Аңшылық құстардың аңшылықта алатын орны

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

+ Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығы министрлігі
С. Сейфуллин атындағы ҚАТУ

Мендыбаева Лаура

Ақмола облысының аңшылық шаруашылықтарындағы жабайы жануарлардың қазіргі жағдайы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Мамандығы 5В080300 - Аңшылықтану және аң шаруашылығы

Нұр-Сұлтан 2020

Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылық министрлігі
С. Сейфуллин атындағы ҚАТУ

Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
_________ Сыздықов Қ.Н

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Ақмола облысының аңшылық шаруашылықтарындағы жабайы жануарлардың қазіргі жағдайы

мамандығы 5В080300 - Аңшылықтану және аң шаруашылығы

Орындаған

Мендыбаева Л.Ж.

Ғылыми жетекшісі
PhD, аға оқытушы

Бұршақбаева Л.М.

Нұр-Сұлтан 2020
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
4
АНЫҚТАМАЛАР
5
КІРІСПЕ
7
1
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
9
1.1
Қазіргі уақытта аңшылық шаруашылығын жүргізу
9
1.2
Тұяқты жануарлардың биологиялық ерекшеліктері
16
1.3
Жыртқыштардың биологиясы мен экологиясы
20
1.4
Аңшылық құстардың аңшылықта алатын орны
23
2
ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕМЕСІ МЕН МАТЕРИАЛДАРЫ
25
2.1
Алтынемел Мемлекеттік ұлттық табиғи паркіне сипаттама
25
2.2
Зерттеу әдістемесі
20
3
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
32
3.1
Алтынемел Мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің климаттық көрсеткіштері
32
3.2
Ұлттық парк территориясындажануарлар тіршілігінеәсер ететін антропогендік факторларды анықтау
33
3.3
Аңшылық жануарлардыңқоныс аудару ерекшеліктері
37
3.4
Ұлттық парк территориясында аңшылық жануарлар санының динамикасы
43
4
ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ
48
5
ЕҢБЕК ҚОРҒАУ
52

ҚОРЫТЫНДЫ
56

ҰСЫНЫСТАР
57

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
58

БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

ҚР - Қазақстан Республикасы
ЕҚТА - Ерекше Қорғалатын Табиғи Аймақ
АШ - аңшылық шаруашылық
а.ө. - азықтық өлшем
м - метр
га - гектар;
т - тонна;
1 м² - шаршыметр;
см - сантиметр

АНЫҚТАМАЛАР

Биотехниялық шаралар - жануарларға қолайлы жағдай жасап, жануарлар қорын көбейтуге немесе олардың өнімділік қасиеттерін жақсартуға бағытталған аңшылық шаруашылықтарында жүргізілетін әртүрлі шаруашылық жұмыстар.
Рекреация (лат. Rесrеаtіо - қалпына келтіру) - адамның еңбек процесінде жұмсаған дене және рухани күштерін қалпына келтіру мен дамыту.
Қорық - аумағындағы барлық табиғи кешен толығымен шаруашылыққа пайдаланылудан алынған және үкіметтің қорғауында болатын жер не су кеңістігі; типтік, сирек кездесетін және бірегей табиғи кешендерді бүкіл компоненттерінің жиынтығымен қоса, сол қалпында сақтауға арналған, арнайы қорғау режимі бекітілген ерекше қорғалатын табиғи аумақ.
Деградация - (франц. degradatіon - құлдырау ) -- бірте-бірте төмендеу, құлдырау, жағымды қасиеттердің төмендеуі немесе жоғалуы.
Биотоп - (био... және грек. tpos -- орын) -- жер бетінің (құрлықтың не суқойманың) биоценоз мекендейтін орта жағдайлары біртектес өңірі.
Эпизоотия - жануарларда болатын жұқпалы аурудың жаппай тарауы.
Аңшылық трофей - бұл олжа болған аң немесе құс төшкесінің айрықша шенмен өңделген жарты немесе барлық бөлігі.
Жануарларды алу лимиті - жануарларды олардың табиғи өсімі мен саны сақталатын жағдайда алудың жол берілетін шекті көлемі.
Аң аулау - аң аулау объектісі болып табылатын жануарлар түрлерін мекендейтін ортасынан алуды жүзеге асыру арқылы жануарлар дүниесін арнайы пайдалану түрі.
Кәсіпшілік аң аулау - аң аулау объектісі болып табылатын жануарлар түрлерін кәсіпкерлік қызмет мақсатында аулау.
Әуесқойлық аң аулау - аң аулау объектісі болып табылатын жануарлар түрлерін спорттық, эстетикалық қажеттіктерін қанағаттандыру мақсатында және ауланған жеке тұтыну үшін аулау.
Эндемик - (грек. Endemos - жергілікті) - жер шарының шағын аймақтарында ғана таралған өсімдіктер мен жануарлар.
Көзбен - қарапайым және қаруланған көзбен көру, бақылау.
Аңшылық кордон - орман күзетінің немесе қорықтар мен аңшылық шаруашылықтарда уақытша және тұрақты түрде орнатылатын күзет орны.

КІРІСПЕ
1.1 Биоалуантүрлілікті сақтауда аңшылық шаруашылықтарының алатын орыны

Аңшылық шаруашылығы - аңдар мен құстар әлемін қорғау, оларды өсіру, өндірістік және әуесқой бағытта аңдар мен құстарды аулаумен айналысатын шаруашылық саласы. Қазіргі уақытта елімізде аңшылық шаруашылығына арнайы бөлінген 60 млн. гектарға жуық жер бар. Ақмола облыстық орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі аумақтық инспекциясы республикалық мемлекеттік мекемесі көптеген аңшылық шаруашылықтары мен МҰТП-ді біріктіреді. Кәсіптік ауланатын аң мен құстар саның тұрақты ұстап, тиімді пайдалануда мемлекеттік мекеменің алатын орыны зор. Ақмола облысы аумағында аңшылық алқаптардың белгіленген ауданы келесідей:
Облыстың ауданы - 14 621 838 га;
Аңшылық алқаптарының ауданы - 12 282 094,2 га;
Соның ішінде берілген аңшылық алқаптарының ауданы - 9 894 603,2 га;
Ұйымдастырылған аң аулау объектілері, яғни аңшылық шаруашылықтары - 134 құрайды. Ауданы бойынша ең ірі аңшылық шаруашылық Біржан Сал ауданындағы Қойтас - 232 800 га, Атбасар ауданындағы Аупельдек - 209 779 га болса, шағын аңшылық шаруашылықтарына Қорғалжын ауданындағы Күлтай - 13920 га, Ақкөл ауданындағы Кемерколь - 6279 га сияқты аңшылық шаруашылықтары жатады.
Ақмола облысындағы жануарлар дүниесін қорғау мен өсімін молайту бағытында көптеген жұмыстар атқарылады: аңдар мен құстардың сандарын арттыру және пайдалану жолдары, азайып бара жатқан аң-құсты сақтап қалу, санын көбейту. Көптеген жануарлардың мекені болып табылатын бұл аймақта аң, құстардың жойылып кептеуіне негізделген іс-шараларды, биотехниялық шараларды көп жүргізеді және олардың сапалы жүргізілуін қамтамасыз етеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Ақмола облысындағы аңшылық шаруашылықтарындағы аңшылық жануарлардың жағдайы мен оларды тиімді пайдаланудың жолдарын анықтау.
Дипломдық жұмысты орындау барысында келесідей міндеттер жүзеге асырылды:
аңшылық алқаптардың жағдайын анықау
аңшылық жануарлар санының динамикасын және оған әсер ететін факторларды анықтау
аңшылық жануарларды аулау мөлшеріне сараптама жасау;
Жабайы аңдар мен кұстар кәсіптік және әуесқойлық аңшылықтың, рекреациялық және табиғат қорғау жұмыстарының негізгі объектілері болып саналатындықтан, олардың санына әсер ететін басты факторларды анықтап, алдын алу шараларын жүзеге асыру мен мекен ету аймақтарында өсімін молайту басты іс-шаралардың бірі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Дипломдық жұмысты орындау барысында Ақмола облысындағы аңшылық шарауашылылықтарындағы территориясында мекен ететін аңшылық жануарлардың қазіргі жағдайы анықталып, қажетті іс-шаралардың түрлері мен көлеміне сараптама жүргізілді. Сонымен қатар аңшылық жануарлардың негізгі мекен ету алқаптарының сапасы анықталып, саны бойынша жаңа мәліметтер алынды.
Күтілетін нәтижелер: жүргізілген бақылау жұмыстарының нәтижесінде Ақмола облысы территориясында мекен ететін аңшылық жануарлардың қазіргі жағдайы мен аулау мөлшеріне байланысты нақты көрсеткіштер анықталды.

1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Қазіргі уақытта аңшылық шаруашылығын жүргізу
Aңшылық шaруaшылығы - aңшылық aлқaптaрдa жaнуaрлар дүниесi объектiлерiн орнықты пaйдалану, жaнуарлар дүниесiнiң мекендеу ортaсын сaқтау, оларды қорғaу және өсiмiн молaйту жөнiндегi шaруaшылық қызметінің түрi. Aңшылық шaруашылығының бірнеше түрі дaмығaн: мемлекеттік, тұтынушы одақтық және қоғaмдық aңшылық шaруaшылығы. Жабайы аңдар мен құстар, сондай-ақ республиканың аңшылық алқаптарында өсіру үшін арналған адамдар, олар қай аймақта тұратындығына қарамастан, мемлекеттік және қоғамдық меншік болып табылатын аңшылық қорын құрайды.
Аңшылық алқаптары - бұл жабайы жануарлардың мекендейтін және аң аулау кезінде қолдануға болатын барлық жер, орман және су басқан учаскелері. Аңшылық алқаптар: оларға белгiленген аңшылық шаруашылықтарын құру мақсатында мемлекеттiк, кооперативтiк және қоғамдық ұйымдарға берiлген жерлер; резервтегі аңшылық, мемлекеттік аңшылық және орман аңшылық шаруашылығы жерлері; аң аулауға арналған жабық алаңдар, қорықтар, қорықшалар, қалалар мен өндірістік орталықтар айналасындағы аймақтар, жұмысшылардың жаппай демалу орындары, ку-рорттық аймақтар, тоған балық фермалары және басқа да орындар [1Чашухин В., Сконин А. Журнал Охота и охотничье хозяйство, №9, 2000].
Аң аулауға жабық учаскелерді (қалалар мен өндірістік орталықтар айналасындағы аймақтар, жұмысшылардың жаппай демалу орындары және басқа орындар) облыстық басқармалар белгілейді. Аңшылық алқаптары тағайындалған ұйымдар жер пайдаланушылармен келісе отырып, осы жерлерге белгіленген тәртіппен қажетті ғимараттар салуға, жемшөп дақылдарын отырғызуға және отырғызуға, аңшылық шаруашылығына қажетті іс-шараларды жүргізуге құқылы. Аңшылық шаруашылығын дұрыс ұйымдастыру - аңшыларды аңшылық фаунасының қорын қорғауға және көбейтуге белсенді қатысуға тарту үшін республиканың аңшылары аңшылар мен балықшылар қоғамына біріккен. Аңшылық алқаптарын пайдаланушылар аймақтық инспекциялары белгіленген тәртіппен аңшылық қорын кеңейту және ұтымды пайдалану жөніндегі іс-шараларды жүзеге асырып, осы мәселелер бойынша ғылыми негізделген ұсыныстарды әзірлеу үшін тиісті зерттеулерге қаражат бөледі. Аңшылық қаруды және олардың патрондарын алу, сақтау, тасымалдау және пайдалану белгіленген тәртіппен жүзеге асырылады [2 А.А.Данилкин Фермерское охотничье хозяйство ИПЭЭ им. А. Н. Северцова РАН, 2011].
Қазақстанның аңшылық алқаптары. Қазақстанның жалпы 60 млн. га жері аңшылық алқаптар болып саналады, оның 27 млн. гектары спорт бағытындағы аңшылық және балық шаруашылық ұжымдарына бекітіліп тіркелген.
Тіркелген аңшылық шаруашылықтары республиканың әр алуан ландшафты аймақтарында жайғасуына байланысты, ондағы аңшылық аңдар да неше түрлі болып келеді. Орманды-далалы аймақ түгелдей Солтүстік Қазақстан шегінен өтіп Қостанай, Көкшетау, Орал аймақтарының солтүстігінде, Павлодар және Семей алқабында жайғасқан Ертіс өзенінің оң жақ жағасын шолып жайғасқан. Ағашты массивтер, жыртылған далалы учаскелермен, көптеген көлдермен (көбінесе еріген сумен толықтырылатын) араласып дамыған. Бұл аймақтарда ағаштардан қайың және терек саналады, ал кейбір учаскелерде қарағай да кездеседі. Аңшаруашылықтарын бұлан, елік, қабан, ақ қоян, сұр қоян, құр, шіл, қаз, үйректің барлық түрлері мекендейді[3 Егоров В.И. Учет охотничьих животных и птиц (практикум).Астана,2002,104б.].
Бонитировка дегеніміз - жануарлардың мекен ету жағдайларын баллмен бағалау. Осыған орай, аңшылық жануарлардың тіршілік етулеріне қолайлы алқаптар бағаланады. Аңшылық алқаптардың типіне байланысты орташа өнімділікті және шаруашылық бойынша түгелдей анықтауға (есептеуге) болады. Орташа өнімділікті бірнеше жылдық көрсеткішпен (максимальный) және бір жылдық көрсеткішпен де (минимальный) анық-тайды. Өнімі дегеніміз - жыл бойы алқапты пайдалануда алына-тын аң терісі және жабайы құс ет өнімінің мөлшері. Алқаптың өнімділігі - аңшылық фаунаның нақтылы қорын мінездейтін көрсеткіш. Аңшылық алқап-тың сыйымдылығы деп, ауданның бірлік өлшеміне потенциалды мүмкіндігінше келетін жабайы жануарлар (әйткенде ия болмаса га) санын айтады. Шаруашылықты бағыттап жүргізген жағдайда, алқап сыйымдылығы әртүрлі жабайы аңдар түрі бойынша өте өзгеріп тұруы мүмкін. Сыйымдылық - азық-тандыратын ортаның функциясын көрсетеді, яғни аңдар популяциясын қасиеттейтін фактор емес[4 Дежкин. В. Охота и охотничье хозяйство мира. - М.: Лесная промышленность ,1983. - 357 c.].
Аңшылық алқапты бонитировкалау жұмысын көктем жазғы және күз қысты кезеңдерде жүргізуге болады. Өндірістік шаруашылық жағдайын-да оны бірақ рет жүргізеді, әдетте аңшылық кезең алдында. Д.Н. Данилов бонитировкалау жұмысын ай бойы жүргізуді нұсқайды, бір ай бұрын аңшылық кезеңнен және бір ай аңшылық кезеңде. Бұл жағдайда, бонитировканың нәтижесі әр алқаптардағы және шаруашылықтағы жануарлар дүниесінің санын айғақтайды. Осы көрсеткіштерді негізге алып, келесі аңшылық кезеңген аңдар қорын пайдалану жұмыстарын ұйымдастырады және ол үшін аңшыларды сұрастыруда жиналған мәлімет-терді де кеңінен қолдану өте қажет. Спорт бағытындағы аңшылық шаруашылықтарда бонитировка жұмысын екі рет жүргізген өте дұрыс: көктем жазғы және күзгі қысты кезеңдерде[5Колесников С.Н. Охота и охрана природы. М., ÂРоссельхозиздатÂ, 1980].
Aңшылық aлқaптар түрлері тiршiлiк ету ортaсының экологиялық жaғдайының эквивaленттiлiгiн көрсетедi, ал бонитеттер экологиялық бaғалaуды ұсынaды. Осылaйша, жaнуaрлaрдың тіршілік ету ортaсының жaғдaйын бaғaлау бонитировкa міндеті болып тaбылaды. Д.Н. Дaниловтың әдісі бойынша бaрлық алқaптар нaшар, ортaша және жaқсыға бөлінеді. Одaн кейін, мекен ету aудaнының сaпасына қaрaй, бонитеттің орташа өлшемді көрсеткіші анықталады. Ол шаруашылық алқаптарында нақты бір жануардың санының максималды деңгейін есептеуге, биотехниялық шаралардың жоспарын алдын ала құруға мүмкіндік береді. Содан кейін бағаланған алқап бөлімдер деректерін жинақтап, жалпылай ең ірі аң шаруашылық аймағын (аңшылық бригадалық учаскелері, бөлімше, шаруашылық)бағалайды. Ең белгілі есептеу жолы төмендегідей (Русанов, жыл). Орманды аңшылық алқаптың өнімділігін бағалауда бес балды бонитировкалық шкала қолданылады. класты бонитет ең жақсы алқаптар, II және III класқа жақсы және орташа бонитетті алқаптар енеді, IV класқа нашар, кездейсоқ аңдар мекендейтін, ал V класқа, бұл жерге тән емес аң түрлері және бұл жерде өте сирек тараған алқаптар жатады.[6 Козлов В.М. Типология охотничьих угодий с основами охотустройства: Учебное пособие. - Киров: Вятская ГСХА, 2012. -- 235 c.].
Ормансыз аңшылық алқаптарды бонитировкалағанда үш балды шкаламен шектелуге болады. Дегенмен, бонитировкалау жұмысы еңбектенуді көп талап етіуіне байланысты, жоғарғы көрсеілген шкаланы орманды алқапты бағалағанда да жие пайдаланады. Кейде бонитеттік класты пайызбен де көрсетеді. Мысалы, ең жоғарғы өнімділік бонитетін 100 пайыз деп алсақ, 1- класты бонитет мөлшері - 100-71%, II, III, IV және V класты бонитет, осыған сәйкес 70-47; 46-27; 26-11 және 10% төмен. Негізінде ең дұрысы, бір аңшымен, немесе, 2-3 аңшылардан тұратын звеномен игерілетін алқаптың жекеше мекендерін, ия болмаса өндірістік учаске топтарын бонитировкалау[7Шекенов Е.Ш. Аңшылық алқаптар типологиясы және аңшылық шаруашылығын құру пәнінен жұмыс дәптері. Астана, 2002.]
Бағалы жануарларды сақтау мақсатында ежелгі уақытта аңшыларда аңшылық этикет қалыптасқан. Ең құнды жануарларды (сусар, құндыз, бұлғын және тұяқтылардың көпшілігі) тек арнайы рұқсат - лицензиялар бойынша аулауға рұқсат беріледі. Берілген лицензиялардың саны аудандағы немесе аңшылық шаруашылығындағы жануарлардың саны туралы ақпаратпен анықталады. Жануарларды атуға немесе аулауға арналған лицензиялар спорттық аң аулау, ет, тері өнімдерін алу үшін, кейде жануар нашар өндірілген болса, ауырса немесе ол жарақаттанған болса беріледі[8 В.Г Гусев, Настольная книга охотника, Москва Цитадель 2000 21б].
Қояндарды және басқа да көптеген жануарларды аулау мерзімдері нормалармен, ережелермен шектелген. Аң аулау мерзімдерін аудандық, облыстық және республикалық атқарушы органдар аңшылықты басқару органдарының ұсынысы бойынша белгілейді. Егер аңшылық алқаптағы жануарлар саны аз болса немесе бұл азаю басқа қажеттілікке байланысты болса тіркелген аңшылық шаруашылықтарын пайдалпнушылар бұл мерзімдерді қысқарта алады[9 Леонтьев В.В., Охота, Санкт-Петербург ДИАМЕНТ ЛЕЙЛА 2001 8б].
Аң аулау маусымының басталу және аяқталу мерзімі жылда бірдей емес. Олар жыл мезгілдерінің басталуына аз уақыт қалғанда - жылдың ерекшеліктері - маусымдық ұшып келукелу, ұя салу, терінің толыққанды қалыптасу уақытын және т.б. ескере отырып анықталады.Соңғы жылдары аңдарды үркітпеу үшін көптеген аңшылық шаруашылықтарында бір күнде немесе таңертең алыс қашықтан жануарларды ату үшін патрондар саны шектелген. Кейбір жағдайларда мемлекеттік аңшылық инспекциясы және аңшылық шаруашылықтарының әкімшілігі маусымның барлық күндерінде аң аулауға рұқсат бермейді, бірақ ық күндерін (аптасына 1-3 күн) енгізеді, бұл жабайы жануарлар қорының сақталуына да ықпал етеді[10 Чехов А.П, На охоте, Москва, Лань 2013].
Сирек құрып кету қаупі бар жануарларды аулауға тыйым салынады. Ұзақ мерзімді ату тыйымдары көптеген жануарлардың түрлерін жойылудан сақтап қалды. Олардың ішінде алдымен мемлекеттің және аңшылардың қорғауымен жойылудан сақталып қалғанақбөкен, бұлан, құндыз, бұлғынды атап өткен жөн. Аң аулау ережелері сонымен бірге ерекше эстетикалық құндылығы бар жабайы жануарларды атуға тыйым салады (әнші құстар, аққулар). Өздерінің негізгі тіршілік ету ортасынан миграция жасап келгенфламинго, үкі, грифтер сияқты т.б. сирек кездесетін құстарды атуға рұқсат етілмейді. Қорек, су тасқыны, мұз немесе басқа себептер бойынша қиыншылыққа тап болған жануарларды аулауға тыйым салынады[11 Кашкаров А.П Охота и безопасность, Россия, СОЛОН-Пресс 2018].
Әрбір аңшы жануарлар мен құстарды аулау ережелерін қатаң сақтау керек. Бұл айыппұлдың немесе басқа жазаның алдын алу үшін ғана емес, ең алдымен, барлық шектеулер аңшылардың мүддесі үшін, табиғатты қорғау мүдделері үшін маңызды.
Біздің заманымыздағы негізгі кәсіп ретінде аң аулау адамдардың тіршілігінің бір бөлігіне айналды. Аңшылардың көпшілігі әуесқойлар, олар бос уақыттарын негізгі іс-шаралардан спорттық-әуесқойлық аң аулаумен айналысуға арнайды. Кейбір аңшылар үшін кәсіпшілік аң аулау - бұл танымал табыс табу болып есептеледі. Спорттық-әуесқойлық пен кәсіпшілік аң аулау арасындағы шекаралар біртіндеп жойылуда. Аңшылық өнімдерін өндіруге және жинауға арналған кәсіпшілік аң аулау жыл сайын артып келеді[12 Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы Қазақстан Республикасының заңы].

1.2 Тұяқты жануарлардың биологиялық ерекшеліктері

Тұяқтылар отрядына ірі және орташа денелі жануарлардың өкілдері жатады. Дене құрылысы көпшілігінде ықшам әрі жеңіл, кейбіреулері - ауыр салмақты келеді. Аяқтарындағы саусақтарының саны екеу немесе төртеу. Үшінші және төртінші саусақтары жақсы жетілген. Дене салмақтары осы екеуіне түседі. Екінші және бесінші саусақтары нашар дамыған, тіпті кейде мүлдем болмайды. Саусақтарының ұшы мүйізді тұяқпен қапталған. Жылдам жүгіруге бейімделгендіктен көпшілік түрлерінің сирақтары өте ұзын, бұғана сүйектері болмайды. Құйрығы қысқа немесе сәл ұзын келеді[13 Есжанов Б., Беркінбай О., Нұрғазы Қ. Жалпы териология. Оқулық. - Алматы, 2010. -- 384б.].
Бұландар туысына сипаттама. Бұл туыстың Қазақстанда тек бір ғана түрі кездеседі. Бұлан - бұғы тектес аша тұяқты, күйіс қайыратын ірі жануар. Бұқаларының дене тұрқы 3 м, шоқтығының биіктігі 2,4 м, салмағы 700 кг дейін жетеді; ал ұрғашысы еркегінен кішірек. Сирақтары ұзын, апай төсті, басы үлкен, қоңқаң тұмсықты. Үлкен құлағы дыбысты жақсы сезеді. Бұқалары алшақ мүйізді. Олардың ескі мүйіздері жылма-жыл (қаңтар, ақпан айларында) түседі де, орнына жаңа мүйіз шығады. Денесі ұзын қылшықты мүйізбен жабылған. Жүнінің ұзындығы денесінің әр жерінде әртүрлі. Еуропаның, Азияның және Солтүстік Американың орманды жерлерінде кең тараған. XX ғасырдың басында дәмді еті үшін берекесіз ауланғандықтан саны азайып кетті[14Бобринский А.А., Кузнецов Б.А., Кузякин А.П. Определитель млекопитающих СССР. - Москва,1965].
Республика аумағында соңғы жылдары саны өсіп келеді. Бұландар қазіргі кезде Қазақстанның 10 облысында кездеседі: әсіресе, Жайық, Елек, Тобыл, Есіл, Ертіс өзендерінің бойындағы орман-тоғайларда, Бурабай, Зеренді, Арықбалық, Аманқарағай, Арақарағай сияқты аралас ормандарда, Оңтүстік Алтайда, Бұқтырма өзені бойындағы ормандарда таралған. Саны тіршілік ортасына қарай әр жерде әртүрлі. Мысалы, Шығыс Қазақстан ормандарында 2,5-3 мыңдай, Көкшетау өңірінде 100-150 бұлан қоры бар. Жалпы Қазақстан ормандарында шамамен 5-6 мыңдай бұлан мекендеген деп есептелінеді[15Бекенов А., Есжанов Б., Махмутов С.М. Қазақстан сүтқоректілері. - Алматы; Ғылым, 1997].
Қазақстанда бұланның негізгі мекендері - қайың, самырсын, шыршы, қарағай өскен орман алқаптары. Көбінесе, жағасында ағаш өскен өзен мен көл, батпақты жерлерді мекендейді. Жаздың ыстық күндерінде маса, шыбын, сонадан қорғану үшін көлге түсіп, қансорғыштар басылғанша судан шықпай қояды. Бұлан мекендеген ормандарда қыста қардың қалыңдығы кейбір жерде 1 метрден аспайды. Сондықтанда бұл жерлерді олар жыл бойына тұрақты қоныс есебінде пайдаланады. Тек қар қалың түскен жылдары ғана аздап оңтүстікке қарай қоныс аударатына байқалады. Жылдың жылы маусымдарында бұлан орман ішінде жүрсе, қыс айларында орманның қары жұқа түскен жерлерін мекен етеді[16Бекенов А., Есжанов Б., Махмутов С.М. Қазақстан сүтқоректілері. - Алматы; Ғылым, 1997].
Бұланның қоректенуі. Жануардың азық құрамында ағаш жапырақтары, жас бұталар, шөптесін өсімдіктер кездеседі. Олар әсіресе, тал, раушангүл, қайың, қарағай және шермен гүлділер тұқымдасына жататын шөптермен көбірек азықтанады. Жалпы бұлан өсімдіктердің 150 түрімен қоректенсе, оның 13-33 пайызы улы шөптерден тұратындығын айта кету керек. Азық рационы жыл маусымдарына қарай өзгеріп отырады. Көктемде алуан түрлі шөптермен азықтанса, қыста оның азығының 90-95 пайызы ағаштар мен бұталар. Жыл бойы бұлан 7,5 тоннаға дейін шөп жейтіндігі анықталған. Бұланның жаулары - аю, қасқыр, құну[17Бобринский А.А., Кузнецов Б.А., Кузякин А.П. Жизнь животных - Москва.:Наука, 1971].
Бұланның көбеюі. Аналық бұлан жыныстық жағынан 3 жасында жетілсе, еркектері үйірге үш-төрт жасында қатынасады. Күйлеу мерзімі тамызыдың аяғында басталып, қазанның ортасына дейін созылады. Бұл кезде бұқаларының арасында шайқас болады. Аналықтары 7-8 ай ұрықты көтеріп, мамыр айында төлдей бастайды. Көбінесе жалқы, сирегірек егіз бұзау туады. Табиғатта үш бұзаудан тұратын бірен-саран бұландар да кездеседі. Жаңа туған бұзаудың салмағы 12-16 кг, шоқтығының биіктігі 80-90 см келеді. Енесі бұзауларын 3,5-4 ай емізеді. Жас бұзау енесін алғашқы кезде тәулігіне 8-10 рет еміп, туғаннан 2-3 күн өткен соң көк шөптің дәмін тата бастайды. Сондықтан да олар тез өседі. 16 айда жыныстық жағынан жетіліп, көпшілік сиырлар 3 жасында көбеюге қатысады. Төрт жаста олар толық жетіледі. [18Глушков В.М. Лось. Экология и управление популяциями. Киров. 2001. - 318 с.].
Бұландар пастереллез, бруцеллез, туберкулез, сібір жарасы, қарасан, қатерлі ісік, ботулизм және аусылмен ауыратыны белгілі. Денесінде кенелер(Ixodes persulcatus), қан сорғыш масалар (Lipoptera cervi),кеңсірік оқыралары (Cephenomyia ulrichi) тіршілік етеді. Бұландардан 31 түрлі құрттар тіркелген[19 Наумов Н.П., Карташев Н.Н. Зоология позвоночных. - Москва: Высшая школа, 1979].
Еліктер туысына сипаттама. Бұл туыстың Қазақстанда тек бір ғана түрі кездеседі. Елік (Capreolus pygargus Pallas, 1773 - бұғы тұқымдасына жататын тұяқтылардың бір түрі. Еліктің жақсы дамыған сенсорлық органдары - көру, есту және де сымбаттылық.Өте жақсы естудің арқасында, елікте керемет дыбыстық сигнал дамыған. Елік таңертең және кешкілікте белсенді[20Кабельчук Б.В. Экология, разведение и содержание пятнистого и благородного оленей в полувольных условиях в Ставропо. - ФГБОУ ВПО Ставропольский государственный аграрный университет, 2013. -- 194 c.].
Еуропада, Кавказда, Оралда, Сібірде, Қиыр Шығыста және Орта Азияның тауларында таралған. Қазақстанда Алматы, Солтүстік Қазақстан, Павлодар, Шығыс Қазақстан, Қостанай, Ақмола және Батыс Қазақстан облыстарының орман жоталарында таралған. Мекендеген жеріне қарай сан мөлшері де әртүрлі болып келеді. Мысалы, Солтүстік Қазақстанда 1000 га жерде 30, Ақмола мен Қостанай облыстарында - 50 еліктен кездеседі. Қазірде Қазақстандағы еліктердің саны 18300-дей деп есептелінеді[21 Беркінбай О., Есжанов Б., Ташенов Б.Ж., Құлманова Г.Ә. Қазақстан құстары мен аңдарының биологиясы Оқулық. - Алматы: Жібек жолы БҮ, 2008].
Еліктің мекендейтін қоныстары әртүрлі. Көбіне орман-тоғай ішінде тіршілік етеді. Орманның ашық алаңдарында жайылып, ағаштар көлеңкесінде жусайды. Адамға жақын жүріп, тіршілік ете береді. Жаздың ыстық күндерінде, салқын түскенге дейін, көлеңкелі бұталар мен қалың шөптердің ішінде жатып демалады. Тек салқын түсе жайылуға шығады. Қыста күндіз жайылады[22Данилкин А.А. Оленьи (Сervide) М.: ГЕОС, 1999. 552 с.].
Жер ерекшелігі мен жыл маусымына байланысты елік 100-ге жуық өсімдік түрімен қоректенеді. Көктемде, жазда алуан түрлі жасыл шөптерді, қыс айларында жидек, қылқанды ағаштың бұтақтары мен бүршіктерін жейді. Иіс сезімінің жетілгені соншалық ол 40 см қардың астындағы қынаны тауып азықтанады. Организмге қажетті минералдық тұздарды олар табиғи және жасанды тұзды жерлерден іздеп табады. Міне, сондықтан да аңшылар еліктердің көп жүретін жеріне тұз қояды. Қыс айларында 5-10-нан топталып жүреді. Табиғи жайылымдардың түріне қарай, әсіресе қыс айларында бір гектар жерге бір елікті, ал бір шаршы шақырым жерде 100-ге дейін елікті ұшыратуға болады[23 А.Матвеев, Охота на копытных, урал л.т.д., 2002].
Елік - өсімтал аң. Олар 1,5 жасында жыныстық жетіледі, екі жасында лақтайды. Оның күйікті тамыз айынан басталып, қыркүйектің аяғына дейін созылады. Еліктер күйге түскен шақта текелерінің арасында қатты қырқысу майданы басталады. Мамыр-шілде айларында лақтайды. Еліктің ересек ешкісі жалына егізден лақ туып, оларды 6-8 ай бойы сүтімен асырайды. Туған лақтарын жасырып тастау үшін қалың шалғынды бұталардың арасын мекендейді. Лақтардың түсі алғышында теңбіл болып, 3-4 ай өткен соң теңбілі жойылып ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.