Жалпы сөйлеу тілінің дамымауы бар мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу тілі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Логопедия ғылымының баланың сөйлеу тілінің, тілдің әлеуметтік мәніне, ойлау және барлық психикалық іс - әрекетінің тығыз байланысына негізделген теориялық және практикалық маңызы бар. Сөйлеу функциясы адамның маңызды психикалық функцияларының бірі болып табылады [1, 469бет]. Тілдік даму барысында танымдық қызметтің және ұғымдық ойлау қабілетінің жоғары формалары қалыптасады. Баланың сөйлеуді меңгеруі, өзінің іс - әрекетін ұғынуға, жоспарлауға және реттеуге ықпал етеді. Қарым - қатынаста сөйлеу тілі әр түрлі қызмет түрлерін дамыту және ұжымдық еңбекке қатысу үшін қажетті жағдайлар жасайды [2, 71б].
Қазақстан Республикасының Мүмкіндіктері шектеулі балаларға əлеуметтік жəне медициналық-педагогикалық түзете қолдау көрсету туралы заңы дамуында проблемалары бар барлық балаларға арнайы түзету көмегін көрсетуде кепіл береді. Аталған балалардың ішінде ең үлкен топты құрайтындар - жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалар (ЖСТД) [3].
Инклюзивті білім берудің негізгі бағыттары мен идеялары Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында [4], Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы Заң [5], Мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтік, медициналық-педагогикалық коррекциялық қолдау туралы Заң [6] және Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев ұсынған Қазақстан - 2050 стратегиясында [7] айрықша көрсетілген.
Мектепке дейінгі жас бала тұлғасының қалыптасуындағы маңызды кезең. Таза және дұрыс сөйлеу қалыптаспаса қарым - қатынас дағдыларын меңгеру және қоршаған ортамен қарым-қатынас құруды үйрену мүмкін емес. Қазіргі уақытта мектепке дейінгі жалпы сөйлеу тілі бұзылыстары бар балаларға арналған түзету және оңалту ереушеліктері туралы қазіргі заманғы түсініктер көрсетілген әдебиеттер көзі аз. Сонымен қатар, мектепке дейінгі балаларды дамыту, оқыту және тәрбиелеу мәселесі ерекше маңызды болып отыр. Осы сөйлеу патологиясын жоюдың әдістемелік жолдары неғұрлым ерте басталған жұмыс, мектепте табысты оқудың кепілі болып табылады.
Байланыстырып сөйлеу тілі бай әрі мол сөздік қорын қажет етеді. Яғни, баланың байланыстырып сөйлеуі кезінде, баланы зеректікке, тапқырлыққа, тілге жүйріктікке баулу үшін де сөздік қордың орны ерекше. Тілдік нормалар мен заңдарды меңгеру , грамматикалық құрылымын білу, сонымен қатар, оны тәжірибе жүзінде қолдану, ішкі тілдік материалды тәжірибелік дағдыда қарастыру, бастысы толық қатарынан, түсінікті түрде басқаларға жеткізу және грамматикалық жағынан сауатты байланысқан әңгіме құрастыру, бұл-байланысқан сөйлеу тілінің басты қызметі болып табылады .
Көптеген авторлар (Р.Е. Левина, Б.М. Гриншпун, Т.Б. Филичева) сөйлеу тілі дамымаған балалардың коммуникативтік дағдыларының қалыптасуындағы қиындықтар орын алатынын дәлелдеген. Қарым - қатынас жеткіліксіздігі өз алдына танымдық және сөйлеу, ойлау әрекетіндегі қиындықтарға алып келеді.
Мектепке дейінгі және мектеп жасындағы ЖСТД бар балалармен түзету жұмыстарын жүргізу мәселелерін Р.Е. Левина, Г.В. Чиркина, Л.Ф. Спирова, В.К. Воробьев, О.Е. Грибова, Г.И. Жаренкова (Ресей), А.И. Семенова, М.А. Савгенко, Е.Н. Соботович (Украина), Л.Р. Муминова (Өзбекістан), М.С. Грушевская (Қазақстан) қарастырып зерттеген [8, 38б.].
ЖСТД бар балалардың сөйлеу әрекетінің бұзылуы тәрбиелік-түзету міндеттерін шешу үшін арнайы әдістемелер мен технологиялар әзірленген көп аспектілі сипатқа ие бірыңғай стратегияны, әдістемелік және ұйымдастырушылық сабақтастықты жасауды талап етеді. Осындай әдістемелердің бірі - логопедиялық ритмика. Бұл - логопедиялық, музыкалық-ырғақтық және дене тәрбиесі құралдарын қамтитын кешенді әдістеме. Ол әртүрлі сөйлеу патологияларын жеңуге көмектеседі. Логоритмика әдістерімен мектепке дейінгі жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалармен түзету жұмыстарын тиімді және қызықты түрде түзетуге болады [9, 121б.]. Сондықтан, зерттеу мәселесі бүгінгі күнде логопедиялық ғылым саласында өзекті болып саналады.
Зерттеу мақсаты: III деңгейдегі ЖСТД бар мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамытуда логопедиялық ритмиканы қолданудың тиімділігін эксперимент жүзінде анықтау.
Зерттеу міндеттері:
1. Зерттеу тақырыбы бойынша психологиялық - педагогикалық және арнайы әдебиеттерге шолу жасау;
2. III деңгейдегі жалпы сөйлеу тілінің дамымауы бар мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу тілінің дамуын эксперименттік жолмен зерттеу;
3. Мектепке дейінгі ЖСТД бар балалардың байланыстырып сөйлеуін дамыту кезінде логоритмикалық жаттығуларын пайдалану тиімділігін эксперименталды жолмен дәлелдеу және қорытынды жасау.
Зерттеу нысаны: Жалпы сөйлеу тілінің дамымауы бар мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу тілі.
Зерттеу пәні: III деңгейлі ЖСТД бар балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамытуда логопедиялық ритмиканы қолдану тиімділігі.
Зерттеу болжамы: Егер, мектепке дейінгі III деңгейлі ЖСТД бар балалармен логопедиялық жұмыста жүйелі және мақсатты түрде логоритмиканы қолданса, онда баланың байланыстырып сөйлеу тілінің деңгейі артады.
Зерттеу жұмысының базасы: Павлодар қаласы сөйлеу қабілеті бұзылған балаларға арналған түзетулік үлгідегі №14 бала бақшасы МҚКК.
Зерттеу әдістері:
Теориялық - талдау, жинақтау, жалпылау;
Эмпирикалық- бақылау, әңгімелесу, педагогикалық эксперимент, сараптау, салыстыру.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Кіріспе, 2 бөлім, жалпы қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1 Мектеп жасына дейінгі III деңгейлі жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың байланыстарып сөйлеу тілін дамыту мәселелерін зерттеудің теориялық негіздері
Мектеп жасына дейінгі III деңгейлі жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың психологиялық - педагогикалық ерекшеліктері.
Жалпы сөйлеу тілінің дамымауын (ЖСТД) Ресейлік дефектология ғылыми зерттеу институтының Р.Е. Левина бастаған ғылыми қызметкерлері (Н.А. Никашина, Г.А. Каше, Л.Ф. Спирова, Г.И. Жаренкова және т.б.) 50-60 жылдары мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағы балалардың тіл кемістіктерін жан - жақты зерттеулердің қорытындысының нәтижесінде ғылыми тұрғыдан негіздеді. Жалпы сөйлеу тілінің дамымауы алалия, афазия, ринололия, дизартрия сияқты күрделі сөйлеу ақаулықтарының түрлерінде байқалуы мүмкін [10, 16б].
Жалпы сөйлеу тілінің дамымауы - есту қабілеті мен зияты әдеттегідей дамыған балалардың дыбыстық, мағыналық жағына қатысты сөйлеу тілі жүйесінің барлық компоненттерінің қалыптасуының бұзылуынан болатын әртүрлі тіл кемістіктері.
Қазақстан республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында бастауыш мектептің мазмұны баланың жеке тұлғасын қалыптастыруға, жеке қабілетін ашуға және дамытуға бағытталып, оның қарапайым тілдік қарым-қатынас тәжірибесін, шығармашылықпен өзін-өзі көрсетуін қалыптастыру қажеттігі көрсетілді [11].
Р.Е. Левина мектепке дейінгі және мектеп жасындағы жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың тіл компоненттерінің ерекшеліктеріне қарай сөйлеу тілінің дамымауын үш деңгейге бөледі. Кейіннен Т.Б. Филичева 4-деңгейді сипаттап қосады.
Сөйлеу тілі дамымауының бірінші деңгейінде тілдің мүлде қалыптаспауы байқалады. Ондайларды мылқау балалар дейді. Бұл деңгейдегі балалардың кісімен тілдескенде анық байқалатын тіл кемістіктері мынадай болып келеді: былдырлап сөйлейді, жеке дыбыстарға еліктейді, жекелеген зат есімдік сөздермен, күнделікті тұрмыста айтылып жүрген етістік сөздерді пайдаланады, сөйлемді былдырлап мүлде түсініксіз етіп үзіп - үзіп айтады, сөйлемде дыбыстар анық анықталмайды, әрі тұрақсыз, құбылмалы келеді. Олар айтайын деген ойын қолдарын ербеңдету арқылы ым-ишара қолданып, ымдап түсіндіруге тырысады. Сөйлеу тілінің бұндай кемістіктері зияты бұзылған балаларда да болуы мүмкін. Бірақ та сөйлеу тілі дамымаған есі дұрыс балаларды ақылына қарап-ақ сөйлеу тілі дамыған (олигофрен) зияты бұзылған балалардан оңай ажыратуға болады. Біріншіден, сөйлегенде пайдаланатын сөздік қорына қарағанда енжар сөздік қорының артықшылығы. Жалпы сөйлеу тілі дамымаған есі дұрыс балалардың зияты бұзылған балалардан өзгешелігі, ойларын тындаушысына жеткізу үшін дене мүшелерінің қимылын және мәнерлі ымды пайдаланады. Оларға өзінің сөйлеу тілінің кемшілігіне сын көзімен қарап, оны қалайда түзетуге тырысуы тән.
Сонымен, сөйлеу тілінің ұқсастық жақтарына қарамастан ой-өрісі сөйлеу тілінің дамуы жағынан бір-біріне ұқсамайды.
Сөздік қоры шамадан тыс шектелген бұндай балалар заттардың және қимыл-әрекеттерінің сыртқы түрлеріне немесе олардан шығатын дыбыстардың ұқсастығына қарап, өздерінің былдырлаған тілімен барлығына бір сөзбен ат қойып алып түсіндіреді. Мысалы: дөдөт -машина, машинамен кетті, кетіпті және т.б. Сонымен бірге қимыл іс-әрекеттерді білдіретін сөздерді заттың атымен орнын алмастыра беретін жағдайларда байқалады. Мысылы: адас -қарындаш, жазу, сурет салу; тәй -шай тамақ ішу.
Сөйлеу тілі дамымаған баланың кейде бір кезде бір сөзді сөйлемде де пайдаланатын ерекшелігі болады. Бір сөзді сөйлемдегі сөздің түбірі бұзылып тұлғасыз айтылатын жағдай, сөйлеу тілі дұрыс дамыған балада да байқалуы мүмкін. Бірақ ол тек 5-6 айға ғана созылады, оның үстіне ондай сөздер онша көп болмайды [12, 370б]. Сөйлеу тілі қатты тежеліп өте баяу дамығанда бұл мерзім ұзақ уақытқа созылады. Сөйлеу тілі дұрыс дамыған бала сөздерді байланыстырып сөйлем құрап айтуды ерте пайдалана бастайды. Сөздердің ішінде тұлғасыз сөздер де араласып айтылып кетуі мүмкін, бірақ оларды біртіндеп түзетіп дұрыс айтуға дағдыланып кетеді.
Сөйлеу тілі жалпы дамымаған баланың да сөйлемінің көлемі 2-4 сөзге дейін кеңейетіндігі байқалады, бірақ мұнда құрылысы бұзылған сөз тіркестері бұрынғы қалпында өзгеріссіз сақталып қалады. Тап осы жағдай сөйлеу тілі дұрыс дамыған балада еш уақытта байқалмайды.
Сөйлеу мүмкіндігі төмен баланың өмірден алған тәжірибесі өз және айналасындағы өмір тіршілігі туралы мағлұматы жеткіліксіз болып келеді (әсіресе табиғатқа байланысты құбылысты). Дыбыстардың қолданылуы тұрақсыз, құбылмалы келеді. Сөйлегенде көбінесе 1-2 буыннан тұратын сөздерді ғана қолданады. Буындары көбірек қиын сөздерді айтқан кезде оның 2-3 буынына дейін қысқартылып, түсіп қалады. Мысалы, жұмыртқа - ұтқа, домбыра - дома.
З.А. Мовкебаеваның зерттеулерінде мектеп жасына дейінгі ЖСТД балалардың мектепке дайындығын тексеру нәтижесінде көру-моторлы координациясының, естіп және көріп, есте сақтауының, қолдың ұсақ моторикасының және сукцессивті функцияларының дамуының жеткіліксіздігі мен олардың сауат ашу дағдыларын меңгеруге тигізетін әсерін анықтап, мектепке оқуға дайындығын қалыптастыру үрдісін теориялық-методологиялық тұрғыдан негіздейді. Сондықтан осының барлығын логопед түзету жұмысын ұйымдастырғанда ескеруі қажет [13, 58б].
Көптеген (Р.Е. Левина, Б.М. Гриншпун, Т.Б. Филичева) сөйлеу тілі дамымаған балалардың коммуникативті дағдыларының қалыптасуындағы қиындықтар орын алатынын дәлелдеген. Қарым-қатынас жеткіліксіздігі өз алдына танымдық және сөйлеу-ойлау әрекетіндегі қиындықтарға алып келеді. ЖСТД балаларға қарым-қатынас жасау қажеттілігінің төмендігі, диалогтық және монологтық сөйлеу тілдерінің қалыптаспауы, қатынас жасауға қызығушылығының жоқтығы, қатынас жағдайында бағдарлау білігінің аздығы тән.
Баланың өз бойындағы кемшілікке теріс көзқарасы, оның қарым-қатынасқа тез түсуіне кедергі болады.
Баланың жетілмеген сөйлеу тілін дамытуға бағытталған логопедиялық жұмысты ұтымды ету мақсатымен, түзету - оқыту жұмысы мазмұнында мектеп жасына дейінгілердің коммуникативтік білігін өсіруді алдын ала қарастырған жөн [14, 42б].
Жалпы сөйлеу тілі дамуының үшінші деңгейі сөйлем құрамындағы лексикалық-грамматикалық және фонетикалық-фонематикалық элементтердің жетілмеуімен сипатталады. Осындай дәрежедегі, әсіресе мектеп жасына дейінгі балалар айналасындағылармен тілдесіп, сөйлесе алады, бірақ қанша дегенмен де өзінің айтайын деген ойын анықтап түсіндіре алмайды. Тіпті, бала дұрыс айта алады-ай деген кейбір дыбыстардың өзі де өз бетімен сөйлегенде жеткілікті түрде айқын шықпайды.
Тап осы фонематикалық топтағы екі немесе бірнеше дыбыстарды бір дыбыспен немесе бірнеше дыбыстарды бір мезгілде алмастырған кезде дифференцияланбаған дыбыстардың айтылуы өзгеше болады (негізінде ысқырық және ызың дыбыстар, аффрикат, мұрын жолды дыбыстарды). Мысалы: сәй-шай, сана-шана, қал-қар.
Сонымен бірге балалар сарлық сөз таптырын пайдалануды, грамматикалық құрылымының құрапайым түрлерін қолдануды үйренеді, салалас, құрмалас пен бағыныңқы құрмалас сөйлемдерді құрастыруға тырысады. Мысалы: Айдош мектептен келді де, шабаған оқуға отылды.
Бала ауызекі сөйлескенде өзінің тілі келмейтін қиын сөздерді, нақышты сөз тіркесін айтпауға тырысады. Егер сондай балалардың алдарында шарт қойса, онда сөздің және грамматикалық категориялардың қандайын болса да міндетті түрде пайдаланады да, сөйлеу тілінің дамуындағы кемшіліктер айтарлықтай анық көрінеді.
Бала сөзді емін-еркін қолданып сөйлегенімен, сөйлеу тілі дұрыс дамыған құрдастарына қарағанда, өздігінше сөйлем құрау кезінде үлкен қиындық көреді. Әдеттегідей қиыстыру мен меңгеру қателерінен шығатын аграмматизмдерді дұрыс құрастырылған сөйлемнен де кездестіруге де болады. Бұл қателер тұрақты сипат бермейді: грамматикалық тұлғалардың немесе категориялардың әр түрлі жағдайлары дұрыс та, бұрыс та қолданылуы мүмкін.
Құрмалас сөйлемді жалғаулығымен және жалғаулықты сөзімен құрастырған кезде қателер жіберілетіні байқалады. Бала сурет бойынша сөйлем құрастыру кезінде қатысушы кісіні және қимыл іс-әрекетінің өзін жиі көрсетіп дұрыс атап отырса да, сөйлем құрамына қатысушы кісінің пайдаланған затының атын кіргізбейді.
Сөздік қорының едәуір өскеніне қарамастан, лексикалық мағынасын толық білмейді (шынтақ, иық, білек, өзен, көл, бұлақ, шалбардың бұты, балағы; көйлектің етегі, жағасы, жеңі), бірсыпыра сөздерді дәл түсінбейді және дәл қолданбайды (кесу, қию, пішу). Лексикалық қателердің ішіндегі атымен төмендегідей:
oo Заттың атын сол заттың бөлшегінің атымен алмастыруы (құлақ - бас, дөңгелек - машина);
oo Мамандықтың атын сол маманның істейтін әрекетімен (кәсібімен) ауыстырады (әнші - тәте өлең айтады);
oo Тектес заттардың меншікті аттарын атамай олардың сыртқы түрлерінің ұқсастығына және тұрмыстағы қолдануларына қарап жалпы атауларымен атайды (қарға - құс, қарағай - ағаш; етік, бәтіңке - аяқ киім);
oo Көлемін білдіретін белгілердің орнын алмастыру (биік, кең, ұзын - үлкен; қысқа, аласа, тар, жіңішке -кішкентай).
Бала өз бетінше еркін сөйлесіп отырған кезде заттың белгілерін, күйін, қимыл іс-әрекетін білдіретін сын есім мен үстеу сөз таптырын аз қолданады. Бала жаңа сөздерді сөйлеп дағдыланбағандықтан іс жүзінде көп қолданбай сөздік қоры тоқырап, кедейленіп қалудың әсерінен оған сөздің морфологиялық элементтерін айыруға мүмкіншілік бермейді [15, 223б].
Дыбыстарды айтуының бұзылуы, фонематикалық есту қабілетінің дамымауы, сөздік қоры мен грамматикалық сөйлем құрылымының артта қалуы жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың барлығына тән кемшілік.
Сөйлеу тілінің дамымауы әртүрлі деңгейде кездеседі. Алғашында Р. Е. Левина жалпы сөйлеу тілі дамымауын үш деңгейге бөлді. Кейіннен Т.Б. Филичева 4-деңгейді сипаттап қосты.
Балалардың көбі жаңа сөздерді қолданған кезде қателерді жиі жиі жібереді. Шынында да, дұрыс сөздердің жасалуымен қатар кемшіліктері де болады. Мысалы: көрпе - көрпешілік, көрпе - кішкентай көрпе.
Осыған ұқсас қателер бірлі-жарымдап тілдері жаңа шығып келе жатқан, дендері сау балаларда кездесуі мүмкін, бірақ олар тез арада жоғалып кетеді. Қателердің көпшілігі тамақтардың, заттардың, өсімдіктердің мағыналарын білдіріп, ара қатынасын белгілейтін қатыстық сын есімнің жасалуы кезінде болады.
Жалпы сөйлеу тілінің дамымауы баланың интеллектуалды, сенсорлы, ерік аяларының қалыптасуына өз әсерін тигізеді. Сөйлеу тілі бұзылыстарымен психикалық дамудың басқа жақтарының арасындағы байланыс екіншілік ақаулардың пайда болуына себепші болады.
Сондай-ақ, ойлау операцияларының (салыстыру, топтастыру, талдау, жинақтау) меңгеруге қажетті алғы шарттарын меңгергенімен балаларда сөздік-логикалық ойлауы дамымаған болады да, ойлау операцияларын қиналып меңгереді. Т.Д. Барменкованың экспериментальды зерттеулері бойынша (1997 ж.), ЖСТД мектеп жасына дейінгі балалар логикалық операциялардың қалыптасу деңгейі бойынша қалыпты дамып келе жатқан өз құрдастарынан айтарлықтай артта қалады [16, 29б].
Логикалық операциялардың қалыптасу деңгейі бойынша автор 4 топқа бөледі:
Бірінші топ балалардың вербальді және вербальсіз логикалық операцияларының қалыптасу деңгейі жоғары, сөйлеу тілі қалыпты дамыған балалардың көрсеткіштеріне сәйкес келеді, танымдық белсенділігі, тапсырмаға қызығушылығы жоғары, бағытты әрекеті тұрақты жоспарлы.
Екінші топ балаларының логикалық операцияларының қалыптасу деңгейі жас ерекшелігіне сай емес, төмен. Сөйлеу белсенділігі төмен, балалар сөздік нұсқауды қабылдағанда қиналады, қысқа уақытта есте сақтаудың көлемі шектелген, сөздер қатарын есте сақтай алмайды.
Үшінші топ балаларының бағытты әрекеті бұзылған, ол вербальді және вербальсіз тапсырмаларды орындағанда байқалады. Оларға зейінді шоғырландыруының жеткіліксіздігі, танымдық белсенділік деңгейінің төмендігі, қоршаған орта туралы түсініктерінің аздығы, себеп-салдар байланыстарын түсінудегі қиындықтар тән. Алайда, логопед тарапынан тиісті көмек көрсетілген болса, балалардың абстрактілі түсініктерді меңгеруге қажетті әлеуеттік мүмкіндіктері жақсарады.
Төртінші топ балаларына логикалық операциялардың жетілмеуі тән. Балалардың логикалық әрекеті өте тұрақсыз, жоспарлауы жоқ, танымдық әрекеті төмен, тапсырмаларды дұрыс орындауын қадағалай алмайды. Бірқатар авторлар ЖСТД балалардың зейін көлемінің және оның тұрақтылығының жеткіліксіздігін, оның таратуының мүмкіндігі шектеулігін айтады. ЖСТД балалардың мағыналық, логикалық есте сақтауы сақталғанымен, вербальді есте сақтауы төмен, есте сақтаудың өнімділігі төмен. Олар күрделі нұсқауларды, тапсырмалардың элементтерімен кезектілігін ұмытып қалады.
Сөйлеу тілі бірінші деңгейіндегі балалардың есте сақтау белсенділігінің төмендігі танымдық әрекеттің даму мүмкіндіктерінің шектеулігімен бірге жүреді. ЖСТД балалар күрделі жағдайларда затта көріп тану кезінде заттың бейнесін белгілі бір қиындықпен қабылдайды, оны тану үшін балалар көп уақытты қажет етеді, жауап беру кезінде сенімсіздік байқалды және затта танып білу кезінде қателер жібереді. Үлгімен сәйкестендіру тапсырмасын орындаған кезде олар бағдарлаудың қарапайым формаларын қолданады. Мысалы, ЖСТД балалар модельді перцепциялық әрекет бойынша тапсырма орындағанда көріп салыстыру тәсілін аз қолданды. Балалардың көріп қабылдауын зерттеу нәтижесінде ЖСТД балаларда оның жеткіліксіз қалыптасқаны байқалады. Мнестикалық зерттеу нәтижесінде ЖСТД балалардың сөздік нұсқауды есте сақтауы сөйлеу тілі қалыпты балалармен салыстырғанда нашар екені анықталды.
Зейінін зерттеу нәтижесі ЖСТД балалар тез шаршағыш, экспериментатор тарапынан мадақтау, көмекті қажет ететін көрсетті. Сонымен, ЖСТД балаларда сөйлеу тілі қалыпты дамыған құрдастарымен салыстырғанда, көріп қабылдауы кеңістікте бағдарлауы, зейіні, есте сақтауы төмен екені байқалады. ЖСТД балалар енжар, қатынас жасағанда сөзді бірінші бастамайды.
Ю.Ф. Гаркуша және В.В. Коржевина (2001 ж.) зерттеулерінде көрсеткендей:
oo ЖСТД мектепке дейінгі жастағы балаларда қарым-қатынас жасаудың, мотивациялық-тұтынушылық аяның жетілмегендігі байқалады;
oo Аталған қиындықтар сөйлеу тілі және когнитивті бұзылыстар кешенімен байланысты;
oo 4-5 жастағы балалардың ересектермен қатынас жасауының негізгі түрі ситуативтік-іскерлік болып табылады, яғни жас ерекшелігіне сай емес.
ЖСТД балаларға жалпы соматикалық әлсіздігімен қатар қимыл аясының дамуындағы кейбір кешеуілдеулер тән; қимылдарының тепе-теңдігі әлсіз, қимыл орындау жылдамдығы мен дәлдігі төмен. Сөзбен нұсқау бергендігі қимылдарды орындауда балалар өте қиналады. Г.Р. Шашкина, Л.П. Зернова, И.А.Зимананың (2003) зерттеулері бойынша, ЖСТД балаларда моторикасының барлық түрлерінде - жалпы, мимикалық, ұсақ және артикуляциялық қимылдардың тепе-теңдігінің жеткіліксіздігі байқалады. ЖСТД ІІІ деңгейіндегі балаларды моторлы аясын тексеру нәтижесі бойынша үш топқа бөлуге болады:
Моторлы аясының даму деңгейі төмен -23,5 %;
Орта деңгейдегі -28,55 %;
Жоғары -48 %.
Моторлы аясының даму деңгейі төмен балаларда қимылдың бір түрінің екіншісіне ауысуда қиындықтар кездеседі, қимылдардың статикалық және динамикалық тепе-теңдігі жеткіліксіз, қимылды есте сақтауы жеткіліксіз және ерік зейінінің деңгейінің төмендігі байқалады [17, 81б].
Моториканың даму деңгейі орташа балаларда кейбір сынақтарды орындаған кезде қосымша қимылдар жасауы байқалады, тапсырма орындау үшін олар ұзақ уақытты қажет етеді. Сөздік нұсқау бойынша тапсырмаға қарағанда, тапсырманы көрсету бойынша орындауы жоғары. Моторикасының дамуы жоғары деңгейдегі балалар жас мөлшеріне жақындатылған: ұсақ және артикуляциялық моторикасы жақсы дамыған. Мұны, мктепалды даярлық топ балаларымен түзету жұмысы ұзақ уақыт жүргізілгендікпен түсіндіруге болады.
Мектеп жасындағы ЖСТД балалар сөйлеу мүмкіндіктері шектеулі балаларға арналған арнайы мектептерде оқиды. Оқытудың мазмұны мен әдістемелері оқушылардың сөйлеу тілінің даму заңдылықтарын ескере отырып құрастырылған.
Ондай балаларда сөйлеу тілінің барлық компоненттерінің жүйелі бұзылуы байқалады. Сөз қоры шектелген, дыбыс айтуы бұзылған, фонематикалық қабылдауы жетілмеген, ауызша сөйлеу тілі жағдайға (ситуацияға) байланысты, байланыстарып сөйлеуі қалыптаспаған, тұрақты аграмматизм кездеседі. Сонымен қатар тілдің қатынас, жалпылама, реттеуші функциялары кешеуілдеп қалыптасады[18, 88б.].
Сөйлеу тілі дамуының 4-деңгейіндегі балалар идиоматикалық айтылудың ауыспалы мәнін түсінуде қиналады: алтын күз, алтын алақан, ыстық жүрек т.с.с. Аталған қателер бірнеше рет тиянақты, сапалы түрде тексеру және лексикалық материалды кеңінен қолданғанда ғана айқындалады. Төртінші деңгейде лексикалық-грамматикалық дамудың ерекшелігі қалыпты дамумен салыстырғанда анық көрінеді. Балалардың сөйлеу тілінің даму барысындағы оң өзгерістерге қарамастан, балалардың байланыстырып сөйлеу тілін меңгерудегі айтарлықтай өзгерісті байқай отырып, логопедиялық тәсілдерді пайдалану дифференциалды түрде болып, жұмыс барысын осыған орай құру қажет болады. ЖСТД көмескі түріндегі (4-деңгейдегі) мектеп жасына дейінгі балалардың мектепке дайындығын тексеру нәтижесінде көру - моторлы координациясының, естіп және көріп-есте сақтауының жеткіліксіздігіне, қолдың ұсақ моторикасының, сукцессивті функциялардың бұзылғандығына көз жеткізуге болады. Әрине, осының барлығы ертең баланың мектептегі үлгерімінің төмен болуына әкелетіні сөзсіз. Сондықтан осының барлығын логопед түзету жұмысын ұйымдастырғанда ескеруі қажет. Қазіргі уақытта мұндай сөйлеу тілі дамымауын ЖСТД 4-деңгейі деп белгілейтін болды (Т.Б. Филичева). Бұл деңгейдегі балалар ең алдымен, өз ойларын түйіндеп айта алмаумен сипатталады. Берілген тақырып, сурет, сюжетті суреттер сериясы бойынша, тіректі сурет схемасы бойынша әңгіме құрастыру кезінде, жүйелі логикалық ой бағыты бұзылып, ортасында тоқтап қалып, негізгі түйінін айтпай кетеді және жеке эпизодтарды қайталай береді. Әңгімелеуінде балалар аз ақпарат беретін жәй және жайылма сөйлемдерді қолданады [19, 302б.]. 4-деңгейдегі балалар өз ойларын жоспарлай алмайды, тіл құралдарын іріктеуде қиналады. Осы деңгейдің барлық балаларын Т.Б. Филичева (1999) екі топқа бөледі.
4 жаста дыбыстардың айтуы тұрақсыз болады. Ысқырық дыбыстардың айтылуында тісаралық сигматизм байқалады. Жеке ызың дыбыстар дұрыс айтылады. Сонорлы р, л дыбыстары әліде дұрыс айтылмайды, олар й, в дыбыстарына алмастырылып айтылады. Ысқырық, ызың және к, г, х дыбыстары 5-6 жастағы балада қалыптасқан болуы керек. Ал артикуляциясы күрделі р дыбысы 7 жасқа дейін қате айтылуы мүмкін. Сөйлеу тілінің сөздік қорының дамуы: алғашқыда бала тек қана сөздің номинативтік функциясын менгереді. Сонымен қатар етістіктерді қолдана бастайды. Кейін басқа да грамматикалық категорияларды игереді: сын есім, есімдік, үстеу. А.Н. Гвоздевтің айтуы бойынша 3 жастағы балада грамматикалық негізгі категориялары толық қалыптасады. 4 жастағы бала өз тілінде жай және күрделі сөйлемдерді қолданады. 5 жастағы бала қосымша сұрақтарсыз тыңдаған әңгіменің мазмұнын өз бетімен айтып бере алады. Осы жаста баланың фонематикалық қабылдау қабілеті де дамиды: алғашқыда бала дауысты және дауыссыз дыбыстарды, кейін-жіңішке және жуан дауыссыздарды, сонорлы, ысқырық, ызың дыбыстарды ажырата бастайды. 4 жасында қалыпты дамыған бала ана тілінің барлық дыбыстарын ажырата алуы керек, яғни оның фонематикалық қабылдау қабілеті толығымен дамыған болуы қажет.
Сөйлеу тілінің грамматикалық құрылысының дамуы үш кезеннен тұрады: аморфты түбір-сөздерден тұратын сөйлемдер (1 кезең), сөйлемнің грамматикалық құрылысын игеру (2 кезең), ана тілінің морфологиялық жүйесін игеру (3 кезең).
Мектеп жасына дейінгі кезең (3-7 жасқа дейін). Бұл кезеңде баланың сөйлеу тілі дамуының ерекшелігі - сөйлеу тілін саналы түрде игеруі. Балалар дыбыстық талдауды, грамматикалық ережелерді толығынан меңгереді. Сөйлеу тілінің жаңа түріне-жазбаша сөйлеу тіліне бастаушы роль беріледі. Сонымен, мектеп жасында баланың сөйлеу тілінің қайта құрылуы байқалады - тіл дыбыстарын қабылдап, ажыратудан бастап сөйлеу тілінің барлық құралдарын саналы түрде қолдануы. Әрине, әр кезең келесі кезеңге бір қалыпты ауысады. Баланың сөйлеу тілінің дамуы қалыпты және уақытынша өту үшін, оған жағымды жағдай болу керек: баланың соматикалық және психикалық денсаулығы мықты болуы; ойлау қабілеті қалыпты; есту және көру қабілеті қалыпты; қоршаған сөйлеу ортасы дұрыс болуы керек [20, 160б.].
Шетел ғалымы П. Менюк сөйлеу тілінің дамуын өзгеше қарастыра отырып, оны 5 кезеңге бөледі: бірінші кезеңде (сөйлеу тілі шыққанға дейіннен, былдырға дейін) айқай мен алғашқы вокализациясы бастапқы болады. Бұл кезеңде негізгі назар дауыс реакцияларының интонациялық сипатына аударылады. Баланың айқайына анасының жауабының маңыздылығы зор екенін ескереді. Сөйлеу тілі дамуының бірінші кезеңінде балалардың акустикалық тітіркендіргіштерді ажырату мүмкіндіктері байқалады.
Екінші кезең - былдыр кезеңі. Бұл кезде балада дыбыстық белсенділігі дамиды, өз айқайын бақылай бастайды, әрі қарай есту түйсігінің (есту анализаторы арқылы әр түрлі дыбыстарды қабылдап, ажыратып, бойға сіңіру процесі) дифференциациясы байқалады.
Үшінші кезең - бір сөздік деңгейде қарым- қатынасқа түсу. Осы бастан баланың сөйлеу тілінің нақты дамуы басталады. Сөйлеу тілін қабылдауында да, сөйлеуінде де сапалы өзгерістер байқалады. Балада айтылған сөздің ұзақтылығын байқай алатын мүмкіншілік туады. Моторлы және сенсорлы сөйлеу тіл арасында алғашқы рет өзара байланысы пайда болады.
Төртінші кезең - екі сөздік деңгейде қарым-қатынасқа түсу. Бұл синтаксистің дамуының бастауыш кезеңі. Сөйлеу тілінің грамматикалық категорияларын меңгеруі бесінші кезеңде басталады.
Қарастырылған кезеңдерге бөлу сөйлеу тілінің дамуының кешеуілдеу және бұзылуының механизмін түсінуге мүмкіншіліктерін кеңейтеді.
Байланыстырып сөйлеу тілі - өз алдына жалпы сөйлеу тілінің күрделі түрі болып табылады. Байланыстырып сөйлеу - тек қана сөйлемдердің тізбегі емес, ол сөйлемдердің бір - бірімен тиянақты, белгілі бір ретпен, кезектілікпен, мазмұны жинақы құрастырылған сөйлемдердің жүйесі. Бірақ, өз ана тілін білген адам, тек сөйлеп қана қоймайды, ол өз ойын байланыстырып сөйлеу тілі арқылы жеткізе біледі [21, 16б.].
Балалардың сөйлеу тілін қалыптастыру үшін, ересек адамдармен эмоционалды қарым-қатынас жасауға, заттық және әр түрлі ойын әрекеттерінде, ойлау әрекетінің көрнекі-заттық түріне, естуіне, көруіне, иіс сезуіне, қоршаған ортаны бағдарлауына үлкен назар аудару қажет. Осымен бірге ересек адамның сөйлеу тілі баланың фонематикалық есту қабілетінің, белсенді сөз қорының, сөздің мағынасын түсінуінің дамуына өз үлесін қосады.
Сөздік қор мен грамматикалық қатардың дамуы қайталау арқылы меңгеріледі. Баланың грамматикалық қатардағы тілді меңгеру процесі күрделі және көпқырлы екенін сипаттай келе А.И. Гвоздев ең алдымен баланың нақты және оңай категорияны тез меңгеретіндігін жазды.
Балалар заттың атын атап айта білуімен қатар, оны сипаттай білулері қажет. Т.А.Фотекованың айтуынша, байланыстырып сөйлеу тілінің қалыптасуында, сөйлеу тілі мен ақыл ойдың дамуын анық көрсететін тығыз байланыс болады. Әрбір жеке адамның сөйлеу тілі, ойлау әрекетінің ерекшелігіне, темпераментіне, жан-жақтылығы мен басқа да психикалық даму жақтарына байланысты ерекшеленеді. Сөйлеу әрекетін әр түрлі танымдық әркеттерімен, әсіресе ойлауымен байланысты қарастыру жөн. Сондықтан да сөйлеу тілі ойлаудың негізгі құралы болып табылады.
Белгілі бір хабарды, мәліметті ауызша байланыстырып сөйлеу тілі арқылы жеткізу үшін, семантикалық ережелерді ескеру қажеттілігі туындайды. Олар сөздердің байланысын оның мағынасымен анықтайды. Нәтижесінде сөздер алынып, хабарлама немесе мәлімет қысқа да, нұсқа айтылады [22, 277б.].
Сөйлеу тілінің күрделі жағына ауызша байланыстырып сөйлеуді жатқызамыз. Оған мағыналық, құрылымдық сөйлеу тіл бөлімдері тән. Басқаша айтқанда, ауызша байланыстырып сөйлеу - бір немесе бірнеше сөйлемнен тұратын бірғана тақырыпқа бағытталған және нақты күрделі құрылымды иеленетін біртұтас сөйлем жүйесі. Байланыстырып сөйлеу сөйлем сияқты жоғарғы деңгейде комуникация қызметін атқарады. Ауызша байланыстырып сөйлеу екі жақты үрдіс ретінде жүзеге асады: сөйлеу дағдылары (экспресивтті сөйлеу тілі) және өзгелердің сөйлеу тілін түсіну дағдылары (импрессивті сөйлеу тілі). Экспресивті сөйлеу формалары екі түрге бөлінеді: монологты және диалогты сөйлеу тілі.
Ойды байланыстырып сөйлеу арқылы жеткізе білудің бір түрі, үнсіз іштен сөйлеу болып табылады. Ол да байланыстырып сөйлеу тілінің бір түріне жатады. Бұл механизм психологияда - іштен сөйлеу деп аталады. Осы әрекетті жүзеге асырып барып, дұрыстылығына көз жеткізгеннен кейін ғана, өз ойын ауызша байланыстырып сөйлеу тілі арқылы жеткізуге болады [23, 232б.].
Л.С.Выготский диалогтың, сөйлеудің, әңгімелесудің жаңа түрткісінің әрбір сәті ауызекі сөйлеуді құрады деп жазды. Әңгімелесуді ұйымдастыру кезінде баланың сөйлемдерді толық айтуына, сондай-ақ сөйлеу байланысын оқуға даярлаудың жолының бірі диалогқа талаптану керек. Ауызша сөйлеу тілінің байланыстылығы лексикалық, грамматикалық, интонациялық әдістерді дұрыс қолдану арқылы жүзеге асады. Оларға есімдік, есімдікпен үстеу тіркесі, шылау, көмекші сөздер, етістіктің шырайлары, кірме сөздер, толық емес сөйлемдер, лексикалық бірлікті жеке-жеке қайталау, фразалы синонимдер, әртүрлі интонациялар жатады. Грамматикалық сабақтарда байланыстырып сөйлеу тілін дамытудың негізгі ағымына мәтіннің грамматикалық, синтаксистік және орфографиялық талдаулары жатады. Байланыстырып сөйлеу тілін дамытуға бағытталған жұмыс түрлері балабақшаларда тіл дамыту сабақтарында диалогты ұйымдастырудан басталады.
Ауызша байланыстырып сөйлеу тілінің мынадай түрлері қолданылады: сұрақтарға толық, кең көлемді жауап беру, оқылған ертегі, мәтінді қысқаша шолып айту, суреттерге қарап өз тәжірибе негізіне сүйене отырып сөйлем құрастыру, бақылаудағы объектіні суреттеу.
Сосын әңгімелеу түрін көрнекіліктерді біртіндеп азаю тәртібінде орналастыру:
* Көрсетілген іс-әрекет бойынша әңгімені айтып беру;
* Көрсетілген іс-әрекет бойынша әңгіме құру;
* Фланелографты қолданумен әңгіме құру;
* Сюжетті суреттер қолданумен әңгіме құру;
* Бір сюжетті суретті қолданумен әңгімені айту;
* Бір сюжетті суреттен әңгімені айту.
Ауызша байланыстырып сөйлеу тілін қалыптастыру, дамыту тапсырмалары келесі міндеттерді орындау қажет:
Оқушыларда сөйлеу қажеттілігін туындату. Бұндағы ең басты маңызды фактор, түрткі - қызығушылық. Балалардың игеріліп жатқан материалға қызығушылығы. Басқа сөзбен айтқанда заттар мен құбылыстарды қабылдау баланың тек интеллектуалды ғана емес, эмоционалды сферасын да қамту қажет.
Тұжырымдағы логикалық байланысы мен жұмыс. Тіл дамыту сабақтарында мәтіннің мазмұнының логикалық байланысы сюжетті сурет сериясымен жүзеге асады.
Тұжырымдамаға тән тілдік құрылым. Бұл міндеттердің шешімі балалар ең алдымен өздеріне қажетті сөздік пен синтаксистік құрылымды игереді. Екіншіден, олар арнайы тілдік құралдарды игереді. Бұл талаптар сөздік жұмыс көмегімен орындалады, яғни балалардың сөздік қорын дамыту, молайту жұмыстары. Тұжырымдау мақсатында балалар алдына нақты нұсқау беру және сол нұсқау негізінде әңгіме құралады.
Тұжырымдауды ұйымдастыру. Бұл құрылған зат бөлімдері немесе сурет, сызбалар негізінде жүзеге асады. Сөйлеу тіл іс-әрекетін қажетті деңгейде белсендіруді қысқа мәтін ретінде жүзеге асыруға болады. Сурет кезектілігін айтуда балаларға 3-4 сөйлемді кезегімен айтуға мүмкіндік береді.
Көптеген авторлар (Р.Е. Левина, Б.М. Гриншпун, Т.Б. Филичева) сөйлеу тілі дамымаған балалардың коммуникативті дағдыларының қалыптасуындағы қиындықтар орын алатынын дәлелдеген. Қарым-қатынас жеткіліксіздігі өз алдына танымдық және сөйлеу - ойлау әрекетіндегі қиындықтарға алып келеді. ЖСТД балаларға қарым-қатынас жасау қажеттілігінің төмендігі, диалогтық және монологтық сөйлеу тілдерінің қалыптаспауы, қатынас жасауға қызығушылығының жоқтығы, қатынас жағдайында бағдарлау білігінің аздығы тән. Баланың өз бойындағы кемшілікке теріс көзқарасы, оның қарым-қатынасқа тез түсуіне кедергі болады. Баланың жетілмеген сөйлеу тілін дамытуға бағытталған логопедиялық жұмысты ұтымды ету мақсатымен, түзете - оқыту жұмысы мазмұнында мектеп жасына дейінгілердің коммуникативтік білігін өсіруді алдын ала қарастырған жөн.
Арнайы мектеп оқушыларының сөздік ойлау қабілетін зерттеуде (И.Т. Власенко, 1990) өзінің психологиялық механизмі жаңынан ойлау бұзылуымен емес, тіл дамуының жүйелі жеткіліксіздігімен байланысты ерекшеліктер анықталды. Сөз бен заттық бейненің сөйлеу - ойлау байланысын іштей тағайындау бұл балаларда ішкі сөйлеу механизімінің қалыптаспауы салдарынан бұзылады.
ЖСТД балаларды психологиялық-педагогикалық диагностикалау барысында алынған мағлұматтар логопедтің осы балалармен оқу процесін ең тиімді жүйе бойынша жоспарлауға және әр балаға арналған түзетудің жеке әдістерімен тәсілдерін іріктеуге мүмкіндік береді [24,415 б].
1.2 Мектеп жасына дейінгі III деңгейдегі ЖСТД бар мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу тілінің дамуы.
Баланың сөйлеу тілінің дамуы үш айдан басталады, гулеу кезеңінен. Бұл баланың дыбыстарды айтуға сөйлеу аппаратының белсенді дайындық кезеңі. Бір мезгілде сөйлеуді түсіну процесі жүреді, ең алдымен бала сөйлеу интонациясын, содан кейін заттар мен әрекеттерді білдіретін сөздерді ажыратады [25, 98б].
Қарым-қатынас құралы ретінде сөйлеуді меңгеру үш негізгі кезеңде өтеді. Бала өмірінің алғашқы жылы, ересектермен қарым-қатынас экспрессивті-мимиялық құралдардың көмегімен жүзеге асырылады. Бұл кезеңде негізгі назар дауыс реакцияларының интонациялық сипатына аударылады. Баланың айқайына анасының жауабының маңыздылығы зор екенін ескереді. Сөйлеу тілі дамуының бірінші кезеңінде балалардың акустикалық тітіркіндіргіштерді ажырату мүмкіндіктері байқалады. Осы кезеңде бала қоршаған ересектердің сөйлеуін түсінбейді, бірақ мұнда кейіннен сөйлеуді меңгеруді қамтамасыз ететін жағдайлар қалыптасады. Екінші кезеңде бала ересектердің қарапайым сөздерін түсіне бастайды және өзінің алғашқы сөздерін айтады - бұл сөздің пайда болу кезеңі. Келесі кезеңде сөйлеу ойлау құралы ретінде әрекет етеді. Сөз, осылайша, психологиялық сөйлеу бірлігі қарым-қатынас құралы ғана емес, сонымен қатар - жалпылау.
Мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамыту мәселесі өте өзекті және қызықты болып табылады, себебі байланыстырып сөйлеу адам өмірінде үлкен рөл атқарады. Байланыстырып сөйлеуді дамыту балалардың лингвистикалық дамуының негізгі міндеті болып табылады. Байланыстырып сөйлеу деп логикалық, дәйекті және дәл, грамматикалық дұрыс және бейнелі түрде жүзеге асырылатын белгілі бір мазмұнның толық баяндалуы түсініледі. Байланыстырып сөйлеу ойлаудан ажырамайды: байланыстырып сөйлеу - бұл байланыстылық ойлар. Байланыстырып сөйлеуде баланың ойлау логикасы, оның қабылетін ұғыну және оны дұрыс жеткізе білу қабілеті көрсетіледі. Соған байланысты, бала өз ойларын құрастырып жеткізуден, оның сөйлеу даму деңгейін көруге болады [26, 113б]. Өз ойларын байланыстыра, дәйекті, дәл және бейнелі баяндай білу эстетикалық дамуға да әсер етеді: қайта баяндау кезінде, өз әңгімелерін құрастыру кезінде, бала көркем шығармалардан алынған бейнелі сөздер мен өрнектерді пайдалануға тырысады. Өз ойын мазмұндағанда қызықты айта білу және тыңдаушыларды (балалар мен ересектерді) қызықтыра білу балаларға ашық болуға, ұялшақтықты жеңуге, өз күшіне деген сенімділікті дамытуға көмектеседі. Балалардың мәнерлі байланыстырып сөйлеуінің дамуын оның кең түсінігінде сөйлеу мәдениетін тәрбиелеудің маңызды буыны ретінде қарастыру қажет. Сөйлеу мәдениетінің дамуы мектепке дейінгі балалық шақтан бастан іргетасы қаланады. Байланыстырып сөйлеуді дамыту сөйлеу дамуының қалған міндеттерін шешуден ажыратылмайды: сөздік қорды байыту және белсендіру, сөйлеудің грамматикалық құрылысын қалыптастыру, сөйлеудің дыбыстық мәдениетіне дамыту. Осылайша, сөздік жұмыс барысында бала қажетті сөз қорын жинақтайды, біртіндеп сөзде белгілі бір мазмұнды білдіру тәсілдерін меңгереді және өз ойын дәл әрі толық жеткізе алады.
Сөйлеудің екі негізгі түрі белгілі: диалогтық және монологтік. Олардың әрқафйсысының өз ерекшеліктері бар. Мысалы, диалогтық сөйлеудің өту формасы (екі немесе бірнеше адамның әңгімесі, сұрақ қою және оларға жауап беру) толық емес бір күрделі жауап беруге итермелейді. Толық емес сөйлем, лепті сөйлем , одағай, жарқын интонация, мәнерлілік, қаттылық, мимика және т. б. - диалогтық сөйлеудің негізгі белгілері. Диалогтық сөйлеуде, естілген сұраққа сәйкес жауап құру, әңгімелесушіні толықтыру және түзету білігі ерекше маңызды. Монологиялық сөз баяндаудың жекелеген буындарының толық, толық, анық, өзара байланысын сипаттайды. Монолог, әңгіме, түсініктеме сөйлеушінің сөйлеу мазмұнына және оның ауызша безендірілуіне аса назар аударуды талап етеді; бұл ретте сөздің тірілігі мен шынайылығы сақталуы өте маңызды. Орта және мектепке дейінгі ересек жастағы балалар монологтық сөйлеудің негізгі түрлерін меңгереді - әңгіме және мазмұндау [27, 272б]. Тіл дамыту біздің қоғамдағы өзекті мәселе болып отыр. Бұл жұмыс мектеп жасына дейінгі балалармен айналысатын педагогтардың үлкен жауапкершілігі болып саналады.
Байланыстырып сөйлеу тілдің бай сөздік қорын, тілдік заңдар мен нормаларды, яғни грамматикалық құрылымдарды, тілдік материалды іс жүзінде қолдана білуді меңгеруді, дәлірек айтқанда, дайын мәтіннің мазмұнын толық, байланыстыра, дәйекті және түсінікті жеткізе білу немесе өз бетінше байланысты мәтінді жасай білуді меңгеруді көздейді.
Сөйлеу еліктеу бойынша дамиды, сондықтан осы кезеңде оны қалыптастыруда үлкен рөлді баланы қоршаған ортада ересектердің ойларын анық, толық, түсінікті сөйлеуі үлкен рөл атқарады. Заттардың атын, сөздерді бұрмаламай, еліктемей, балаларға дұрыс айту керек. Бұл кезеңде пассивті сөздік дамыту қажет. Біртіндеп балада белсенді сөздік дамиды. Екі жасқа қарай балалардың белсенді сөздігі 250-300 сөз. Осы уақытта фразалық сөз қалыптасады. Басында бұл 2-3 сөзден тұратын қарапайым фразалар, содан кейін біртіндеп үш жасқа қарай олар күрделенеді. Белсенді сөздік 800-1000 сөзге жетеді. Сөз қарым-қатынастың толыққанды құралы болып табылады. Сөйлеу қалыпты дамығанда 5-6 жастағы балада дыбыс айтудың физиологиялық бұзылыстары өздігінен түзетіледі. Қалыпты жағдайда сөйлеудің реттеуші функциясы мектепке дейінгі жастартың соңғы кезеңдерінде пайда болады және ол баланың мектепке оқытуға көшуі үшін үлкен маңызға ие. Л. С. Выготский бастапқыда жоспарланған сөз өз формасы бойынша сыртқы болып табылатынын, содан кейін оның ішкі жоспарға ауысатынын көрсетті.
Сөйлеудің реттеуші функциясын қалыптастыру баланың өз әрекетін ересек адамның сөйлеу нұсқаулығына бағыну қабілетінің туындауына әкеледі.
Сөйлеудің кез келген бұзылуы баланың іс-әрекеті мен мінез-құлқына әсер етуі мүмкін. Нашар сөйлейтін балалар уақыт өте өз кемшілігін түсініп, соның әсерінен тұйықталып, ұялшақ, өзіне сенімсіз бола бастайды. Сөздік қоры шамадан тыс шектелген бұндай балалар заттардың және қимыл-әрекеттердің сыртқы түрлеріне немесе олардан шығатын дыбыстардың ұқсастығына қарап, өздерінің былдырлаған тілімен барлығына бір сөзбен ат қойып алып түсіндіреді. Мысалы: дөдөт - машина, машинамен кетті, келді және т.б. Сонымен бірге қимыл-іс әрекеттерді білдіретін сөздерді заттың атымен орнын алмастыра беретін жағдайларда байқалады. Мысалы: адас - қарындаш, жазу, сурет салу; тәй - шай, тамақ ішу.
Сөйлеу тілі дамымаған баланың кейде бір сөзді сөйлемде де пайдаланатын ерекшелігі болады. Бір сөзді сөйлемдегі сөздің түбірі бұзылып тұлғасыз айтылатын жағдай, сөйлеу тілі дұрыс дамыған балада да байқалуы мүмкін. Бірақ ол тек 5-6 айға ғана созылады, оның үстіне ондай сөздер онша көп болмайды. Сөйлеу тілі қатты тежеліп өте баяу дамығанда бұл мерзім ұзақ уақытқа созылады. Сөйлеу тілі дұрыс дамыған бала сөздерді байланыстырып сөйлем құрап айтуды ерте пайдалана бастайды. Сөздердің ішінде тұлғасыз сөздер де араласып айтылып кетуі мүмкін, бірақ оларды біртіндеп түзетіп дұрыс айтуға дағдыланып кетеді.
Сөйлеу тілі жалпы дамымаған баланың да сөйлемінің көлемі 2-4 сөзге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі: Логопедия ғылымының баланың сөйлеу тілінің, тілдің әлеуметтік мәніне, ойлау және барлық психикалық іс - әрекетінің тығыз байланысына негізделген теориялық және практикалық маңызы бар. Сөйлеу функциясы адамның маңызды психикалық функцияларының бірі болып табылады [1, 469бет]. Тілдік даму барысында танымдық қызметтің және ұғымдық ойлау қабілетінің жоғары формалары қалыптасады. Баланың сөйлеуді меңгеруі, өзінің іс - әрекетін ұғынуға, жоспарлауға және реттеуге ықпал етеді. Қарым - қатынаста сөйлеу тілі әр түрлі қызмет түрлерін дамыту және ұжымдық еңбекке қатысу үшін қажетті жағдайлар жасайды [2, 71б].
Қазақстан Республикасының Мүмкіндіктері шектеулі балаларға əлеуметтік жəне медициналық-педагогикалық түзете қолдау көрсету туралы заңы дамуында проблемалары бар барлық балаларға арнайы түзету көмегін көрсетуде кепіл береді. Аталған балалардың ішінде ең үлкен топты құрайтындар - жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалар (ЖСТД) [3].
Инклюзивті білім берудің негізгі бағыттары мен идеялары Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында [4], Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы Заң [5], Мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтік, медициналық-педагогикалық коррекциялық қолдау туралы Заң [6] және Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев ұсынған Қазақстан - 2050 стратегиясында [7] айрықша көрсетілген.
Мектепке дейінгі жас бала тұлғасының қалыптасуындағы маңызды кезең. Таза және дұрыс сөйлеу қалыптаспаса қарым - қатынас дағдыларын меңгеру және қоршаған ортамен қарым-қатынас құруды үйрену мүмкін емес. Қазіргі уақытта мектепке дейінгі жалпы сөйлеу тілі бұзылыстары бар балаларға арналған түзету және оңалту ереушеліктері туралы қазіргі заманғы түсініктер көрсетілген әдебиеттер көзі аз. Сонымен қатар, мектепке дейінгі балаларды дамыту, оқыту және тәрбиелеу мәселесі ерекше маңызды болып отыр. Осы сөйлеу патологиясын жоюдың әдістемелік жолдары неғұрлым ерте басталған жұмыс, мектепте табысты оқудың кепілі болып табылады.
Байланыстырып сөйлеу тілі бай әрі мол сөздік қорын қажет етеді. Яғни, баланың байланыстырып сөйлеуі кезінде, баланы зеректікке, тапқырлыққа, тілге жүйріктікке баулу үшін де сөздік қордың орны ерекше. Тілдік нормалар мен заңдарды меңгеру , грамматикалық құрылымын білу, сонымен қатар, оны тәжірибе жүзінде қолдану, ішкі тілдік материалды тәжірибелік дағдыда қарастыру, бастысы толық қатарынан, түсінікті түрде басқаларға жеткізу және грамматикалық жағынан сауатты байланысқан әңгіме құрастыру, бұл-байланысқан сөйлеу тілінің басты қызметі болып табылады .
Көптеген авторлар (Р.Е. Левина, Б.М. Гриншпун, Т.Б. Филичева) сөйлеу тілі дамымаған балалардың коммуникативтік дағдыларының қалыптасуындағы қиындықтар орын алатынын дәлелдеген. Қарым - қатынас жеткіліксіздігі өз алдына танымдық және сөйлеу, ойлау әрекетіндегі қиындықтарға алып келеді.
Мектепке дейінгі және мектеп жасындағы ЖСТД бар балалармен түзету жұмыстарын жүргізу мәселелерін Р.Е. Левина, Г.В. Чиркина, Л.Ф. Спирова, В.К. Воробьев, О.Е. Грибова, Г.И. Жаренкова (Ресей), А.И. Семенова, М.А. Савгенко, Е.Н. Соботович (Украина), Л.Р. Муминова (Өзбекістан), М.С. Грушевская (Қазақстан) қарастырып зерттеген [8, 38б.].
ЖСТД бар балалардың сөйлеу әрекетінің бұзылуы тәрбиелік-түзету міндеттерін шешу үшін арнайы әдістемелер мен технологиялар әзірленген көп аспектілі сипатқа ие бірыңғай стратегияны, әдістемелік және ұйымдастырушылық сабақтастықты жасауды талап етеді. Осындай әдістемелердің бірі - логопедиялық ритмика. Бұл - логопедиялық, музыкалық-ырғақтық және дене тәрбиесі құралдарын қамтитын кешенді әдістеме. Ол әртүрлі сөйлеу патологияларын жеңуге көмектеседі. Логоритмика әдістерімен мектепке дейінгі жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалармен түзету жұмыстарын тиімді және қызықты түрде түзетуге болады [9, 121б.]. Сондықтан, зерттеу мәселесі бүгінгі күнде логопедиялық ғылым саласында өзекті болып саналады.
Зерттеу мақсаты: III деңгейдегі ЖСТД бар мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамытуда логопедиялық ритмиканы қолданудың тиімділігін эксперимент жүзінде анықтау.
Зерттеу міндеттері:
1. Зерттеу тақырыбы бойынша психологиялық - педагогикалық және арнайы әдебиеттерге шолу жасау;
2. III деңгейдегі жалпы сөйлеу тілінің дамымауы бар мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу тілінің дамуын эксперименттік жолмен зерттеу;
3. Мектепке дейінгі ЖСТД бар балалардың байланыстырып сөйлеуін дамыту кезінде логоритмикалық жаттығуларын пайдалану тиімділігін эксперименталды жолмен дәлелдеу және қорытынды жасау.
Зерттеу нысаны: Жалпы сөйлеу тілінің дамымауы бар мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу тілі.
Зерттеу пәні: III деңгейлі ЖСТД бар балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамытуда логопедиялық ритмиканы қолдану тиімділігі.
Зерттеу болжамы: Егер, мектепке дейінгі III деңгейлі ЖСТД бар балалармен логопедиялық жұмыста жүйелі және мақсатты түрде логоритмиканы қолданса, онда баланың байланыстырып сөйлеу тілінің деңгейі артады.
Зерттеу жұмысының базасы: Павлодар қаласы сөйлеу қабілеті бұзылған балаларға арналған түзетулік үлгідегі №14 бала бақшасы МҚКК.
Зерттеу әдістері:
Теориялық - талдау, жинақтау, жалпылау;
Эмпирикалық- бақылау, әңгімелесу, педагогикалық эксперимент, сараптау, салыстыру.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Кіріспе, 2 бөлім, жалпы қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1 Мектеп жасына дейінгі III деңгейлі жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың байланыстарып сөйлеу тілін дамыту мәселелерін зерттеудің теориялық негіздері
Мектеп жасына дейінгі III деңгейлі жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың психологиялық - педагогикалық ерекшеліктері.
Жалпы сөйлеу тілінің дамымауын (ЖСТД) Ресейлік дефектология ғылыми зерттеу институтының Р.Е. Левина бастаған ғылыми қызметкерлері (Н.А. Никашина, Г.А. Каше, Л.Ф. Спирова, Г.И. Жаренкова және т.б.) 50-60 жылдары мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағы балалардың тіл кемістіктерін жан - жақты зерттеулердің қорытындысының нәтижесінде ғылыми тұрғыдан негіздеді. Жалпы сөйлеу тілінің дамымауы алалия, афазия, ринололия, дизартрия сияқты күрделі сөйлеу ақаулықтарының түрлерінде байқалуы мүмкін [10, 16б].
Жалпы сөйлеу тілінің дамымауы - есту қабілеті мен зияты әдеттегідей дамыған балалардың дыбыстық, мағыналық жағына қатысты сөйлеу тілі жүйесінің барлық компоненттерінің қалыптасуының бұзылуынан болатын әртүрлі тіл кемістіктері.
Қазақстан республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында бастауыш мектептің мазмұны баланың жеке тұлғасын қалыптастыруға, жеке қабілетін ашуға және дамытуға бағытталып, оның қарапайым тілдік қарым-қатынас тәжірибесін, шығармашылықпен өзін-өзі көрсетуін қалыптастыру қажеттігі көрсетілді [11].
Р.Е. Левина мектепке дейінгі және мектеп жасындағы жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың тіл компоненттерінің ерекшеліктеріне қарай сөйлеу тілінің дамымауын үш деңгейге бөледі. Кейіннен Т.Б. Филичева 4-деңгейді сипаттап қосады.
Сөйлеу тілі дамымауының бірінші деңгейінде тілдің мүлде қалыптаспауы байқалады. Ондайларды мылқау балалар дейді. Бұл деңгейдегі балалардың кісімен тілдескенде анық байқалатын тіл кемістіктері мынадай болып келеді: былдырлап сөйлейді, жеке дыбыстарға еліктейді, жекелеген зат есімдік сөздермен, күнделікті тұрмыста айтылып жүрген етістік сөздерді пайдаланады, сөйлемді былдырлап мүлде түсініксіз етіп үзіп - үзіп айтады, сөйлемде дыбыстар анық анықталмайды, әрі тұрақсыз, құбылмалы келеді. Олар айтайын деген ойын қолдарын ербеңдету арқылы ым-ишара қолданып, ымдап түсіндіруге тырысады. Сөйлеу тілінің бұндай кемістіктері зияты бұзылған балаларда да болуы мүмкін. Бірақ та сөйлеу тілі дамымаған есі дұрыс балаларды ақылына қарап-ақ сөйлеу тілі дамыған (олигофрен) зияты бұзылған балалардан оңай ажыратуға болады. Біріншіден, сөйлегенде пайдаланатын сөздік қорына қарағанда енжар сөздік қорының артықшылығы. Жалпы сөйлеу тілі дамымаған есі дұрыс балалардың зияты бұзылған балалардан өзгешелігі, ойларын тындаушысына жеткізу үшін дене мүшелерінің қимылын және мәнерлі ымды пайдаланады. Оларға өзінің сөйлеу тілінің кемшілігіне сын көзімен қарап, оны қалайда түзетуге тырысуы тән.
Сонымен, сөйлеу тілінің ұқсастық жақтарына қарамастан ой-өрісі сөйлеу тілінің дамуы жағынан бір-біріне ұқсамайды.
Сөздік қоры шамадан тыс шектелген бұндай балалар заттардың және қимыл-әрекеттерінің сыртқы түрлеріне немесе олардан шығатын дыбыстардың ұқсастығына қарап, өздерінің былдырлаған тілімен барлығына бір сөзбен ат қойып алып түсіндіреді. Мысалы: дөдөт -машина, машинамен кетті, кетіпті және т.б. Сонымен бірге қимыл іс-әрекеттерді білдіретін сөздерді заттың атымен орнын алмастыра беретін жағдайларда байқалады. Мысылы: адас -қарындаш, жазу, сурет салу; тәй -шай тамақ ішу.
Сөйлеу тілі дамымаған баланың кейде бір кезде бір сөзді сөйлемде де пайдаланатын ерекшелігі болады. Бір сөзді сөйлемдегі сөздің түбірі бұзылып тұлғасыз айтылатын жағдай, сөйлеу тілі дұрыс дамыған балада да байқалуы мүмкін. Бірақ ол тек 5-6 айға ғана созылады, оның үстіне ондай сөздер онша көп болмайды [12, 370б]. Сөйлеу тілі қатты тежеліп өте баяу дамығанда бұл мерзім ұзақ уақытқа созылады. Сөйлеу тілі дұрыс дамыған бала сөздерді байланыстырып сөйлем құрап айтуды ерте пайдалана бастайды. Сөздердің ішінде тұлғасыз сөздер де араласып айтылып кетуі мүмкін, бірақ оларды біртіндеп түзетіп дұрыс айтуға дағдыланып кетеді.
Сөйлеу тілі жалпы дамымаған баланың да сөйлемінің көлемі 2-4 сөзге дейін кеңейетіндігі байқалады, бірақ мұнда құрылысы бұзылған сөз тіркестері бұрынғы қалпында өзгеріссіз сақталып қалады. Тап осы жағдай сөйлеу тілі дұрыс дамыған балада еш уақытта байқалмайды.
Сөйлеу мүмкіндігі төмен баланың өмірден алған тәжірибесі өз және айналасындағы өмір тіршілігі туралы мағлұматы жеткіліксіз болып келеді (әсіресе табиғатқа байланысты құбылысты). Дыбыстардың қолданылуы тұрақсыз, құбылмалы келеді. Сөйлегенде көбінесе 1-2 буыннан тұратын сөздерді ғана қолданады. Буындары көбірек қиын сөздерді айтқан кезде оның 2-3 буынына дейін қысқартылып, түсіп қалады. Мысалы, жұмыртқа - ұтқа, домбыра - дома.
З.А. Мовкебаеваның зерттеулерінде мектеп жасына дейінгі ЖСТД балалардың мектепке дайындығын тексеру нәтижесінде көру-моторлы координациясының, естіп және көріп, есте сақтауының, қолдың ұсақ моторикасының және сукцессивті функцияларының дамуының жеткіліксіздігі мен олардың сауат ашу дағдыларын меңгеруге тигізетін әсерін анықтап, мектепке оқуға дайындығын қалыптастыру үрдісін теориялық-методологиялық тұрғыдан негіздейді. Сондықтан осының барлығын логопед түзету жұмысын ұйымдастырғанда ескеруі қажет [13, 58б].
Көптеген (Р.Е. Левина, Б.М. Гриншпун, Т.Б. Филичева) сөйлеу тілі дамымаған балалардың коммуникативті дағдыларының қалыптасуындағы қиындықтар орын алатынын дәлелдеген. Қарым-қатынас жеткіліксіздігі өз алдына танымдық және сөйлеу-ойлау әрекетіндегі қиындықтарға алып келеді. ЖСТД балаларға қарым-қатынас жасау қажеттілігінің төмендігі, диалогтық және монологтық сөйлеу тілдерінің қалыптаспауы, қатынас жасауға қызығушылығының жоқтығы, қатынас жағдайында бағдарлау білігінің аздығы тән.
Баланың өз бойындағы кемшілікке теріс көзқарасы, оның қарым-қатынасқа тез түсуіне кедергі болады.
Баланың жетілмеген сөйлеу тілін дамытуға бағытталған логопедиялық жұмысты ұтымды ету мақсатымен, түзету - оқыту жұмысы мазмұнында мектеп жасына дейінгілердің коммуникативтік білігін өсіруді алдын ала қарастырған жөн [14, 42б].
Жалпы сөйлеу тілі дамуының үшінші деңгейі сөйлем құрамындағы лексикалық-грамматикалық және фонетикалық-фонематикалық элементтердің жетілмеуімен сипатталады. Осындай дәрежедегі, әсіресе мектеп жасына дейінгі балалар айналасындағылармен тілдесіп, сөйлесе алады, бірақ қанша дегенмен де өзінің айтайын деген ойын анықтап түсіндіре алмайды. Тіпті, бала дұрыс айта алады-ай деген кейбір дыбыстардың өзі де өз бетімен сөйлегенде жеткілікті түрде айқын шықпайды.
Тап осы фонематикалық топтағы екі немесе бірнеше дыбыстарды бір дыбыспен немесе бірнеше дыбыстарды бір мезгілде алмастырған кезде дифференцияланбаған дыбыстардың айтылуы өзгеше болады (негізінде ысқырық және ызың дыбыстар, аффрикат, мұрын жолды дыбыстарды). Мысалы: сәй-шай, сана-шана, қал-қар.
Сонымен бірге балалар сарлық сөз таптырын пайдалануды, грамматикалық құрылымының құрапайым түрлерін қолдануды үйренеді, салалас, құрмалас пен бағыныңқы құрмалас сөйлемдерді құрастыруға тырысады. Мысалы: Айдош мектептен келді де, шабаған оқуға отылды.
Бала ауызекі сөйлескенде өзінің тілі келмейтін қиын сөздерді, нақышты сөз тіркесін айтпауға тырысады. Егер сондай балалардың алдарында шарт қойса, онда сөздің және грамматикалық категориялардың қандайын болса да міндетті түрде пайдаланады да, сөйлеу тілінің дамуындағы кемшіліктер айтарлықтай анық көрінеді.
Бала сөзді емін-еркін қолданып сөйлегенімен, сөйлеу тілі дұрыс дамыған құрдастарына қарағанда, өздігінше сөйлем құрау кезінде үлкен қиындық көреді. Әдеттегідей қиыстыру мен меңгеру қателерінен шығатын аграмматизмдерді дұрыс құрастырылған сөйлемнен де кездестіруге де болады. Бұл қателер тұрақты сипат бермейді: грамматикалық тұлғалардың немесе категориялардың әр түрлі жағдайлары дұрыс та, бұрыс та қолданылуы мүмкін.
Құрмалас сөйлемді жалғаулығымен және жалғаулықты сөзімен құрастырған кезде қателер жіберілетіні байқалады. Бала сурет бойынша сөйлем құрастыру кезінде қатысушы кісіні және қимыл іс-әрекетінің өзін жиі көрсетіп дұрыс атап отырса да, сөйлем құрамына қатысушы кісінің пайдаланған затының атын кіргізбейді.
Сөздік қорының едәуір өскеніне қарамастан, лексикалық мағынасын толық білмейді (шынтақ, иық, білек, өзен, көл, бұлақ, шалбардың бұты, балағы; көйлектің етегі, жағасы, жеңі), бірсыпыра сөздерді дәл түсінбейді және дәл қолданбайды (кесу, қию, пішу). Лексикалық қателердің ішіндегі атымен төмендегідей:
oo Заттың атын сол заттың бөлшегінің атымен алмастыруы (құлақ - бас, дөңгелек - машина);
oo Мамандықтың атын сол маманның істейтін әрекетімен (кәсібімен) ауыстырады (әнші - тәте өлең айтады);
oo Тектес заттардың меншікті аттарын атамай олардың сыртқы түрлерінің ұқсастығына және тұрмыстағы қолдануларына қарап жалпы атауларымен атайды (қарға - құс, қарағай - ағаш; етік, бәтіңке - аяқ киім);
oo Көлемін білдіретін белгілердің орнын алмастыру (биік, кең, ұзын - үлкен; қысқа, аласа, тар, жіңішке -кішкентай).
Бала өз бетінше еркін сөйлесіп отырған кезде заттың белгілерін, күйін, қимыл іс-әрекетін білдіретін сын есім мен үстеу сөз таптырын аз қолданады. Бала жаңа сөздерді сөйлеп дағдыланбағандықтан іс жүзінде көп қолданбай сөздік қоры тоқырап, кедейленіп қалудың әсерінен оған сөздің морфологиялық элементтерін айыруға мүмкіншілік бермейді [15, 223б].
Дыбыстарды айтуының бұзылуы, фонематикалық есту қабілетінің дамымауы, сөздік қоры мен грамматикалық сөйлем құрылымының артта қалуы жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың барлығына тән кемшілік.
Сөйлеу тілінің дамымауы әртүрлі деңгейде кездеседі. Алғашында Р. Е. Левина жалпы сөйлеу тілі дамымауын үш деңгейге бөлді. Кейіннен Т.Б. Филичева 4-деңгейді сипаттап қосты.
Балалардың көбі жаңа сөздерді қолданған кезде қателерді жиі жиі жібереді. Шынында да, дұрыс сөздердің жасалуымен қатар кемшіліктері де болады. Мысалы: көрпе - көрпешілік, көрпе - кішкентай көрпе.
Осыған ұқсас қателер бірлі-жарымдап тілдері жаңа шығып келе жатқан, дендері сау балаларда кездесуі мүмкін, бірақ олар тез арада жоғалып кетеді. Қателердің көпшілігі тамақтардың, заттардың, өсімдіктердің мағыналарын білдіріп, ара қатынасын белгілейтін қатыстық сын есімнің жасалуы кезінде болады.
Жалпы сөйлеу тілінің дамымауы баланың интеллектуалды, сенсорлы, ерік аяларының қалыптасуына өз әсерін тигізеді. Сөйлеу тілі бұзылыстарымен психикалық дамудың басқа жақтарының арасындағы байланыс екіншілік ақаулардың пайда болуына себепші болады.
Сондай-ақ, ойлау операцияларының (салыстыру, топтастыру, талдау, жинақтау) меңгеруге қажетті алғы шарттарын меңгергенімен балаларда сөздік-логикалық ойлауы дамымаған болады да, ойлау операцияларын қиналып меңгереді. Т.Д. Барменкованың экспериментальды зерттеулері бойынша (1997 ж.), ЖСТД мектеп жасына дейінгі балалар логикалық операциялардың қалыптасу деңгейі бойынша қалыпты дамып келе жатқан өз құрдастарынан айтарлықтай артта қалады [16, 29б].
Логикалық операциялардың қалыптасу деңгейі бойынша автор 4 топқа бөледі:
Бірінші топ балалардың вербальді және вербальсіз логикалық операцияларының қалыптасу деңгейі жоғары, сөйлеу тілі қалыпты дамыған балалардың көрсеткіштеріне сәйкес келеді, танымдық белсенділігі, тапсырмаға қызығушылығы жоғары, бағытты әрекеті тұрақты жоспарлы.
Екінші топ балаларының логикалық операцияларының қалыптасу деңгейі жас ерекшелігіне сай емес, төмен. Сөйлеу белсенділігі төмен, балалар сөздік нұсқауды қабылдағанда қиналады, қысқа уақытта есте сақтаудың көлемі шектелген, сөздер қатарын есте сақтай алмайды.
Үшінші топ балаларының бағытты әрекеті бұзылған, ол вербальді және вербальсіз тапсырмаларды орындағанда байқалады. Оларға зейінді шоғырландыруының жеткіліксіздігі, танымдық белсенділік деңгейінің төмендігі, қоршаған орта туралы түсініктерінің аздығы, себеп-салдар байланыстарын түсінудегі қиындықтар тән. Алайда, логопед тарапынан тиісті көмек көрсетілген болса, балалардың абстрактілі түсініктерді меңгеруге қажетті әлеуеттік мүмкіндіктері жақсарады.
Төртінші топ балаларына логикалық операциялардың жетілмеуі тән. Балалардың логикалық әрекеті өте тұрақсыз, жоспарлауы жоқ, танымдық әрекеті төмен, тапсырмаларды дұрыс орындауын қадағалай алмайды. Бірқатар авторлар ЖСТД балалардың зейін көлемінің және оның тұрақтылығының жеткіліксіздігін, оның таратуының мүмкіндігі шектеулігін айтады. ЖСТД балалардың мағыналық, логикалық есте сақтауы сақталғанымен, вербальді есте сақтауы төмен, есте сақтаудың өнімділігі төмен. Олар күрделі нұсқауларды, тапсырмалардың элементтерімен кезектілігін ұмытып қалады.
Сөйлеу тілі бірінші деңгейіндегі балалардың есте сақтау белсенділігінің төмендігі танымдық әрекеттің даму мүмкіндіктерінің шектеулігімен бірге жүреді. ЖСТД балалар күрделі жағдайларда затта көріп тану кезінде заттың бейнесін белгілі бір қиындықпен қабылдайды, оны тану үшін балалар көп уақытты қажет етеді, жауап беру кезінде сенімсіздік байқалды және затта танып білу кезінде қателер жібереді. Үлгімен сәйкестендіру тапсырмасын орындаған кезде олар бағдарлаудың қарапайым формаларын қолданады. Мысалы, ЖСТД балалар модельді перцепциялық әрекет бойынша тапсырма орындағанда көріп салыстыру тәсілін аз қолданды. Балалардың көріп қабылдауын зерттеу нәтижесінде ЖСТД балаларда оның жеткіліксіз қалыптасқаны байқалады. Мнестикалық зерттеу нәтижесінде ЖСТД балалардың сөздік нұсқауды есте сақтауы сөйлеу тілі қалыпты балалармен салыстырғанда нашар екені анықталды.
Зейінін зерттеу нәтижесі ЖСТД балалар тез шаршағыш, экспериментатор тарапынан мадақтау, көмекті қажет ететін көрсетті. Сонымен, ЖСТД балаларда сөйлеу тілі қалыпты дамыған құрдастарымен салыстырғанда, көріп қабылдауы кеңістікте бағдарлауы, зейіні, есте сақтауы төмен екені байқалады. ЖСТД балалар енжар, қатынас жасағанда сөзді бірінші бастамайды.
Ю.Ф. Гаркуша және В.В. Коржевина (2001 ж.) зерттеулерінде көрсеткендей:
oo ЖСТД мектепке дейінгі жастағы балаларда қарым-қатынас жасаудың, мотивациялық-тұтынушылық аяның жетілмегендігі байқалады;
oo Аталған қиындықтар сөйлеу тілі және когнитивті бұзылыстар кешенімен байланысты;
oo 4-5 жастағы балалардың ересектермен қатынас жасауының негізгі түрі ситуативтік-іскерлік болып табылады, яғни жас ерекшелігіне сай емес.
ЖСТД балаларға жалпы соматикалық әлсіздігімен қатар қимыл аясының дамуындағы кейбір кешеуілдеулер тән; қимылдарының тепе-теңдігі әлсіз, қимыл орындау жылдамдығы мен дәлдігі төмен. Сөзбен нұсқау бергендігі қимылдарды орындауда балалар өте қиналады. Г.Р. Шашкина, Л.П. Зернова, И.А.Зимананың (2003) зерттеулері бойынша, ЖСТД балаларда моторикасының барлық түрлерінде - жалпы, мимикалық, ұсақ және артикуляциялық қимылдардың тепе-теңдігінің жеткіліксіздігі байқалады. ЖСТД ІІІ деңгейіндегі балаларды моторлы аясын тексеру нәтижесі бойынша үш топқа бөлуге болады:
Моторлы аясының даму деңгейі төмен -23,5 %;
Орта деңгейдегі -28,55 %;
Жоғары -48 %.
Моторлы аясының даму деңгейі төмен балаларда қимылдың бір түрінің екіншісіне ауысуда қиындықтар кездеседі, қимылдардың статикалық және динамикалық тепе-теңдігі жеткіліксіз, қимылды есте сақтауы жеткіліксіз және ерік зейінінің деңгейінің төмендігі байқалады [17, 81б].
Моториканың даму деңгейі орташа балаларда кейбір сынақтарды орындаған кезде қосымша қимылдар жасауы байқалады, тапсырма орындау үшін олар ұзақ уақытты қажет етеді. Сөздік нұсқау бойынша тапсырмаға қарағанда, тапсырманы көрсету бойынша орындауы жоғары. Моторикасының дамуы жоғары деңгейдегі балалар жас мөлшеріне жақындатылған: ұсақ және артикуляциялық моторикасы жақсы дамыған. Мұны, мктепалды даярлық топ балаларымен түзету жұмысы ұзақ уақыт жүргізілгендікпен түсіндіруге болады.
Мектеп жасындағы ЖСТД балалар сөйлеу мүмкіндіктері шектеулі балаларға арналған арнайы мектептерде оқиды. Оқытудың мазмұны мен әдістемелері оқушылардың сөйлеу тілінің даму заңдылықтарын ескере отырып құрастырылған.
Ондай балаларда сөйлеу тілінің барлық компоненттерінің жүйелі бұзылуы байқалады. Сөз қоры шектелген, дыбыс айтуы бұзылған, фонематикалық қабылдауы жетілмеген, ауызша сөйлеу тілі жағдайға (ситуацияға) байланысты, байланыстарып сөйлеуі қалыптаспаған, тұрақты аграмматизм кездеседі. Сонымен қатар тілдің қатынас, жалпылама, реттеуші функциялары кешеуілдеп қалыптасады[18, 88б.].
Сөйлеу тілі дамуының 4-деңгейіндегі балалар идиоматикалық айтылудың ауыспалы мәнін түсінуде қиналады: алтын күз, алтын алақан, ыстық жүрек т.с.с. Аталған қателер бірнеше рет тиянақты, сапалы түрде тексеру және лексикалық материалды кеңінен қолданғанда ғана айқындалады. Төртінші деңгейде лексикалық-грамматикалық дамудың ерекшелігі қалыпты дамумен салыстырғанда анық көрінеді. Балалардың сөйлеу тілінің даму барысындағы оң өзгерістерге қарамастан, балалардың байланыстырып сөйлеу тілін меңгерудегі айтарлықтай өзгерісті байқай отырып, логопедиялық тәсілдерді пайдалану дифференциалды түрде болып, жұмыс барысын осыған орай құру қажет болады. ЖСТД көмескі түріндегі (4-деңгейдегі) мектеп жасына дейінгі балалардың мектепке дайындығын тексеру нәтижесінде көру - моторлы координациясының, естіп және көріп-есте сақтауының жеткіліксіздігіне, қолдың ұсақ моторикасының, сукцессивті функциялардың бұзылғандығына көз жеткізуге болады. Әрине, осының барлығы ертең баланың мектептегі үлгерімінің төмен болуына әкелетіні сөзсіз. Сондықтан осының барлығын логопед түзету жұмысын ұйымдастырғанда ескеруі қажет. Қазіргі уақытта мұндай сөйлеу тілі дамымауын ЖСТД 4-деңгейі деп белгілейтін болды (Т.Б. Филичева). Бұл деңгейдегі балалар ең алдымен, өз ойларын түйіндеп айта алмаумен сипатталады. Берілген тақырып, сурет, сюжетті суреттер сериясы бойынша, тіректі сурет схемасы бойынша әңгіме құрастыру кезінде, жүйелі логикалық ой бағыты бұзылып, ортасында тоқтап қалып, негізгі түйінін айтпай кетеді және жеке эпизодтарды қайталай береді. Әңгімелеуінде балалар аз ақпарат беретін жәй және жайылма сөйлемдерді қолданады [19, 302б.]. 4-деңгейдегі балалар өз ойларын жоспарлай алмайды, тіл құралдарын іріктеуде қиналады. Осы деңгейдің барлық балаларын Т.Б. Филичева (1999) екі топқа бөледі.
4 жаста дыбыстардың айтуы тұрақсыз болады. Ысқырық дыбыстардың айтылуында тісаралық сигматизм байқалады. Жеке ызың дыбыстар дұрыс айтылады. Сонорлы р, л дыбыстары әліде дұрыс айтылмайды, олар й, в дыбыстарына алмастырылып айтылады. Ысқырық, ызың және к, г, х дыбыстары 5-6 жастағы балада қалыптасқан болуы керек. Ал артикуляциясы күрделі р дыбысы 7 жасқа дейін қате айтылуы мүмкін. Сөйлеу тілінің сөздік қорының дамуы: алғашқыда бала тек қана сөздің номинативтік функциясын менгереді. Сонымен қатар етістіктерді қолдана бастайды. Кейін басқа да грамматикалық категорияларды игереді: сын есім, есімдік, үстеу. А.Н. Гвоздевтің айтуы бойынша 3 жастағы балада грамматикалық негізгі категориялары толық қалыптасады. 4 жастағы бала өз тілінде жай және күрделі сөйлемдерді қолданады. 5 жастағы бала қосымша сұрақтарсыз тыңдаған әңгіменің мазмұнын өз бетімен айтып бере алады. Осы жаста баланың фонематикалық қабылдау қабілеті де дамиды: алғашқыда бала дауысты және дауыссыз дыбыстарды, кейін-жіңішке және жуан дауыссыздарды, сонорлы, ысқырық, ызың дыбыстарды ажырата бастайды. 4 жасында қалыпты дамыған бала ана тілінің барлық дыбыстарын ажырата алуы керек, яғни оның фонематикалық қабылдау қабілеті толығымен дамыған болуы қажет.
Сөйлеу тілінің грамматикалық құрылысының дамуы үш кезеннен тұрады: аморфты түбір-сөздерден тұратын сөйлемдер (1 кезең), сөйлемнің грамматикалық құрылысын игеру (2 кезең), ана тілінің морфологиялық жүйесін игеру (3 кезең).
Мектеп жасына дейінгі кезең (3-7 жасқа дейін). Бұл кезеңде баланың сөйлеу тілі дамуының ерекшелігі - сөйлеу тілін саналы түрде игеруі. Балалар дыбыстық талдауды, грамматикалық ережелерді толығынан меңгереді. Сөйлеу тілінің жаңа түріне-жазбаша сөйлеу тіліне бастаушы роль беріледі. Сонымен, мектеп жасында баланың сөйлеу тілінің қайта құрылуы байқалады - тіл дыбыстарын қабылдап, ажыратудан бастап сөйлеу тілінің барлық құралдарын саналы түрде қолдануы. Әрине, әр кезең келесі кезеңге бір қалыпты ауысады. Баланың сөйлеу тілінің дамуы қалыпты және уақытынша өту үшін, оған жағымды жағдай болу керек: баланың соматикалық және психикалық денсаулығы мықты болуы; ойлау қабілеті қалыпты; есту және көру қабілеті қалыпты; қоршаған сөйлеу ортасы дұрыс болуы керек [20, 160б.].
Шетел ғалымы П. Менюк сөйлеу тілінің дамуын өзгеше қарастыра отырып, оны 5 кезеңге бөледі: бірінші кезеңде (сөйлеу тілі шыққанға дейіннен, былдырға дейін) айқай мен алғашқы вокализациясы бастапқы болады. Бұл кезеңде негізгі назар дауыс реакцияларының интонациялық сипатына аударылады. Баланың айқайына анасының жауабының маңыздылығы зор екенін ескереді. Сөйлеу тілі дамуының бірінші кезеңінде балалардың акустикалық тітіркендіргіштерді ажырату мүмкіндіктері байқалады.
Екінші кезең - былдыр кезеңі. Бұл кезде балада дыбыстық белсенділігі дамиды, өз айқайын бақылай бастайды, әрі қарай есту түйсігінің (есту анализаторы арқылы әр түрлі дыбыстарды қабылдап, ажыратып, бойға сіңіру процесі) дифференциациясы байқалады.
Үшінші кезең - бір сөздік деңгейде қарым- қатынасқа түсу. Осы бастан баланың сөйлеу тілінің нақты дамуы басталады. Сөйлеу тілін қабылдауында да, сөйлеуінде де сапалы өзгерістер байқалады. Балада айтылған сөздің ұзақтылығын байқай алатын мүмкіншілік туады. Моторлы және сенсорлы сөйлеу тіл арасында алғашқы рет өзара байланысы пайда болады.
Төртінші кезең - екі сөздік деңгейде қарым-қатынасқа түсу. Бұл синтаксистің дамуының бастауыш кезеңі. Сөйлеу тілінің грамматикалық категорияларын меңгеруі бесінші кезеңде басталады.
Қарастырылған кезеңдерге бөлу сөйлеу тілінің дамуының кешеуілдеу және бұзылуының механизмін түсінуге мүмкіншіліктерін кеңейтеді.
Байланыстырып сөйлеу тілі - өз алдына жалпы сөйлеу тілінің күрделі түрі болып табылады. Байланыстырып сөйлеу - тек қана сөйлемдердің тізбегі емес, ол сөйлемдердің бір - бірімен тиянақты, белгілі бір ретпен, кезектілікпен, мазмұны жинақы құрастырылған сөйлемдердің жүйесі. Бірақ, өз ана тілін білген адам, тек сөйлеп қана қоймайды, ол өз ойын байланыстырып сөйлеу тілі арқылы жеткізе біледі [21, 16б.].
Балалардың сөйлеу тілін қалыптастыру үшін, ересек адамдармен эмоционалды қарым-қатынас жасауға, заттық және әр түрлі ойын әрекеттерінде, ойлау әрекетінің көрнекі-заттық түріне, естуіне, көруіне, иіс сезуіне, қоршаған ортаны бағдарлауына үлкен назар аудару қажет. Осымен бірге ересек адамның сөйлеу тілі баланың фонематикалық есту қабілетінің, белсенді сөз қорының, сөздің мағынасын түсінуінің дамуына өз үлесін қосады.
Сөздік қор мен грамматикалық қатардың дамуы қайталау арқылы меңгеріледі. Баланың грамматикалық қатардағы тілді меңгеру процесі күрделі және көпқырлы екенін сипаттай келе А.И. Гвоздев ең алдымен баланың нақты және оңай категорияны тез меңгеретіндігін жазды.
Балалар заттың атын атап айта білуімен қатар, оны сипаттай білулері қажет. Т.А.Фотекованың айтуынша, байланыстырып сөйлеу тілінің қалыптасуында, сөйлеу тілі мен ақыл ойдың дамуын анық көрсететін тығыз байланыс болады. Әрбір жеке адамның сөйлеу тілі, ойлау әрекетінің ерекшелігіне, темпераментіне, жан-жақтылығы мен басқа да психикалық даму жақтарына байланысты ерекшеленеді. Сөйлеу әрекетін әр түрлі танымдық әркеттерімен, әсіресе ойлауымен байланысты қарастыру жөн. Сондықтан да сөйлеу тілі ойлаудың негізгі құралы болып табылады.
Белгілі бір хабарды, мәліметті ауызша байланыстырып сөйлеу тілі арқылы жеткізу үшін, семантикалық ережелерді ескеру қажеттілігі туындайды. Олар сөздердің байланысын оның мағынасымен анықтайды. Нәтижесінде сөздер алынып, хабарлама немесе мәлімет қысқа да, нұсқа айтылады [22, 277б.].
Сөйлеу тілінің күрделі жағына ауызша байланыстырып сөйлеуді жатқызамыз. Оған мағыналық, құрылымдық сөйлеу тіл бөлімдері тән. Басқаша айтқанда, ауызша байланыстырып сөйлеу - бір немесе бірнеше сөйлемнен тұратын бірғана тақырыпқа бағытталған және нақты күрделі құрылымды иеленетін біртұтас сөйлем жүйесі. Байланыстырып сөйлеу сөйлем сияқты жоғарғы деңгейде комуникация қызметін атқарады. Ауызша байланыстырып сөйлеу екі жақты үрдіс ретінде жүзеге асады: сөйлеу дағдылары (экспресивтті сөйлеу тілі) және өзгелердің сөйлеу тілін түсіну дағдылары (импрессивті сөйлеу тілі). Экспресивті сөйлеу формалары екі түрге бөлінеді: монологты және диалогты сөйлеу тілі.
Ойды байланыстырып сөйлеу арқылы жеткізе білудің бір түрі, үнсіз іштен сөйлеу болып табылады. Ол да байланыстырып сөйлеу тілінің бір түріне жатады. Бұл механизм психологияда - іштен сөйлеу деп аталады. Осы әрекетті жүзеге асырып барып, дұрыстылығына көз жеткізгеннен кейін ғана, өз ойын ауызша байланыстырып сөйлеу тілі арқылы жеткізуге болады [23, 232б.].
Л.С.Выготский диалогтың, сөйлеудің, әңгімелесудің жаңа түрткісінің әрбір сәті ауызекі сөйлеуді құрады деп жазды. Әңгімелесуді ұйымдастыру кезінде баланың сөйлемдерді толық айтуына, сондай-ақ сөйлеу байланысын оқуға даярлаудың жолының бірі диалогқа талаптану керек. Ауызша сөйлеу тілінің байланыстылығы лексикалық, грамматикалық, интонациялық әдістерді дұрыс қолдану арқылы жүзеге асады. Оларға есімдік, есімдікпен үстеу тіркесі, шылау, көмекші сөздер, етістіктің шырайлары, кірме сөздер, толық емес сөйлемдер, лексикалық бірлікті жеке-жеке қайталау, фразалы синонимдер, әртүрлі интонациялар жатады. Грамматикалық сабақтарда байланыстырып сөйлеу тілін дамытудың негізгі ағымына мәтіннің грамматикалық, синтаксистік және орфографиялық талдаулары жатады. Байланыстырып сөйлеу тілін дамытуға бағытталған жұмыс түрлері балабақшаларда тіл дамыту сабақтарында диалогты ұйымдастырудан басталады.
Ауызша байланыстырып сөйлеу тілінің мынадай түрлері қолданылады: сұрақтарға толық, кең көлемді жауап беру, оқылған ертегі, мәтінді қысқаша шолып айту, суреттерге қарап өз тәжірибе негізіне сүйене отырып сөйлем құрастыру, бақылаудағы объектіні суреттеу.
Сосын әңгімелеу түрін көрнекіліктерді біртіндеп азаю тәртібінде орналастыру:
* Көрсетілген іс-әрекет бойынша әңгімені айтып беру;
* Көрсетілген іс-әрекет бойынша әңгіме құру;
* Фланелографты қолданумен әңгіме құру;
* Сюжетті суреттер қолданумен әңгіме құру;
* Бір сюжетті суретті қолданумен әңгімені айту;
* Бір сюжетті суреттен әңгімені айту.
Ауызша байланыстырып сөйлеу тілін қалыптастыру, дамыту тапсырмалары келесі міндеттерді орындау қажет:
Оқушыларда сөйлеу қажеттілігін туындату. Бұндағы ең басты маңызды фактор, түрткі - қызығушылық. Балалардың игеріліп жатқан материалға қызығушылығы. Басқа сөзбен айтқанда заттар мен құбылыстарды қабылдау баланың тек интеллектуалды ғана емес, эмоционалды сферасын да қамту қажет.
Тұжырымдағы логикалық байланысы мен жұмыс. Тіл дамыту сабақтарында мәтіннің мазмұнының логикалық байланысы сюжетті сурет сериясымен жүзеге асады.
Тұжырымдамаға тән тілдік құрылым. Бұл міндеттердің шешімі балалар ең алдымен өздеріне қажетті сөздік пен синтаксистік құрылымды игереді. Екіншіден, олар арнайы тілдік құралдарды игереді. Бұл талаптар сөздік жұмыс көмегімен орындалады, яғни балалардың сөздік қорын дамыту, молайту жұмыстары. Тұжырымдау мақсатында балалар алдына нақты нұсқау беру және сол нұсқау негізінде әңгіме құралады.
Тұжырымдауды ұйымдастыру. Бұл құрылған зат бөлімдері немесе сурет, сызбалар негізінде жүзеге асады. Сөйлеу тіл іс-әрекетін қажетті деңгейде белсендіруді қысқа мәтін ретінде жүзеге асыруға болады. Сурет кезектілігін айтуда балаларға 3-4 сөйлемді кезегімен айтуға мүмкіндік береді.
Көптеген авторлар (Р.Е. Левина, Б.М. Гриншпун, Т.Б. Филичева) сөйлеу тілі дамымаған балалардың коммуникативті дағдыларының қалыптасуындағы қиындықтар орын алатынын дәлелдеген. Қарым-қатынас жеткіліксіздігі өз алдына танымдық және сөйлеу - ойлау әрекетіндегі қиындықтарға алып келеді. ЖСТД балаларға қарым-қатынас жасау қажеттілігінің төмендігі, диалогтық және монологтық сөйлеу тілдерінің қалыптаспауы, қатынас жасауға қызығушылығының жоқтығы, қатынас жағдайында бағдарлау білігінің аздығы тән. Баланың өз бойындағы кемшілікке теріс көзқарасы, оның қарым-қатынасқа тез түсуіне кедергі болады. Баланың жетілмеген сөйлеу тілін дамытуға бағытталған логопедиялық жұмысты ұтымды ету мақсатымен, түзете - оқыту жұмысы мазмұнында мектеп жасына дейінгілердің коммуникативтік білігін өсіруді алдын ала қарастырған жөн.
Арнайы мектеп оқушыларының сөздік ойлау қабілетін зерттеуде (И.Т. Власенко, 1990) өзінің психологиялық механизмі жаңынан ойлау бұзылуымен емес, тіл дамуының жүйелі жеткіліксіздігімен байланысты ерекшеліктер анықталды. Сөз бен заттық бейненің сөйлеу - ойлау байланысын іштей тағайындау бұл балаларда ішкі сөйлеу механизімінің қалыптаспауы салдарынан бұзылады.
ЖСТД балаларды психологиялық-педагогикалық диагностикалау барысында алынған мағлұматтар логопедтің осы балалармен оқу процесін ең тиімді жүйе бойынша жоспарлауға және әр балаға арналған түзетудің жеке әдістерімен тәсілдерін іріктеуге мүмкіндік береді [24,415 б].
1.2 Мектеп жасына дейінгі III деңгейдегі ЖСТД бар мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу тілінің дамуы.
Баланың сөйлеу тілінің дамуы үш айдан басталады, гулеу кезеңінен. Бұл баланың дыбыстарды айтуға сөйлеу аппаратының белсенді дайындық кезеңі. Бір мезгілде сөйлеуді түсіну процесі жүреді, ең алдымен бала сөйлеу интонациясын, содан кейін заттар мен әрекеттерді білдіретін сөздерді ажыратады [25, 98б].
Қарым-қатынас құралы ретінде сөйлеуді меңгеру үш негізгі кезеңде өтеді. Бала өмірінің алғашқы жылы, ересектермен қарым-қатынас экспрессивті-мимиялық құралдардың көмегімен жүзеге асырылады. Бұл кезеңде негізгі назар дауыс реакцияларының интонациялық сипатына аударылады. Баланың айқайына анасының жауабының маңыздылығы зор екенін ескереді. Сөйлеу тілі дамуының бірінші кезеңінде балалардың акустикалық тітіркіндіргіштерді ажырату мүмкіндіктері байқалады. Осы кезеңде бала қоршаған ересектердің сөйлеуін түсінбейді, бірақ мұнда кейіннен сөйлеуді меңгеруді қамтамасыз ететін жағдайлар қалыптасады. Екінші кезеңде бала ересектердің қарапайым сөздерін түсіне бастайды және өзінің алғашқы сөздерін айтады - бұл сөздің пайда болу кезеңі. Келесі кезеңде сөйлеу ойлау құралы ретінде әрекет етеді. Сөз, осылайша, психологиялық сөйлеу бірлігі қарым-қатынас құралы ғана емес, сонымен қатар - жалпылау.
Мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамыту мәселесі өте өзекті және қызықты болып табылады, себебі байланыстырып сөйлеу адам өмірінде үлкен рөл атқарады. Байланыстырып сөйлеуді дамыту балалардың лингвистикалық дамуының негізгі міндеті болып табылады. Байланыстырып сөйлеу деп логикалық, дәйекті және дәл, грамматикалық дұрыс және бейнелі түрде жүзеге асырылатын белгілі бір мазмұнның толық баяндалуы түсініледі. Байланыстырып сөйлеу ойлаудан ажырамайды: байланыстырып сөйлеу - бұл байланыстылық ойлар. Байланыстырып сөйлеуде баланың ойлау логикасы, оның қабылетін ұғыну және оны дұрыс жеткізе білу қабілеті көрсетіледі. Соған байланысты, бала өз ойларын құрастырып жеткізуден, оның сөйлеу даму деңгейін көруге болады [26, 113б]. Өз ойларын байланыстыра, дәйекті, дәл және бейнелі баяндай білу эстетикалық дамуға да әсер етеді: қайта баяндау кезінде, өз әңгімелерін құрастыру кезінде, бала көркем шығармалардан алынған бейнелі сөздер мен өрнектерді пайдалануға тырысады. Өз ойын мазмұндағанда қызықты айта білу және тыңдаушыларды (балалар мен ересектерді) қызықтыра білу балаларға ашық болуға, ұялшақтықты жеңуге, өз күшіне деген сенімділікті дамытуға көмектеседі. Балалардың мәнерлі байланыстырып сөйлеуінің дамуын оның кең түсінігінде сөйлеу мәдениетін тәрбиелеудің маңызды буыны ретінде қарастыру қажет. Сөйлеу мәдениетінің дамуы мектепке дейінгі балалық шақтан бастан іргетасы қаланады. Байланыстырып сөйлеуді дамыту сөйлеу дамуының қалған міндеттерін шешуден ажыратылмайды: сөздік қорды байыту және белсендіру, сөйлеудің грамматикалық құрылысын қалыптастыру, сөйлеудің дыбыстық мәдениетіне дамыту. Осылайша, сөздік жұмыс барысында бала қажетті сөз қорын жинақтайды, біртіндеп сөзде белгілі бір мазмұнды білдіру тәсілдерін меңгереді және өз ойын дәл әрі толық жеткізе алады.
Сөйлеудің екі негізгі түрі белгілі: диалогтық және монологтік. Олардың әрқафйсысының өз ерекшеліктері бар. Мысалы, диалогтық сөйлеудің өту формасы (екі немесе бірнеше адамның әңгімесі, сұрақ қою және оларға жауап беру) толық емес бір күрделі жауап беруге итермелейді. Толық емес сөйлем, лепті сөйлем , одағай, жарқын интонация, мәнерлілік, қаттылық, мимика және т. б. - диалогтық сөйлеудің негізгі белгілері. Диалогтық сөйлеуде, естілген сұраққа сәйкес жауап құру, әңгімелесушіні толықтыру және түзету білігі ерекше маңызды. Монологиялық сөз баяндаудың жекелеген буындарының толық, толық, анық, өзара байланысын сипаттайды. Монолог, әңгіме, түсініктеме сөйлеушінің сөйлеу мазмұнына және оның ауызша безендірілуіне аса назар аударуды талап етеді; бұл ретте сөздің тірілігі мен шынайылығы сақталуы өте маңызды. Орта және мектепке дейінгі ересек жастағы балалар монологтық сөйлеудің негізгі түрлерін меңгереді - әңгіме және мазмұндау [27, 272б]. Тіл дамыту біздің қоғамдағы өзекті мәселе болып отыр. Бұл жұмыс мектеп жасына дейінгі балалармен айналысатын педагогтардың үлкен жауапкершілігі болып саналады.
Байланыстырып сөйлеу тілдің бай сөздік қорын, тілдік заңдар мен нормаларды, яғни грамматикалық құрылымдарды, тілдік материалды іс жүзінде қолдана білуді меңгеруді, дәлірек айтқанда, дайын мәтіннің мазмұнын толық, байланыстыра, дәйекті және түсінікті жеткізе білу немесе өз бетінше байланысты мәтінді жасай білуді меңгеруді көздейді.
Сөйлеу еліктеу бойынша дамиды, сондықтан осы кезеңде оны қалыптастыруда үлкен рөлді баланы қоршаған ортада ересектердің ойларын анық, толық, түсінікті сөйлеуі үлкен рөл атқарады. Заттардың атын, сөздерді бұрмаламай, еліктемей, балаларға дұрыс айту керек. Бұл кезеңде пассивті сөздік дамыту қажет. Біртіндеп балада белсенді сөздік дамиды. Екі жасқа қарай балалардың белсенді сөздігі 250-300 сөз. Осы уақытта фразалық сөз қалыптасады. Басында бұл 2-3 сөзден тұратын қарапайым фразалар, содан кейін біртіндеп үш жасқа қарай олар күрделенеді. Белсенді сөздік 800-1000 сөзге жетеді. Сөз қарым-қатынастың толыққанды құралы болып табылады. Сөйлеу қалыпты дамығанда 5-6 жастағы балада дыбыс айтудың физиологиялық бұзылыстары өздігінен түзетіледі. Қалыпты жағдайда сөйлеудің реттеуші функциясы мектепке дейінгі жастартың соңғы кезеңдерінде пайда болады және ол баланың мектепке оқытуға көшуі үшін үлкен маңызға ие. Л. С. Выготский бастапқыда жоспарланған сөз өз формасы бойынша сыртқы болып табылатынын, содан кейін оның ішкі жоспарға ауысатынын көрсетті.
Сөйлеудің реттеуші функциясын қалыптастыру баланың өз әрекетін ересек адамның сөйлеу нұсқаулығына бағыну қабілетінің туындауына әкеледі.
Сөйлеудің кез келген бұзылуы баланың іс-әрекеті мен мінез-құлқына әсер етуі мүмкін. Нашар сөйлейтін балалар уақыт өте өз кемшілігін түсініп, соның әсерінен тұйықталып, ұялшақ, өзіне сенімсіз бола бастайды. Сөздік қоры шамадан тыс шектелген бұндай балалар заттардың және қимыл-әрекеттердің сыртқы түрлеріне немесе олардан шығатын дыбыстардың ұқсастығына қарап, өздерінің былдырлаған тілімен барлығына бір сөзбен ат қойып алып түсіндіреді. Мысалы: дөдөт - машина, машинамен кетті, келді және т.б. Сонымен бірге қимыл-іс әрекеттерді білдіретін сөздерді заттың атымен орнын алмастыра беретін жағдайларда байқалады. Мысалы: адас - қарындаш, жазу, сурет салу; тәй - шай, тамақ ішу.
Сөйлеу тілі дамымаған баланың кейде бір сөзді сөйлемде де пайдаланатын ерекшелігі болады. Бір сөзді сөйлемдегі сөздің түбірі бұзылып тұлғасыз айтылатын жағдай, сөйлеу тілі дұрыс дамыған балада да байқалуы мүмкін. Бірақ ол тек 5-6 айға ғана созылады, оның үстіне ондай сөздер онша көп болмайды. Сөйлеу тілі қатты тежеліп өте баяу дамығанда бұл мерзім ұзақ уақытқа созылады. Сөйлеу тілі дұрыс дамыған бала сөздерді байланыстырып сөйлем құрап айтуды ерте пайдалана бастайды. Сөздердің ішінде тұлғасыз сөздер де араласып айтылып кетуі мүмкін, бірақ оларды біртіндеп түзетіп дұрыс айтуға дағдыланып кетеді.
Сөйлеу тілі жалпы дамымаған баланың да сөйлемінің көлемі 2-4 сөзге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz