Дидахмет Әшімханұлының жазушылық лабораториясындағы әңгіме жанры және жазушының көркем сөз шеберлігі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ДИДАХМЕТ ӘШІМХАНҰЛЫНЫҢ ЖАЗУШЫЛЫҚ ЛАБОРАТОРИЯСЫ ... .5
1.1 Дидахмет Әшімханұлының жазушылық лабораториясындағы әңгіме жанры және жазушының көркем сөз шеберлігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Дидахмет Әшімханұлыныңжазушылық лабораториясындағы повесть жанры және жазушы стилі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
1.3 Дидахмет Әшімханұлының жазушылық лабораториясындағы драма жанры және драмалық шығармаларда тартыс, әрекет, қақтығысты беру шеберлігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2 ДИДАХМЕТ ӘШІМХАНҰЛЫ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ДҮНИЕТАНЫМ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
2.1 Дидахмет Әшімханұлының әңгімелеріндегі ұлттық дүниетаным және оның берілу ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
2.2 Дидахмет Әшімханұлының повесть жанрындағы ұлттық және адамзаттық дүниетаным сипаттары және оның ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..64
2.3 Дидахмет Әшімханұлының драматургиясындағы ұлттық рух пен ұлттық дүниетаным ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 74
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76

АЛҒЫСӨЗ
Біз зерттеу жұмысымызда қазақ әдебиетінде өзіндік орны бар біртуар жазушы Дидахмет Әшімханұлының төл әдебиетіміздегі әңгіме, повесть, драма жанрына қосқан үлесін зерделейміз. Дидахмет Әшімханұлы 1950 жылы 10 маусымда Шығыс Қазақстан облысы, Қатонқарағай ауданы, Жаңаүлгі ауылында дүниеге келген. Қазақ әдебиетінде аз, аз да болса саз жазған дара жазушы. Қазақ мемлекеттік университетінің журналистика факультетін тәмамдаған. 1978-1980 жылдары Қазақстан пионері (қазіргі Ұлан), 1981-1992 жылдары Қазақ әдебиеті газеттерінде әдебиет, сын бөлімін жүргізді, 1992-1994 жылдары халықаралық Заман - Қазақстан газетінің бөлім меңгерушісі және газет редакторының орынбасары, 1994 жылдан ел аралық Түркістан газеті редакторының орынбасары, 2003 жылдан Алаш баспасының директоры қызметін атқарған. Аққабаның толқыны, Он бірінші күз, Жер аңсаған сары атан, Самырсын сазы атты әңгімелер мен повестер жинақтары жарық көрді. Жеке шығармалары өзбек, қырғыз, қытай, моңғол, орыс, украин, мари тілдеріне аударылған. Сондай-ақ А.Курчаткин, Т.Минулмен, А.Аширов, Х.Абдуллин, П.Пурзверу, т.б. шығармаларын қазақ тіліне аударған. Халықаралық Алаш әдеби сыйлығының лауреаты.
Шығармаларына өмірдегі түрлі құбылыстарды, сезімдерді, философиялық ойларды арқау еткен ерекше талант иесі, дарынды дара тұлғаның ғұмырнамасы мен шығармашылығын жан-жақты зерттеп, талдау жүргізу - алдымызда тұрған өзекті мәселе.
Аталмыш зерттеу жұмысымыздың мақсаты Дидахмет Әшімханұлының
жазушылық лабораториясын зерделеп, қазақ прозасына қосқан үлесін пайымдау, қаламгердің жалпы қазақ әдебиетіне қосқан үлесін көрсету. Жазушылық лаборатория ұғымының теориялық негіздерін айқындау, жанр, проза, драма ұғымдарын нақтылау, жазушының лабораториясын зерттеу барысында тікелей дереккөздерді пайдалану, жазушының отбасы
мүшелерінен жеке сұхбат алу біздің зерттеу жұмысымыздың міндетіне кіреді.
Дидахмет Әшімханұлының жазушылық лабораториясын зерттеу жұмысы жазушы еңбегін ғылыми тұрғыдан саралап, әдеби өлкетануға өз үлесін қосып, Алтай өңірінен шыққан жазушылардың өзіне тән ерекшелігі бар әдеби ортасын зерттеуге үлес қосады.
Ғылыми зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.

1 ДИДАХМЕТ ӘШІМХАНҰЛЫНЫҢ ЖАЗУШЫЛЫҚ ЛАБОРАТОРИЯСЫ
1.1 Дидахмет Әшімханұлының жазушылық лабораториясындағы әңгіме жанры және жазушының көркем сөз шеберлігі
Қазақ әдебиетінде өзіндік ойып алар орны бар дара тұлға - Дидахмет Әшімханұлы. Оның шығармаларынан өзіне ғана тән, қайталанбас жазу мәнерін көруге болады. Жазушы туралы Әлібек Аcқаров Дидарғайып Дидахмет деген естелігінде былай деп жазады: Дидаш ұлтты ұстап тұратын төрт нәрсені жиі-жиі сөз етіп отыратын. Олар - адамның туған жері, тілі, діні, салт-дәстүрі дей - тін. Жерді сатамыз дегенде ол ішкі қарсылығын білдіріп, Жер аңсаған сары атан атты хикаят жазыпты. Тіл проблемасы өршіп тұрғанда, орысша білмейтін қаймана қазақтың жас баласының қалаға барып, адасып кеткен бір күнгі хикметін арқау етіп, Тас - қаланы дүниеге әкеліпті. Сары самауырда қазақтың салт-дәстүрінен біртіндеп айырылып бара жатқанын ашына сөз етіпті. Дін туралы жаза алмай жүреді екен, өткен жылы Құдайсыздарды жазыпты. Сондықтан ұлтымның алдында өзімнің қарызым мен парызымды шама-шарқымша өтеп жүрмін деп білдірмей мақтанып қоятын. Ғұмыр берсе, әлі де өтей беретінін, көкейін толғандырған көп дүние барын, соларды рет-ретімен жаза бергісі келетінін айтатын.
Сыншылар Дидахметтің әңгіме - лерін Бейімбетке ұқсатып жатады. Дұрыс-ақ. Ал оған қоса Дидаш - тың туын - дылары Ғабит Мүсіреповтің ақсүйектігін, биік мәдениетін еске салғандай болады [1, 16б.].
Тасқала әңгімесі. Шығарманың жазылу тарихы. Тіл мәселесіне жаным сыздағанда Тас қаланы жаздым. Тас қала деп отырғаным - Өскемен. Менің ең жек көретін қалам сол. Бұрын қазақылығы аздау қала еді. 1975-76 жылдары университеттен академиялық демалыс алып, сонда жұмыс істедім. Күнде таңертең жұмысқа бет-аузым ісіп, жарадар болып келетінмін. Бір күні редактор шақырып: Сен ішетін бала емессің. Бірақ мына түрің не сенің? - деп сұрады. Сосын орыстармен төбелесетінімді айттым. Бір ауыз қазақша сөйлесең,орыстың кемпіріне дейін жақтырмай, жекіп тастайтын. Жеке басың туралы біреу ғайбат айтса кешіруге болады. Ал сенің тегің, ұлтың жөнінде ғайбат сөз айтса, онда сендегі бүкіл жануарлық инстинкт оянады. Егер ұлтыңды біреу қорлап жатқанда, ішіңде намыс оянбаса, сенің жануардан айырмаң жоқ [2, 5б.].
80-ші жылдардың аяғында қазақ тілі туралы айтыстың нағыз қырғын кезінде Тасқала атты әңгіме дүниеге келген де, бірден Қазақ әдебиеті газетіне басылған. Обалы нешік, сонда белгілі әдебиетші ғалым Мырзатай Серғалиев: Бұл - тіл туралы тұңғыш әңгіме деп бағалаған. Бірақ ол тек қана тіл туралы да емес-ті. Тіл проблемасы қайдан шықты, біз осындай бейшара күйге қайдан жеттік деген сауалдарға да онда біршама жауап бар еді. Ол жауап астарлы еді [3, 6б.].
Шығарманың тақырыбы: ана тілі.
Шығарманың идеясы: оқырманды өз ана тілін білуге, аялауға, туған тілдің қадір-қасиетін кемітпеуге үйрету, өз ана тілінде ойлай алмайтын адам, ойын жеткізе алмайтын адамның мәңгүрттенетінін, сол арқылы қоғамда ұлттық рух құнсызданатынын түсіндіру.
Шығарманың фабуласы: ата-әжесінің қолында еркелеп өскен бала Сәнтай ауылға келген Омаш ағасына еріп қалаға барады. Үйде жалғыз іші пысқан ол қағаздан жасаған самолетін ұшырам деп далаға шығып кетеді. Солай ойнап шыққанда артынан ит қуалап, өз үйінен көз жазып қалған бала елге адасып кеттім деген сөзін жеткізе алмай қор болады, себебі, айналасында жүрген адамдардың барлығы - жасы да, кәрісі де мұның қазақша айтқанын түсінбейді. Қазақ қазақты түсінбейді. Бәрінен көңілі қалған Сәнтай ауылдағы ата-әжесін сағынып, жылағысы келіп, даладағы бір үйшікте жатып ұйықтап қалады. Ол жерден Сәнтайды оятып алған орыс Кирилл атай мұның айтқанын түсініп, өзі де ауылда тұрғанын айтып,үйіне жеткізіп салмақ болады.
Сюжеттік-композициялық талдау. Ауылда айдарынан жел ескен бала еді, қалаға келіп бір-ақ күнде қор болды ғой, сорлады ғой Сәнтай сормаңдай болып. Бірдің атын, мыңның түсін білмейтін мына қайнаған қалың ортада иесінен адасқан күшіктей қаңғып қалса - қор болмаған, сорламаған несі қалды Сәнтайдың? Таңертеңнен бері табанынан таусылып жүріп таба алмаған үйін, енді екі кештің арасында таба қояр деймісің? Сонда бүгін қайда барып түнейді? Қара түнде қай есікті қағып тұрады? Есігін қаққанмен ешкім бұны есіркей қоймасы белгілі [4, 284б.].
Әңгіменің басталуы осылай. Ауылдан қалаға келген бұл бала неге жалғыз өзі сорлап жүр, бұл баланы мұндай халге жеткізген қандай жағдай, неліктен Тас қала деген сұрақ туындайды санада. Әңгіменің осылай басталуынан-ақ сансыз саулға жауап табу үшін сол Сәнтаймен ілесіп Тасқалаға кете барасың.
Өмiр көрiнiсiн де, кейiпкер әлемiн де бипаздап отырып жеткiзер, әр деталь, әр сөздi өз орын-орнында шебер пайдаланып, салмақ салар тұсты еселей екпiн түсiре қайталап, олай ету арқылы шығарманың композициялық шешiмiне айналдырып, диа - логқа баяндау мiндетiн арқалатып жазу тән оған. Әлгi бастау сөзден Сәнтайдың "сорлау" тарихының "че?" тарихымен сабақтасатынын көремiз. Тасқаланың орысы түгiлi қазағының өзi "че?..." - деп ажыраяды балаға.
Адасып кетiп аңғалаңдап келе жат - қан Сәнтай көзiмен қала мынадай кейiпте бейнеленедi: "Сондағы жұмақтай көрген қаласының сиқы осы ма? "Бәрi сұрғылт, бәрi сұсты - Та - с - қала десе - тас қала. Бензин иiсi мүңкiген көшесi де, бiрiне-бiрi мiнгескен биiк үйлерi де, жапырағын шаң басқан ағаштары да, тiптi екi иықты басып тұрған аспандағы бұлттары да - сұп-сұр. Неге екенi белгiсiз, күн кешкiрген сайын адамдардың бет-жүзi де Сәнтайға бiр түрлi сұрғылт, сұсты көрiне түскендей. Манағыдай емес, олар - ға маңайлауға да жасқанады. Бойында әлдеқандай үрей бар. Тосын шыққан әр дыбыс жүрегiн дiр еткiзедi де, артынша арқа-басы сұп-суық болып кетедi. Қазiргi жайы осындай, ал түндегi күйi не болмақ? Япырау, бүгiн қайда түнейдi, қай жерден бiр қуыс табылады бұған?.. Әй, қор болды ғой, сорлады ғой Сәнтай сормаңдай болып!"
Сәнтай бала әбден адасқан, дымы құрып, болдырған. Оның адасуы - ұрпақтың адасуы деңгейiне көтерiледi. Оны Тасқаланың жатсырауы - ұлтты жатсыруы деңгейiне көтерiле сурет - теледi. Бала қаланы жатсырайды, қала баланы жатсырайды. Қалада адасқан ауыл баласы - әрi нақты өмiрдегi құбылыстай, сонымен қатар ауылды өркениеттiң жатсырауындай!
"Көк үйшiкке жете бере көшенiң арғы бетiне көзi түстi де, кiлт тоқтады. Екi үйдiң ортасындағы жас теректер арасында екi шал арқалы ұзын орындыққа шалқая түсiп, әңгiмелесiп отыр. Қолдарында таяқ. Бергi шеттегiсiнiң шошайған қара сақалы мен дөңгелек көк тақиясына дейiн ап-анық көрiнедi. Атасының да дәл осындай қара сақалы мен көк тақиясы бар едi. Әлденеге жүрегi ысып жүре бердi. Күнi бойы iздегенiн ендi ғана тапқандай. Күнi бойы ешкiм түсiнбеген тiлiн осы шалдар ғана түсiнетiндей".
Ауылдағы (бауырында өскен) атасын көргендей ындыны құрып ынтыға ұмтылған бала жүгiре жөнелiп, жолды кесе өтемiн деп машинаға қағылып қала жаздайды. Сәнтай алқына демiгiп "атай" дегенше болмай, көк тақиялы шал таяғын жерге тоқ-тоқ еткiзiп:
" - Ты че, слепой что-ли! - дедi қырылдап" .
Тағы да алдынан "ЧЕ?" - шыға келдi.
Осы сәттi жазушы былай жеткiзедi:
"Сәнтай сiлейдi де қалды. Шалдың қолындағы қара таяқ қапелiмде қақ маңдайына тигендей. "Атай-атай" дегiсi келдi демiгiп. Бiрақ дей алмады. Дей алмаған сөзi көмейiне кептелiп, өзегiн өртеп барады. Сосын жаутаң қағып жанындағы ши қалпаққа бұрыл - ған. Ол тұздай шегiр көздерiн көк тақияға қадап "ау, өз тiлiңде бiрдеме сұрасай" дегендей болады. Сәнтай сәл дәмелене қалып едi, көк тақия қыртыс-қыртыс мойнын жерге iлмите созып, тамақ жырта қақырынып алды да:
- Из-за таких шалопаев не за что шофера страдают, - дедi.
Бұл жалт бұрылып жүре бердi. Жүрiп бара жатып өксiп-өксiп жылапжiбердi. Жылап бара жатып "имансыз!" дедi. Атасының сөзi аузына қайдан түскенi белгiсiз". Марқұм Бейсекеңнiң де зарлап айтып отырғаны осы емес пе?! Ұрпағына алаңдар көк тақиялы, таяққа сүйенген, төрiнен көрi жақын ақсақалыңның түрi мiне осындай!
"Қара сақалды", "көк тақияны" - этнодеталь ретiнде сәттi пайдаланған жазушы осы бiр сәттi қазақтың ұлтсыздану сиқын асқындыра бейнелейдi. Бұл - әрi бала үмiтiнiң үзiлуi.
Дәл осы сәттен жазушы қала мен ауыл сипатын салыстырып Сәнтай көзiмен бейнелей бастайды. Қалалықтар үшiн адам емес техника ардақты екен, қалалықтар үшiн бала емес жетектегi ит аяулы екен...
Бұл - бала кейiпкердiң қалаға, жай қалаға емес, орыстанған қалаға деген бала сенiмiн тас-талқан етiп, адамға, адамдарға деген түсiнiк тұнығын шайқап, ұғымын шайқалтып кететiн бiр сәт.
"Че?" - кейiпкер қатынас тiлi, әрекет сферасының кiлтi. Осы "Че?" (что?) орыстанған тасбауыр қаланың ауыл баласын жатсырауын көрсететiн көркемдiк деталь мiндетiн атқарады. Осы "Че?" Тасқаланың үлкен, кiшiсiнiң, қазақ-орысының бәрiнiң бiрдей аузынан шығуы, бiрiнiң аузына бiрi түкiрiп қойғандай-ақ бәрi бiрауыздан Сәнтай бала қазақ тiлiнде жөн сұрай бастағанда "Че?" - дейдi. Онысы дәп бiр қақ маңдайдан қойып кеп жiбергендей болады да шығады.
"Көп өтпей-ақ қолына сарғыш сандықша ұстаған ұзын бiр жiгiттiң қара бұйра шашы сонадайдан көзiне оттай басылды. Тура Омаш ағасы сияқты. Сол ағасын көргендей, бұл арсалаң қағып алдынан шыға келдi де:
- Ағай! - дедi оның қоңырқай көзiне тiк қарап. - Ағай осы маңнан шопырлар жатақханасын бiлесiз бе?
- Че? - дедi ол түк түсiнбегендей.
- Шопырлар жатақханасын бiлесiз бе деймiн?
- Не понимаю. Говори по русскому".
Үлкеннен сұрады. Алған жауабы "ЧЕ?" Кiшiден сұрады. Берген жауабы "ЧЕ?". Көк тақиялы шалдан сұрады. Естiгенi сол бiр "ЧЕ?".
Бала үмiтiнiң үзiлуi - сенiмiнiң өлуi. Бұл - баланың орыстанған өркениеттi жатсырауы ғана емес, қазақ елiндегi әбден орныққан орыстiлдi өркениеттiң баланы жатсырауы болып қабылданады.
Сонымен, басына тақия кигенiмен жаны орыстанған қазақ шалы жөн сiлтеуден қалған, тазалықшы орыс кемпiр ит басқан көк шөптi бала басқанда баж етiп сыпыртқысын ала жүгiредi, ақырында ит қуған бала бетi ауған жағына безiп келе жатып бала бақша ауласындағы үйшiкке түнейдi. Ұйықтап кеткен. Таңазанда қаланың зиялы жас өркенi өспiрiмiн жетелеп балабақшаға әкеледi. Қазақтар. Осы сәттi жазушы былай суыртпақтайды:
"Сәнтай сыртқа шығып, саңырауқұлақ секiлдi дөңгелек қалқайманың астына келiп отырды. Аспан мөп-мөлдiр. Күн недәуiр көтерiлiп қалған. Желке тұсынан қоңыр салқын жел еседi. Рахат! Бұның алдында ағайлар мен апайлар балаларын жетектеп, бақшаға әкелiп жатыр. Әне, көк көйлектi бiр қазақ апай үш-төрт жасар ұлын үй бұрышына дейiн жеткiзiп салды да, өзi керi бұрылды. Бала аяғын санап басып, берi қарай тыпыңдап келедi. Қолында бiр тал бақбақ. Бақбақ басындай өзi де үлбiреп тұр. Қандай сүйкiмдi едi! Келе ғой...
- Балақай, мұнда келшi! Келе ғой...
Бала Сәнтайға жақындап келдi де, селтиiп тұрып қалды.
- Кел, кел берi. Қорықпа.
- Че? - дедi бала көзi жыпылықтап.
Сәнтайдың созған қолы сылқ етiп түсiп кеттi...
Iшi iрiп жүре бердi...
Ойына кешегi ағайлар мен апайлар оралды..." [5, 593б.].
Оқиға осылай тосыннан аяқталады. Тасқаладағы тасбауыр адамдардан қол ұшын сұраған балаға орыс қариясы көмектеседі. Оқиғаның шешімі нақты айтылмайды, автор ары қарай қорытынды жасауды оқырманның өзіне қалдырған сияқты.
Ақшоқы әңгімесі. Шығарманың жазылу тарихы.Ақшоқының негізгі ойы Ұрпағыңның табанын туған жердің топырағынан үзбе дегенге саяды. Балаларын қазақша оқытқанына марқайып жүрген кейіпкер оқыту мен тәрбие беру екі бөлек шаруа екенін кеш түсінеді. Бұлай өкінуіне жаны қиналып, дегбірі қашқан шақта перзенттерінің шартты қамқорлықтан ары аса алмай, әкенің аңсарын дөп таба алмауы түрткі болады. Баларынан, өмір бойы отасқан жарынан таба алмаған жұбанышты, жерлес інісі Дүйсеннен табады. Оқиға желісі машһар алдындағы адамның жан дүниесін беруге негізделген. Өлер алдында оған туған балаларынан гөрі, туған жердің қадірін білетін бөгде танысының жақын болып көрінуі көп дүниені аңғартады. Баланы қазақша оқыту толықтай қаза етіп шығардым деген сөз емес. Ұрпағың өз тегінен ажырамас үшін қазақша тәрбие беру керек. Шығарманың негізгі айтайын деген ойы осы [6, 4б.].
Кейінгі жылдары тынысы жаңа - ша ашылып, Дидахметтің шығармашылығы шұрайлы өріс - ке шыққандай болған. Бұрқ еткі - зіп классикалық үлгідегі үш әңгі - мені бірінен соң бірін жазып тас - тады. Ол әңгімелердің көтеріп тұрған әлеуметтік жүгі атан түйе - - нің белін қайыстырғандай. Дидаш - - тың өзі романмен айта алмай - - тын шын - дықты бір ғана әңгіме - - мен жеткізуге болады деп жүру - - ші еді. Әде - биет сыншылары жазушы Әшімхан - ұлы шығармашылықтың жаңа белесіне шығыпты деп қуанысты. Қазақ әдебиеті газеті өз оқырман - дары - нан сүйінші сұрап, Ақшоқы әңгімесін бірінші беттен бастап жарқырата жариялап жіберді [1, 15б.].
Шығарманың тақырыбы: туған жер.
Шығарманың идеясы: адам өмірден өткенше өзінің кіндік қаны тамған жерін жан дүниесімен жақсы көріп, дүниенің қай бұрышында болса да, атамекенін аңсайтынын жеткізу.
Шығарманың фабуласы: науқасы әбден меңдеп, морфидің күшімен ғана тірі жүрген бас кейіпкер Оқас төсек тартып тұра алмай жатса да, өзінің туған мекені Ақшоқыны аңсайды. Ауылда өскен қызы Балжан әкесінің жағдайын жасап әлек, ал сұрғылт асфальтте ер жжеткен ұлының әкесімен мүлдем шаруасы жоқ. Ал Оқас соңғы кезде өмірдің бар қуанышы мен қызығынан, өзін қоршаған адамдардан әбден жеріп болды. Бәрі мұны мүсіркеп, алдап, жұбату сөздерін айтып жатқанмен, Оқас олардың көздерінен өлім деген бір ғана сөзді оқығандай болады. Оның жалғыз сырласқысы келетін адамы - өзінің жерлесі Дүйсен. Дүйсенмен ол қызық жағдайда танысады. Бір күні Дүйсен ауылға баратынын, егер қаласа оны да ала кететінін айтқанда, Оқас үйіне жөндеу жұмыстарын жасамын деп бармай қалады. Дәл сол күні сол аяғына бөрене құлап, бұл айықпас дертке ұшырайды. Оқас әлі күнге дейін сол кезде Дүйсенмен Ақшоқыға кетіп қалуым керек еді, мені туған жердің кепиеті атты деп санайды. Бір күні ол ұйықтап жатып түс көреді. Түсінде аяқ астының бәрі сумаңдаған қара жылан дейді, әлгілер ирелеңдеп Ақшоқыны басып барады екен, білектей жуан біреуі кеп мұның сол аяғына оратылып барады екен, өзі болса тұншығып барады, әлдеқайдан Дүйсеннің Аға, кейін қаш, Ақшоқы енді біздікі емес! деген сөзін естіп, ұйқысынан шошып оянады. Кейін әйелі оның қалын білуге келгенде самбырлап сөйлеп жүріп, түк болмағандай шекараны екі жаққа бөлгенін, Ақшоқы орыстар жаққа қарап кеткенін айтады. Оқастың дәл түсінде көргеніндей, осы хабарды естіп ол көз жұмады. Жанарында жалғыз Ақшоқының суреті қалады.
Елдің қарапайым азаматы Оқастың Алматыдай үлкен шаһарға келіп әдепкіде өзінің туған жерін қастер тұтып жиі барып, кейін жиырма жыл көлемінде ат ізін салмай кетуі өкінішті-ақ. Және ол жан дүниесін мәңгі жаулаған сағыныштың сартабынан зардап шегумен өтеді. Өлім аузында жатқан адамның аузынан шыққан бір лебіз жазушының бар айтарының түп қазығына айналған. Ойда жоқта моншада табысқан жерлес інісі, Дүйсеннің ауыл әңгімесіне зеректігінің өзі бір сала ұғымды білдірсе керек. Оған қоса моншаның булы бөлмесіне төселген самырсын, яғни балқарағайдың жұпар исі табыстырған жерлес ағайындылардың лезде бауыр басқандығы сонша, Дүйсенді әр көрген сайын, әр тілдескен сайын бір жасап қалатындығы ғажап. Сол інісі бір күні ағасына келіп: Бүгін демалысқа шығып едім, өзім де ауылға жиналып отыр едім. Мынауыңыз жақсы болды. Ертеңнен қалмай бірге жүріп кетейік, аға. Бір аптадай елде болып, Ақшоқыны аралап, Маралдыбұлақтың суын ішіп, емін-еркін бір демалып қайтамыз деген мұны қуана құптап. Бірақ бұл сөзді естіп отырған жеңгесі: Жоқ, ағаң күзде бір-ақ барады. Қазір дачада жұмыс көп. Ағаштардың бәрі сусыз қаңсып тұр, - деп шорт кескен. Сонымен ертеңіне Дүйсен ауылға аттанып кетеді де, Оқас боқшасын көтеріп таудағы дачаны бетке алады. Ал сол күні дачада шатырдан түсіріп келе жатқан зілдей темір жәшік қолынан түсіп кетіп, тура сол жақ аяғының басына құлаған. Оның соңы жазылмас жараға айналды. Жазылмас жараның арты айықпас мына жаман дертке ұшыратып, бір-ақ тынды. Оқасты өкінткен осы жай еді. Мұны ол туған топырақтың киесі деп ұқты, яғни Ақшоқының қасиеті деп білді. Біз кейде осындай сәттерді мүлт жібереміз [7, 9б.].
Әр жазушы кейіпкерінің ішкі жан әлемін ашуда әр түрлі көркемдік тәсілдерге жүгіне отырып, қайталанбас кейіпкерді дүниеге әкелуі белгілі. Және олардың бәрі де өзінше қайталанбас, ерекше психологиялық стиль қалыптастыратыны да анық. Ал енді жалпы психологизмді біз қай тұрғыдан қарастырғанымыз жөн? Себебі, психологизм бірде категория, енді бірде тектік белгі, бірде көркемдік тәсіл, бірде құбылыс, бірде бағыт деп қолданыс тауып жүр. Демек, психологизм шығармадағы жеке кейіпкер психологиясынан бастап кең мағынадағы шығарманың жалпы психологиясына ауысып, толық психологиялық прозаны қамтитын күрделі құбылыс деп те айтсақ қате болмас. Олай болса, психологизм дегеніміз - шығарма кейіпкерінің ойы мен іс-әрекетінің кереқарлығы, жан дүниесінің ішкі дауылы, сана қақтығысынан тұратын ерекше көркемдік жүйе. Бірақ әдеби психологизмнің бір ерекшелігі сонда, тіпті автор мен кейіпкердің ой-толғаныстары мен ой ағымдары, сана қақтығыстары қайшылыққа толы, қарама-қарсы көзқараста болса да, шығармадағы жүйелілік қайтсе де сақталады, бір жүйеден ауытқымайды. Біз қарастырып отырған қаламгер мен оның көркем шығармалары арасында мұндай жүйелілік жақсы сақталған. Себебі, психологизмнің өзіне тән көркемдік әлемі, яғни поэтикасы бар. "Ең біріншіден, психологизмнің бейнелеу тәсіліне прием психологиялық талдау психологический анализ мен өз-өзін талдау самоанализ жатады. Психологиялық талдауда бейтарап үшінші жақтан баяндаушы әңгімелесе, өзін-өзі талдауда көбіне бірінші жақтан баяндалады. Десек те, психологизмнің ең алдыңғы қатарда тұратын тәсілі - ішкі монолог. Жалпы шынайы көркем туындыға тән өмірлік шындықты көркемдік тұрғыдан нанымдылықпен бейнелеп, тануда, шығарманың эстетикалық әлемін айқындауда әдеби психологизмнің атқарар ролі зор [8,8б.].
Психологизм әдебиеттегі адамды аналитикалық және динамикалық принцип тұрғысынан зерттеу болып табылады. Аналитикалық принципке ішкі монолог, ішкі диолог, сана тасқыны, ой мен сезім, іс пен әрекет қақтығысы, түс көру, сандырақтау, ессіздік т.б. секілді ішкі рухани әлемді тереңдеп талдайтын көркемдік тәсілдер жатса, динамикалық принципке көбіне сыртқы психологиялық құбылыстар - ым, ымдау, емеурін, бейвербалды ишараттар, дене қалпы поза, т.б. секілді қимыл-қозғалыс көріністері жатады [8,177б.].
Жазушы шығарманың бас кейіпкері Оқастың ойын да осы түс көру арқылы жеткізеді. Жазушы тағы бірде жаны қысылған адамның түсі арқылы былай дейді. Тағы да жанұшыра айқайлаған болады, бірақ дауысы шықпайды. Тағы да қашайын дейді, қаша алмайды. Аяқ асты... жан-жағы... бәрі-бәрі сумаңқаққан, ирелеңдеген, қаптаған қара жылан. Маралдыбұлақтың қайрақ тастыжағасы да, шымырлай аққан су беті де - ысылдаған, ысқырынған, бастарықақшаңдаған қалың жылан. Бірімен бірі жарысып, бірін-бірі қуалап,Ақшоқының қорым тастарына қарай қопарыла көшіп барады жөңкіліп. Көшіп бара жатқан жыландардың білектей жуан біреуі бұның сол жақ аяғына оратыла қапты сұп-суық боп. Қыл арқандай құйрық жағы қызыл асықтан қыса түсіп, қақшаңдаған басы тізеден жоғары өрлеп келеді сумаңдап... Айқайлайын дейді. Айқайлай алмайды. Демі бітіп, тұншығып барады. Тұншығып жатып әлдеқайдан біреудің құмыға жеткен даусын естиді. Таныс дауыс...Дүйсендікі...
- Аға-а... қаш кейін, қаш!.. Ақшоқы енді біздікі емес, қаш бері.
Қашайын дейді. Қаша алмайды. Аяққа оратылған жыланның құйрығы жібермейді тастай қысып жабысып. Жоқ, аяққа емес, енді міне білегінежармасты. Қазір мойынға өрлейді. Бұл жерде біздің байқағанымыз, бұл дерт бір Оқастың басындағы дерт емес екендігін, жазушы сол сағыныштан сартап болып туған топырағын аңсаған жан арқылы, бүкіл еліміздің басына бүгінгі күннің қасіретін барынша ашып беріп отырғандай. Иә, солай. Жалпы бұл әңгіменің бойында сағынышпен бірге туған топырақтан айырылу қасіреті, оған қоса ауылдағы көне - көз әжелерінен тәлім-тәрбие ала алмаған ұрпақтардың мейірімсіздік қасіреті өз жүйесімен өрнек тапқан. Тап кешегі көршілес елдерге шекарадан жер берудегі мәрттіктің мәртебесінің жеткен жерін осы болды-ау деп өз-өзіңнен өкінесің. Ол жерден түрлі себептермен елі көшкенмен, жерінің тылсым сырлы небір тарихы да өз-өзінен күрсініп көмескі тартып бара жатқандай елестейді. Автор әңгімесінің құндылығы да ұтымдылығы да, ойының ұшқырлығы да осында жатса керек.
Әрине, бұл әңгімедегі ауылдағы әжесінің қолында тәрбиеленген баласының мейірімі өзімен бірге қалада туып, сол қалада өскен баласының мейірімінен әлдеқайда артық және олардың ата-анаға деген жанашыр жылылығының өзі аспан мен жердей екендігін де бір тұстан ап-айқын ашып береді. Бір ғажабы, осының бәріне жерлес інісі Дүйсеннің қалпы, тылсым жатқан жанпердесін ашып берген. Содан да болар, оның яғни Оқастың кеудесінен шыбын жаны шыққанша Дүйсенді аузынан тастамауы. Бұл жерде Дүйсен туған топырақтың шежірешісі әрі дидары, Ақшоқы мен Балқарағайдың, Маралдыбұлақтардың тілін шұбарламай таза біліп, сондағы жұпар желдің екпінімен жаралған жанның тап қазір жеткізбей қоюының өзі, Оқастың барша өкінішін, қала берді, бүкіл халқымыздың тығырыққа тығылып қалған тұмса тынысындай елестетуі, жазушының жазу шеберлігі мен жан тебіренісі десек артық айтпағанымыз [7, 9б.].
Құдайсыздар әңгімесі. Шығарманың жазылу тарихы. 2013 жылдың 28 ақпанында Ақжелкен журналына берген сұхбатында Дидахмет Әшімханұлына Құдайсыздар деген әңгімеңізде төрт буынның өкілі бар. Алдыңғы үш буынның кім екені айқын жазылған. Ал соңғы буын - типтік образ ретінде бүгінгі жастар. Біз кімбіз сонда? - деген сауал қойылыпты. Оған ағамыз: Оны дұрыс аңғарыпсың. Мен сол әңгімені не үшін жаздым? Сендер үшін. Біріншіден, өткенді ұмытпасын дедім. Құдайсыздардағы болған оқиға. Ондағы әжей менің Зылия деген апам. Шешем бір күні: Бүгін апаң өледі. Үйдегі заттарды сыртқа шығар, - деді. Жүгіріп үйге кірсем, апам терезенің алдында сыртқа қарап отыр екен. Бірақ бірнәрсе жетіспей тұрған сияқты. Не екенін білмеймін. Сөйтсем, апам терезенің алдында ылғи жүн түтіп отыратын. Бір қапшық жүні иесіз қалыпты. Сосын апам сол күні таңертең намаз оқымапты. Шешем содан ол кісінің кететінін біліпті. Мен соны әдебиетке алып келдім. Адам өмірі дегеніміз - еңбек ету. Еңбектен қалған күні - тіршілігің тоқтайды. Сенім бітсе де, тіршіліктің мәні қалмайды, - деп жауап берген екен. Аталмыш әңгіме жазушының өз өмірінен алынған.
Шығарманың тақырыбы: ұлттық ділге құрмет.
Шығарманың идеясы: Кеңестік идеологияның әсерінен ұлттық құндылықтарын жоғалтып, діннен безіп, оны күлкіге айналдырып, діни жоралғыларды орындауға қысым жасалып жатқан кезеңді оқырманға көрсету. Ата-бабамыздың Ораза-намаз тоқтықта демей, қандай қиын заманда өмір сүрсе де, өзінің ата дінін жоғалтпай, клесі ұрпаққа аманат етіп қалдырғанын жеткізу.
Шығарманың фабуласы. Қиын-қыстау кезеңде жалғыз қызыл сиырдың сүтімен күнін көріп отырған Әзімхан мен Сәулештің үйінен әжелері кетіп қалады. Бұл әжелерінің бар ермегі төрдегі терезенің алдында отырып жүн түту еді, қаптағы жүн таусылса, жаны шығардай боп, оны толтырғанша асығар еді. Бірақ әжелері үйден жалғыз кеткен жоқ, өзінің қызыл сиырын жетектеп, көрші ауылдағы қызының үйіне аттанып еді. Енді Сәулеш бала-шағамыздың қамы не болады деп уайымдап отыр. Ал әжелерінің кетуіне себеп болған - оқыған намазы мен құраны еді. Ол намаз оқып отырғанда, үйге колхозбастық пен райком келіп, олардың тыныштығын бұзады, коммунист Әзімханды кекетіп, оны тіпті соттатып жібереміз деп қоқан-лоққы көрсетіп кетеді. Ал Әзімхан осы оқығаның намазың да жетер, таста деп апасына ренжиді.Апасы бұл сөзге қатты күйінінп, қызының үйіне кете барады.Әжелері үйден кеткен сайын келіні Сәулеш апам қайда? Апамды алып кел деп күйеіне маза бермейтын, алайда бұл қолға мал біткенше ғана екен, кейін олай іздеуді қойды. Бір күні Сәулеш үлкен ұлына бүгін әжесінің о дүниеге аттанатынын айтады, себебі әжесі ол күні намазын да оқымапты, әдеттегідей жүн де түтпеті. Айтқандай-ақ әжелері сол күні жан тапсырады. Ұлы Әзімхан жерлеу күні апасының бөлмесіне кіріп, оның бір бұрышынан Құран кітап тауып алып, жылап жібереді.
Жынды жел әңгімесі. Шығарманың тақырыбы: ұлттық рух.
Шығарманың идеясы: оқырманын Батыстан соғып жатқан жынды желден сақтандыру, іргесі түрулі, ашық-шашық бейқам жатқан елдің рухани иммунитеті өте әлсіз болатынын, сол арқылы басқаға жем боп кету қаупі туындайтынын жеткізу. Ұлттық мінез-құлықты жоғалтпай, салт-дәстүрімізді сақтап, елдің іргесін қымтап, сана-сезімін ояту, алдын-ала дабыл қағу арқылы халықты сақтандыру.
Шығарманың фабуласы. Есік-терезесі айқара ашық жатқан үйде сан қиялға беріліп жатқан бала сол күйі ұйықтап кетеді, оянғаннан кейін ол сандырақтап, әбден мазасы кетеді. Сонда әкесі баланы ұшықтау үшін емші атаны шақырып әкеледі, ол бұған су бүркіп отырып, жел тию дегеннің оңай емес екенін, сол жынды желдің кесірінен кезінде бір тайпа жоғалып кеткені жайлы бір қызық әңгіме айтып береді.
Сюжеттік-композициялық талдау. Жазушының заманының шындығы жазылған, ұрпақ қамы үшін алаңдап, көңілін күпті еткен, сол жолда қолына қайыра қалам алдырып, 2013 жылы жазылған, алайда ешбір жерде жарық көрмеген, тек abay.kz порталында беріліп, аңыз-әңгіме деген атауды еншілеген тың туындысы - Жынды жел. Жынды жел деген атауының өзі оқырманды елең еткізеді. Аталмыш әңгіме жазушының басқа туындыларынан формасы жағынан мүлде бөлек. Формасы бөлек болғанмен, тақырыбы Д.Әшімханұлының өз тақырыбы - ұлттың мұңы, ұрпақ жайы, ұлттық құндылық.
Бұл әңгімеде жаһандану үрдісінің құрбаны болып бара жатқан ел жайы баяндалады. Қазақ елінің басындағы жағдайды жазушы ағаш уықты, киіз туырлықты Алас деген тайпаның тарихын баяндау арқылы аңыз түрінде шебер береді. Сүттей ұйыған, үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсетіп, ынтымағы жарасқан Алас, яғни Алаш тайпасының күлін көкке ұшыруды көздеген көрші елдердің тірлігін жазушы былайша өреді: Күндердің күнінде Алас жерінен алтынның табылғандығы туралы хабар Орман тайпасына, жақындағы Обыр тайпасына, жер түбіндегі Жебір тайпасына желдей есіп жетеді. Бәрі бір-ақ шешімге келеді: Алтынды алу керек, Аласты құрту керек. Ал қалай құртуға болады? Бұл жағынан әр тайпа өздерінше бас қатырады. Орман тайпасы жындысумен, Обыр тайпасы алақандай айнамен алады. Жер түбіндегі Жебір тайпасы Орман мен Обыр сияқты Аласқа бірден ұмтылмайды. Олардың айла-тәсілінен не шығарын сырттай күтіп отыра береді. Сосын арада жылдар өткенде, жақсылықтар құлаққа жеткенде, қулық-сұмдықтың небір түрін білетін, тым әдемі сөйлейтін, өте әріден ойлайтын, шашы алтындай сап-сары, беті ақша қардай аппақ жалғыз әйелді алыс жолға салады.
Жебір тайпасынан келген ақ әйел Алас тайпасының әйелдерін іздеп тауып, мақтауын келістіріп, сол арқылы айтқанын істетіп, іргені ашып, киіздерді кесіп, тұс-тұстан тесік жасау керектігі, сонда ғана желге де, жарыққа да қарық болатындығы туралы ақыл береді. Оның айтқаны екі етілмейді.
Желдің соңы қара дауылға ұласады. Жыландай ысылдап іргеден кіреді, айдаһардай ысқырып есіктен шығады. Зәрі еттен өтеді, ызғары сүйекке жетіп, тайпаның күлін көкке ұшырады. Балалар әке-шешесімен емес, қолдарындағы айнамен сөйлеседі. Олардың не деп отырғанын ешкім түсінбейді. Тілдері басқа болады. Осының бәрін көріп-білген тайпа ақсақалы: Бұлар енді тірі өлік. Тайпаның күні батты, - дейді күңіреніп. Бұл оның соңғы сөзі болады.
Көріп отырғанымыздай, әңгімедегі көрініс - дәл бүгінгі таңдағы жағдайымыз. Алақандай айна яғни, ұялы телефонның, ондағы интернет, түрлі әлеуметтік желілер, яғни ақпараттық кеңістіктің зардабынан ел тұзақсыз-ақ торға түсіп, оның құрбанына айналды, жұрт алақандай айнаны сипалап отырумен күн кешті. Жазушы тілімен айтсақ ...Арада ай өтеді, жыл өтеді. Ақ әйел үйде отырса, төр басындағы төредей маңғазданады, сыртқа шықса, көп әйелдің алдында мамақаздай мамырлайды. Әй дейтін оған еркек жоқ. Әй-ді қойып ә десе өз әйелдері мә дейді. Өйткені олар құдай болудан қалған ғой. Құдай болатындай сиықтары да қалмаған. Орман тайпасының тәтті сусындарына тойып алып, күні бойы киіз үй іргесінде жатады. Мал бағусыз, әйел қараусыз қалады.
Жазушы Әйелдің көзін бесіктен, құлағын еркектен айырмасын! дегенді Алас тайпасының ұраны етіп текке алып отырған жоқ. Ұлттың ұйытқысы, берекесі болған, бір қолымен бесікті, бір қолымен әлемді тербейтін әйел затының қолында - ұлттың болашағы тұрғандығын меңзегені. Әйел тозса - ұрпақ азады. Халық даналығы да Қызы қараусыз қалған ел құриды демеуші ме еді.
Келесі ретте жазушы Бала-шаға күндіз-түні алыстағыны алақандағыдай көрсететін ғажап айнаға қарайды да отырады! Ал ол не көрсетпейді десеңші! Жалаңдаған пышақты, жын қаққандай биді, құтырынған күйді, бәрін-бәрін көрсетеді шіркінің. Оны көрген қыз-жігіт тепең-тепең етеді дейді.
Жынды желдей болып, алдымен, елге түрлі музыкалар келді. Жастар рок музыкаға табынды. Құрманғазының күйі заманға лайықталып, рок тілімен беріліп, сонда ғана шетел таниды делінді. Алайда, осылайша жалғаса берсе, Құрманғазы күйінің түпнұсқасынан басы бүтін ажырайтынымыз есепке алынбады. Тіптен күйдің роктағы нұсқасы құлағына сіңісті болып кеткен ұрпақ қазір де білмеуі мүмкін. Осылайша қазақ өнерінің құрдымға кетпесіне кім кепіл? Б.Момышұлының сөзімен айтсақ Қазақтың әні мен күйін естімеген ұрпақ -керең ұрпақ.
Бұлардың ізін ала, әдебиетке түрлі ағым, бағыттар келді. Жазушының сөзімен айтсақ, Модернизм, постмодернизм ағымымен жазып жүргендерден мен бір-ақ нәрседен қорқамын. Ол - адам үлкен ой айтамын, әлемдік әдебиет не жазса, соны жазам деп жүргенде, ол тек мимен, баспен ғана жазады. Жүрек көбінде оған ілесе алмай, қосылмай қалады. Жүрек қосылмаған жерде, сезім болмайды, шығарма күшпен жазылады. Әдебиет - сезімнің дүниесі. Сезім болмаған жерде әдебиет болмайды. Оның үстіне күшпен жазылған шығарманың тілі де қасаңданады.
Ағым атаулыдан ада қазақ ауыз әдебиетінің туындылары қандай еді десеңізші?! Мөлдіреген поэзия, сезім де, ой да, гуманизм де барлығы-барлығы - сонда.Қоғам ғылыми-техникалық процесс, яғни ғылыми технология дамуының теріс ықпалына тәуелденді, ой-өріс тарылды, ұлттық құндылықтар, әдебиет, мәдениеттің барлығы сырт қалды, қазіргі ұрпақта патриоттық рух әлсіреді. Қоғам алақандай айнаға табынып, мәңгүрттенудің аз-ақ алдында тұр. Айналаның бәрі - тасқын. Оның қандай тасқын екені жоғарыда санамалап берілді. Ұлттық тәрбие де соның астында қалды. Сол тасқынның, жынды желдің жетегінде жүрген жастардың жайы, ұрпақтың қамы не болады деген ой тастайды. Жазушының жеткізбек болған негізгі идеясы осы. Сан қилы тағдырды бастан өткеріп, ата-бабаға арман болған тәуелсіздікке арып-ашып әрең жеткенде, жаһандану үрдісінің құрбаны болып бара жатқан бүгінгі жай-күйіміз мынау. Жазушыны ұлттың осындай жайы қатты толғандырған [9, 12б.].
Қазақ әңгімелері тарихи таңбалар жүйесі тұрғысынан қарастырылған жоқ, тек жанрлық тұрғыдан сөз етіліп келді де, ұлттың этностық болмысының кескін-келбетін таныту үшін авторлардың ойға алған заттық әлемі, әлеуметтік әлемі, мәдени әлемі назардан тыс қалып келді. Біз осы мәселені Дидахмет Әшiмханұлының "Жынды жел" әңгімесі арқылы автор образымен бірлікте ала отырып көңілде жүрген ойымызды жұртқа жайдық [10, 14б.].

1.2 Дидахмет Әшімханұлының жазушылық лабораториясындағы повесть жанры және жазушы стилі
Қазақ әдебиетіндегі көлемге жоқ, бірақ мазмұнға өте бай жазушы Дидахмет Әшімханұлының төлқұжаты іспетті туындысы - Жер аңсаған сарыатан повесі. Жазушының өз айтуынша, бұл повесть елімізде жер сату мәселесі қозғалған шақта, соған қарсы үндеу ретінде жазылған шығарма.
Шығарманың жазылу тарихы. Бұл туралы жазушының өзі Сырласу деген алғысөзінде: Жер сатамыз деген әңгіме жаңа ұшқын ата бастаған кезде-ақ талай қазақтың түн ұйқысы бұзылғаны рас. Аталған хикаят та - менің екі айғы шала ұйқымның жемісі. Оқиға объектісіне Алтайдың арғы беті алынған. Батыр бабасы Көкеннен қалған Көкентауды сырттан ауып келген орысқа болмашы малға сатып, ер-тоқымы мен етігін картаға ұтқызып, ақыры кісі есігінде кіріптар боп қалған кешегі сері Сейдәлі жылап отырып былай дейтіні бар шығармада: Ерден айрылдым - жайдақ болым, етіктен айрылдым - маймақ болдым, жерден айрылдым - бейбақ болдым... Бірақ нағыз бейбақ өзі де емес, одан туған бала Көкентауды бір-ақ үйір жылқыға сатып алған Метрейдің шошқасын бағып жүрген бейшара Қожық болады... Жер сатамыз деген сөз әлі де басылған жоқ. Жер сатылса, ертеңгі ұрпағымыздың қайсысы кімнің шошқасын бағатынын бір құдайдың өзі білер[3, 7б.], - дейді.
Шығарманың тақырыбы: туған жер.
Шығарманың идеясы: туған ел мен жерді, атамекенді қадір тұту, қастерлей білу, ақ білектің күшімен, ақ найзаның ұшымен қорғап қалған, ата-бабаның қаны төгілген қасиетті мекенді көздің қарашығындай сақтау.
Шығарманың фабуласы: қиын-қыстау кезеңде туған елін, жерін тастап, арғы бетке өткен бас кейіпкер Есберген мен оның әйелі Ғазиза көп жыл бойы бір балаға зар болып, әулие Ақсопы шалдың кеңесімен Көкен батырдың ұрпағы, орыс Метрейдің шошқасын бағып жүрген жетім бала Қожықты асырап алады. Көп ұзамай өздері де ұлды болады, бірақ бұл қуаныштары көпке созылмай, баладан айрылып қалады, артынан жары Ғазиза айықпас дертке ұшырап о дүниеге аттанады. Есберген бар асылынан айрылған соң, өзінің атамекеніне оралуға бел буады, ал Қожықтың одан қалғысы жоқ. Бірақ соңында Қожық өзінің туған жерін тастап Есбергенге ергені дұрыс емес екнін түсініп, жарты жолдан қоштасып, өз еліне қайтады.
Сюжеттік-композициялық талдау. Повестің бас кейіпкері - қиын-қыстау шақта атамекенін тастап, Қытай жеріне өтіп кеткен Есберген мен оның асырап алған баласы - Көкен батырдың ұрпағы Қожық.
...Ұшы-қиырсыз сары дала. Сары даланың бір ұшында - сары бел. Сары белдің бауыры - сағым ба, әлде шалқар көл. Шартабақ күн төбеде. Шалқыған ыстық жер-көкте. Табанын тасқа тілдіріп, жанарын жасқа жудырып, маңдайын жел күнсітіп, таңдайын шөл қаңсытып, сар желіп келеді Сарыатан. Таусылмайды сары дала, жеткізбейді сары бел. Сары белдің ар жағы - бота күнгі мекені. Бота күнгі мекенін боздап іздеп келеді, жүректегі бар шерін қозғап, іздеп келеді деп басталады бұл повесть[4, 20б.]. Осы жерден лирик жазушы Жүсіпбек Аймауытовтың жазу мәнерін көруге болады. Мысалы, оның Ақбілек романын тұнып тұрған өлең деуге болады. Осы романында Алтай елін жазушы Жүсіпбек Аймауытов былай суреттейді: Қарт Алтайдың қақ басында, алақанның аясында, бал татыған айна сулы, түрі де аспан, сыры да аспан, шарап сулы Марқакөлі. Марқакөлді алқалаған -- ақ ауылды Алтай елі. Алтай елі -- алты ай жазы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.