Мектепке дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің педагогикалық жолдары
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Республика білім және ғылым қызметкерлерінің ІІ съезінде Елбасы Н.Ә. Назарбаев білім және ғылым саласында түйінді мәселелерді шешудің төте жолдарын ұсынып, тәрбиенің үш өзекті бағытын айқындайды:
- Бүгінгі жастар осы заманның сыншысы да, тарихшысы да болатындықтан жастармен жүйелі жұмыс жүргізуіне аса назар аударды;
- Қазақстанда жүріп жатқан осы ауқымды өзгерістерге байланысты педагогикалық кадрлар дайындау жүйесін құру қажеттігін көрсетті. Ең алдымен бүгінгі мұғалім кәсіби білімімен, шеберлігімен қатар, жастарға өзінің бойындағы адалдық, адамдық, тазалық, гуманистік және өз Отанын сүйе білу, ең жоғарғы адамгершілік қасиет сапаларымен ықпал жасай отырып тәрбиелеуі керектігіне мән беру қажеттігін айтты;
- Жастарды адамгершілікке тәрбиелеу сапасын көтеруге негіз болатын проблема - ол білім және тәрбие беру саласындағы ғылымның дамуымен байланысты. Бүгінгі таңда реформаның тиянақты, жедел жүзеге асырылуы мұғалім, тәрбиеші, балалардың адамгершілік тәрбиесі туралы ғылыми - теориялық білімі болу керектігін және өзін-өзі дамытудың субъектісіне айналу қажеттігіне назар аударды [1].
Жоғарыда айтылғандарға байланысты әрбір педагог Қазақстан Республикасының үшінші мыңжылдықтағы жаңа әлеуметтік мәдени жағдайына орай, адамгершілік тәрбиесінің мақсатына, мазмұнына, түрлеріне, әдіс-тәсілдерінің ауқымды өзгерістеріне байыптап қарап бағамдау үшін оқушыларға тәрбие берудің тарихи-физиологиялық, педагогикалық проблемеларына аса зор мән берген жөн.
Тәрбие - қоғамдық үрдіс, қоғам мен жеке тұлғаның ара-қатынасын қамтамасыз ететін басты жүйе. Оның негізгі өлшемі өмірге қажетті тұлғаның жағымды қасиеттерін дамыту болып табылады. Балалардың сапалы тәртібі мен пайымды мінезін қалыптастыру, оған сәйкес сезімін және сенімін тәрбиелеу - тәрбиешінің мақсатқа бағытталған іс-әрекетіне байланысты. Тәрбиенің негізгі міндеті - қоғамның қажетті талаптарын әрбір баланың борыш, намыс, ождан, қадір-қасиет сияқты биік адамгершілік стимулдарына айналдыру. Қазіргі таңда әсіресе, көп көңіл бөлінетін мәселе - адамгершілік тәрбиені күшейту.
Қазақстан Республикасының "Ұлттық Энциклопедиясының" адамгершілік ұғымына былай деп анықтама берілген: "Адамгершілік адам бойындағы гуманистік құндылық, әдеп ұғымы", "Кісілік", "Ізгілік", "Имандылық" тәрізді ұғымдармен мәндес. Халықтық дүниетанымда мінез-құлықтың әртүрлі жағымды жақтары осы ұғымнан таратылады. Мінез-құлық пен іс-әрекеттерде көзге түсетін төмендегідей адамгершілік бейнелерін атап өтуге болады: адамды қастерлеу, сыйлау, сену, ар-ұятты сақтау, имандылық пен рақымдылық, ізеттілік пен кішіпейілділік, әділдік, қанағатшылық т.б [2].
Дүние жүзінде, оның ішінде Қазақстан толық жетілген тұлғаны тәрбиелеу және соған байланысты әлеуметтік-экономикалық, психологиялық мәселелер күннен-күнге күрделене түсуде. Осыған орай, бүгінгі күні әрбір ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуында ізгілік, яғни адамгершілік тәрбие шешуші фактор болуы заңдылық.
Адамгершілікке тәрбиелеудің маңызды педагогикалық міндеттері балалардың белсенді өмірлік позициясын, қоғамдық борышқа сапалық көзқарасын, сөз бен істің бірлігін, адамгершілік нормаларынан ауытқуларға жол бермеуді қалыптастыру. Ол баланың жеке басын қалыптастыру мен дамытудың аса маңызды бір саласы. Бұл арқылы баланың ата-анаға, ұжымға, қоғамға, Отанға, еңбекке қатынасын айқындайды. Тәрбиелі ұстаз шәкірттерге жан-жақты тәрбиені осы адамгершілік сезімін, сенімін, белгілі мақсатқа, бағытқа жетелеу іс-әрекетін ұйымдастыруды жетілдіреді. Сонда ғана ұстаз шәкірттердің ізгі ниеттілігін, адалдығын, кішіпейілділігін қалыптастырады.
Әдебиеттік оқу сабақтары арқылы балаларды адамгершілікке тәрбиелеуге байланысты біршама теориялық, практикалық тәжірибе жинақтау қажет. Ол үшін мектепке дейінгі ұйым қызметкерлері тәрбиенің басты ұстанымдарын - жалпы адамзаттың құндылықтарды және тұлғаны қалыптастыру, өз халқының мәдениетін, әдебиетін, тілін, салт-дәстүрін, тарихын, өнерін сүю арқылы басқа халықтардың да тілі мен мәдениетіне, салт-дәстүріне құрметпен қарайтын нағыз мәдениетті адам қалыптастыруы тиіс.
Мектепке дейінгі мекеменің оқу-тәрбиe процeсiндe бүгiнгi күннiң тaлaбынa сaй балаларды aдaмгeршiлiкке тәрбиелеудің бағыттарын жeтiлдiрудiң қaжeттiлiгi жәнe осы процeстiң мaзмұнын ғылыми тұрғыдaн нeгiздeудiң қaмтылмaуы, бұл мәсeлeнiң пeдaгогикa ғылымының зeрттeлмeуi aрaсындa қaрaмa-қaйшылықты aнықтaды. Осы қaйшылықтaрдың шeшiмiн тaбуғa ықпaл eтeтiн aдaмгeршiлiк тәрбиeсiнiң әдiстeрiн, формaлaрын iздeстiру, бiздiң зeрттeу жұмысымыздың проблeмaсын aйқындaйды.
Сонымeн, жоғaрыдaғы қaйшылықтaрдың шeшiмiн iздeстiру бiздiң зeрттeу мәселемізді aйқындaуғa жәнe зeрттeу тaқырыбымызды бiлiм бeру жүйeсiндe зaмaн тaлaбынa сaй мектепке дейінгі мекеменің бiлiм бeрудi жeтiлдiру жaғдaйындa балалардың aдaмгeршiлiк тәрбиесін қaлыптaстыру жолдaрына байланысты зерттеу тaқырыбымызды: Ертегілер арқылы адамгершілікке тәрбиелеудің заманауи жолдары - дeп таңдауымызға нeгiз болды.
Зeрттeу мaқсaты: Мектепке дейінгі жастағы балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің заманауи жолдарын анықтап, іc-тәжірибеге негіздеу.
Зeрттeу мiндeттeрi:
- Мектепке дейінгі жастағы балаларды ертегі арқылы адамгершілікке тәрбиелеудің заманауи жолдарының ғылыми негіздерін анықтау:
- Мектепке дейінгі жастағы балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің заманауи жолдары бойынша тәжірибелік эксперимент жұмыстарын айқындау.
Зeрттeу болжaмы: Егер мектепке дейінгі балалардың адамгершілік тәрбиесін қалыптастырудың тиімді тәсілдері анықталса, онда бұл үрдіс бүгінгі тәлім-тәрбие жұмыстарының тиімділігіне септігін тигізеді, өйткені адамгершілігі қалыптасқан педагогикалық білімі терең және ой-өрісі кең жеке тұлғаны қалыптастыруға болады.
Зерттеу тақырыбының зерттелінген деңгейі: Рухaни-aдaмгeршілік құндылықтaрдың мaңызыдылығы турaлы: Ә.Бөкeйхaнoв [3], A.Бaйтұрсынoв [4], М.Дулaтoв [5], М.Жұмaбaeв [6], Ж.Aймaуытoв [7], С.Сeйфуллин [8], М.Әуeзoв [9], С.Қoжaхмeтoв, [10] Т.Тәжібaeв [11] eңбeктeріндe бeрілгeн жәнe зaмaнaуи ғaлым-филoсoфтaрымыз Ғ. Eсім [12], М. Қoзыбaeв [13], A. Н. Нысaнбaeв [14], Г.Б. Нұрaдин [15], Ж. Мoлдaбeкoв [16]), сoл сияқты жeтeкші пeдaгoг-ғaлымдaрымыз М.Ж. Жaдринa [17], Б.A. Әлмұхaнбeтoв [18] aшып көрсeткeн.
Зeрттeу нысaны: Мектепке дейінгі жастағы балалардың оқу - тәрбие үрдісі.
Зeрттeу пәнi: Мектепке дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің педагогикалық жолдары.
Зeрттeу әдiстeрi: зерттеу мәселесіне байланысты философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді тақырып бойынша теориялық талдау жасау, пeдaгогикaлық бaқылaу түрлeрiн жүргiзу, пeдaгогикaлық экспeримeнт, Отaндық жәнe шeт eлдiк озaт ұстaздaр тәжiрибeсiн тaлдaу, сұрaқ-жaуaп, сaлыстыру әдiстeрi, адамгершілік тәрбиесін оқу-тәрбие үрдісіне енгізудің әдістемесі және сауалнама, бақылау жүргізу, тескеру жұмысын ұйымдастыру және нәтижесіне баға беру, қорыту.
Зeрттeу бaзaсы:
Дипломдық жұмысымның құрылымы: кіріспе, екі тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, нысаны, пәні, мақсаты, міндеттері, әдіснамалық негізі, жетекші пікірі, зерттеу әдістері мен кезеңдері, практикалық мәні анықталып, зерттеу нәтижелерінің сынақтан өтуі көрсетілді.
Балалардың психоэмоционалды күйін реттеуде ертегіні қолданудың маңызы - атты бірінші тарауда балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің педагогикалық-психологиялық мәселелері және әдебиеттік оқу сабақтарындағы адамгершілік тәрбиесінің рөлі, адамгершілік тәрбиесінің бала тәрбиесіндегі маңызы қарастырылады.
Мектеп жасына дейінгі балаларды рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудағы ертегінің рөлі - атты екінші тарауда ертегілер арқылы адамгершілік тәрбиесін қолданудың жолдары, ертегілер арқылы адамгершілік тәрбиесін қолданудың әдіс-тәсілдері, жүргізілген іс-тәжірибелердің нәтижесі қарастырылған.
Зерттеу жұмысының қорытындысында ертегілер арқылы адамгершілікке тәрбиелеудің заманауи жолдары қарастырылып, ұсыныстар берілді.
1 БАЛАЛАРДЫҢ ПСИХОЭМОЦИОНАЛДЫ КҮЙІН РЕТТЕУДЕ ЕРТЕГІНІ ҚОЛДАНУДЫҢ МАҢЫЗЫ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің теориялық негіздері
ХХІ ғасырға аяқ басқан Қазақстан күрделі тарихи бетбұрыстар мен қоғамдық жаңартулар тұсында дамып келеді. Бұл кезеңде рухани-адамгершілік дамудың жаңа бағытын айқындау көзделіп отыр. Сондықтан да бүгінгі таңда барлық әлемде, сонымен қатар біздің елімізде де жеке тұлға дамуының қалыптасуына жаңаша көзқараспен қарау негізделуде. Қазіргі адамгершілік тәрбиесінің негізіне балалардың және ересектердің тұлғалық дамуына ықпал жасайтын принциптер мен әдістер алынған. Атап айтатын болсақ оларға: байқау, әңгімелесу, шығарма, сұрақ-жауап, тест жүргізу, анкета алу т.б. әдістер жатады.
Адамның бойындағы рухани құндылықтар оның жаратылысы мен бірге пайда болатынына көңіл аудармай, оны сырттан іздеп келеміз. Сондықтан мектепке дейінгі жастағы балаларды адамгершілікке тәрбиелеу тек тәрбие сағаттарында ғана емес, әдебиеттік оқу сабақтарында, сонымен қатар барлық пәндерде, үйірмелерде, қоғамдық орындарда басты назарда болып келеді. Адамгершілік қасиеттер үлкен мен кішінің шынайы қарым-қатынас кезінде бала бойына дариды. Көзге көрінбейтін өте сезімтал, аса құнды қасиеттерді жүректен-жүрекке үзбей жеткізу тек тәлімгер, тәрбиешінің қолынан келеді. Сондықтан ұстаздар қауымының алдында үлкен жауапкершілікпен жүргізілетін міндеттер тұр. Педагог қауымы бала жанының бағбаны екені рас болса, сол адамгершілік қасиеттерді қалай дамытып, одан қандай нәтиже алып келеді деген сұрақтар туындайды. Ірі педагог Антон Семенович Макаренко жастарды қайта тәрбиелеудегі өзінің бай тәжірибесіне сүйеніп, оқу-тәрбие жұмыстарын жүргізудің жүйелі теориясы мен әдістемесін құрды.
А.С.Макаренконың Ата-аналар үшін кітап, Балаларды тәрбиелеу жайлы лекциялар, Тәрбие жұмысын ұйымдастыру әдістемесі т.б. кітаптарында балаларды тәрбиелеудің педагогикалық талаптарын зерттеп, жинақтады. Бала тәрбиесінде мінез-құлқындағы ауытқулар кездесіп отырады. Қайта тәрбиелеу арқылы бала санасындағы және жүріс-тұрысындағы жеке кемшіліктерді жеңу үшін бала дамуындағы ауытқулардың алдын алу қажет. Бұл қайта тәрбиелеудің А.С.Макаренко жасаған арнайы әдісі [19].
Жалпы педагогикалық процестегі оқыту теориясын дамытуға үлес қосқан ғалымдар, ғалым-педагогтардың еңбектерінде өз кезеңдеріне сай мектепке дейінгі оқыту, таным, іс-әрекеттер, шығармашылық процесін жетілдіруде озық ойлы пікірлер айтқан.
Орыс педагогы Т.И. Петракова Жасөспірімге, болашақ белсенді қоғам қайраткерлеріне, шын халық мүддесін қорғаушыларға мынадай негізгі адамгершілік саналар мен қасиеттер қажет деп есептеген: патриотизм, гуманизм, еңбекке сүйіспеншілік, адалдық, сөзді іспен байланыстыру, кішіпейілділік, әдептілік, т.б. қасиеттер қалыптастыру қажет, - деді. Оның көрсетуі бойынша адамгершіліктің басқа бір саласы гуманизммен тығыз байланысты. Тәрбиенің әдістері ретінде сендіру, иландыру әдістерін қолдайды. Ол сапалы оқытудың өзі тәрбиеге күшті әсер ететіндігін ескертті [20].
Мектепке дейінгі мекеме табалдырығын жаңа аттаған жас бүлдіршін, жүрегі таза, ниеті ақ, пейілі кең, пәк періште күйінде азамат қатарына қосылып кетіп жатыр ма? Егер тәрбиеші өзінің адам қалыптастырудағы міндетін өз дәрежесінде атқарып келе жатса, қоғамдағы жат қылықтар қайдан шығып жатыр? Балабақшаға келген кезінде сондай сүйкімді, тіл алғыш, жүрегі таза, сенімі пәк жас бүлдіршін орта немесе жоғары буынға келгенде неге өзгеріп сала береді? Сол кезде мына бала қандай еді? Қалай өзгерді? Мынадай жаман әдеттерді қайдан үйреніп алды? Неге озбырлық жасауға бейім болып алды? - деген сұрақтар туындайды. Әрине, оның себептерін жан-жақтан іздеуге болады. Баланың қалыптасуына ықпал етіп, адамгершілік қасиеттерінің дамуына үлес қосатын - тәрбиешілер. Тәрбиеші балаға оның өмірінің азық болар асыл қасиеттерімен, адамзаттың құндылықтарымен, біліммен қамтамасыз етеді.
Ал бүгінгі күнгі тәрбиешінің басты мақсаты - өзіндік адамгершілік қасиеттерін бала бойына дарыта отырып, оның жүрек түкпіріндегі рухани қазынасын жарыққа шығару, әрбір баланы жеке тұлға ретінде жетілдіріп, оның бойындағы бар қасиеттерін дамыту.
Адамгершілік қасиеттерді өскелең ұрпақтың ақыл-парасатына азық ете білу үшін, әрбір тәрбиеші ертегілер арқылы халық ауыз әдебиетінің сан ғасырларда қалыптасқан салт-дәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын жан-жақты терең біліп, оларды өркениетті өмірмен байланыстыра отырып, тәлім-тәрбиеге пайдалана білуге борышты.
Әрбір жеке бала тәрбиешінің жан-жақты тануға бағыттаған зерттеу объектісіне айналуы қажет. Баланың сезімін оятып, шабытын ұштайтын, сөйтіп оны шығармашылыққа жетелейтін бірден-бір жол - болашақ жүрек түкпірінде жатқан асыл қасиеттерді жарыққа шығару. Ол оқу-тәрбие процессінде тәрбиеші мен баланың арасында үздіксіз, үнемі байланыста болатын сезім жібі арқылы ғана жүзеге асырылады.
Балалар күнделікті оқу-тәрбие процессінде, тікелей өмір тәжірибесінде жақсы мен жаманды байқайды. Оларды үлкендер тарапынан берілген баға меңгереді. Бұл меңгергендері балалардың күнделікті еңбек процессі үстінде жаттықтырылып, бекітіледі. Еңбек процесінде балалардың кішіпейілділік, тәртіптілік, үлкенді сыйлау, қамқорлық сияқты адамгершілік қасиеттері өз заттарын сақтап, күтіп ұстауға, тазалық, дербестік сияқты мәдени-гигиеналық дағдыларын қалыптастыруға көмектеседі.
Мектепке дейінгі жастағы балаларды адамгершілікке тәрбиелеу - өте күрделі, нәзік те, жауапты іс. Бұл жолда топ тәрбиешісінің мектепке дейінгі жастағы балаларды қалай тәрбиелеу керек? Олардың бойында адамгершілік қасиеттерді, Отанға деген сүйіспеншілікті, еңбек ете білуді, интернационализмді, қайырымдылық пен әділеттілік сезімін, сергектік, ымырасыздықты қалай тәрбиелеуге болады? - деген аса қиын сұрақтарға жауап беруге тура келеді.
Әрбір бала өмірінде, іс-әрекетінде кездесетін мораль категорияларын (жақсылық, жаманды, борыш, ұят, адалдық, әділеттік, қайырымдылық, абырой) терең ұғынуы қажет. Адамгершілік жөніндегі тәрбиелер, дұрыс іс-әрекеттер балалар бойында мінез-құлықтың дұрыс нормаларын қалыптастырудың маңызды алғы шарты болып табылады. В.А.Сухомлинский эстетикалық әңгімелерге мораль теориясын түсіндіру құралы ретінде аса зор мән берген болатын. Ол былай деп жазған: Өзімнің жұмыс тәжірибемде біздің де мораль теориясын түсіндіруіміз қажет деген қорытындыға келдім. Мен іс-тәжірибемде моральдік тұрғыдағы осындай теориялық әңгімелердің конспектілерін жасап та алдым, осы бағыттағы өз жұмысымды біраз жетілдіруге уақыт та жұмсадым, мен және осындай мораль теориясының аса жақсы, үлкен нәтижелерін де көрдім.
В.А.Сухомлинский бүкіл педагогикалық қызметі кезінде сөзді аса маңызды педагогикалық құрал ретінде пайдалана білді. Ол балалардың рухани дамуының барлық кезеңдерінде де практикалық қызмет, саяси идеялармен және адамгершілік нормаларды түсіндіру ұштасып отыруға тиіс деген сенімде болды [21].
Адамгершілік мағлұматтар мен түсініктерінің қалыптасу дәрежесі мектепке дейінгі ұйым балаларының адамгершілік даму дәрежесінің мәнді көрсеткіші болып табылады. Олар да қалыптастыру жөніндегі мақсатты түрдегі жұмыс тәрбиесіндегі маңызды міндет болып саналады. Ал оны шешу баланың ішкі мәдениетіне берік негіз жасауға мүмкіндік береді. Сондықтан бұл мәселелердің заңдылықтарының негізгі ғылыми мәнін ашу үшін педагогика, психология ғылымдарында жинақталған зерттеу негізінде айқындалған төмендегі тұжырымдамаларға сүйенеміз:
1. Сезім 2. Сана
3. Сенім 4. Мінез-құлық дағдылары.
Тәрбиелейтін қасиеттеріне қарай бұл бөліктердің тәрбие беру процесінде жетекшілік ролі өзгеріп тұруы әбден мүмкін. Себебі, ол отбасындағы тәрбиеге, жас ерекшелігіне, баланың бойындағы қасиеттеріне, қоршаған ортасына байланысты болады.
Жеке адамның адамгершілік жағынан қалыптасу процесінде адамгершілік сезімдері ерекше орын алады. Адамгершілік сезімді тәрбиелеу көп қырлы процесс. Адамгершілік тәрбие, сезім туралы ғылыми әдебиеттерде бірнеше анықтамалары бар.
Адамгершілік тәрбиесі дегеніміз - балалардың бойында мінез-құлықтың белгілі бір сипаттарын қалыптастыру және олардың өздерінің де бір-біріне, отбасына, басқа адамдарға, мемлекетке, Отанға деген қатынасын анықтайтын мінез нормалары мен ережелерін дарыту жөніндегі тәрбиешілердің арнаулы мақсат көздеген қызметі.
Адамгершіліктің пайда болуы және оның ұғымы жөніндегі мәселелерді ғылыми тұрғыдан алғашқы рет шешкен К.Маркс пен Ф.Энгельс. Олардың дәлелдеуінше, адамгершілік - қоғамдық дамудың жемісі, ол қоғам өміріндегі өзгерістерге байланысты дамиды, сондықтан таптық қоғамда адамгершілік те таптық сипатта болады. Сонымен қатар қоғам үшін қоғам мүшелерін жан-жақты тәрбиелеп жетілдіру қажет екендігін анықтады. Ол Маркс атап көрсеткендей: біріншіден, ақыл-ой тәрбиесі; екіншіден, дене шынықтыру тәрбиесі; үшіншіден, техникалық оқу - болып табылады. Сондай-ақ, адамгершілік тәрбиесінің міндеттерін де келтіре кететін болсақ: адамгершілікке тәрбиелеудің маңызды педагогикалық міндеттері балалардың белсенді өмірлік позициясын, қоғамдық борышқа саналы көзқарасын, сөз бен істің бірлігін, адамгершілік құнды негізден ауытқушыларға жол бермеуді қалыптастыру болып табылады. Қоғамда адамның жеке басына қойылатын жалпы адамзаттық талаптарға байланысты адамгершілік тәрбиесінің негізгі міндеттері мыналар:
- адамгершілік сананы, тұрақты адамгершілік сенімді, көзқарасты тәрбиелеу;
- жас ұрпақтың Отанға, қоғамға, еңбекке, адамдарға, өз-өзіне деген қарым-қатынасына бағытталған адамгершілік сезімді тәрбиелеу, дамыту;
- ізгілік, парасаттылық қасиеттерін тәрбиелеу. Адамгершілік тәрбиесінің өзекті міндеті - өзі өмір сүріп отырған кезеңдегі қоғамның алдында мақсат-мүддесіне сай адамгершілік қасиеттердің тұтастығын тәрбиелеу[22].
Сезім дегеніміз - әлеуметтік және табиғи өмірдің сан алуан жақтарына эмоциялық қатынас орнату. Сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адамның қажеттіліктеріне сәйкес келу, келмеуінің нәтижесінде пайда болып отыратын психологиялық процестің түрі. Сезімнің түрлері көп. Мысалы, қуаныш пен қайғы, ашу, қорқу, ұят, сүйіспеншілік, жек көрушілік, абыржу, наздану т.б.
Сезімдердің бір тобы адамдарға күш-қуат, қажырлық тудырады. Мәселен: елжандылық, намыс сезімі, шынайы достық, махаббат, қуаныш, сенім сезімі, құмарлану сезімі, т.б. Ал екінші тобы керсінше адамның күш жігерін бәсеңдетіп, енжарлыққа, селқостыққа апарады. Оған қайғы, уайым, қорқу, қобалжу, абыржу, үмітсіздену, т.б. сезімдері жатады.
Адамгершілік сезімдерге ұнату мен ұнатпау, үйірсектік пен жатырқау, құрметтеу мен жек көру, сыйлау мен рахымсыздық, сүйіспеншілік пен өшпенділік, т.б. жатады.
Адамгершілік сезімге тәрбиелеудің дәл, тіке жолдарын балаға айтып беру мүмкін емес. Мысалы: жолдастың немесе әдеби кейіпкердің ішінен қалай да біреуін таңдауың керек деп баланың алдына мақсат қоюға болмайды. Қажетті сезімді тудыру үшін соған сәйкес баланың сезім дүниесіне қатты әсер ететін жағдайлар жасалуы тиіс. Мысалы: туған табиғат туралы балабақша қабырғасында қаншама айтқанымен, оның сұлулығы мен ұлылығы балаларға әсер етуі мүмкін. Ал енді табиғатқа экскурсия жасаса, оның ең сәнді жерлерін тауып, фотосуретке түсіру, әңгіме құрастыру жайлы тапсырма берілсе, ұл балалардың табиғатқа ең нәзік сүйіспеншілік сезімін туғызар еді. Бұл жағдайда ізгі сезімдерді туғызып қана қоймайды, оның бекінуіне де жағдай жасайды.
Біздің ойымызша басқа адамдардың мінез-құлықтарын қабылдау, іс-әрекеттерін білу және оған сену барысында сезім пайда болады [23].
Сана - объективті шындықты идеалды түрде бейнелеудің ең жоғары формасы. Психологтар жеке адамның бойындағы қасиеттерін зерттеген кезде мынадай қорытындыға келді: барлық қасиеттердің құрылысы бірдей болады және олар төрт түрлі бөліктен тұрады: сезім, сана, сенім, мінез-құлық дағдысы. Бірақ тәрбиелейтін қасиеттеріне қарай бұл бөліктерінің тәрбие беру процесінде жетекшілік ролі өзгеріп тұруы мүмкін. Ол отбасындағы тәрбиеге, баланың жас ерекшелігіне, баланың бойында қалыптасқан қасиеттеріне, қоршаған ортасына байланыста болады.
Адамгершілік сана - адамгершілік сенімді тудырады. Әдетте әдептілік сезім, сана, сенім, ұғымдарымен оны іс жүзінде асыру ұзақ процесс. Балабақша тәрбиесіндегі кейбір балалар күнделікті талапты жақсы білгенімен, оны қолдана алмайтыны белгілі.
Балалардың тілдік қорлары жетіспесе, олардың адамгершілік сезімдері мен саналарының дамуына әдебиеттік оқу сабақтарындағы мақал-мәтелдерді, аңыз-әңгімелерді, т.б. пайдалануға болады.
Сенім - әрбір іс-әрекеттегі, мінез-құлықтағы адамның бағыт-бағдарын, принциптілігін айқындайды. Алайда, күнделікті тәжірибеде сенім мен мінез-құлық және іс-әрекет арасында алшақтық кездесіп отырады. Бала адамгершілік, имандылық талаптарды, ережелерді түсініп, оған сенгендеріне қарамастан мінез-құлқында, адамдармен араласу барысында адамгершілікке жатпайтын теріс әрекеттер жасайтын жағдайларда кездеседі [24].
Сондықтан, адамгершілік тәрбиесінде адамгершілік ереже, нормалар туралы түсінік ұғымдардың негізіндегі адамгершілік сезімінің алатын орны ерекше.
Қорыта келгенде, адамгершілік тәрбиесінің жүйесі тұтастай алғанда жоғарыдағы аталған сезім, сана, сенім және мінез-құлықтың пайдасы - адамгершілік әдет-дағды ұғымдарымен анықталады.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде педагогикалық әдіс-тәсілдері
Ұлттық тәрбиенiң ұйытқысы - халық ауыз әдебиеті. Тiлiн жоғалтқан этнос, өзiнiң бұрынғы этностық қасиетiнен айрылады. Л.В.Занковтың "Тiл ұлттың жаны, идеяның, сезiмнiң, ойдың жанды көрiнiсi" - деуi де, ұлт тiлiнiң ұлттық мәдениеттi басқаларға бейнелеп бере бiлудегi артықшылығын көрсетуi деуге болады. Ұлттық мәдениет пен мемлекеттiк тiлдiң өркендеуi Қазақстанда тiршiлiк ететiн жүз отыздан астам ұлттардың этникалық жағынан өркен жайып көркеюiне мұрындық болып отыр [25].
Ертегілер арқылы балаларды адамгершілікке тәрбиелеу мәдениеттiң өсiп-өркендеуi үшiн де қолайлы жағдай, мәдени кеңiстiк керек. Ол кеңiстiк деп - отбасын, мектепке дейiнгi мекемелерiн, оқу орындарын, ұлттық мәдени орталықтар мен газет-журнал, көркем және ғылыми әдебиеттердi, ғылыми зерттеу және әкiмшiлiк мекемелерiн жатқызамыз. Соңғы он бес жыл iшiнде, әсiресе соңғы 4-5 жылда Қазақстанда тұратын аз ұлттардың балаларының ана тiлiнде оқу оқып бiлiм алуына, ұлттық мәдениет үлгiлерiн насихаттауға бiр табан болса да қолайлы жағдай туғызылып отыр. Қазақстан халықтарының елiмiздiң экономикасы мен мәдениетiн өркендетудегi соңғы жылдардағы қол жеткен табыстарын ынтымақ пен береке-бiрлiктiң нәтижесi деп қарауға тура келедi [26].
XV ғасырдың орта шенінен бастап қазақ елінің ішкі-сыртқы хал-жағдайы, көрші жұртпен ара қатынасы жаңа арнаға түсе бастады. Халық арасынан сауатты, білімді, ақылгөй адамдар бой көрсетті. Халқымыздың қоғамдық ой-пікірінің басшылары болған Асан қайғы, Қазтуғандар елге ұйытқы, ақылгөй атанған, дуалы, ауызды дала философтары болды. Жыраулар мораль, этика, тәлім-тәрбие жайындағы ой түйіндерін, аса мәнді қоғамдық мәселелермен қатар, әлем, болмыс, тіршілік, табиғат жайлы терең мәнді тұжырымдарды ортаға салды. Ылғи халқымен кеңесіп отырды [28].
Халық ауыз әдебиеті арқылы балаларды адамгершілікке тәрбиелеу, қазақ ақын-жырауларының көрнекті көш басшылары Асан қайғы мен Ақтамберді. Олардың өлеңдері мен өсиет сөздерінен халық қамын жеген ақылгөй, қамқоршы бола білгені байқалады. Туған жерге, қолпаштап өсірген елге деген ыстық ықылас, ел қамы, ар, намыс үшін күрес, әділдікті, туралықты құдірет тұту олардың шығармаларынан өзекті орын алған.
Асан қайғы толғауында қазақ жерінің бүлінбеген экологиясы, аса көркем жан семірткен табиғат байлығы, осындай жағдайда өмір сүрген қазақ халқының сол кездегі жан дүниесінің сұлулығы тамаша көрініс тапқан. Мұндай жәйт сол кезде өмір сүрген Қазтуған жыраудың толғауларында да өте әсерлі, көркем тілмен суреттелген. Асан қайғы тайпалы одақтардың шежіре генелогиясын, халықтың әдет-ғұрып, дәстүрлерін дәріптеп, оны жас өркендерге өнеге етіп ұсынады. Ол өмір сүрудің негізгі мәні туралы айта келіп, бұл дүниеде жақсы, жаман адамдардың болатындығын, жақсылардан үлгі алып, жамандардан бойды аулақ салып жүрудің қажеттілігін, жас ұрпақтың үлкендерді сыйлап қастерлеуі, олардың ақылын тыңдап, үнемі ескеріп отыру керектігін, бір-бірімен босқа қырқыспай бейбіт өмір сүру, ізгі ниетті, барынша қарапайым адал болып, шыншыл, иманды болу, яғни жайсаң жанды азамат болып өсу қажеттігін ерекше еске салады. Мұны ол бүкіл халықтың, елдің арманы дейді. Осынау пікірлерде қазіргі кезде, әсіресе, Батыста кең өріс алған гуматистер психологиясының принциптерінің алғашқы ірге тасы жатқан сияқты. Жырау толғауларының бірінде, есті адамның ақылын тыңда, естінің артынан қалма, одан үнемі үйренуді ұмытпа - дейді [29].
Жырау татулық пен ынтымақ белгісі ретінде, төмендегі жыр толғауын арнайды:
Қарындасыңды жамандап,
Өзіңе туған табылмас, - осы бір ауыз тіркесте адам баласына өзімен бірге туған-туысқан, жекжат-жұрағатпен сыйласып тұрудың қажеттілігін айта келіп, бұлардан артық саған адам табылмас дейді. Бұл айтылған тағлым - қазіргі заман қазақтарына да қатысты тағлым. Мәселен, кейбір қазақ ағайындар бірге туған қарындастарын тілдеп, сөгіп, керек болса өрескел жағдайларда өлтіріп жататындар кездесіп жүр. Ұлы ғұламаның осыдан 5 ғасыр бұрын айтқан тәлімдерінің Арғымаққа міндім деп, артқы топтан адаспа, артық үшін айтысып, достарыңмен санаспа - деген сөзінің қазіргі кездегі тәлім-тәрбиемізге берері аз ба? Жырау сондай - ақ адамның досымен бірге, қаскөй дұшпанының болатындығын еске алады. Бірі өшпенділігі мол, жаулылығы, қаскөйлігі бастан асып жататын адамдар да, екіншісі көре алмағаннан жауығатындар. Ұлы ғұлама біздерді бұлардың біріншісінен өте сақ болуды, олардың арам ниеттерін біліп қана қоймай, тиісті жерінде аяусыз әшкерелеп отыру қажет екендігін айтады. Асқан ғұлама-ғалым кей жағдайда жау адамды тәрбиелеп, қатарға қосудың қажеттілігін, егер мұндай шара іске аспаса, олардың көзін құртқан теріс болмайды дейді. Сондай-ақ, көре алмаушылық пен күндеуден гөрі, жауласқан адамға байыпты қарым-қатынас жасалып, осынау теріс қылықтардың себебін тауып, көздерін шындыққа жеткізу қажет дейді [30].
Елі үшін еңіреген ерлердің бірі - Ақтамберді жырау шығармалары негізінен нақыл, аффоризмдік толғауларға толық келеді. Халқымыздың тіршілік тынысы мен кәсібі, мінез-құлық ерекшелігі, ақынның жастарға айтар өсиеті, өмірге деген көзқарасы оның толғауларынан айқын көрінеді. Болат қайнауда шынығады, батыр майданда шынығады - деп бағалаған жырау:
Жігіт жанды бұласа,
Ел шетіне жау келсе
Алдыңа, сірә, дау келсе
Батырсынған жігіттің
Күшін сонда сынаса! - деп, жігіттің жігіттігі өлім мен өмір белдескен қан майданда сыналмақ дегенді меңзейді. Қол бастаған батыр соңынан ерген сарбаздарына:
Жалтыра шапсаң жау қашпас,
Жауды аяған бет таппас.
Уа, жігіттер жандарың,
Жаудан аяй көрмеңіз! - деп ұрандайды. Халық үшін жан пида - деп қол бастап жүрген батыр елінің бас бостандығы үшін жан аямай, жаумен кескілесе күресіп жүргенін сөз етеді. Ақтамберді батыр астына арғымақ мініп, үстіне ақ кіреуне сауыт киіп, қоңыраулы найза қолға алып, ту көтеріп жауға атой салудағы мақсатын:
Кеуде бір жерді жол қылсам,
Шолақ біржерді көл қылсам.
Құрап жанды көп жиын,
Өз алдына ел қылсам. - деп тебіренеді. Бұл нағыз елін, жерін сүйген патриот ұлдың арманы. Адамгершілік қасиет отбасындағылардың бірін-бірі қадірлеуінен, әке-шешелеріне ерекше құрмет көрсетуінен көрінбек. Бұл халық ауыз әдебиетінің ежелгі қалыптасқан дәстүрлі көзқарасы. Осыны ойға қазық, тілге тиек ете отырып, көпті көрген көне жырау:
Меккені іздеп нетесің,
Меккеге қашан жетесің?
Әзір Мекке алдыңда,
Пейіліңмен сыйласаң,
Атаң менен анаңды! - деп, ата-анаңа көрсеткен сый-құрметін Құдай жолын қуып, Меккеге барумен пара-пар деген ойды қорытады. Жырау осы өнегелі өсиетін келер ұрпақтың санасына сіңіруді мақсат етіп:
Балаларыма өсиет,
Қылмаңыздар кениеп.
Бірлігіңнен айырма,
Бірлікте бар қасиет.
Татулық болып береке,
Қылмасын жұрт келеке., - деп, ел бірлігін, жанұя татулығын, достық пен ұйымшылдықты дәріптейді. Ұйымшыл, берекелі, бірлікшіл болыңдар, адал еңбек ет, еңбекті, егіншілік, қолөнер кәсібін қастерлеңдер дейді [31].
Асан қайғы заманында да қыр қадірін, ел қадірін білмеген жандар аз болмаған. 300 жылға жуық орысқа бодан болудың себебінен, кейіннен коммунисттердің кесірінен ауылдың қадір-қасиеті ұмытыла бастады. Мәселен қазақ топырағында ХV ғасырда ғұмыр кешкен талай зиялылар болған. Бірақ осынау зиялылардың тәлім-тәрбиелік көзқарастары мен педагогикалық-психологиялық ой-пікірлерінің әлі мұрты бұзылмай, өз зерттеуін күтіп отырғандығы қынжыларлық іс. Кейбір зерттеушілер айтатындай, ғылым-білім қазақ жеріне тек соңғы кезде келді деген пікірлер шындықпен жанаспайтындығы белгілі.
Ақын-жыраулардың ішіндегі биік тұлғаның бірі - Бұқар Қалқаманұлы. Абылай ханның ақылшысы, қабырғалы билерінің бірі. Бұқар ел қорғаушы батырдың, сөз бастап, дау шешуші бидің үнемі әділдікті жақтауын қалайды. Елдің біркелкі бірлікшіл болуы ел басшысына байланысты деп:
Ел иесі құт болса,
Халқы ала болмайды.
Ер жігітке жарасар,
Қолына алған найзасы.
Би жігітке жарасар,
Халқына тиген пайдасы. - деп, халық қамын ойлау азаматтық парыз. Нағыз ел қамын ойлайтын адал ұл халқына пайдасын тигізу, әділет үшін күресуі керек дегенді уағыздайды [32].
Бұқардың көптеген жырлары отбасылық қарым-қатынас, адамгершілік мәселелеріне арналған. Қарт жырау адам өмірінің ең қызықты кезеңі, ойына алған ісін қайратымен іске асыратын, ақыл, қайрат пен талаптың тасыған шағы: Жиырма бесті іздесең де таппайсың, жас өміріңді дұрыс пайдалана біл - деп, ақыл айтып отырған. Оған қарама - қарсы: Кәрілік ел қонбайтын шөл, екі жағы ор, түпсіз терең көл, алдың белгісіз қараңғы тұман түн - деп қорытынды шығарады.
Зерттеушілер Бұхар жыраудың философиялық пікірлеріне баға бергенде, оның толғаулары сол кездегі Шығыс философиясыньң қазақ топырағындағы нақты бір көрінісі екендігін атап көрсетеді. Жырау өз шығармаларына дүние - хан мен қарашаға, бай мен жарлы - жағытбайға ортақ, ол алма-кезек. Мұнда мәңгілік байлық та, жарлық та, көптік те, жалғыздық та жоқ. Сондықтан әркім шама-шарқынша өмір сүруі қажет, адамсыз бұл дүниенің сәні болмайды, әр адам қоғамда қажетті игіліктерді басқалармен бірлесе өндіруі тиіс деген идеяны өзек етеді. Оның пайымдауынша, адамды адам ететін - оның ортасы, нақты тәлім-тәрбиесі. Бірақ, Бұқардың айтуынша, бір биеден ала да туады, құла да туады. Оның: Адамзаттың баласы, атадан алтау тумас па? Атадан алтау туғанмен, ішінде оның бірі арыстан болмас па? Арыстанның барында жорғасы болса мінісіп, торқасы болса киісіп, толғамалы қамшы алып, толағайда толғай дәурен сүрмес пе? - деп келетін толғауы - осы айтқандарымыздың нақты айғағы. Өз толғауларында Бұхар жырау Абылайханды арыстанға теңейді. Жұртты оның соңынан еріп, саясатын қолдауға шақырады, өйткені оны Ерен тұлға - деп таниды. Бұхар жыpay бес саусақтың бірдей еместігі сияқты адамдардың да бір-бірінен жеке сипат, қасиеттерімен ерекшеленетіндігін, бұлардың ішінде біреулері көреген, білгір, озық ойлы, қара қылды қақ жарған ақылды болса, екіншісі, керісінше, ойсыз, надан болып келуі мүмкін екенін айтады. Оның ойынша, таланты зор, ерен қабілетті адамдар әлеуметтік өмірде елеулі роль атқарады. Жырау Абылай ханның басқарушылық рөлін, қазақ қоғамындағы орнын дәл көрсетуге тырысады.
Заманның аумалы-төкпелі болып келуін Бұқар заңды құбылыс деп санаған. Ол қазақтың үш жүзінің басы қосылып, бір орталыққа бағынған күшті мемлекет болуын аңсаған. Сондықтан, Абылайды осы арманды жүзеге асырушы деп есептеп, хандық үкіметтің берік болуы жолында бар ақыл-кеңесін аямайды. Абылай ханның қос тірегі - Бөгембай мен Қабанбайды дос тұтып, екеуіне айырықша баға беріп, олардың батырлық тұлғаларын сомдап, топтан озып, дара шыққан екі тұлға арқылы қазақтан шыққан небір батырларды мақтаныш етеді [33].
Жырау Бөгембайдың ақылы терең, өмірге байыппен көз салатын адам екендігін, ел қамын ойлайтын, халқы үшін жанын қиятын батыр екенін кейінгі ұрпаққа үлгі етеді. Сонымен қатар оның тек жалаң батыр емес, қолынан неше түрлі іс келетін жан-жақты дамыған тұлға ретінде көрсетеді. Қабанбайға арнаған толғауларынан оның ақ көңіл таза жан екенін және досына адал, бауырмал да кішіпейіл болғанын байқаймыз. Мұсылмандар әулие деп жоғары моральді ақпейіл, көпті көрген көп білетін адамдарды айтады. Міне, Қабанбайдың мінезі жайдары, терең ойлы, көкірегі ояу жан екендігі осынау теңеу арқылы түйінделген. Қос батырдың мінез-құлқын осылайша сомдаған Бұқар жырау кей кездері олардың кемшіліктерін де беттеріне басып айтып, оларға тоқтау салған. Жырау батырлардың ерен ерліктерін жастарға үлгі ету арқылы оларға туған жерді жаудан қорғауға әзір тұрып, ел үшін жаныңды пида етуден тайынба деген ұлағатты ой тастайды. Жырау адамдар арасындағы қарым-қатынас мәселесіне де ерекше мән берген. Ол "Тілек" атты толғауында жастарға он бір тілек ұсына отырып, соларды орындасаң ғана нағыз азамат болып ержетесің деген уағыз айтады. Аллаға адал болуды, құдай жолын ұстануды ол мұсылмандардың басты моральдық кодексі деп есептейді. Кісінің имандылығы - алдымен оның Аллаға адал болуынан туындайды.
"Бірінші тілек тілеңіз, бір Аллаға жазбасқа". Алла - сенің барлық тіршілігіңнің, бүткіл өміріңнің, тыныс-тіршілігіңнің негізгі арнасы. Толғаудың келесі жолында
"Екінші тілек тілеңіз, пасық, залым кісінің тіліне еріп азбасқа" - деген тілек айтып, жырау қай заманда да залымдар, қаскөйлер аз болмағанын, олардан ылғи да сақтанып жүру қажеттігін еске салады.
Бұқардың үшінші тілегінде қыз-келшшектердің, әйелдердің үсті-басын таза ұстауы, киім кию мәселелері, тіршілік етудің caн алуан қырлары сөз болады.
Бұқар жырау төртінші тілегінде ол төрде төсек тартып жатпауды ойластырыңыз дейді. Бұл арада қазақтың "әуелгі байлық - денсаулық" деген сөзі еске түседі [34].
Бесінші тілекте жырау бес уақыт намазды ұмытпау қажеттігіне тоқталады. Намаз - бес парыздың бірі, мұсылмандықтың белгісі. Біз қазір де де осы парызды естен шығармағанымыз жөн.
Алтыншы тілегінде, ол, ардақтаған аяулың күнінде біреуге тегіннен-тегін олжа болмасын деген ой айтады.
Жетінші тілекте жырау "желкілдеген ту келіп, жер қайысқан қол келіп, сонан сасып тұрмасқа" - деп, ел қорғау мәселелеріне назар аударады. Қазіргі қазақ сарбаздары - Қазақстан армиясының тірегі. Ал әскерге барудан жалтарып, бара қалған күнде одан қашып-пысып жүру - имандылыққа жатпайтын теріс қылық.
Сегізінші тілегінде жырау өз ұрпақтарын әр түрлі төтенше, кездейсоқ жағдайлардан сақтандыруды көздейді.
Бұдан соң жырау "тоғызыншы тілек тілеңіз, төреңіз тақтан таймасқа" - дейді. Қай заманда да қазақ ел басшысын, хан, сұлтанын сыйлаған. Сондықтан да, біз қазіргі жағдайда Н.Назарбаевтың "Қазақстан - 2030" бағдарламасын қолдап, оның іске асуына бір кісідей атсалысуымыз қажет [35].
Оныншы тілекте тағы да бейбіт өмірдің мән-маңызы сөз болады. Жырау тоқсандағы қарт бабалардың топқа жаяу бармау, тар құрсағын кеңіткен, тас емшегін жібіткен аналардың аңырап қалмау жайын ескертеді.
Расында, қазіргідей ел тыныш, жұрт аманда еңіреп жүрген аналар аз ба?
Имандылық тәрбиесінің үлкен бір көрінісі - ана алдындағы борышты өтеу. Ананың нәзік үні, жұмсақ та аялы алақаны, жүрек жылуы баланы жұбатып, оны жылылық нұрына бөлейді. Әр ана өз перзентін ақылды не ақымақ, мейірімді не рақымсыз, кесір, я қырсық болғанына қарамастан шексіз сүйеді. Анасын сыйлап, қастерлемейтін адамның имандылықтан жұрдай екені белгілі. Сондықтан, жастар анасы үшін небір құрбандыққа баруға даяр болуы керек. Ананы сүйіп, ардақтау жеткіліксіз, оны барынша құрметтеп, сыйлау - парыз. Қазақта парыз бен қарыз деген ұғым бар. Мұның екеуі де анаға қадір-құрмет көрсетуге қатысты қасиетті ұғымдар. Бұқар жыраудың ананы аңыратпау дегені де - имандылықтың басты шарттарының бірі.
Оның он бірінші тілегінде әйел-ананы қастерлеу имандылық қасиеттің негізі ретінде сөз болады. Жыраудың тәлімдік тағылымдарының кредосы - еліне, халқына деген сүйіспеншілік, атамекенді, туған жерді, Отанды сүю. Ол туған жерге, атамекенге деген патриоттық сезімді қазақ жастарының бойынан үнемі көргісі келеді. Бұқар кең-байтақ қазақ даласының табиғат сұлулығын да тебірене жырлайды. Ол қазақ жерінің тау-тасы, орман-суы, шүйгін шөбі, т.б. туралы эстетикалық тұрғыдан өте тартымды, тәлім-тәрбиелік мәні аса зор толғаулар тудырды.
Сөйтіп, Асан Қайғыдан басталып, Ақтамберді, Бұқар толғауларымен аяқталатын "жыраулар педагогикасы" халқымыздың философиялық, педагогикалық көзқарастарының ең бір шұрайлы үлгісі екендігі қүмән тудырмайды. Біздің топшылауымызша, осы дәуірде өмір сүрген жыраулар мен қазақ ойшылдарының ұрпақтан ұрпаққа ауызша жеткен шығармалары адам тыныс-тіршілігінің моральдық-этикалық, психологиялық ерекшеліктерін тайға таңба басқандай суреттейді. Дала ойшылдарының туындыларында басқа жұрттарда қайталанбас ұлттық көрсетілуі - аса мәнді ерекшелік болып табылады. Тағы бір айта кететін жәйт, қазақ жырауларының толғауларында эстетикалық идеялар өз жалғасын тауып, әрі қарай дамып, сабақтасып жатады. Бұлардың қай - қайсысынан да моральдық-этикалық, имандылық сарынындағы проблемалар, сондай-ақ көшпелі халықтың психологиялық ерекшеліктеріне қатысты мәселелерге бой ұру ерекше байқалады. Сол кездегі қазаққа тән рухани мұралардың қоғам дамуының талабынан, оның әлеуметтік-экономикалық қатынастарынан, халықтың асыл армандарынан туындап отырғанын да байқау қиын емес [36].
Халық ауыз әдебиеті арқылы балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде ұлы билердің мұраларындағы тәлім-тәрбиелік пікірлер күні бүгінге дейін түбегейлі зерттелмей келеді. Бұларда шешендік өнер, тіл мәдениеті, адам мінезінің жақсы, жаман жақтары, адамша өмір сүрудің нормалары, бір сөзбен айтқанда, имандылық пен адамгершілік мәселелері ерекше орын алады. Олардың осы саладағы ой-пікірлері ел зердесінде мықтап орнығып, танымдық-тәрбиелік мәнге ие болып, мақал-мәтелдерге айналып та кеткен. Билер мәселені дөп басып, тыңдаушысын аузына қарататын шешендігімен елдің бүкіл тыныс-тіршілігінде аса маңызды роль атқарған. Мәселен, Төле бидің (1663-1756) тәлім-тәрбиелік пікірлері көп жағдайда философиялық, астары терең небір түйінді ойларды тұспалдау арқылы беріледі. Бұл жәйт қазақ психологиясының басты белгісі - сөз бен ой қысқа болса да нұсқа болсын дейтін қағидаға негізделген. Төле би екі тексіз қосылса, олардан жақсы ұрпақ өрбімейтінін, яғни баланың жақсы азамат болуы әкесі мен шешесінің тектілігіне байланысты екендігін айтады. Мұнда екі жаманнан туған адамның сатқын, опасыз, жасық болуы мүмкін екендігі меңзеледі. Дала шешенінің мына тұжырымында да үлкен мән бар: "Қару жисаң мылтық жи" - дегенде, Төле би соғысқа дайындалуды сөз етпейді, бұл - тек мал бағумен айналысқан халыққа ит-құстан, ұры-қарыдан мылтық арқылы сақтанасың деген ескертуі, қазақта "Қару-жарақ ұстау - бес ырыстың бірі" - деген сөз бар.
Халық ауыз әдебиеті арқылы балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде билердің тәлім-тәрбиелік пікірлерін белгілі бір жүйеге келтіру - қиын мәселелердің бірі. Бұларда педагогика ғылымының кәдесіне жарарлық асыл ойлар жетіп артылады, алайда олар әлі жүйеленіп, бір ізге түсіріле қойылған жоқ. Мәселен, Төле би: Балаң жақсы болса жан мен тәннің шырағы - дейді. Балажан халқымыздың Жақсы бала сүйік, жаман бала күйік - дейтін аталы сөзі де бар. Бұл пікірлердің бірін-бірі толықтырып тұрғаны анық. Өзіңнен туған ұл мен қыз сыйламаса - сол қайғы! - деген тағылым сөзде де терең педагогикалық мән бар. Осыларды белгілі педагогикалық, психологиялық жүйеге түсіріп, мәнін ашып көрсету - келешек ұрпақтың міндеті. Билердің педагогикалық, психологиялық пікірлерін белгілі бір топтамаға жүйелеп келтіру өте қиын мәселенің бірі. Сонда да жалпылама осы ғылымның негізгі бір кіріспесіне жарарлықтай асыл ойлар жетіп жатыр. Соның бірі, жасы кіші демеңдер ақылы асса аға ғой, үй баласы ма деп едім, ел баласы екенсің, - деген сөзі ұлы Абайдың, әкенің баласы болма, халықтың баласы бол - деген сөздері Төле бидің сөздерімен сабақтасып жатқап жоқ па? Аулыңның тауы бол. Маңдайындағы бағы бол - дейді ойшыл данышпан. Педагогикалық бағытта айтылған мына бір тағылымдық сөзі қандай әсерлі айтылған; Балаң жақсы болса, жан мен тәннің шырағы. Бұл сөзге қандай түсінік беріп жату керек? Тәлімдік әсері екпінді енді бір ой салатын пікір бұл - өзіңнен туған ұл мен қыз, сыйламаса сол қайғы! - дегені. Бұл сөз қазақ ойшылдарының көп айтатын мәселесі. Төле би осы жайында ерекше атап кеткен. Төле бидің тәлім-тәрбиелік сөзін қорытындылай келіп біздің би бабамыз, атадан қалған сара жолың бар - деп, бізге нұсқайды. Осыны әр уақытта ескеріп жүр дейді [37].
Халық ауыз әдебиеті арқылы балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде Орта жүз биі Қазыбек (1665-1765) жастарға жағымсыз қасиеттерден аулақ болуды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің өзектілігі: Республика білім және ғылым қызметкерлерінің ІІ съезінде Елбасы Н.Ә. Назарбаев білім және ғылым саласында түйінді мәселелерді шешудің төте жолдарын ұсынып, тәрбиенің үш өзекті бағытын айқындайды:
- Бүгінгі жастар осы заманның сыншысы да, тарихшысы да болатындықтан жастармен жүйелі жұмыс жүргізуіне аса назар аударды;
- Қазақстанда жүріп жатқан осы ауқымды өзгерістерге байланысты педагогикалық кадрлар дайындау жүйесін құру қажеттігін көрсетті. Ең алдымен бүгінгі мұғалім кәсіби білімімен, шеберлігімен қатар, жастарға өзінің бойындағы адалдық, адамдық, тазалық, гуманистік және өз Отанын сүйе білу, ең жоғарғы адамгершілік қасиет сапаларымен ықпал жасай отырып тәрбиелеуі керектігіне мән беру қажеттігін айтты;
- Жастарды адамгершілікке тәрбиелеу сапасын көтеруге негіз болатын проблема - ол білім және тәрбие беру саласындағы ғылымның дамуымен байланысты. Бүгінгі таңда реформаның тиянақты, жедел жүзеге асырылуы мұғалім, тәрбиеші, балалардың адамгершілік тәрбиесі туралы ғылыми - теориялық білімі болу керектігін және өзін-өзі дамытудың субъектісіне айналу қажеттігіне назар аударды [1].
Жоғарыда айтылғандарға байланысты әрбір педагог Қазақстан Республикасының үшінші мыңжылдықтағы жаңа әлеуметтік мәдени жағдайына орай, адамгершілік тәрбиесінің мақсатына, мазмұнына, түрлеріне, әдіс-тәсілдерінің ауқымды өзгерістеріне байыптап қарап бағамдау үшін оқушыларға тәрбие берудің тарихи-физиологиялық, педагогикалық проблемеларына аса зор мән берген жөн.
Тәрбие - қоғамдық үрдіс, қоғам мен жеке тұлғаның ара-қатынасын қамтамасыз ететін басты жүйе. Оның негізгі өлшемі өмірге қажетті тұлғаның жағымды қасиеттерін дамыту болып табылады. Балалардың сапалы тәртібі мен пайымды мінезін қалыптастыру, оған сәйкес сезімін және сенімін тәрбиелеу - тәрбиешінің мақсатқа бағытталған іс-әрекетіне байланысты. Тәрбиенің негізгі міндеті - қоғамның қажетті талаптарын әрбір баланың борыш, намыс, ождан, қадір-қасиет сияқты биік адамгершілік стимулдарына айналдыру. Қазіргі таңда әсіресе, көп көңіл бөлінетін мәселе - адамгершілік тәрбиені күшейту.
Қазақстан Республикасының "Ұлттық Энциклопедиясының" адамгершілік ұғымына былай деп анықтама берілген: "Адамгершілік адам бойындағы гуманистік құндылық, әдеп ұғымы", "Кісілік", "Ізгілік", "Имандылық" тәрізді ұғымдармен мәндес. Халықтық дүниетанымда мінез-құлықтың әртүрлі жағымды жақтары осы ұғымнан таратылады. Мінез-құлық пен іс-әрекеттерде көзге түсетін төмендегідей адамгершілік бейнелерін атап өтуге болады: адамды қастерлеу, сыйлау, сену, ар-ұятты сақтау, имандылық пен рақымдылық, ізеттілік пен кішіпейілділік, әділдік, қанағатшылық т.б [2].
Дүние жүзінде, оның ішінде Қазақстан толық жетілген тұлғаны тәрбиелеу және соған байланысты әлеуметтік-экономикалық, психологиялық мәселелер күннен-күнге күрделене түсуде. Осыған орай, бүгінгі күні әрбір ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуында ізгілік, яғни адамгершілік тәрбие шешуші фактор болуы заңдылық.
Адамгершілікке тәрбиелеудің маңызды педагогикалық міндеттері балалардың белсенді өмірлік позициясын, қоғамдық борышқа сапалық көзқарасын, сөз бен істің бірлігін, адамгершілік нормаларынан ауытқуларға жол бермеуді қалыптастыру. Ол баланың жеке басын қалыптастыру мен дамытудың аса маңызды бір саласы. Бұл арқылы баланың ата-анаға, ұжымға, қоғамға, Отанға, еңбекке қатынасын айқындайды. Тәрбиелі ұстаз шәкірттерге жан-жақты тәрбиені осы адамгершілік сезімін, сенімін, белгілі мақсатқа, бағытқа жетелеу іс-әрекетін ұйымдастыруды жетілдіреді. Сонда ғана ұстаз шәкірттердің ізгі ниеттілігін, адалдығын, кішіпейілділігін қалыптастырады.
Әдебиеттік оқу сабақтары арқылы балаларды адамгершілікке тәрбиелеуге байланысты біршама теориялық, практикалық тәжірибе жинақтау қажет. Ол үшін мектепке дейінгі ұйым қызметкерлері тәрбиенің басты ұстанымдарын - жалпы адамзаттың құндылықтарды және тұлғаны қалыптастыру, өз халқының мәдениетін, әдебиетін, тілін, салт-дәстүрін, тарихын, өнерін сүю арқылы басқа халықтардың да тілі мен мәдениетіне, салт-дәстүріне құрметпен қарайтын нағыз мәдениетті адам қалыптастыруы тиіс.
Мектепке дейінгі мекеменің оқу-тәрбиe процeсiндe бүгiнгi күннiң тaлaбынa сaй балаларды aдaмгeршiлiкке тәрбиелеудің бағыттарын жeтiлдiрудiң қaжeттiлiгi жәнe осы процeстiң мaзмұнын ғылыми тұрғыдaн нeгiздeудiң қaмтылмaуы, бұл мәсeлeнiң пeдaгогикa ғылымының зeрттeлмeуi aрaсындa қaрaмa-қaйшылықты aнықтaды. Осы қaйшылықтaрдың шeшiмiн тaбуғa ықпaл eтeтiн aдaмгeршiлiк тәрбиeсiнiң әдiстeрiн, формaлaрын iздeстiру, бiздiң зeрттeу жұмысымыздың проблeмaсын aйқындaйды.
Сонымeн, жоғaрыдaғы қaйшылықтaрдың шeшiмiн iздeстiру бiздiң зeрттeу мәселемізді aйқындaуғa жәнe зeрттeу тaқырыбымызды бiлiм бeру жүйeсiндe зaмaн тaлaбынa сaй мектепке дейінгі мекеменің бiлiм бeрудi жeтiлдiру жaғдaйындa балалардың aдaмгeршiлiк тәрбиесін қaлыптaстыру жолдaрына байланысты зерттеу тaқырыбымызды: Ертегілер арқылы адамгершілікке тәрбиелеудің заманауи жолдары - дeп таңдауымызға нeгiз болды.
Зeрттeу мaқсaты: Мектепке дейінгі жастағы балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің заманауи жолдарын анықтап, іc-тәжірибеге негіздеу.
Зeрттeу мiндeттeрi:
- Мектепке дейінгі жастағы балаларды ертегі арқылы адамгершілікке тәрбиелеудің заманауи жолдарының ғылыми негіздерін анықтау:
- Мектепке дейінгі жастағы балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің заманауи жолдары бойынша тәжірибелік эксперимент жұмыстарын айқындау.
Зeрттeу болжaмы: Егер мектепке дейінгі балалардың адамгершілік тәрбиесін қалыптастырудың тиімді тәсілдері анықталса, онда бұл үрдіс бүгінгі тәлім-тәрбие жұмыстарының тиімділігіне септігін тигізеді, өйткені адамгершілігі қалыптасқан педагогикалық білімі терең және ой-өрісі кең жеке тұлғаны қалыптастыруға болады.
Зерттеу тақырыбының зерттелінген деңгейі: Рухaни-aдaмгeршілік құндылықтaрдың мaңызыдылығы турaлы: Ә.Бөкeйхaнoв [3], A.Бaйтұрсынoв [4], М.Дулaтoв [5], М.Жұмaбaeв [6], Ж.Aймaуытoв [7], С.Сeйфуллин [8], М.Әуeзoв [9], С.Қoжaхмeтoв, [10] Т.Тәжібaeв [11] eңбeктeріндe бeрілгeн жәнe зaмaнaуи ғaлым-филoсoфтaрымыз Ғ. Eсім [12], М. Қoзыбaeв [13], A. Н. Нысaнбaeв [14], Г.Б. Нұрaдин [15], Ж. Мoлдaбeкoв [16]), сoл сияқты жeтeкші пeдaгoг-ғaлымдaрымыз М.Ж. Жaдринa [17], Б.A. Әлмұхaнбeтoв [18] aшып көрсeткeн.
Зeрттeу нысaны: Мектепке дейінгі жастағы балалардың оқу - тәрбие үрдісі.
Зeрттeу пәнi: Мектепке дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің педагогикалық жолдары.
Зeрттeу әдiстeрi: зерттеу мәселесіне байланысты философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді тақырып бойынша теориялық талдау жасау, пeдaгогикaлық бaқылaу түрлeрiн жүргiзу, пeдaгогикaлық экспeримeнт, Отaндық жәнe шeт eлдiк озaт ұстaздaр тәжiрибeсiн тaлдaу, сұрaқ-жaуaп, сaлыстыру әдiстeрi, адамгершілік тәрбиесін оқу-тәрбие үрдісіне енгізудің әдістемесі және сауалнама, бақылау жүргізу, тескеру жұмысын ұйымдастыру және нәтижесіне баға беру, қорыту.
Зeрттeу бaзaсы:
Дипломдық жұмысымның құрылымы: кіріспе, екі тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, нысаны, пәні, мақсаты, міндеттері, әдіснамалық негізі, жетекші пікірі, зерттеу әдістері мен кезеңдері, практикалық мәні анықталып, зерттеу нәтижелерінің сынақтан өтуі көрсетілді.
Балалардың психоэмоционалды күйін реттеуде ертегіні қолданудың маңызы - атты бірінші тарауда балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің педагогикалық-психологиялық мәселелері және әдебиеттік оқу сабақтарындағы адамгершілік тәрбиесінің рөлі, адамгершілік тәрбиесінің бала тәрбиесіндегі маңызы қарастырылады.
Мектеп жасына дейінгі балаларды рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудағы ертегінің рөлі - атты екінші тарауда ертегілер арқылы адамгершілік тәрбиесін қолданудың жолдары, ертегілер арқылы адамгершілік тәрбиесін қолданудың әдіс-тәсілдері, жүргізілген іс-тәжірибелердің нәтижесі қарастырылған.
Зерттеу жұмысының қорытындысында ертегілер арқылы адамгершілікке тәрбиелеудің заманауи жолдары қарастырылып, ұсыныстар берілді.
1 БАЛАЛАРДЫҢ ПСИХОЭМОЦИОНАЛДЫ КҮЙІН РЕТТЕУДЕ ЕРТЕГІНІ ҚОЛДАНУДЫҢ МАҢЫЗЫ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің теориялық негіздері
ХХІ ғасырға аяқ басқан Қазақстан күрделі тарихи бетбұрыстар мен қоғамдық жаңартулар тұсында дамып келеді. Бұл кезеңде рухани-адамгершілік дамудың жаңа бағытын айқындау көзделіп отыр. Сондықтан да бүгінгі таңда барлық әлемде, сонымен қатар біздің елімізде де жеке тұлға дамуының қалыптасуына жаңаша көзқараспен қарау негізделуде. Қазіргі адамгершілік тәрбиесінің негізіне балалардың және ересектердің тұлғалық дамуына ықпал жасайтын принциптер мен әдістер алынған. Атап айтатын болсақ оларға: байқау, әңгімелесу, шығарма, сұрақ-жауап, тест жүргізу, анкета алу т.б. әдістер жатады.
Адамның бойындағы рухани құндылықтар оның жаратылысы мен бірге пайда болатынына көңіл аудармай, оны сырттан іздеп келеміз. Сондықтан мектепке дейінгі жастағы балаларды адамгершілікке тәрбиелеу тек тәрбие сағаттарында ғана емес, әдебиеттік оқу сабақтарында, сонымен қатар барлық пәндерде, үйірмелерде, қоғамдық орындарда басты назарда болып келеді. Адамгершілік қасиеттер үлкен мен кішінің шынайы қарым-қатынас кезінде бала бойына дариды. Көзге көрінбейтін өте сезімтал, аса құнды қасиеттерді жүректен-жүрекке үзбей жеткізу тек тәлімгер, тәрбиешінің қолынан келеді. Сондықтан ұстаздар қауымының алдында үлкен жауапкершілікпен жүргізілетін міндеттер тұр. Педагог қауымы бала жанының бағбаны екені рас болса, сол адамгершілік қасиеттерді қалай дамытып, одан қандай нәтиже алып келеді деген сұрақтар туындайды. Ірі педагог Антон Семенович Макаренко жастарды қайта тәрбиелеудегі өзінің бай тәжірибесіне сүйеніп, оқу-тәрбие жұмыстарын жүргізудің жүйелі теориясы мен әдістемесін құрды.
А.С.Макаренконың Ата-аналар үшін кітап, Балаларды тәрбиелеу жайлы лекциялар, Тәрбие жұмысын ұйымдастыру әдістемесі т.б. кітаптарында балаларды тәрбиелеудің педагогикалық талаптарын зерттеп, жинақтады. Бала тәрбиесінде мінез-құлқындағы ауытқулар кездесіп отырады. Қайта тәрбиелеу арқылы бала санасындағы және жүріс-тұрысындағы жеке кемшіліктерді жеңу үшін бала дамуындағы ауытқулардың алдын алу қажет. Бұл қайта тәрбиелеудің А.С.Макаренко жасаған арнайы әдісі [19].
Жалпы педагогикалық процестегі оқыту теориясын дамытуға үлес қосқан ғалымдар, ғалым-педагогтардың еңбектерінде өз кезеңдеріне сай мектепке дейінгі оқыту, таным, іс-әрекеттер, шығармашылық процесін жетілдіруде озық ойлы пікірлер айтқан.
Орыс педагогы Т.И. Петракова Жасөспірімге, болашақ белсенді қоғам қайраткерлеріне, шын халық мүддесін қорғаушыларға мынадай негізгі адамгершілік саналар мен қасиеттер қажет деп есептеген: патриотизм, гуманизм, еңбекке сүйіспеншілік, адалдық, сөзді іспен байланыстыру, кішіпейілділік, әдептілік, т.б. қасиеттер қалыптастыру қажет, - деді. Оның көрсетуі бойынша адамгершіліктің басқа бір саласы гуманизммен тығыз байланысты. Тәрбиенің әдістері ретінде сендіру, иландыру әдістерін қолдайды. Ол сапалы оқытудың өзі тәрбиеге күшті әсер ететіндігін ескертті [20].
Мектепке дейінгі мекеме табалдырығын жаңа аттаған жас бүлдіршін, жүрегі таза, ниеті ақ, пейілі кең, пәк періште күйінде азамат қатарына қосылып кетіп жатыр ма? Егер тәрбиеші өзінің адам қалыптастырудағы міндетін өз дәрежесінде атқарып келе жатса, қоғамдағы жат қылықтар қайдан шығып жатыр? Балабақшаға келген кезінде сондай сүйкімді, тіл алғыш, жүрегі таза, сенімі пәк жас бүлдіршін орта немесе жоғары буынға келгенде неге өзгеріп сала береді? Сол кезде мына бала қандай еді? Қалай өзгерді? Мынадай жаман әдеттерді қайдан үйреніп алды? Неге озбырлық жасауға бейім болып алды? - деген сұрақтар туындайды. Әрине, оның себептерін жан-жақтан іздеуге болады. Баланың қалыптасуына ықпал етіп, адамгершілік қасиеттерінің дамуына үлес қосатын - тәрбиешілер. Тәрбиеші балаға оның өмірінің азық болар асыл қасиеттерімен, адамзаттың құндылықтарымен, біліммен қамтамасыз етеді.
Ал бүгінгі күнгі тәрбиешінің басты мақсаты - өзіндік адамгершілік қасиеттерін бала бойына дарыта отырып, оның жүрек түкпіріндегі рухани қазынасын жарыққа шығару, әрбір баланы жеке тұлға ретінде жетілдіріп, оның бойындағы бар қасиеттерін дамыту.
Адамгершілік қасиеттерді өскелең ұрпақтың ақыл-парасатына азық ете білу үшін, әрбір тәрбиеші ертегілер арқылы халық ауыз әдебиетінің сан ғасырларда қалыптасқан салт-дәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын жан-жақты терең біліп, оларды өркениетті өмірмен байланыстыра отырып, тәлім-тәрбиеге пайдалана білуге борышты.
Әрбір жеке бала тәрбиешінің жан-жақты тануға бағыттаған зерттеу объектісіне айналуы қажет. Баланың сезімін оятып, шабытын ұштайтын, сөйтіп оны шығармашылыққа жетелейтін бірден-бір жол - болашақ жүрек түкпірінде жатқан асыл қасиеттерді жарыққа шығару. Ол оқу-тәрбие процессінде тәрбиеші мен баланың арасында үздіксіз, үнемі байланыста болатын сезім жібі арқылы ғана жүзеге асырылады.
Балалар күнделікті оқу-тәрбие процессінде, тікелей өмір тәжірибесінде жақсы мен жаманды байқайды. Оларды үлкендер тарапынан берілген баға меңгереді. Бұл меңгергендері балалардың күнделікті еңбек процессі үстінде жаттықтырылып, бекітіледі. Еңбек процесінде балалардың кішіпейілділік, тәртіптілік, үлкенді сыйлау, қамқорлық сияқты адамгершілік қасиеттері өз заттарын сақтап, күтіп ұстауға, тазалық, дербестік сияқты мәдени-гигиеналық дағдыларын қалыптастыруға көмектеседі.
Мектепке дейінгі жастағы балаларды адамгершілікке тәрбиелеу - өте күрделі, нәзік те, жауапты іс. Бұл жолда топ тәрбиешісінің мектепке дейінгі жастағы балаларды қалай тәрбиелеу керек? Олардың бойында адамгершілік қасиеттерді, Отанға деген сүйіспеншілікті, еңбек ете білуді, интернационализмді, қайырымдылық пен әділеттілік сезімін, сергектік, ымырасыздықты қалай тәрбиелеуге болады? - деген аса қиын сұрақтарға жауап беруге тура келеді.
Әрбір бала өмірінде, іс-әрекетінде кездесетін мораль категорияларын (жақсылық, жаманды, борыш, ұят, адалдық, әділеттік, қайырымдылық, абырой) терең ұғынуы қажет. Адамгершілік жөніндегі тәрбиелер, дұрыс іс-әрекеттер балалар бойында мінез-құлықтың дұрыс нормаларын қалыптастырудың маңызды алғы шарты болып табылады. В.А.Сухомлинский эстетикалық әңгімелерге мораль теориясын түсіндіру құралы ретінде аса зор мән берген болатын. Ол былай деп жазған: Өзімнің жұмыс тәжірибемде біздің де мораль теориясын түсіндіруіміз қажет деген қорытындыға келдім. Мен іс-тәжірибемде моральдік тұрғыдағы осындай теориялық әңгімелердің конспектілерін жасап та алдым, осы бағыттағы өз жұмысымды біраз жетілдіруге уақыт та жұмсадым, мен және осындай мораль теориясының аса жақсы, үлкен нәтижелерін де көрдім.
В.А.Сухомлинский бүкіл педагогикалық қызметі кезінде сөзді аса маңызды педагогикалық құрал ретінде пайдалана білді. Ол балалардың рухани дамуының барлық кезеңдерінде де практикалық қызмет, саяси идеялармен және адамгершілік нормаларды түсіндіру ұштасып отыруға тиіс деген сенімде болды [21].
Адамгершілік мағлұматтар мен түсініктерінің қалыптасу дәрежесі мектепке дейінгі ұйым балаларының адамгершілік даму дәрежесінің мәнді көрсеткіші болып табылады. Олар да қалыптастыру жөніндегі мақсатты түрдегі жұмыс тәрбиесіндегі маңызды міндет болып саналады. Ал оны шешу баланың ішкі мәдениетіне берік негіз жасауға мүмкіндік береді. Сондықтан бұл мәселелердің заңдылықтарының негізгі ғылыми мәнін ашу үшін педагогика, психология ғылымдарында жинақталған зерттеу негізінде айқындалған төмендегі тұжырымдамаларға сүйенеміз:
1. Сезім 2. Сана
3. Сенім 4. Мінез-құлық дағдылары.
Тәрбиелейтін қасиеттеріне қарай бұл бөліктердің тәрбие беру процесінде жетекшілік ролі өзгеріп тұруы әбден мүмкін. Себебі, ол отбасындағы тәрбиеге, жас ерекшелігіне, баланың бойындағы қасиеттеріне, қоршаған ортасына байланысты болады.
Жеке адамның адамгершілік жағынан қалыптасу процесінде адамгершілік сезімдері ерекше орын алады. Адамгершілік сезімді тәрбиелеу көп қырлы процесс. Адамгершілік тәрбие, сезім туралы ғылыми әдебиеттерде бірнеше анықтамалары бар.
Адамгершілік тәрбиесі дегеніміз - балалардың бойында мінез-құлықтың белгілі бір сипаттарын қалыптастыру және олардың өздерінің де бір-біріне, отбасына, басқа адамдарға, мемлекетке, Отанға деген қатынасын анықтайтын мінез нормалары мен ережелерін дарыту жөніндегі тәрбиешілердің арнаулы мақсат көздеген қызметі.
Адамгершіліктің пайда болуы және оның ұғымы жөніндегі мәселелерді ғылыми тұрғыдан алғашқы рет шешкен К.Маркс пен Ф.Энгельс. Олардың дәлелдеуінше, адамгершілік - қоғамдық дамудың жемісі, ол қоғам өміріндегі өзгерістерге байланысты дамиды, сондықтан таптық қоғамда адамгершілік те таптық сипатта болады. Сонымен қатар қоғам үшін қоғам мүшелерін жан-жақты тәрбиелеп жетілдіру қажет екендігін анықтады. Ол Маркс атап көрсеткендей: біріншіден, ақыл-ой тәрбиесі; екіншіден, дене шынықтыру тәрбиесі; үшіншіден, техникалық оқу - болып табылады. Сондай-ақ, адамгершілік тәрбиесінің міндеттерін де келтіре кететін болсақ: адамгершілікке тәрбиелеудің маңызды педагогикалық міндеттері балалардың белсенді өмірлік позициясын, қоғамдық борышқа саналы көзқарасын, сөз бен істің бірлігін, адамгершілік құнды негізден ауытқушыларға жол бермеуді қалыптастыру болып табылады. Қоғамда адамның жеке басына қойылатын жалпы адамзаттық талаптарға байланысты адамгершілік тәрбиесінің негізгі міндеттері мыналар:
- адамгершілік сананы, тұрақты адамгершілік сенімді, көзқарасты тәрбиелеу;
- жас ұрпақтың Отанға, қоғамға, еңбекке, адамдарға, өз-өзіне деген қарым-қатынасына бағытталған адамгершілік сезімді тәрбиелеу, дамыту;
- ізгілік, парасаттылық қасиеттерін тәрбиелеу. Адамгершілік тәрбиесінің өзекті міндеті - өзі өмір сүріп отырған кезеңдегі қоғамның алдында мақсат-мүддесіне сай адамгершілік қасиеттердің тұтастығын тәрбиелеу[22].
Сезім дегеніміз - әлеуметтік және табиғи өмірдің сан алуан жақтарына эмоциялық қатынас орнату. Сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адамның қажеттіліктеріне сәйкес келу, келмеуінің нәтижесінде пайда болып отыратын психологиялық процестің түрі. Сезімнің түрлері көп. Мысалы, қуаныш пен қайғы, ашу, қорқу, ұят, сүйіспеншілік, жек көрушілік, абыржу, наздану т.б.
Сезімдердің бір тобы адамдарға күш-қуат, қажырлық тудырады. Мәселен: елжандылық, намыс сезімі, шынайы достық, махаббат, қуаныш, сенім сезімі, құмарлану сезімі, т.б. Ал екінші тобы керсінше адамның күш жігерін бәсеңдетіп, енжарлыққа, селқостыққа апарады. Оған қайғы, уайым, қорқу, қобалжу, абыржу, үмітсіздену, т.б. сезімдері жатады.
Адамгершілік сезімдерге ұнату мен ұнатпау, үйірсектік пен жатырқау, құрметтеу мен жек көру, сыйлау мен рахымсыздық, сүйіспеншілік пен өшпенділік, т.б. жатады.
Адамгершілік сезімге тәрбиелеудің дәл, тіке жолдарын балаға айтып беру мүмкін емес. Мысалы: жолдастың немесе әдеби кейіпкердің ішінен қалай да біреуін таңдауың керек деп баланың алдына мақсат қоюға болмайды. Қажетті сезімді тудыру үшін соған сәйкес баланың сезім дүниесіне қатты әсер ететін жағдайлар жасалуы тиіс. Мысалы: туған табиғат туралы балабақша қабырғасында қаншама айтқанымен, оның сұлулығы мен ұлылығы балаларға әсер етуі мүмкін. Ал енді табиғатқа экскурсия жасаса, оның ең сәнді жерлерін тауып, фотосуретке түсіру, әңгіме құрастыру жайлы тапсырма берілсе, ұл балалардың табиғатқа ең нәзік сүйіспеншілік сезімін туғызар еді. Бұл жағдайда ізгі сезімдерді туғызып қана қоймайды, оның бекінуіне де жағдай жасайды.
Біздің ойымызша басқа адамдардың мінез-құлықтарын қабылдау, іс-әрекеттерін білу және оған сену барысында сезім пайда болады [23].
Сана - объективті шындықты идеалды түрде бейнелеудің ең жоғары формасы. Психологтар жеке адамның бойындағы қасиеттерін зерттеген кезде мынадай қорытындыға келді: барлық қасиеттердің құрылысы бірдей болады және олар төрт түрлі бөліктен тұрады: сезім, сана, сенім, мінез-құлық дағдысы. Бірақ тәрбиелейтін қасиеттеріне қарай бұл бөліктерінің тәрбие беру процесінде жетекшілік ролі өзгеріп тұруы мүмкін. Ол отбасындағы тәрбиеге, баланың жас ерекшелігіне, баланың бойында қалыптасқан қасиеттеріне, қоршаған ортасына байланыста болады.
Адамгершілік сана - адамгершілік сенімді тудырады. Әдетте әдептілік сезім, сана, сенім, ұғымдарымен оны іс жүзінде асыру ұзақ процесс. Балабақша тәрбиесіндегі кейбір балалар күнделікті талапты жақсы білгенімен, оны қолдана алмайтыны белгілі.
Балалардың тілдік қорлары жетіспесе, олардың адамгершілік сезімдері мен саналарының дамуына әдебиеттік оқу сабақтарындағы мақал-мәтелдерді, аңыз-әңгімелерді, т.б. пайдалануға болады.
Сенім - әрбір іс-әрекеттегі, мінез-құлықтағы адамның бағыт-бағдарын, принциптілігін айқындайды. Алайда, күнделікті тәжірибеде сенім мен мінез-құлық және іс-әрекет арасында алшақтық кездесіп отырады. Бала адамгершілік, имандылық талаптарды, ережелерді түсініп, оған сенгендеріне қарамастан мінез-құлқында, адамдармен араласу барысында адамгершілікке жатпайтын теріс әрекеттер жасайтын жағдайларда кездеседі [24].
Сондықтан, адамгершілік тәрбиесінде адамгершілік ереже, нормалар туралы түсінік ұғымдардың негізіндегі адамгершілік сезімінің алатын орны ерекше.
Қорыта келгенде, адамгершілік тәрбиесінің жүйесі тұтастай алғанда жоғарыдағы аталған сезім, сана, сенім және мінез-құлықтың пайдасы - адамгершілік әдет-дағды ұғымдарымен анықталады.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде педагогикалық әдіс-тәсілдері
Ұлттық тәрбиенiң ұйытқысы - халық ауыз әдебиеті. Тiлiн жоғалтқан этнос, өзiнiң бұрынғы этностық қасиетiнен айрылады. Л.В.Занковтың "Тiл ұлттың жаны, идеяның, сезiмнiң, ойдың жанды көрiнiсi" - деуi де, ұлт тiлiнiң ұлттық мәдениеттi басқаларға бейнелеп бере бiлудегi артықшылығын көрсетуi деуге болады. Ұлттық мәдениет пен мемлекеттiк тiлдiң өркендеуi Қазақстанда тiршiлiк ететiн жүз отыздан астам ұлттардың этникалық жағынан өркен жайып көркеюiне мұрындық болып отыр [25].
Ертегілер арқылы балаларды адамгершілікке тәрбиелеу мәдениеттiң өсiп-өркендеуi үшiн де қолайлы жағдай, мәдени кеңiстiк керек. Ол кеңiстiк деп - отбасын, мектепке дейiнгi мекемелерiн, оқу орындарын, ұлттық мәдени орталықтар мен газет-журнал, көркем және ғылыми әдебиеттердi, ғылыми зерттеу және әкiмшiлiк мекемелерiн жатқызамыз. Соңғы он бес жыл iшiнде, әсiресе соңғы 4-5 жылда Қазақстанда тұратын аз ұлттардың балаларының ана тiлiнде оқу оқып бiлiм алуына, ұлттық мәдениет үлгiлерiн насихаттауға бiр табан болса да қолайлы жағдай туғызылып отыр. Қазақстан халықтарының елiмiздiң экономикасы мен мәдениетiн өркендетудегi соңғы жылдардағы қол жеткен табыстарын ынтымақ пен береке-бiрлiктiң нәтижесi деп қарауға тура келедi [26].
XV ғасырдың орта шенінен бастап қазақ елінің ішкі-сыртқы хал-жағдайы, көрші жұртпен ара қатынасы жаңа арнаға түсе бастады. Халық арасынан сауатты, білімді, ақылгөй адамдар бой көрсетті. Халқымыздың қоғамдық ой-пікірінің басшылары болған Асан қайғы, Қазтуғандар елге ұйытқы, ақылгөй атанған, дуалы, ауызды дала философтары болды. Жыраулар мораль, этика, тәлім-тәрбие жайындағы ой түйіндерін, аса мәнді қоғамдық мәселелермен қатар, әлем, болмыс, тіршілік, табиғат жайлы терең мәнді тұжырымдарды ортаға салды. Ылғи халқымен кеңесіп отырды [28].
Халық ауыз әдебиеті арқылы балаларды адамгершілікке тәрбиелеу, қазақ ақын-жырауларының көрнекті көш басшылары Асан қайғы мен Ақтамберді. Олардың өлеңдері мен өсиет сөздерінен халық қамын жеген ақылгөй, қамқоршы бола білгені байқалады. Туған жерге, қолпаштап өсірген елге деген ыстық ықылас, ел қамы, ар, намыс үшін күрес, әділдікті, туралықты құдірет тұту олардың шығармаларынан өзекті орын алған.
Асан қайғы толғауында қазақ жерінің бүлінбеген экологиясы, аса көркем жан семірткен табиғат байлығы, осындай жағдайда өмір сүрген қазақ халқының сол кездегі жан дүниесінің сұлулығы тамаша көрініс тапқан. Мұндай жәйт сол кезде өмір сүрген Қазтуған жыраудың толғауларында да өте әсерлі, көркем тілмен суреттелген. Асан қайғы тайпалы одақтардың шежіре генелогиясын, халықтың әдет-ғұрып, дәстүрлерін дәріптеп, оны жас өркендерге өнеге етіп ұсынады. Ол өмір сүрудің негізгі мәні туралы айта келіп, бұл дүниеде жақсы, жаман адамдардың болатындығын, жақсылардан үлгі алып, жамандардан бойды аулақ салып жүрудің қажеттілігін, жас ұрпақтың үлкендерді сыйлап қастерлеуі, олардың ақылын тыңдап, үнемі ескеріп отыру керектігін, бір-бірімен босқа қырқыспай бейбіт өмір сүру, ізгі ниетті, барынша қарапайым адал болып, шыншыл, иманды болу, яғни жайсаң жанды азамат болып өсу қажеттігін ерекше еске салады. Мұны ол бүкіл халықтың, елдің арманы дейді. Осынау пікірлерде қазіргі кезде, әсіресе, Батыста кең өріс алған гуматистер психологиясының принциптерінің алғашқы ірге тасы жатқан сияқты. Жырау толғауларының бірінде, есті адамның ақылын тыңда, естінің артынан қалма, одан үнемі үйренуді ұмытпа - дейді [29].
Жырау татулық пен ынтымақ белгісі ретінде, төмендегі жыр толғауын арнайды:
Қарындасыңды жамандап,
Өзіңе туған табылмас, - осы бір ауыз тіркесте адам баласына өзімен бірге туған-туысқан, жекжат-жұрағатпен сыйласып тұрудың қажеттілігін айта келіп, бұлардан артық саған адам табылмас дейді. Бұл айтылған тағлым - қазіргі заман қазақтарына да қатысты тағлым. Мәселен, кейбір қазақ ағайындар бірге туған қарындастарын тілдеп, сөгіп, керек болса өрескел жағдайларда өлтіріп жататындар кездесіп жүр. Ұлы ғұламаның осыдан 5 ғасыр бұрын айтқан тәлімдерінің Арғымаққа міндім деп, артқы топтан адаспа, артық үшін айтысып, достарыңмен санаспа - деген сөзінің қазіргі кездегі тәлім-тәрбиемізге берері аз ба? Жырау сондай - ақ адамның досымен бірге, қаскөй дұшпанының болатындығын еске алады. Бірі өшпенділігі мол, жаулылығы, қаскөйлігі бастан асып жататын адамдар да, екіншісі көре алмағаннан жауығатындар. Ұлы ғұлама біздерді бұлардың біріншісінен өте сақ болуды, олардың арам ниеттерін біліп қана қоймай, тиісті жерінде аяусыз әшкерелеп отыру қажет екендігін айтады. Асқан ғұлама-ғалым кей жағдайда жау адамды тәрбиелеп, қатарға қосудың қажеттілігін, егер мұндай шара іске аспаса, олардың көзін құртқан теріс болмайды дейді. Сондай-ақ, көре алмаушылық пен күндеуден гөрі, жауласқан адамға байыпты қарым-қатынас жасалып, осынау теріс қылықтардың себебін тауып, көздерін шындыққа жеткізу қажет дейді [30].
Елі үшін еңіреген ерлердің бірі - Ақтамберді жырау шығармалары негізінен нақыл, аффоризмдік толғауларға толық келеді. Халқымыздың тіршілік тынысы мен кәсібі, мінез-құлық ерекшелігі, ақынның жастарға айтар өсиеті, өмірге деген көзқарасы оның толғауларынан айқын көрінеді. Болат қайнауда шынығады, батыр майданда шынығады - деп бағалаған жырау:
Жігіт жанды бұласа,
Ел шетіне жау келсе
Алдыңа, сірә, дау келсе
Батырсынған жігіттің
Күшін сонда сынаса! - деп, жігіттің жігіттігі өлім мен өмір белдескен қан майданда сыналмақ дегенді меңзейді. Қол бастаған батыр соңынан ерген сарбаздарына:
Жалтыра шапсаң жау қашпас,
Жауды аяған бет таппас.
Уа, жігіттер жандарың,
Жаудан аяй көрмеңіз! - деп ұрандайды. Халық үшін жан пида - деп қол бастап жүрген батыр елінің бас бостандығы үшін жан аямай, жаумен кескілесе күресіп жүргенін сөз етеді. Ақтамберді батыр астына арғымақ мініп, үстіне ақ кіреуне сауыт киіп, қоңыраулы найза қолға алып, ту көтеріп жауға атой салудағы мақсатын:
Кеуде бір жерді жол қылсам,
Шолақ біржерді көл қылсам.
Құрап жанды көп жиын,
Өз алдына ел қылсам. - деп тебіренеді. Бұл нағыз елін, жерін сүйген патриот ұлдың арманы. Адамгершілік қасиет отбасындағылардың бірін-бірі қадірлеуінен, әке-шешелеріне ерекше құрмет көрсетуінен көрінбек. Бұл халық ауыз әдебиетінің ежелгі қалыптасқан дәстүрлі көзқарасы. Осыны ойға қазық, тілге тиек ете отырып, көпті көрген көне жырау:
Меккені іздеп нетесің,
Меккеге қашан жетесің?
Әзір Мекке алдыңда,
Пейіліңмен сыйласаң,
Атаң менен анаңды! - деп, ата-анаңа көрсеткен сый-құрметін Құдай жолын қуып, Меккеге барумен пара-пар деген ойды қорытады. Жырау осы өнегелі өсиетін келер ұрпақтың санасына сіңіруді мақсат етіп:
Балаларыма өсиет,
Қылмаңыздар кениеп.
Бірлігіңнен айырма,
Бірлікте бар қасиет.
Татулық болып береке,
Қылмасын жұрт келеке., - деп, ел бірлігін, жанұя татулығын, достық пен ұйымшылдықты дәріптейді. Ұйымшыл, берекелі, бірлікшіл болыңдар, адал еңбек ет, еңбекті, егіншілік, қолөнер кәсібін қастерлеңдер дейді [31].
Асан қайғы заманында да қыр қадірін, ел қадірін білмеген жандар аз болмаған. 300 жылға жуық орысқа бодан болудың себебінен, кейіннен коммунисттердің кесірінен ауылдың қадір-қасиеті ұмытыла бастады. Мәселен қазақ топырағында ХV ғасырда ғұмыр кешкен талай зиялылар болған. Бірақ осынау зиялылардың тәлім-тәрбиелік көзқарастары мен педагогикалық-психологиялық ой-пікірлерінің әлі мұрты бұзылмай, өз зерттеуін күтіп отырғандығы қынжыларлық іс. Кейбір зерттеушілер айтатындай, ғылым-білім қазақ жеріне тек соңғы кезде келді деген пікірлер шындықпен жанаспайтындығы белгілі.
Ақын-жыраулардың ішіндегі биік тұлғаның бірі - Бұқар Қалқаманұлы. Абылай ханның ақылшысы, қабырғалы билерінің бірі. Бұқар ел қорғаушы батырдың, сөз бастап, дау шешуші бидің үнемі әділдікті жақтауын қалайды. Елдің біркелкі бірлікшіл болуы ел басшысына байланысты деп:
Ел иесі құт болса,
Халқы ала болмайды.
Ер жігітке жарасар,
Қолына алған найзасы.
Би жігітке жарасар,
Халқына тиген пайдасы. - деп, халық қамын ойлау азаматтық парыз. Нағыз ел қамын ойлайтын адал ұл халқына пайдасын тигізу, әділет үшін күресуі керек дегенді уағыздайды [32].
Бұқардың көптеген жырлары отбасылық қарым-қатынас, адамгершілік мәселелеріне арналған. Қарт жырау адам өмірінің ең қызықты кезеңі, ойына алған ісін қайратымен іске асыратын, ақыл, қайрат пен талаптың тасыған шағы: Жиырма бесті іздесең де таппайсың, жас өміріңді дұрыс пайдалана біл - деп, ақыл айтып отырған. Оған қарама - қарсы: Кәрілік ел қонбайтын шөл, екі жағы ор, түпсіз терең көл, алдың белгісіз қараңғы тұман түн - деп қорытынды шығарады.
Зерттеушілер Бұхар жыраудың философиялық пікірлеріне баға бергенде, оның толғаулары сол кездегі Шығыс философиясыньң қазақ топырағындағы нақты бір көрінісі екендігін атап көрсетеді. Жырау өз шығармаларына дүние - хан мен қарашаға, бай мен жарлы - жағытбайға ортақ, ол алма-кезек. Мұнда мәңгілік байлық та, жарлық та, көптік те, жалғыздық та жоқ. Сондықтан әркім шама-шарқынша өмір сүруі қажет, адамсыз бұл дүниенің сәні болмайды, әр адам қоғамда қажетті игіліктерді басқалармен бірлесе өндіруі тиіс деген идеяны өзек етеді. Оның пайымдауынша, адамды адам ететін - оның ортасы, нақты тәлім-тәрбиесі. Бірақ, Бұқардың айтуынша, бір биеден ала да туады, құла да туады. Оның: Адамзаттың баласы, атадан алтау тумас па? Атадан алтау туғанмен, ішінде оның бірі арыстан болмас па? Арыстанның барында жорғасы болса мінісіп, торқасы болса киісіп, толғамалы қамшы алып, толағайда толғай дәурен сүрмес пе? - деп келетін толғауы - осы айтқандарымыздың нақты айғағы. Өз толғауларында Бұхар жырау Абылайханды арыстанға теңейді. Жұртты оның соңынан еріп, саясатын қолдауға шақырады, өйткені оны Ерен тұлға - деп таниды. Бұхар жыpay бес саусақтың бірдей еместігі сияқты адамдардың да бір-бірінен жеке сипат, қасиеттерімен ерекшеленетіндігін, бұлардың ішінде біреулері көреген, білгір, озық ойлы, қара қылды қақ жарған ақылды болса, екіншісі, керісінше, ойсыз, надан болып келуі мүмкін екенін айтады. Оның ойынша, таланты зор, ерен қабілетті адамдар әлеуметтік өмірде елеулі роль атқарады. Жырау Абылай ханның басқарушылық рөлін, қазақ қоғамындағы орнын дәл көрсетуге тырысады.
Заманның аумалы-төкпелі болып келуін Бұқар заңды құбылыс деп санаған. Ол қазақтың үш жүзінің басы қосылып, бір орталыққа бағынған күшті мемлекет болуын аңсаған. Сондықтан, Абылайды осы арманды жүзеге асырушы деп есептеп, хандық үкіметтің берік болуы жолында бар ақыл-кеңесін аямайды. Абылай ханның қос тірегі - Бөгембай мен Қабанбайды дос тұтып, екеуіне айырықша баға беріп, олардың батырлық тұлғаларын сомдап, топтан озып, дара шыққан екі тұлға арқылы қазақтан шыққан небір батырларды мақтаныш етеді [33].
Жырау Бөгембайдың ақылы терең, өмірге байыппен көз салатын адам екендігін, ел қамын ойлайтын, халқы үшін жанын қиятын батыр екенін кейінгі ұрпаққа үлгі етеді. Сонымен қатар оның тек жалаң батыр емес, қолынан неше түрлі іс келетін жан-жақты дамыған тұлға ретінде көрсетеді. Қабанбайға арнаған толғауларынан оның ақ көңіл таза жан екенін және досына адал, бауырмал да кішіпейіл болғанын байқаймыз. Мұсылмандар әулие деп жоғары моральді ақпейіл, көпті көрген көп білетін адамдарды айтады. Міне, Қабанбайдың мінезі жайдары, терең ойлы, көкірегі ояу жан екендігі осынау теңеу арқылы түйінделген. Қос батырдың мінез-құлқын осылайша сомдаған Бұқар жырау кей кездері олардың кемшіліктерін де беттеріне басып айтып, оларға тоқтау салған. Жырау батырлардың ерен ерліктерін жастарға үлгі ету арқылы оларға туған жерді жаудан қорғауға әзір тұрып, ел үшін жаныңды пида етуден тайынба деген ұлағатты ой тастайды. Жырау адамдар арасындағы қарым-қатынас мәселесіне де ерекше мән берген. Ол "Тілек" атты толғауында жастарға он бір тілек ұсына отырып, соларды орындасаң ғана нағыз азамат болып ержетесің деген уағыз айтады. Аллаға адал болуды, құдай жолын ұстануды ол мұсылмандардың басты моральдық кодексі деп есептейді. Кісінің имандылығы - алдымен оның Аллаға адал болуынан туындайды.
"Бірінші тілек тілеңіз, бір Аллаға жазбасқа". Алла - сенің барлық тіршілігіңнің, бүткіл өміріңнің, тыныс-тіршілігіңнің негізгі арнасы. Толғаудың келесі жолында
"Екінші тілек тілеңіз, пасық, залым кісінің тіліне еріп азбасқа" - деген тілек айтып, жырау қай заманда да залымдар, қаскөйлер аз болмағанын, олардан ылғи да сақтанып жүру қажеттігін еске салады.
Бұқардың үшінші тілегінде қыз-келшшектердің, әйелдердің үсті-басын таза ұстауы, киім кию мәселелері, тіршілік етудің caн алуан қырлары сөз болады.
Бұқар жырау төртінші тілегінде ол төрде төсек тартып жатпауды ойластырыңыз дейді. Бұл арада қазақтың "әуелгі байлық - денсаулық" деген сөзі еске түседі [34].
Бесінші тілекте жырау бес уақыт намазды ұмытпау қажеттігіне тоқталады. Намаз - бес парыздың бірі, мұсылмандықтың белгісі. Біз қазір де де осы парызды естен шығармағанымыз жөн.
Алтыншы тілегінде, ол, ардақтаған аяулың күнінде біреуге тегіннен-тегін олжа болмасын деген ой айтады.
Жетінші тілекте жырау "желкілдеген ту келіп, жер қайысқан қол келіп, сонан сасып тұрмасқа" - деп, ел қорғау мәселелеріне назар аударады. Қазіргі қазақ сарбаздары - Қазақстан армиясының тірегі. Ал әскерге барудан жалтарып, бара қалған күнде одан қашып-пысып жүру - имандылыққа жатпайтын теріс қылық.
Сегізінші тілегінде жырау өз ұрпақтарын әр түрлі төтенше, кездейсоқ жағдайлардан сақтандыруды көздейді.
Бұдан соң жырау "тоғызыншы тілек тілеңіз, төреңіз тақтан таймасқа" - дейді. Қай заманда да қазақ ел басшысын, хан, сұлтанын сыйлаған. Сондықтан да, біз қазіргі жағдайда Н.Назарбаевтың "Қазақстан - 2030" бағдарламасын қолдап, оның іске асуына бір кісідей атсалысуымыз қажет [35].
Оныншы тілекте тағы да бейбіт өмірдің мән-маңызы сөз болады. Жырау тоқсандағы қарт бабалардың топқа жаяу бармау, тар құрсағын кеңіткен, тас емшегін жібіткен аналардың аңырап қалмау жайын ескертеді.
Расында, қазіргідей ел тыныш, жұрт аманда еңіреп жүрген аналар аз ба?
Имандылық тәрбиесінің үлкен бір көрінісі - ана алдындағы борышты өтеу. Ананың нәзік үні, жұмсақ та аялы алақаны, жүрек жылуы баланы жұбатып, оны жылылық нұрына бөлейді. Әр ана өз перзентін ақылды не ақымақ, мейірімді не рақымсыз, кесір, я қырсық болғанына қарамастан шексіз сүйеді. Анасын сыйлап, қастерлемейтін адамның имандылықтан жұрдай екені белгілі. Сондықтан, жастар анасы үшін небір құрбандыққа баруға даяр болуы керек. Ананы сүйіп, ардақтау жеткіліксіз, оны барынша құрметтеп, сыйлау - парыз. Қазақта парыз бен қарыз деген ұғым бар. Мұның екеуі де анаға қадір-құрмет көрсетуге қатысты қасиетті ұғымдар. Бұқар жыраудың ананы аңыратпау дегені де - имандылықтың басты шарттарының бірі.
Оның он бірінші тілегінде әйел-ананы қастерлеу имандылық қасиеттің негізі ретінде сөз болады. Жыраудың тәлімдік тағылымдарының кредосы - еліне, халқына деген сүйіспеншілік, атамекенді, туған жерді, Отанды сүю. Ол туған жерге, атамекенге деген патриоттық сезімді қазақ жастарының бойынан үнемі көргісі келеді. Бұқар кең-байтақ қазақ даласының табиғат сұлулығын да тебірене жырлайды. Ол қазақ жерінің тау-тасы, орман-суы, шүйгін шөбі, т.б. туралы эстетикалық тұрғыдан өте тартымды, тәлім-тәрбиелік мәні аса зор толғаулар тудырды.
Сөйтіп, Асан Қайғыдан басталып, Ақтамберді, Бұқар толғауларымен аяқталатын "жыраулар педагогикасы" халқымыздың философиялық, педагогикалық көзқарастарының ең бір шұрайлы үлгісі екендігі қүмән тудырмайды. Біздің топшылауымызша, осы дәуірде өмір сүрген жыраулар мен қазақ ойшылдарының ұрпақтан ұрпаққа ауызша жеткен шығармалары адам тыныс-тіршілігінің моральдық-этикалық, психологиялық ерекшеліктерін тайға таңба басқандай суреттейді. Дала ойшылдарының туындыларында басқа жұрттарда қайталанбас ұлттық көрсетілуі - аса мәнді ерекшелік болып табылады. Тағы бір айта кететін жәйт, қазақ жырауларының толғауларында эстетикалық идеялар өз жалғасын тауып, әрі қарай дамып, сабақтасып жатады. Бұлардың қай - қайсысынан да моральдық-этикалық, имандылық сарынындағы проблемалар, сондай-ақ көшпелі халықтың психологиялық ерекшеліктеріне қатысты мәселелерге бой ұру ерекше байқалады. Сол кездегі қазаққа тән рухани мұралардың қоғам дамуының талабынан, оның әлеуметтік-экономикалық қатынастарынан, халықтың асыл армандарынан туындап отырғанын да байқау қиын емес [36].
Халық ауыз әдебиеті арқылы балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде ұлы билердің мұраларындағы тәлім-тәрбиелік пікірлер күні бүгінге дейін түбегейлі зерттелмей келеді. Бұларда шешендік өнер, тіл мәдениеті, адам мінезінің жақсы, жаман жақтары, адамша өмір сүрудің нормалары, бір сөзбен айтқанда, имандылық пен адамгершілік мәселелері ерекше орын алады. Олардың осы саладағы ой-пікірлері ел зердесінде мықтап орнығып, танымдық-тәрбиелік мәнге ие болып, мақал-мәтелдерге айналып та кеткен. Билер мәселені дөп басып, тыңдаушысын аузына қарататын шешендігімен елдің бүкіл тыныс-тіршілігінде аса маңызды роль атқарған. Мәселен, Төле бидің (1663-1756) тәлім-тәрбиелік пікірлері көп жағдайда философиялық, астары терең небір түйінді ойларды тұспалдау арқылы беріледі. Бұл жәйт қазақ психологиясының басты белгісі - сөз бен ой қысқа болса да нұсқа болсын дейтін қағидаға негізделген. Төле би екі тексіз қосылса, олардан жақсы ұрпақ өрбімейтінін, яғни баланың жақсы азамат болуы әкесі мен шешесінің тектілігіне байланысты екендігін айтады. Мұнда екі жаманнан туған адамның сатқын, опасыз, жасық болуы мүмкін екендігі меңзеледі. Дала шешенінің мына тұжырымында да үлкен мән бар: "Қару жисаң мылтық жи" - дегенде, Төле би соғысқа дайындалуды сөз етпейді, бұл - тек мал бағумен айналысқан халыққа ит-құстан, ұры-қарыдан мылтық арқылы сақтанасың деген ескертуі, қазақта "Қару-жарақ ұстау - бес ырыстың бірі" - деген сөз бар.
Халық ауыз әдебиеті арқылы балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде билердің тәлім-тәрбиелік пікірлерін белгілі бір жүйеге келтіру - қиын мәселелердің бірі. Бұларда педагогика ғылымының кәдесіне жарарлық асыл ойлар жетіп артылады, алайда олар әлі жүйеленіп, бір ізге түсіріле қойылған жоқ. Мәселен, Төле би: Балаң жақсы болса жан мен тәннің шырағы - дейді. Балажан халқымыздың Жақсы бала сүйік, жаман бала күйік - дейтін аталы сөзі де бар. Бұл пікірлердің бірін-бірі толықтырып тұрғаны анық. Өзіңнен туған ұл мен қыз сыйламаса - сол қайғы! - деген тағылым сөзде де терең педагогикалық мән бар. Осыларды белгілі педагогикалық, психологиялық жүйеге түсіріп, мәнін ашып көрсету - келешек ұрпақтың міндеті. Билердің педагогикалық, психологиялық пікірлерін белгілі бір топтамаға жүйелеп келтіру өте қиын мәселенің бірі. Сонда да жалпылама осы ғылымның негізгі бір кіріспесіне жарарлықтай асыл ойлар жетіп жатыр. Соның бірі, жасы кіші демеңдер ақылы асса аға ғой, үй баласы ма деп едім, ел баласы екенсің, - деген сөзі ұлы Абайдың, әкенің баласы болма, халықтың баласы бол - деген сөздері Төле бидің сөздерімен сабақтасып жатқап жоқ па? Аулыңның тауы бол. Маңдайындағы бағы бол - дейді ойшыл данышпан. Педагогикалық бағытта айтылған мына бір тағылымдық сөзі қандай әсерлі айтылған; Балаң жақсы болса, жан мен тәннің шырағы. Бұл сөзге қандай түсінік беріп жату керек? Тәлімдік әсері екпінді енді бір ой салатын пікір бұл - өзіңнен туған ұл мен қыз, сыйламаса сол қайғы! - дегені. Бұл сөз қазақ ойшылдарының көп айтатын мәселесі. Төле би осы жайында ерекше атап кеткен. Төле бидің тәлім-тәрбиелік сөзін қорытындылай келіп біздің би бабамыз, атадан қалған сара жолың бар - деп, бізге нұсқайды. Осыны әр уақытта ескеріп жүр дейді [37].
Халық ауыз әдебиеті арқылы балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде Орта жүз биі Қазыбек (1665-1765) жастарға жағымсыз қасиеттерден аулақ болуды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz