде май қоры жұмсалады, бірақ дем алғанда жəне қоректенгенде қалпына тез келеді. Маусымдық миграцияның барлық формалары азды-көпті болса да тұқым қуалайды, десе де, оның сигналдық табиғаты бар, яғни ортаның белгілі бір факторларының əсерлерімен жүзеге асады. Сигналдар сипаты, олардың күші (тікелей экологиялық маңызы) əртүрлі түрлерде түрліше жəне ол жылдық тіршілік циклі мен тұқым қуалаушылықтың қаншама беріктігіне байланысты.
Нағыз жыл құстарында ортаның өзгерісі, ал көшпенді құстарда тікелей қорек жетіспеуі мен температураның төмендеуі əсер етеді. Маусымдық миграция күз бен көктемде жаппай болады жəне айқын байқалады. Десе де, миграция мерзімдері əртүрлі түрлерде түрліше өтеді. Əрбір географиялық аймақта, жеке түр, тіпті, əрбір популяция үшін ерекше болады. 196 Қыстауға бəрінен бұрын насекомқоректі құстар (ұзынқанаттар, қарлығаштар, шыбыншылар, мысық торғайлар жəне т.б.) немесе майда су омыртқасыздармен қоректенетін түрлер (əртүрлі шалшықшылар) ұшып кетеді.
Ең соңынан, күз кезінде де қорекпен толықтай қамтамасыз етілетін өсімдікқоректі құстар (ақтұмсық қарға, шетен сайрауығы, қаздар, үйректердің көптеген түрлері жəне басқалары) ұшады. Бұл құстар мекендейтін орта жағдайы мүлдем төмендегенде ғана (су қоймаларын мұз басу, қорек қорының азаюы жəне оны табу қиындығы жəне т.т.) жылы жаққа ұша бастайды.
Көктемгі ұшып келу керісінше, жүзеге асады: алдымен, өсімдікқоректілер, кейіннен насекомқоректілер келеді. Маусымдық миграцияның мезгілі құстың жынысы мен жасына байланысты. Күзде бірқатар түрлердің жастары алдымен, одан кейін кəрі аналықтары, ең соңында кəрі аталықтары (жаурауық, қамыс сұлыкеші, түз бозторғайы, күйкентай жəне басқалары) ұшатыны белгілі. Көктемде үншіл құстардың аталықтары ертерек, содан соң аналықтары (жаурауық жəне т.т.) ұшып келсе, көшпелі құстардың аталығы мен аналығы бір мезгілде ұшып келеді. Ұшып келу-кету барысына ауа райы үлкен əсер етеді. Көктемде температураның күрт көтерілуі немесе күзде төмендеуі бірқатар түрлердің жаппай ұшып келуіне (ұшқыр үйрек-морянка, тұрпандар) немесе кетуіне (қаздар, аққулар) себепші болады. Жел ұшып келу-кету жылдамдығына, ұшу бағытының өзгеруіне алып келеді. Сол сияқты жел ұшу биіктігіне де əсер тигізеді.
Жауын-шашында құстың қоныс аударуында белгілі орын алады. Үншіл құстар жəне кейбір су құстары жаңбыр жауатын аудандарды айналып өтеді, бірақ əлсіз жаңбырдың əсері жоқтың қасы. Тұман ұшып келу-кетуді баяулатады, оның биіктігін төмендетеді, қалың тұманда көптеген құстар ұшпайды. Көптеген құстар топтанып қоныс аударады, əрбір түр үшін белгілі бір сап құрып ұшады. Мысалы, тырналар, қаздар бұрыш не сына түзіп, үйректер-қиғаш қатар, не бұрыш құрып, қызғыштар-созылған тізбек, ал көптеген майда үншіл құстар-қалың жинақталған топ түзеп ұшады. Топтың көлемі де əртүрлі болады. Топтағы құстар жеке құстарға қарағанда, біршама қоңды болып келеді. Ұшып келу-кету тек күндіз ғана емес, сонымен қатар түнде де жүзеге асады. Күндіз негізінде ірі құстар (тырналар, қарғалар, жыртқыштар), ал майдалардан күні бойы қоректеніп те үлгеретіндер (қарлығаштар, сұлыкештер, бозторғайлар жəне т.б.) ұшады. Түнде бұл құстар дем алады. Түнде күндіз қоректеніп, қарнын тойдыратындар (майда насекомқоректілер, батпақ құстары, көптеген шалшықшылар жəне т.б.) ұшады. Бірқатар құстар (қызғыш, қара торғай жəне басқалары) күндіз де, түнде де қонысын аудара береді. Ұшып келу-кету де биіктігі де түрлі құстарда түрліше. Үйректер, татреңдер теңіз деңгейінен 2200-2400 м, ақтұмсық қарғалар-3300 м, тырналар, шалшықшылар, үншіл құстар Гималай тауының үстімен 6000м, ал қаздар тіпті, 9500 м биіктікте ұшып өтетіні белгілі. Десе де, көптеген құстар біршама төмен, 450-750 м, ал майда құстар 100 м-ден төмен ұшып өтеді. Миграция кезінде көпшілік құстардың ұшу жылдамдығы сағатына 50-100 км болады. Бірақ та тəуліктік ұшып өту жылдамдығы бұдан төмен, өйткені миграция кезінде олар дем алуға, қоректенуге тоқтайды.
Майда торғайтəрізділер орта есеппен тəулігіне 50-60 км (кейде 15-20 км), ақ лəйлік 60 км, көкек 80 км, үйректер, ұзынқанаттар 100 км қашықтыққа ұшады (соңғысының жылдамдығы сағатына 150-160 км-ге жетеді). Көптеген құстардың ұшып келу-кетуі қалыпты өтпейді. Мысалы, жолақ тағанақтың көктемгі ұшып келуі 60, ал күзгі ұшып келуі 100 күнге созылады (тəулігіне орташа 200 км ұшады). Б.Губиннің (2004) деректері бойынша жорға дуадақтар көктемде 48 тəулікте ұшып 2328 км артқа тастап, ұялайтын жерлеріне 7 рет қонып (132-795 км-ден кейін қонып отырған) жетсе, ал күзде қыстайтын жерлеріне 14-73 тəулікте 1600-2300 км ұшып (24-323 км-ден кейін қонған) жеткен.
Құстардың ұшып келу-кету бағыттары алуан түрлі жəне ең алдымен ұялайтын жəне қыстайтын орындармен анықталады. Əдетте, күзде Еуропадан құстар батыс, оңтүстік-батыс, оңтүстік бағыттарда сирек қоныс аударса, Солтүстік Азиядан оңтүстікке, оңтүстік-батыс қа, оңтүстік-шығысқа, өте сирек шығысқа қарай ұшады. Көктемгі қайтып келу кері бағыттарда жүзеге асады, бірақ күзгі ұшып келу жəне көктемгі ұшып келу əруақытта бірдей болмайды. Өйткені 198 көктем мен күздегі ауа райы жағдайлары жəне қорек қоры кейбір аймақтарда бірдей болмайды. Құстардың ең бір ерекшелігі ұшып келіп-кету кезінде кеңістікті бағдарлауы болып табылады. Құстардың кеңістікті бағдарлауын көптеген зерттеушілер əртүрлі əдіс-тəсілдерді пайдалана отырып зерттеді. Кеңістікті бағдарлаудың тетігін (механизмін) түсіндіру үшін əртүрлі теориялар ұсынылды. Бір авторлардың пікірінше, құстар кеңістікті атмосферадағы электр жəне магнит өрістерінің көмегімен бағдарлайды; екіншілері жердің айналуының механикалық эффектісімен (Кориолис эффектісі) байланыстырады; үшіншілері құстардың кеңістікті бағдарлауы аспан əлеміндегі жарықтарға сүйенетінін ұсынады жəне т.б. Қазіргі күнге дейін ұсынылған теориялар қойылған сұраққа толықтай əрі нанымды жауап бере алмайды.
Сібірде барлық үштік кезеңде қоңыржай климат басым жəне жоғарғы үштікте қазіргіге азды- көпті жақын болды Осы айтылғандар қазіргі Палеарктикалық құстардың маусымдық миграциясы төменгі үштік кезеңде, орта жəне жоғарғы эоценнен бастап, пайда болуы мүмкін деген қағиданы теріске шығармайды. Бұл кезде Еуропаның субтропикалық аймағында құстар көшіп-қонып жүрсе, ал солтүстік Еуропаның қоңыржай 201 климаты жағдайында жəне Сібірде нағыз ұшып келу-кету айқын байқалады. Плейстоценде төрттік кезең күшті суық түсуімен ерекшеленеді, осыған орай бұл кезеңде құстардың ұшып келу-кетуі ары қарай дамыды. Мұздық заманның суық климаты, суық жəне қоңыржай аймақтарды, жыл маусымдарының ерекшеліктерін кеңейтті.
Осыған байланысты миграциялардың жалпы саны артты жəне ұшып келу-кету қашықтығы ұзарды. Мұз басудан кейінгі жылыну, əсіресе, құрғақшылық кезеңде, жыл құстарының санының азаюына, ал бұған керісінше, көшпенді жəне отырықшы құстардың санының көбеюіне алып келуі мүмкін. Өсімдікқоректі жəне аралас қоректі кейбір жыл құстарының ұшып келу-кету қашықтығы қысқарды. Бұл санаттағы құстар мұз басу кезеңінде қыстау болмайтын суық климаттағы жерлерде ойдағыдай қыстап шығуға бейімделген болуы керек. Құрғақшылық кезеңінен кейінгі ары қарай аздаған суық түсу көрсетілген өзгерістерді біршама теңестірді жəне ақырында қазіргі құстардың маусымдық миграциясын анықтады. Қыстау. Құстардың қыстайтын территориялары климаттық жағдайлары əртүрлі ендіктерде жатыр (48-сурет). Қыста құстардың қоректік жəне тіршілігінің басқа да жағдайларын температура, жарық ұзақтығы, қар мен мұз басу мерзімдері əсер етеді. Осы факторлардың сипатына қарай қыстау территорияларын шартты түрде 3 климаттық белдеулерге бөлуге болады:
Олар: 1-қысы суық аймақ; 2-қысы жұмсақ аймақ; 3-қысы жылы не қарсыз аймақ (49-сурет). Олардың əрқайсысы құстардың қыстауына əртүрлі жағдайлармен əсерін тигізеді.
Қысы суық аймаққа Еуразия мен Солтүстік Американың территориялары жатады. Бұл жерлер құстардың қыстауына қолайсыз-қорек аз, жарық қысқа, қар мен мұз жамылғысы қалың əрі тұрақты. Осы жəне басқа да жағдайлар бұл аймақта қыстап шығуға бейімделген құстардың түрін шектетеді. Бұл аймақта ТМД елдерінде кездесетін құстардың 156 түрі қыстайды, ол маусымдық қоныс аударатын құстардың 25%-ын құрайды. Ауланатын құстардан бұл аймақта (Арктиканың қатпайтын суқоймалары мен аралдары, тундра, орман белдеуі, дала, шөлейт жəне шөлдің бір бөлігі) тауықтəрізділердің (ақ жəне тундра 202 шілдері, құр, меңіреу құр, сұр шіл жəне басқалары) жартылай отырықшы тіршілік ететін немесе көбею аудандарында шамалы көшіп-қонатын түрлері қыстайды. Бұлардың арасынан тек бөдене ғана Африка, Азия мен Еуропаның оңтүстігіне қоныс аударады. Атлант, Тынық жəне Солтүстік мұзды мұхиттың қатпайтын суларына су құстар, əсіресе, балықпен, балық өндірісінің қалдықтарымен жəне теңіз омыртқасыздарымен қоректенетін нағыз теңіз құстары қыстайды. Бұл топқа мұнтаздардың барлық түрлері, соның ішінде маймаққаздар (гагаралар), үйректерден мамық үйрек (гага), тұрпандар, ұшқыр үйректер (морянка), шағалалардан қызғылт, ақ, поляр, үшсаусақты жəне т.б. жатады. Барлығы бұл аймақта қыстауда су қоймаларынаң 39 түрі, яғни барлық қыстайтын түрдің 25%-ы кездеседі.
Қысы жұмсақ аймаққа Еуразия, Африка мен Солтүстік Американың қысы жұмсақ, жарығы ұзақ, қар жамылғысы жұқа əрі тұрақсыз, суқоймалары қатпайтын территориялар жатады. Бұл аймақ Батыс Еуропаның үлкен бөлігін, Жерорта теңізінің солтүстік жағалауы мен аралдарын, Алжир, Қара теңіздің ба48-сурет.
Құстардың қыстау миграциясы тыс жəне оңтүстік жағалаулары, Оңтүстік Қырым, Кавказсырты, Каспийдің оңтүстік жағалауы, Орта Азия мен Орталық Азияның оңтүстік бөлігі, Кіші жəне Алдыңғы Азия, Оңтүстік Қытай, Оңтүстік Жапония, Солтүстік Американың оңтүстік аудандарын қамтиды. Көлемі жағынан бұл аймақ алдыңғы жəне үшінші аймақтарға қарағанда əлде қайда кіші келеді. Бұл аймақта сулық жəне құрлықтық қорек қоры біршама бай, қар жəне мұз жамылғысы тұрақсыз. Жоғарғы температура құстардың қорекке деген қажеттілігін төмендетеді, ал күннің ұзақтығы қорекке деген талабын толықтай қамтамасыз етеді. Осыған орай, бұл аймақта, салыстырмалы түрде көлемі кіші аймақта, миграция жасайтын құстардың 176 түрі не 29%-ы қыстайды.
Ауланатын құстардан тауықтəрізділердің өкілдерінен басқа кейбір кептерлер жəне əсіресе су құстары қыстайды. Бұл жерде ТМД елдерінде кездесетін барлық қаздар, аққулар, өзен жəне сүңгуір үйректер, қасқалдақтар, бейнарықтар, сұқсырлар, суқұзғындары, бірқазандар, қоқи қаз, шағалалар қыстап шығады. Кейбір құтандар (үлкен ақ, кіші ақ құтандар, əупілдектер) жəне шалшықшылар (қызғыш, бізтұмсық, үлкен шалшықшы, 49-сурет. ТМД елдері құстарының климаттық зоналары бойынша орналасуы: 1-қысы суық аймақ; 2- қысы жұмсақ аймақ; 3-қысы жылы не қарсыз аймақ 204 тауқұдірет, шаушалшық (гаршнеп), шөпілдек жəне т.б.) қыстап қалады.
Бұл аймақтағы суы қатпайтын теңіз жəне ішкі суқоймаларында су құстарының негізгі, жаппай қыстайтын орындары болып табылады. Бұл аудан Еуропаның солтүстік батысы (Англия, Голландия, Германия мен Данияның солтүстік аудандары), Жерорта теңізінің солтүстік, жағалаулары мен аралдары, əсіресе, Дунай, Днепр, Кубанның төменгі ағысы, Каспий теңізінің оңтүстік жағалауы, Орта жəне Орталық Азия, Кіші Азия (Сирия, Иран, Ирак), Орта жəне Оңтүстік Қытай территорияларын қамтиды. Қысы жылы немесе қарсыз аймақ. Жыл бойы жылы климаты жəне қардың болмауымен сипатталады.
Бұл аймақ негізінен Солтүстік жəне оңтүстік жарты шарда тропиктері мен субтропиктерін қамтиды. Бұл аймақ құстар қыстау үшін ең оңтайлы корек қоры мен температура, жарық жəне басқа да тіршілікке қажетті жағдайлармен қамтамасыз етілген. Осыған байланысты мұнда ТМД елдерінен миграция жасайтын құстардың 283 түрі немесе 46%-ы қыстауға ұшып барады. Қысы жұмсақ аймақта қыстайтын кəсіптік аңшылық құстардың түрлік құрамы біршама алуан түрлі. Бұл жерге шалшықшы құстардың барлық түрлері немесе жартылай қыстайды.
Аймақта тырналардың, құтандардың, қарқылдақтардың, бұлдырықтардың жəне т.б. қыстаулары шоғырланған. Су құзғындары, бейнарықтар, сұқсырлар, кейбір шағалалар мен үйректер (даурықпа, шүрегей, жалпақтұмсық үйректер) осында қыстайды. Осы сияқты біздің кейбір қаздар (қоңыр қаз, ақ маңдай, қырманқыз не сұралақаз) жəне өзен мен сүңгуір үйректер де қыстайды. Су құстарының жаппай қыстайтын аудандарына экваторлық жəне солтүстік батыс Африка, сол сияқты Үндістан түбегі жатады. Қазақстан Республикасы тек құстар ұялайтын маңызды орын емес, бұл екі маңызды миграция жолы: Орталық Азия жəне Батыс Азия-Африка жолдары түйісетін аудан болып есептелінеді. Бұл миграция жолдары арқылы ұшып өтетін миллиондаған құстар Қазақстан территориясын түлеу үшін жəне ұшып келу-кету кезеңдерінде демалу үшін пайдаланады. Құстардың қыстайтын жерлерінің орналасуының жалпы заңдылықтарын ТМД елдерінің жыл құстарын мысалға алып көрсетейік. Бұл құстардың қыстаулары жер шарының өте үлкен территориясын алып жатыр, жəне əртүрлі табиғи климаттық жағдайлары бар Арктикадан бастап тропиктер мен субтропиктерге, тіпті, оңтүстік жарты шардың қоңыржай белдеуіне жетеді. ТМД елдері, оның ішінде Қазақстанда мекендейтін құстарды қыста Антарктикадан басқа барлық материктерде кездестіруге болады. Солардың ішінде 615 миграция жасайтын құстардың 240 түрі (39%) Еуропада, 530 түрі (86%) Азияда, Африкада 259 (42%), Австралияда -25 (4%), Солтүстік Америкада -16 (3%), ал Оңтүстік Америкада 5 (0,8%) түрі қыстайды. Яғни, ТМД елдерінің құстары Азия мен Еуропада қыстайды, яғни, қай материкте көбейсе, сонда қыстайды. Осымен қатар көптеген құстар толықтай не жартылай басқа материктерге ұшып келеді. Мысалы, Еуропадан 216 түр, Азиядан 168 түрдей ұшып кететіні белгілі. Əсіресе, көптеген құстардың түрлері Африкада қыстайды.
Қыстайтын құстардың орналасуы ретсіз емес, ол жер шарының табиғи жағдайларының географиялық аймақтарының белгілі заңдылықтарына бағынады. Құстардың миграциясын зерттеу əдістері. Құстардың ұшып келуі-кетуі жайындағы алғашқы еңбек жазған б.з.д. IV ғасырда өмір сүрген ғұлама ғалым Аристотель болды. Оның заманында жəне одан кейінде XVIII ғасырдың ортасына дейін құстардың ұшып келуі мен кетуі жай көзбен қарап зерттелді. Атақты систематик К. Линней сол кезде авифенологиялық əдісті ойлап тапты. Оның мəні бір-бірінен қашықтықта орналасқан нүктелерден бір мезгілде құстардың ұшып келу-кетуін тіркеу. Кейінен бұл əдісті орыс ғалымы А. Миддендорф (XIX ғасыр) ары қарай дамытып, үлкен территорияда құстардың бір мезгілде кездескен нүктелерін қосу арқылы (изепиптеза) құстардың ұшып келу-кету өзгерістерін анықтады. XIX ғасырдың аяғында (1899 ж.) даниялық табиғат зерттеушісі Г. Мортенсон алғашқы рет қараторғайларға аллюминийден жасалған білезік салып, оларды белгіледі. Онда білезіктің реттік саны мен білезіктеуші адамның мекенжайы көрсетілді. Білезігі бар құсты тауып алған адам оны қай жерде, қай уақытта олжаланғаны жайында ақпарат жіберуді өтінді. Сонымен 1899 жыл білезік салу əдісінің ресми жылы болып саналады жəне бұл əдіс құстардың миграциясын зерттеудегі үлкен жаналық еді. Құстарға сақина (білезік) салуға ірі орнитологиялық станциялар қатыса бастады. Солардың алғашқылары 1901 жылы А. Тинеман ұйымдастырған Росситен (кейіннен КСРО Ғылым Академиясының Рыбачий Биостанциясы) станциясы болды. Бұрынғы ТМД елдерінің территориясында құстарға сақина салу XX ғасырдың бірінші онжылдығында басталды. 1907-1912 жылдары латыш орнитологы Г. Лоудан 1000-нан аса құсқа сақина салса, 1910 жылы Ф. Штоль Сааремаа аралында осындай жұмыс жасады. 1913 жылдан бастап орыс орнитологтары А. Силантьев пен Г. Доппельмаирдың басшылықтарымен Мəскеудегі Орыс орнитологиялық комитетінің мүшелері ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.