Классикалық араб әдебиеті

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 262 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
қобланов жоламан таубайұлы
ЖЕТКІЗГЕНОВА ӘЛИЯ ТҮГЕЛБАЙҚЫЗЫ

ШЫҒЫС ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ ӘДЕБИЕТІ

Жоғары оқу орындарының 5В011700 Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы студенттеріне арналған оқу құралы
аҚТАУ-2020

Пікір жазғандар: филология ғылымдарының докторы,
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық
университетінің профессоры Ж.Ж.Тілепов
филология ғылымдарының докторы,
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық
университетінің профессоры Т.С.Тебегенов

Қобланов Ж.Т. Жеткізгенова Ә.Т.
Шығыс халықтарының әдебиеті: Жоғары оқу орындарының 5В011700 Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы студенттеріне арналған оқу құралы (өңделіп, толықтырылған). - Ақтау.: 2020. -290 бет.

Төрт бөлімнен тұратын оқу құралының алғашқы бірінші бөлімінде ежелгі араб, бәдәуилер поэзиясы және классикалық араб әдебиеті, екінші бөлімде парсы классикалық әдебиеті мен иран әдебиеті, үшінші бөлімде қытай әдебиетінің ежелгі дәуірі мен қазіргі қытай әдебиеті өкілдерінің басты шығармалары, төртінші бөлімде үнді әдебиетінің ежелгі дәуірі мен қазіргі үнді әдебиеті өкілдерінің шығармалары талданып, олардың өз тұсындағы рухани қызметі сараланады.
Оқу құралы жоғары оқу орындарының Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы студенттері мен оқытушыларына, әдебиет мәселесімен айналысатын көпшілік қауымға арналған.

КIрIспе
Бұл жаңа оқу құралы Қазақстан білімдендіру саласының басты мамандары - әдебиетшілер, мектеп мұғалімдері, әдебиетке қызығушы көпшіліктің талап-тілегін қанағаттандыруды, орта мектептерде әдебиет тарихының кең көлемде оқытылуын ескере отырып, Шығыс классикалық әдебиетінің ғажайып үлгілерімен толығырақ таныстыру мақсатында жазылды.
Шығыс әдебиеті тарихының жоғары оқу орындарында дербес пән ретінде жүргізілуіне байланысты осындай оқу құралы қажеттілігі туып отыр. Сонымен бірге қазіргі жазба әдебиетіміздің қалыптасуында араб, парсы және қытай тілдеріндегі әдеби мұралардың да белгілі бір дәрежеде өз орны бар. Жоғары оқу орындарының оқу бағдарламасында бұған арнайы сағаттар бөлінген.
Бұрынғы СССР халықтары әдебиеті деп аталатын бөлімде Шығыс әдебиетіндегі кейбір шығармалар толық қамтылған жоқ. Бұл салада М.Әуезовтің Уақыт және әдебиет (1962), Р.Бердібаевтың Гүлстанның бұлбұлдары (1970), С.Сейітовтың құрастырған Сөз зергерлері, Н.Карбанованың құрастырған СССР халықтары әдебиеті оқулық-хрестоматиясы, Ә.Дербісалиевтің Араб әдебиеті, (1987), Ө.Күмісбаевтың Қазіргі Иран әдебиеті (2005), Терең тамырлар (1994), И.Жеменейдің Хафиз және қазақ әдебиеті (2000), Г.Ахметбекқызы мен С.Қажыкенованың Қытай әдебиетінің хрестоматиясы (2005), Х.Қарасаева мен Ж.Қоблановтың құрастырған Шығыс әдебиетінің тарихы (2001) кітаптарынан өзге арнайы еңбектер жоқтың қасы болды.
Бұл оқу құралы осындай олқылықтардың орнын аз да болса толтыру ниетінде К.Мәмбетов, С.Талжанов, Д.Мәсімханұлы және жоғарыда аталған авторлардың еңбектерімен қоса, Әлем әдебиеті әдеби-көркем және публицистикалық журналының әр жылдарда шыққан сандарындағы материалдар кең түрде пайдаланыла отырып құрастырылды.
Оқу құралы кіріспеден басқа үлкен үш бөлімнен және бірнеше жекелеген тараулардан тұрады: 1) Араб әдебиеті; 2) Иран әдебиеті; 3) Қытай әдебиеті.
Араб әдебиеті бөлімі Ә. Ә.Дербісалиевтің, Иран әдебиеті Ө.Күмісбаевтың, Қытай әдебиеті С.Әшімханова мен Д.Мәсімханұлы еңбектерін негізгі басшылыққа ала отырып жинастырылды. Осы орайда аталған авторлардың зерттеу, зерделеу жұмыстарын аса ыждағаттылықпен жүргізгендігін ризашылықпен атап айтқымыз келеді.
Әрбір бөлімге енген шығармалар мүмкіндігінше хронологиялық тәртіппен берілді. Аталған бөлімдерде сол халықтар әдебиетін толық қамтыдық деп те айта алмаймыз.
Мүмкіндігімізше әр автордың өмірі жайлы мәліметтерден соң олардың шығармаларынан үзінділер беріп отыруға тырыстық. Осы материалдарды қазақ тіліне аударуда біраз қиындықтар болғандығын жасырмаймыз. Мұның өзі белгілі бір дәрежеде оқу құралының сапасына әсер етпеді деу қиын. Сондықтан да оқу құралын мұнан әрі жетілдіру мақсатында өз ойларын ортаға салып, сын-ескертпелер жасаймын дейтін оқырманға авторлар алдын ала алғыс айтады.

І - БӨЛІМ. АРАБ ӘДЕБИЕТI

1-тарау. Көне араб лиро-эпикалық поэзиясы. Бәдәуи бәйіттері

V-VII ғасырлардағы бәдәуи поэзиясын батыс ғалымдары Жаһиллия (қараңғылық) ғасырының поэзиясы дейді. Ислам тарихын зерттеуші өзге оқымыстылар бұл дәуірдің бұлай аталуы жайлы әр түрлі жорамалдар ұсынған. Олар V-VII ғасырларда жасаған көшпелі бәдәуилерде жазу-сызу өнері болған жоқ, сондықтан да көшпелі бәдәуилер поэзиясы жаһиллия ғасырының поэзиясы деген атақ алды деген болжамды айтады.
Ал, енді бірі V-VII ғасырларда ақындардың болғандығын да теріске шығарады. IХ ғасырда өмір сүрген араб әдебиетшісі ибн Салам өзінің Ақындар буыны деген еңбегінде бәдәуи поэзиясының өмір сүргендігін айта келе, поэзия болғанмен ол қазіргідей (тоғызыншы ғасырды айтып отыр) емес еді. Оның үстіне бәдәуи ақындарының шығармалары дейтіндердің көпшілігі ол ақындардың шығармашылдығына мүлдем ұқсамайды, олардың барлығы, ислам тарағаннан кейін ғана шықты, өйткені исламға дейін көшпелі бәдәуилер қараңғылық ғасырда өмір сүрді, олардың мұндай әдемі, өрнекті, ойлы шығармаларды шығаруы мүмкін емес еді, - дейді. Бұл сияқты жаңсақ пікірлерді кезінде араб әдебиетін зерттеуші ағылшын ғалымы, доктор Д.С.Марголиус (1858-1940) пен мысырлық ғалым, доктор Таха Хусейн де (1858-1940) қолданған болатын.
Қайсыбір халықтың болмасын қараңғылық кезеңді бастан өткергені даусыз. Бірақ оларда ауыз әдебиеті болған жоқ еді деген қате пікір. Өйткені, кез келген әдебиет өзінің бастауын ерте кезеңдердегі ауыз әдебиеті үлгілерінен іздейді.
Ибн Салам, Д.С.Марголиус пен Таха Хусейннің көшпелі бәдәуи ақындарының бәйіттері дейтін шығармалар ислам тарағаннан кейін шыққан, сондықтан да бұл көшпелі бәдәуи ақындарының шығармаларына жатпайды деген пікірлерінде де қарама-қайшылықтар бар.
Ислам тарағаннан кейінгі жылдары ақындардың көпшілігі сарай ақыны болып өмір сүрді. Ал, сарай ақындарының өте талантты дегендері болмаса, даланы көрмей, білмей тұрып, бәдәуи өмірін дәл суреттей алуы екі талай еді.
V-VII ғасырлардағы бәдәуи поэзиясы туралы батыл болжамдар айтып, өзінің зерделі зерттеулерімен даңқы шыққан ғалымдардың бірі, венгер шығыстанушысы И.Голдьциэр (1850-1920). Ол әуелі араб поэзиясындағы хиджа жанрының шығу тегін зерттеп біраз мақалалар жазды да, кейінірек осы мәселеге қайта оралып үлкен зерттеуін жариялаған. Бұл ғалым, сондай-ақ, риса жанрына да бағалы бағдарлар жасады.
ХIХ ғасырдың соңғы жылдарында Австрия шығыстанушысы Рудоканакис (1876-1945) бәдәуи поэзиясының көрнекті өкілдерінің бірі - Әл-Ханса (VII ғ.) туралы өз зерттеуін ғалымдар талқылауына ұсынса, неміс арабтанушысы Р.Гейер де (1851-1929)Әл-Ааша (VII ғ.) туралы байыпты зерттеулер жүргізген.
Бәдәуи поэзиясы V ғасырдың соңғы жылдарынан басталады. Осы кезеңнен бастап VII ғасырдың ортасына дейін, Солтүстік Арабияда бәдәуи поэзиясы туып қалыптасты. Көшпелі бәдәуилердің көпшілігі Солтүстік Арабияны мекендегендіктен де бәдәуи поэзиясының Отаны Недж және Хиджаз жазығы болды.
Бәдәуилерде жазба әдебиет болған жоқ. Ол дәуір ақындарының шығармалары тек қана ауыздан-ауызға көшу арқылы сақталып қалды. Араб топырағында туған талай-талай талантты ақындар дүние жүзіне мәшһүр болды, тарихтың алтын беттерінде аттарын қалдырды.
Көшпелі бәдәуилер арасында өлең шығару өнері батырлықтан кем саналмаған. Өз тайпасының, руының даңқын шығаратын ақындар болғандықтан, өлең өнерін білетіндерге қоғам өз төрінен үлкен орын берген. Бұл жағынан олар қазақ табиғатына тым жақын.
Бәдәуи араб немесе арабстандық деген сөздің синонимі емес, ол түптеп келгенде түз адамы деген ұғымды береді.
Бәдәуилер түйе шаруашылығымен айналысқан. Өйткені, олар өмір сүрген географиялық орта түздіктердің ғұмырын түйемен мықтап матастырады. Олар түйені аса жоғары бағалайды. Сондықтан да бәдәуи ақыны сұлу қызды суреттегенде, міндетті түрде өз түйесінің сұлулығын да қозғай кетеді.
Арабтардың көптеген ақындары өз өлеңдерін астына мініп жүрген түйесін суреттеуден бастайды. Бұл жайлы араб әдебиетін зерттеуші, академик И.Ю.Крачковский (1888-1951): Шайырлар кейде түйенің сұлулығын тәптіштеп баяндағаны сонша, олардың суреттеулерін әділ де дұрыс бағалау үшін осы бір қасиетті жануар сырының әуесқой да нағыз білгірі болуға тура келеді дейді.
Көшпелі бәдәуилер түйенің жоғарыда айтылған қасиеттерінен бөлек музыка сазына өте сезімтал екендігін ерте кезде-ақ байқаған. Шығыстанушы неміс ғалымы Карл Броккельман (1868-1956) бәдәуи өлеңдерінің өлшемі түйенің жүрісіне байланысты туған, өйткені түйеге мініп бара жатқан бәдәуи өз өлеңдерінің ырғағын түйенің жүрісіне ыңғайлап айтады - дейді.
Бәдәуи ақындарының шығармалары бізге түгелдей жеткен жоқ. Жеткенмен жарым-жартылай, сұрыпталған дәрежеде жетті.
Араб әдебиетін зерттеуші ғалымдар бәдәуи ақындарының шығармаларының ұмыт болып, жойылып кетпеуіне талантты ақындардың шығармаларын түгелдей жаттап, ел арасына айтып жүретін адамдардың үлкен үлес қосқандықтарын айтады. Мысалы, Қурайыш тайпасында сан мыңдаған өлең жолдарын жатқа айтатын Махрама ибн Нуфл, Хутайтаб ибн Абд әл-Азза секілді, ал VII ғасырлардан бастап Хаммад ар-Рауиа (VIII), Халаф әл-Ахмар (VIII), Абу Әмір Исқақ ибн Мирар аш-Шайбани (IХ), Асма және Абд әл-Мәлік ибн Кариб (IХ), Абу Саид әл-Хассан ас-Суккари (IХ), Абу Бакр Мұхаммад ибн әл-Қасым әл-Әнуари (Х) сынды үлкен дарын иелері болған. Ал хижра жылынан кейін араб оқымыстылары мен әдебиетшілері, бәдәуи ақындарының өлеңдерін қағаз бетіне түсіріп, түсініктеме жаза бастайды. Өз еңбектерін жазу үстінде олардың өлеңдерінен өнеге алып отырған.
V-VII ғасырларда бәдәуи поэзиясының кейбір Набиға, Тарафа секілді өкілдері Хира әкімдерімен жиі қатынаста болған. Бұлардың шығармаларын кейінірек қағаз бетіне түсірген де сол өлке әдебиетшілері еді.
ХIХ ғасырда ғұмыр кешкен орыстың белгілі шығыстанушы ғалымы В.Розен (1849-1908) бәдәуи поэзиясының жиналуы жайлы мына бір жайтты келтіреді: Абу Әмір ибн әл-Ала айтып еді. Арабтар топырағында дүниеге келген әдеби шығармалар сіздерге толық жеткен жоқ. Егер жеткенде сіздер одан көп тәлім алар едіңіздер. Жаугершілік заманда (VI-VII ғасыр) Халифа Нұғман ибн әл-Мунзир нөкерлерін шақырып алып, қолжазбаларды арнайы затқа орап өз сарайының ішіне жасырып көмдіреді. Арада біраз жыл өтіп бейбіт өмір орнағаннан кейін бірде өзге Халифа Мұхтар ибн Аби Абид ас-Сақафи (VII ғ.) Куфаға келгенде, оған біреу Халифа әл-Мунзир сарайының астында тығылған қазына бар екендігін айтады. Мұхтар ол жерді қаздырғанда бәдәуилердің көптеген өлең жинақтары шықты.
Шындығында да бәдәуи ақындарының шығармалары ұшан-теңіз болған. Бірақ, көпшілігі әлгіндей жолмен жасырылып, жасырылмағаны жойылып кеткен. Қазіргі күні бәдәуи ақындарының бізге жеткен бірнеше ірілі-уақты жинақтары бар. Олар: Хаммад ар-Рауиа (694-772) құрастырған әл-Муаллақат антологиясы, Муфаддал ад-Дауи (780-867) құрастырған әл-Муфаддалиат атты өлеңдер жинағы, Абу-л-Фарадж әл-Исфаһанидің (897-967)Китаб әл-агани (Ән кітабы) атты антологиясы. Ибн Кутайбаның (828-889) Поэзия және ақындар (аш-Шиир уа-ш-шуара) атты еңбегі, Абу Таммамның (805-886) Китаб әл-Хамаса (Батырлар жыры) атты антологиясы.
Ұзақ жылдар жазу-сызу өнері болмай араб ақындарының бәйіттері тек тек ауызша сақталғандықтан, кейбір бәйіттердің бұрынғы қалпынан өзгеріп, толықтырылғандығына күмән жоқ. Мысалы, Әмір ибн Кулсум өлеңдерінің ішінде Әмір шығармаларына жатпайтын кейбір бәйіттер бар. Ол бәйіттер Сирия жайында айтады. Ал, Әмір әл-Фураттың (Евфраттың) төменгі сағасында тұрған, Шамда ешқашан болмаған.
Кейбір бәдәуи ақындарының шығармаларын жинаушы рауилер (жадында сақтап айтушылар) тайпалас ақындарының өзге шайырлардан биік тұруын қалап, өздері бәйіттер шығарып, оны ақындарының шығармаларына таңған. Дегенмен, бәдәуи ақындарының шығармалары түбегейлі өзгертулерге ұшырай қоймаған. Өйткені, олардың өлең өрнектері өзгерте беруді көтермейді. Ондай жағдайда бәйіттердің мазмұны мен мағынасы да біржола өзгереді. Ал, бізге белгілі ақындардың шығармаларында бірен-саран болмаса өзгертулер аз.
Бәдәуи поэзиясын оқи отырып, муаллақ деген сөзге жиі кездесеміз. Муаллақ араб тілінде ілінген, көтерілген деген ұғымды білдіреді. Мұндай ілінген, көтерілген деген сөздің шығуы туралы араб халқының арасында аңыздар бар. Соның бірінде бәдәуи ақындарының арасында жиі болып жататын мүшайра (ақындар айтысы) кезінде жоғары бағаға ие болған бәйіттер жинақ етіп құрастырылады да Меккеге жақын Указ жәрмеңкесінде қымбат матамен тысталып, сыртына алтын жалатылып, жұрт көбірек көретін жерге ілініп қойылады екен, - делінеді. Осы сияқты әңгімені біз Андалус ақыны ибн Абд ар-Рабихтың (860-939) еңбегінен де оқимыз.
Бізге жеткен бәдәуи ақындарының шығармалары Аднан және Қурайш диалектісінде жазылған. Қурайш диалектісі араб топырағындағы барлық тайпаларға түсінікті болған. Өйткені бұл диалектіде сөйлейтін арабтар мәдениеттің кең тараған жерінде тұрған.
Бәдәуи ақындарының шығармаларында бой көрсетер жайт өз тайпасының батырлығын мақтау, соны жыр ету. Сонымен қатар, кейбір аш-Шанфара (VI ғ.), Тарафа сияқты ақындар көршілес тайпалардың кемшіліктерін мінеп, мысқылдап, уытты тілмен әжуалап отырған. Сондықтан да бәдәуи поэзиясында бәдәуилер өмірі жан-жақты, айқын көрінеді.
Көрнекті арабтанушы ғалым И.М.Фильштинский араб өлең өрнегінің негізі исламға дейінгі кезеңде қаланғанын айтады. Орта ғасырларда,- дейді ол - шын мәніндегі толыққанды поэзиялық шығармалардың тууына бәдәуилер дәуірінде мықтап дамыған ауыз әдебиеті түрткі болған. Осындай процестің алғашқы баспалдағы деп соңғы дауыссыздары ғана ұйқасып келетін қарасөзді сөйлемді - саджды - атауға болады. Садж - жақын адамы қайтыс болып қара жамылғанда немесе жақындаған жауын көріп кіжінгенде, яки қатты тебіренгенде бәдәуи аузынан шығатын қысқа үн. Мұндай ұйқасты қарасөзді өзінің белгілі салт жораларында дін өкілдері - абыздар да пайдаланған. Міне, осы ұйқасты қарасөзден барып араб өлең өлшемінің қарапайым түрі - раджаз (қосарланған ямб) келіп шыққан. Раджаз соңыра араб поэзиясындағы басқа да өлең өлшемдеріне негіз болған.
Араб өлең өлшемі (аруд) латын немесе грек өлеңі секілді квантативті. Бұл созылыңқылары әрқилы буындардың ауысып келуі деген сөз. Қысқа және созылыңқы буындар жиылып бунақ құраса, ал екі және үш бунақ жарты өлең (полустишия) түзеді, ал екі жарты - өлең міндетті түрде үзілістік арақатынаспен бөлініп - бәйіт деп аталатын өлең құрайды.
И.М.Фильштинский онан әрі созылыңқы және қысқа буындардың ауысып келуіне тікелей байланысы бар араб поэзиясында он алты өлең өлшемі бар екенін айтады да Араб филологтары бұл өлшемдерді көшпелі бәдәуилердің көлігі болған түйенің жүру ырғағына байланысты туған деген жорамал жасайды.
Араб поэзиясы төмендегідей өлең өлшемдерінен тұрады. Олар: тауил (ұзақ, созылыңқы), басит (кең, мол), камил (толық), рамал (жүгіргіш), хафиф (жеңіл), мутақариб (із тастаушы), уафир (мол), мадид (ұзын), хазадж (тарсыл), раджаз (көркемдеу, тақпақтау), сари (жай), мунсарих (еркін, бос), мудари (мударлық), муқтадаб (қысқа), мутадарик (толассыз). Бәдәуи ақындары осылардың ішінен салмақты да салтанатты деп есептелінген тауил мен баситті көп пайдаланған.
Классикалық араб өлеңдері негізінен - монорим. Сондықтан да олар көбінесе ұйқас атымен (мысалы, барлық өлең жолдары дауыссыз лам-ге бітсе ламийа) аталатын болған.
Күні бүгінге дейін қолданылып жүрген қасиданың (көлемі кішігірім поэма) іргетасы исламға дейінгі кезеңде қаланған. Қасида әдетте елу немесе жүз бәйіттен тұрған. Ол кезде сондай-ақ белгілі бір тақырыпты сөз ететін құрылысы қарапайым жеті-он өлеңнен ғана құралатын қыта'а деп аталған өлең де болған. Қыта'а қасиданың бір бөлімі немесе жеке туынды ретінде де өмір сүрген.
Бәдәуи бәйіттері атты яки түйелі екі жолаушының ұшы-қиыры жоқ кең далада кетіп бара жатып бір жерге түстенуінен немесе көшкен бәдәуи жұртының ізін көруі, өткен өмірді еске алып күрсінуінен, қуануынан басталады. Жантақты күрт-күрт шайнап жатқан түйенің қасында отырып, ақын бақытты күндерін еске алады. Сүйіктісімен қайта кездескендей сезімде болады. Ақын өзінің сүйген жары жайлы сондай-ақ, араб даласы тіршілігінің алуан сыры туралы да толғанады, сыр шертеді. Сүйгенінің мінезін, кескін-келбетін суреттеп өтеді. Содан кейін ол әңгімесін кілт өзгертіп түйесін, тұлпарын мақтауға көшеді. Тұлпарының жүйріктігін, шыдамдылығын, сұлулығын айтады. Мұнан соң бірден өз руының батырларын, жауларының әлсіздігін айтып, бәдәуи өмірін баяндауға көшеді. Тайпа бірлігін қорғаған, жаулармен арпалыста ерлік көрсеткен баһадүрлерді суреттейді.
Бәдәуи поэзиясында хиджа (сатира), ғазал (махаббат лирикасы), уасф (табиғатты суреттеу), мадх (мадақ), фахр (өзін-өзі мақтау), риса (элегия), хамрийат (шарап жыры), тардийат (аңшылық суреттері), зухд (діни сарындағы жырлар), нақаид (мысқыл), насиб (әйел сұлулығын жырлау) секілді т.б. жанрлар болды. Әрине поэзияның осы аталған жанрларының өркендеуіне, кең тарауына ең алдымен, көшпелі бәдәуи өмірі барынша әсер етті. Өйткені, әрбір тайпа көршілес тайпамен жанжалдасып, соғыса қалған жағдайда ақын өз руының туын жоғары ұстап, тек соғыста ғана емес, өнер сайысында да сынға түсетін болған. Мысалы, сол кезде-ақ есімі елге мәшһүр болған ан-Набиға өзінің дұшпаны Әмірге: Әмірдің сөзінен ақылсыздықтың исі шығып тұрса, оған таңданудың реті жоқ, өйткені ол надан. Әмір, сен әкеңе ұқсашы, сонда ғана ес біліп, қара айырар біреуге тартарсың. Әй қайдам, сен адам болам дегенше шашың да ағарар. Қара қарға аппақ болар, - дейді. Бұл өлең жолдарын поззияның Хиджа жанрына жатқызуға болады.
Риса жанрының шығу тегі де әріде. Жауымен арпалыста мерт болған ер жүрек бәдәуиді әйелі, туысқаны дауыстап жоқтайды. Бәдәуи ақын батырдың ерлігін, мәрттігін, мінезін, кішіпейілділігін айтып мадақтайды. Өздерінің қатарында оның жоқтығына қабырғасы қайыса қайғырады. Мәселен, бәдәуи поэзиясының тағы да бір талантты өкілі әл-Ханса майданда қаза болған ер жүрек ағасы Әбу Хасан Сахарды былай деп жоқтайды:
Жоқ, сенің ардақты атыңды ұмытпаспын! Әбу Хасар Сахар қаза тапқан күннен бері мен барлық қуаныштан айрылып, бақытыммен біржола қоштастым. О, залым тажал! Қалай ғана біздің ыстық құшағымыздан Әбу Сахарды алып кеттің.
Қазақ әдебиетінде де жоқтау өлеңдерінің ертеден келе жатқан нұсқалары өте көп. Олардың алғашқы үлгілерінің тууына көшпелі бәдәуи поэзиясының ықпалы бертін келе де тиюі мүмкін. Өйткені, қазақ әдебиетіндегі жоқтау өлеңдерінің араб әдебиетіндегі риса жанрына жақындығы байқалады. Бірақ қазақтар жоқтауын адамдарға ғана емес, төрт түлік малға да айтқан. Солармен мұңдасып, көңіліндегі күйікті таратқан.
Бәдәуи поэзиясының көп, әрі тез өріс алған жанрларының бірі - ғазал. Бәдәуи өз ойы жайлы әйелімен, яки сүйгенімен ақылдасып отырған, - дейді Ханна әл-Фахури. Өйткені, әйелі оның тар кезеңде айнымас жолдасы, досы. Әйелі әрқашан батыр бәдәуидің қорғанышына зәру немесе оның көңіліне қызғаныш уын себуші. Бәдәуи ақыны өзінің махаббатын, сүйіспеншілігін жырына арқау етеді. Мұндай лирикалық өлең шығарушылар ішінен поэзия падишасы деген атақ алған Имру-л-Қайс және Ибн тайпасында дүниеге келген көрнекті ақындардың бірі Адий бин Шаддадты атауға болады.
Шарап жайлы арабтың әл-Ааша және Тарафа секілді ақындарының өлеңдері бар.
Поэзияның өзге жанрларымен қатар фахр жанры да өмір сүрді. Мұнда ақын өзінің ерлігін, руының шығу тегін, тайпа өкілдерінің көптігін айтып мақтанады. Мысалы, Әмір ибн Кулсум өз тайпасы жайлы:
Жер жиһанды түгел жайлағандықтан бізге енді жер үсті тарлық қыла бастады. Ал, теңіз бетін кемелерімізге қаптаттық. Бұл дүниедегі күнге қыздырынатындардың бәрі де бізге бағынышты. Біз шабуыл жасасақ, жауларымызбен арыстанша алысамыз - деп мақтанады. Бәдәуи ғұмырында дүниеге келген осы жанрларда бертін келе белгілі араб шайырлары Абу Нуас, Хассан бин Сабит, Абу-л-Атаһиа өз өлеңдерімен араб әдебиетінің тарихында есімдерін қалдырса, Андалусия, Парсы, Үнді, Орта Азия халықтарының әдебиеттерінде де осы жанрларда жазып, поэзия аспанында жарқыраған ақындар толып жатыр.
Енді бәдәуи ақындарының өмірі мен шығармашылығына қысқаша тоқталайық.

Әл-Мухалхил
531 жылдар шамасында бәдәуилердің Тағлиб тайпасында дүниеге келген көрнекті ақындардың бірі Адий бин Рабиа. Ол бәдәуи поэзиясының падишасы деп танылған шайыр Имру-л-Қайстың нағашысы.
Адий бин Рабиа Әл- Мухалхил деген лақап есімді отты сезімге толы, нәзік, көңілді өлеңдері үшін алған. Ақын өмірі туралы бізге жеткен бір-ақ мәлімет бар. Ол Басус інгені төңірегіндегі жанжалға байланысты оқиға. Мухалхилдің Уаил атты сотқар, көрсеқызарлығы үшін Кулейб деген ныспы алған інісі болған. Кулейб Бакр және Тағлиб тайпаларының әскербасы қызметін атқарады. Бұл фәнидің әміршісі өзім ғана деп ұққан ол көршілес тайпаларға зәбірлік көрсете бастайды. Тіпті қонаққа келгенде мініп келген түйесімен бірге өзге түйелердің қатар жайылуын да жақтырмайды, намыс көреді.
Кулейб ер жеткен соң Шайбан тайпасының қызы Жамилаға үйленеді. Жамиланың үйелмелі-сүйелмелі тоғыз інісі болған. Кенже інісі Джассас Кулейб секілді сотқарлау болады. Бірде Джассастың үйіне нағашы әпкесі Сараб атты түйеге мініп келеді. Түйенің Басус деп аталып кеткен кішкентай ботасы болса керек. Сол күні Жамиламен араздасып шыққан Кулейб, жайылып жүрген түйенің ботасын көріп, садақпен атады да, қызметшілеріне кәрі інген Сарабты да өлтіруді бұйырады. Ауыр жараланған түйе бар даусымен бақыра Джассастың шатырына қашады. Шатырға жете құлап, жан тапсырады. Жүгіріп шыққан Джассастың әпкесі түйесін жоқтап жылай бастайды. Кулейбтің Джассас тайпасын қорлағанын айтып, кек алуға шақырады. Ашуға, намысқа шыдамаған Джассас Недж аңғарында аңшылықта жүрген жездесі Кулейбті мерт етеді.
Кулейбтің қазасын естіген әл-Мухалхил жақтастарын жинап, Бакр тайпасына соғыс жариялайды. Соғыс қырық жылға созылса керек. Бірде Тағлиб тайпасы ірі жеңіске жетеді де оған масаттанған әл-Мухалхил аңшылыққа кеткенде руының өзге көсемдері Бакр тайпасымен келісімге келіп, соғысты тоқтатып, бітім жасайды. Бірақ қайта оралған әл-Мухалхил ашуланып, жанжалды қайта бастайды. Астыртын жансызын жіберіп Джассасты өлтіртеді. Соңыра күтпеген жерден өзі де жау қолына түсіп қалады да, тұтқында жүріп 531 жылдары қайтыс болады. Ақын қазасынан соң, Хира әкімі Әмір ибн Хинд екі жақты татуластырады. Қырық жылға созылған қақтығыс осылай біткен.
Әл-Мухалхилдің ел аузында көптеген бәйіттері қалған. Бірақ бізге жеткені Әбу-л-Фарадж әл-Исфаһанидің Китаб әл-ағани жинағындағы өлеңдері ғана. Оның көпшілігі Кулейб өліміне байланысты жазылған элегия. Отыз жолдан тұратын Кулейб деген жоқтауында ол інісінің батырлығын, кеңпейілділігін мақтан етеді. Әл-Мухалхил элегияларынан ақынның інісіне деген сағыныш сазы, қайғылы көңілі сезіледі.

Аш-Шанфара
Ақынның толық аты Сәбит бин әл-Аус әл-Аздий. Аш-Шанфара лақап есімі. Оның өмірі туралы нақты деректер жоқ.
Халық арасына тараған аңыз-әңгімелерге қарағанда ақынның жастық шағы тайпаластарының ортасында өтеді. Аш-Шанфара алғашқы бәйіттерінде бәдәуилердің өзге ақындары сияқты тайпасының батырлығын, араб сахарасының кеңдігін жырлайды.
Сөйткен ақын өсе келе тайпалас шонжарлардан жәбір көреді де, туған жерін талақ қылып тастап, жол аңдыған қарақшылар тобына қосылады. Көп ұзамай-ақ баукеспе ұры, басбұзар сотқар боп шығады.
Аш-Шанфара өзіне жәбір көрсеткен Соломон тайпасының жүз кісісін өлтіруге ант берген. Бірақ көзі тірісінде тоқсан тоғыз адамын ғана жер жастандырған. Дұшпандары бірде қалың қол жиып келіп, ақынды қапыда мерт етеді. Жеңіске масаттанып бара жатқан жауынгерлердің бірі Аш-Шанфараны қапыда өлтіргеніне қарамай, тағы да қорламақ боп аяғымен теуіп өткенде сүрініп кетіп құлап түседі де, жан тапсырады. Жүзінші адам осылайша қазаға ұшыраса керек.
Аш-Шанфараның көптеген тамаша бәйіттері бар. Өлеңдерінде ол жалғыздықты, ерлікті жырлайды. Өзімен үзеңгілес қарақшылардың түрлі тайпаларға жасаған шабуылдарын жыр етеді. Ақынның 68 бәйіттен тұратын Ламийату-л-араб атты қасидасы бізге жеткен. Мұнда ол өз туған мекенінен қалай қуылғанын, басына түскен жалғыздықты айтып қамығады. Бірақ, оны аштық та, суық та, көрген зорлық-зомбылығы да ешқашан мойыта алмайды.
Ақын өлеңдерінен еркін өмірдің самалы еседі. Ер көңілді шайыр қысылған сәтте де ешкімнен көмек сұрап жалбарынбады. Ол бірде бай болса, бірде кедей. Жоқ деп ашынбайды, бар деп тасынбайды. Өзгеден сұранғанша, аштықтан өлуді қалайды.
Жалғыз жүріп торығып, қайғырып, қапаланса да, ақын өлеңдерін оқи отырып, оның жүрегінен нәзіктік, адамгершілік отының сөнбегенін байқаймыз.

Имру-л-Қайс
Исламға дейінгі поэзия падишасы атанған ақын Недж даласында дәулетті бәдәуи әкімінің отбасында 500- жылдары дүниеге келген. Шайырдың әкесі Асад және Гатафан атты екі тайпаның көсемі болғандықтан да болашақ ақынның жастық шағы алаңсыз, қамсыз өтеді.
Имру-л-Қайс бала кезінен-ақ өлеңдер шығара бастаған. Өз бәйіттерінде ол әкесіне жақын кісілердің кемшілігін мазақ етеді. Жұрт арасына таратады, әжуалайды. Әкесі оның мұндай зиянды өнермен айналысуына тыйым салады. Ақыры әкесі Имру-л-Қайсты үйінен қууға мәжбүр болады.
Қуылған ақын жолдастарымен бірге араб даласының алуан түрлі табиғатын тамашалай жүріп алысқа ұзайды. Имру-л-Қайс бастаған өнерпаз жастар ойын-сауықтар қойып, талай таңдарды ойын-күлкімен қарсы алып жүреді. Ақын өлеңдерінің мазмұндылығы артып, ой-өрісі кеңейе түседі.
Әкесінің қайғылы қазасын ақын Шамда жүрген кезінде естіп, қатты қайғырады. Өз үйінен аластап жіберген әкесін қанша жек көрсе де, оның қазасы Имру-л-Қайсқа оңай тимеді. Ол енді әке кегін қайтармақ боп, ту көтеріп жорыққа аттанады. Бірақ сәтсіздікке ұшырайды. Ол жайлы Ханна әл-Фахури: Имру-л-Қайс қолына қару алып жауын жеңе алмағанмен, оларды қаламымен жеңді, араб әлемінде көркем сөздің құдіретті патшалығын құрды. Қаңғырған ханзада бәдәуи поэзиясының падишасы атанды. Қолына қалам алып, өлең өрнегімен сөз кестесін зерлей алғанның бәрі де Имру-л-Қайстың атын атап, мінажат етті. Оның өлеңдері өзгелердің сезімдерін шарықтатып, қиялына қанат бітіруші еді, - дейді.
Уытты өлеңдерімен бірге Имру-л-Қайс қолына жалаң қылыш ала отырып, әкесінің жауларынан кек алмай тынбауға ант етеді. Әкесін қапыда мерт еткендер Асад тайпасының сотқар бәдәуилері еді. Имру-л-Қайстың кек алмақ боп қол жинап келе жатқанын естіген олар жанжалды бейбіт жолмен шешуді ойлап, келісімге келмеген жағдайда соғысқа дайындалу мақсатымен ақынға адам шаптырып, мұрсат сұрайды. Қаһарына мініп, ашулы келе жатса да кеңпейіл, үлкен жүректі шайыр оларға соғысқа дайындалуға рұқсат етеді.
Соғыстың алғашқы күндері-ақ Имру-л-Қайсты жолдастары сатып, жауының жағына шығып кетеді. Қатты қапаланған ақын аз қолмен болса да батыл соғысады. Жауын түбегейлі жеңбегенмен, әкесінің кегін қайтарғандай болады. Жаралы топпен кейін шегінеді. Ізіне түсіп, өкшелей қуған дұшпанының тұтқынына түсіп қалу қаупі төнген соң, ниеттес алыс елдерге барып, қол жиып қайта соғысу ойымен қызын сенімді досының үйіне қалдырып, Константинопольдің императоры Юстинианаға сапар шегеді.
Юстиниана Имру-л-Қайсты үлкен құрметпен қарсы алып көмек беруге әзір екендігін білдіргенімен, уәделі мерзімін кешеуілдете түседі. Абиссинаның әкімі де екі ұшты жауап қайтарады.
Византия астанасынан Имру-л-Қайс қатты ренжіп оралады. Барар жер, басар тауын, келер күндерін ойлап қамығады. Аңсауы мен сағынышы мол өткен күндерін ойлап, жүрегіне мұң байланады. Сөйткен ақын талай тиген суықтан, әрі аштықтан шешек ауруына ұшырайды. Көп ұзамай 540 жылдары қайтыс болады.
Ақын қайтыс болғаннан кейін халық сүйікті шайыры жайлы көптеген аңыз-әңгімелер шығарған. Соның бірінде Имру-л-Қайсты жаулары Византияның императоры Юстинианаға жамандап, сіздің қызыңызға ғашық, жақын күндері бұл бәдәуи алып қашып кетуі де мүмкін деген өсек таратқаны туралы айтылады. Константинопольден туған жеріне қайтып келе жатқан сапарында Юстиниана Имру-л-Қайстың артынан жаушы шаптырып, улы жіппен тігілген шапан жіберткізеді. Имру-л-Қайстың қаза тапқанына себеп болған да осы жайттар еді,- дейді халық аңызы. Сондай-ақ тағы бір әңгімеде ақын өлім халінде жатып Асиб тауының басына шығаруды өтінсе керек. Онда Имру-л-Қайстың жерлесі, ақын жас кезінде жақсы білген қыз жерленсе керек.
Имру-л-Қайстың 80 бәйіттік жинағы үш бөлімнен тұрады. Бірінші тарауында ақын - бәдәуи даласы, сүйіктісі Унейзамен қалай танысып, қалай ажырасқаны туралы айтады. Екінші бөлімінде Унейзамен өткізген күндеріне тоқталады. Үшінші бөлімінде ол табиғатты, аңшылық өнерді жырлайды. Ақын мұнда тұлпарына да әдемі сурет береді. Түнгі даланы, найзағайлы күндерді, туған сахарасын әдемі жырлайды. Ақынның табиғат лирикалары өмірдің жарқын белестерін суреттеуге арналған. Сондай-ақ өз бәйіттеріне ол көңіл-күйін де араластырып отырған. Өйткені, туған мекенінен жақсылық іздерін көрсем дей жүріп, сұмдық сарқытына да ұшырасады. Айдалада жалғыз қалып, қауіп-қатермен де бетпе-бет кездеседі. Өткен жолын, көрген қиыншылықтарын, қуаныш-қайғыларын айта келіп, енді бірде ол бәдәуилердің ерлігі мен серілігін, даладай дархан пейілділігін, өнер мен ой биігі, жомарттық жылылығы сияқты тайпаластарының жақсы қасиеттерін жырлайтын тамаша өлең үлгілерін төгілтеді.
Әке өлімі жас ақынға қатты әсер етеді. Алдымыздан баяғы бозбала Имру-л-Қайс емес, есті, салмақты, ойлы Имру-л-Қайс бой көтереді. Енді балалықтан біржола айырылған, белін бекем буып, кек жолына аттанған азаматты көреміз. Сөйтіп жүріп ол ыстықты да, суықты да, өкінішті де, қуанышты да, сәтсіздік азабын да тартады - бірақ мойымайды. Соның өзі жас ақынды бұрынғыдан бетер шыңдай түскендей.

Тарафа ибн әл-Абд
Ақын өмірі жайлы мәліметтерді Абу-л-Фарадж Исфаһанидің Китаб әл-аганиінен кездестіреміз. Тарафа ибн әл-Абд 543 жылдары Бакр және Уаил тайпалары шонжарларының бірі Абд әл-Бакрдің отбасында дүниеге келеді. Ақынның әкесі мен шешесі бай, дәулетті бәдәуилер болған. Бірақ Тарафаның жас кезінде әкесі қайтыс болады да, ол нағашысының қолына көшеді.
Нағашылары оның өлең жазуына тыйым салған. Тарафаның істеген ісін жақтырмай, мал-мүліктерін талан-таражға салады. Жиенінің кедей екендігін бетіне басып қорлайды, түйелерін бақтырып қояды. Бірақ өжет ақын оған мойымайды. Шарап іше жүріп, жек көретін адамдарына арнап, уытты өлеңдер шығара бастайды. Бірде ол бағып жүрген түйелерінен айрылып қалады.
Барымташы бәдәуилердің түйелерді айдап әкеткенін естіген нағашылары Тарафаның жер-жебіріне жетіп ұрсып, соңында үстін жара басқан қотыр түйемен жұртына қалдырып көшіп кетеді.
Жүрегіне мұң байлаған ақын жиһан кезіп кетеді. Сапарда жүріп суықты да, ыстықты да, ащыны да, тұщыны да көреді. Жалғыздық жанына батады. Айдалада қорғанышсыз қалып қамығады. Әкесін есіне алады. Ақынның осы жылдары шығарған бәйіттері бәдәуилер арасына кең тараған. Тарафаның есімін енді бәдәуилердің қайсысы болса да жылы лебізбен айтатын болады. Араға уақыт салып барып ол нағашы еліне қайтып оралғанымен, енжар нағашыларымен шығыса алмай, Хира шаһарына кетеді. Ол кезде Хирада шешесінің інісі әл-Муталаммис, жездесі Абд әл-Әмір ибн Башар тұратын.
Хира қаласының әкімі ибн Хинд ақынды үлкен ілтифатпен қарсы алады. Хирада жүрген жылдары ол да өлең жазуын тоқтатпайды. Бірде бейқам жездесін уытты жырына арқау етсе, енді бірде балалық шағын, көңілді кездерін аңсайды. Қайта оралмас күндерін сағынады. Сөйтіп жүріп бірде ибн Хиндты, сондай-ақ оның інісі Қабулды да сын сағатынан құтқармайды. Ашуланған ибн Хинд Тарафадан өш алу жағын қарастырады.
Бір күні әміршінің шатырында үлкен жиын болады. Салтанатты кешке келген ақындар ибн Хиндтың байлығын, жомарттығын айтып мадақтай бастайды. Тарафа тіс жармайды. Ақындардың мақтауына мәз болған ибн Хинд бәріне шарап құюға жарлық береді. Осы кезде шатырға әміршінің қарындасы келеді. Мас болған Тарафа оны балағаттайды.
Ыза болған Ибн Хинд Тарафаның да, әл-Муталламистің де көзін жоғалту жағын көздейді. Бірде ибн Хинд Тарафаны шақырып, жылы шыраймен қабылдайды. Әл-Муталламис екеуіне екі хат беріп, Бахрейнге барып келуді, хатты сондағы бәдәуи көсеміне табыс етуді өтінеді. Жол жөнекей ибн Хиндтың ыстық ықыласынан сезіктенген әл-Муталламис ақынға хатты ашып оқуды ұсынады. Бірақ Тарафа көнбейді. Хатты иесіне табыс ететіндігін, берген уәдесінің үдесінен шығатындығын айтады.
Айлакер әл-Муталламис жолай христиан балаларын тауып хатты оқытады. Сөйтсе онда: Осы хатты табыс етуші кісіні бара сала кісенде де, тірідей жерге көміп жіберіп, көзін жой, - деп жазылған екен. Әміршісінің айласын түсінген әл-Муталламис хатты жыртып өзенге ағызып жібереді. Тарафадағы хатты да ашып оқуды өтінеді. Бірақ өжет ақын айтқанынан қайтпайды. Дегеніне көндіре алмаған соң, ол жиенімен қоштасып, Шамға сапар шегеді.
Тарафа хатты иесіне табыс етеді. Ол шайырдың аяқ-қолын кісендеп, тірідей жерге көміп жібереді. Талантты ақын осылай отызға жетпей қаза тапқан. Ақынның біздің заманымызға 600-ге жуық бәйіттері жеткен. Шайыр бірде енжар нағашыларын жырына арқау етсе, енді бірде табиғатты суреттейді. Айнымас досы, сапарласы жалғыз түйесінің жүйріктігін, сұлулығын сипаттайды. Көптеген зерттеушілер Тарафа шығармашылығын бәдәуи ақындары Имру-л-Қайсты, аш-Шанфара, әл-Мухалхил, ан-Набиға секілді т.б. ақындар шығармашылығынан жоғары қояды. Олар Тарафа бәйіттерінің өмірді өз қалпынан өзгертпей суреттейтінін тілге тиек етеді.
Шынында да шайыр бәйіттерінен үлкен, салауатты, ақылды адамның өмірге көзқарасы сезіледі. Ақын өмірге ойлы, үлкен философтарша қарайды.
Тарафа өз міндетін қашан да атқарар қасиетті борышым деп ұққан. Ақын халық, Отан мүддесі үшін қандай бір қауіпті тапсырма болмасын, орындауға дайын. Халық мүддесін жеке басының мүддесінен жоғары қояды. Біреуден жапа шеккенімен, ол оған көмектесуге әзір. Панасызды әкеп лашығына қондырады.
Тарафа кейбір бәйіттерінде өзінің батырлығын, қолда барда алтынның қадірі жоқ дегендей, елінің оны түсініп, бағалай алмағандығын айтады. Тарафа түйенің маң-маң басып жүріп бара жатқан кезін Парсы шығанағынан өзі көрген кемелерге теңейді. Кеме теңіз толқындарын жара жүзсе, түйе даланың ұшы-қиыры жоқ, шетсіз құмын жара жүріп барады, - дейді ол.
Тарафа өлеңдерінен сол дәуірде өмір сүрген жастардың талап-талғамы мен ой-пікірі анық сезіледі.

Әл-Харис ибн Хиллиз әл-Иашкари
Бұл ақын бәдәуилердің Бакр және Уаил тайпаларынан шыққан. Бұл шайыр жайлы да деректер өте аз. Ханна әл-Фахури ақын өмірі туралы мына бір мағлұматты келтіреді: Бакр және Тағлиб - ағайындас екі тайпа болатын. Бірде араға алауыздық араласып олар көпке дейін жауласуға мәжбүр болады... Қақтығыс әл-Мунзир араға түсіп, бітім келтірмейінше жалғаса береді. Бірақ екі тайпа арасында бітім ұзаққа бармай, соғыс өрті тағы да бұрқ ете қалады. Сонда олар ақ, қараны ажыратып, төрелік айтуды өтініп, Хира өлкесінің әкімі Әмір ибн Хиндке жүгініседі. Тағлиб тайпасынан белгілі бектерден шыққан Әмір ибн Кулсум, ал Бакр тайпасынан ақын әл-Харис ибн Хиллиз сөз жарыстырып, өнер сайысына түседі. Әрқайсысы өз тайпасын арашалап, ақтап алуға тырысады. Әмір ибн Кулсум өз муаллақтарынан үзінді оқып, тайпасын мадақтаса, әл-Харис ибн Хиллиз оған аса салмақтылықпен өмірде көргені мен түйгені көп шайхы ретінде уәжді жауап береді. Сөйтіп ақынның шешендігінің арқасында Бакр тайпасының мерейі үстем болған.
Әл-Харис ибн Хиллиз ұзақ өмір сүріп 570 жылдары дүние салған. Оның өлеңдерінен біз асқан шешендігімен қатар тапқырлығы мен дарындылығын да байқаймыз. Ол екі тайпа арасындағы жанжалды суреттей отырып, өз тайпасын құр даурықпа, дәлелсіз, желбуаз сөздермен мақтамайды, сөзі мен ойын нақтылы, құлақ қояр деректерге құра отырып, істерінің әділ екендігіне әміршіні иландырады. Сөйтіп өз тайпасын түгелдей ақтап шығады. Соғыстың бітуіне ықпал жасайды.
Ақын бәйіттерінің тілі де ерекше. Хира өлкесінің әміршісін мақтар тұста ол нәзік те биязы сөздерді таңдайды. Ал тайпасының ерлік істерін суреттейтін жерлерден соғыс дабылының үні естіледі.

Әмір ибн Кулсум
Ақын Тағлиб тайпасының өкілі еді. Ақынның әкесі өз руының көрнекті адамы болса, шешесі Ләйлә ақын әл-Мухалхилдің қарындасы екен. Тағлиб тайпасы араб түбегін мекендеген көшпелі бәдәуи тайпаларының ішіндегі ең азулысы да, қарулысы болған. Ақынның балалық шағы өз тайпаластарының ортасында өтеді. Ақынның өмірі жайлы бізге жеткен мәліметтерде Әмір ибн Кулсумның бәдәуилерге тән ер жүрек, көзсіз батыр екендігі айтылады.
Тарафаның өміріне байланысты тарауда ақынның өліміне Ибн Хинд себепкер болғанын айтқанбыз. Ибн Хинд мақтаншақ, топас адам болса керек. Әлдеқалай нөкерлері арасында отырып Менің шешеме қызмет етпейтін араб бұл дүниеде жоқ деп масаттанғанда Тағлиб тайпасының бір кісісі: Жоқ, қателесесіз, Тағлиб тайпасының ақыны Әмір ибн Кулсумның шешесі Ләйлә, сіздің ондай сөзіңізге құлақ аспас еді, - дейді. Сасқалақтап қалған ибн Хинд: неге? - дейді.
Өйткені, Ләйлә белгілі ақын әл-Мухалхилдің қарындасы, ал Әмір ибн Кулсумның өзі Күлейб ибн Уаилдің жиені, бәрі белгілі бектер, сіздің айтқаныңызды орындай қоюы екі талай - дегенде, көп ойланған әмірші ибн Кулсумге кісі жіберіп, шешесі екеуін қонаққа шақырады. Олар келер алдында ибн Хинд анасымен келісіп қояды. Әмір ибн Кулсум Ләйлә екеуі келген соң, қызметшілеріңді таратып жібер де, Ләйләны жұмса, сөйтіп бір қорлайық, - дейді.
Көп ұзамай сұлтанның шақыруы бойынша ибн Кулсум Ләйлә екеуі қонаққа келеді. Тағам алдында ибн Хиндтің шешесі: - Ләйлә анау тағамды әперіп жіберші, - дейді. Сонда Ләйлә: керек адам өзі қолын созып алады - деп орнынан атып тұрады да: О, Тағлиб тайпасының батырлары. Әмір ибн Хинд бізді қорлау үшін шақырған екен ғой, қайдасыңдар - деп айқай салады. Шешесінің дауысын естіген ибн Кулсум қолына жалаң қылыш ұстап көрші бір шатырдан шыға келеді. Сөйтеді де тұра ұмтылып, қару іздей бастаған ибн Хиндтің басын шауып түсіреді. Сәлден кейін олар жауының қолына түспей, араб даласына сіңіп кетеді.
Біраз уақыт өтпей-ақ Тағлиб және Мунзир тайпаларының арасынан соғыс шығады. Бәдәуи тайпалары екіге бөлініп соғысқа қатысады. Әмір ибн Хиндтің баласы бір шайқаста кездейсоқ ибн Кулсумды қолға түсіреді. Бірақ ол Тағлиб тайпасы тыңшыларының көмегімен тұтқыннан қашып шығады.
Әмір ибн Кулсум ұзақ өмір сүріп, 600 жылдар шамасында, әбден қартайған шағында қайтыс болған.
Бәйіттерінде өзге ақындарға ұқсап Әмір де тайпасының батырлығын, ерлігін жырына арқау еткен. Сондай - ақ ақын бәйітттерінде әдемі табиғат көріністері де жиі кездеседі. Бірақ көбіне-көп Кулсум бәйіттерінен тайпасының ерлігін мақтан ету, жауынгерлік қасиеттерімен өзгелерді сескендіру лебі есіп отырады.
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.