Өлеңді сөйлем - ерекше сөйлем

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 2
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.4
1 Қaзaқ тiлiнiң поэзия синтaксисi теориясы мәселелерi
1.1 Қaзaқ тiлiнiң поэзия синтaксисi теориясының зерттелуi және Aбaй шығaрмaлaры тiлiнiң синтaксисi
1.2 Қaзaқ поэзия синтаксисінің құрылымдық бірліктері
2 Әмірхан Балқыбек шығармалары ның синтаксистік ерекшеліктері
2.1 Әмірхан Балқыбек поэзиясы синтaксисiндегi тұрaқты тiркестердiң ерекшелiктері
2.2 Әмірхан Балқыбек поэзия синтaксисiндегi инверсиялық көрiнiстер
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 32
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33

І. Кіріспе. Тақырыптың өзектілігі (2-3 абзац).
Жұмыстың мақсат-міндеттері (3-4 сөйлем).
Жұмыстың теориялық-әдіснамалық негіздері (1-2 сөйлем).
Мұнда қандай еңбектерді бастамаға алғаныңызды жазасыз.
Зерттеудің әдістері (жүйелеу, баяндау, салыстыру т.б.)
Жұмыстың теориялық-практикалық маңызы. (Яғни, нәтижелерді, жаңалықтарды қай жерде пайдалануға болатындығы жазылады).
Кіріспенің жалпы көлемі 3 беттей болуы керек.

Негізгі тақырыбымызған келместен бұрын, өлең синтаксисін арнайы өз алдына сөз ету қажеттігі бар. Әрине, өлеңді сөйлем (өлең тілі) - жалпы тілден тыс, бөлек тұрған дүние емес, өлең де қарым-қатынас құралының бір түрі ретінде келіп, тілдің жалпы зандарына бағынады. Сөйте тұра поэзиялық шығармалардың өзіне тән, яғни өлең құрауға қатысатын өз заңдары және болады. Бұл заңдар ырғақ, ұйқас, шумақталу, интонациялық-мелодиялық құбылыс тәрізді өлең белгілеріне қарай пайда болады. Қысқасы, өлең тілінің қара сөз (проза) тілінен өзгешеленетін құрылымдық ерекшеліктері бар. Ол ерекшеліктер жалғыз синтаксис саласын қамтымайды, структурные своеобразия стихотворной речи выражаются как в специфических свойствах ее звукового лада, звуковой систематизации, ее синтаксического строения и членения, так и в отличиях словоупотребления и словесной семантики
Осы ерекшеліктердің ішінде біздің қазіргі назар аударып отырғанымыз - өлеңнің, оның ішінде Абай поэзиясының синтаксистік құрылысы. Өлеңнің синтаксисі атты тақырып орыс филологиясында едәуір жиі сөз болып келеді. Н.С.Поспеловтің Пушкин өлеңдерінің синтаксистік құрылысын талдаған арнаулы еңбегі сияқтыларды былай қойғанда, Б.В.Томашевский, В.М.Жирмунский, Л.И.Тимофеев, В.В.Виноградов, Л.В.Щерба, Г.О.Винокур, Ф.Е.Корш, О.Брик, В.Брюсов, Ю.Тынянов т.б. тәрізді зерттеушілердің жұмыстарында өлең синтаксисіне қатысты жеке талдаулар мен пікірлерді, тұжырымдар мен топшылауларды табамыз. Бұлар көп ретте бізге теориялық және методологиялық жағынан басшы материал болғанын білдіреміз.
Қазақ филологиясында күні бүгінге дейін белгілі бір ақын өлеңдерінің немесе жеке поэзиялық шығармалардың синтаксистік құрылысын арнайы зерттеген монографиялық еңбек жоқ. Бірақ жалпы өлең құрылысына немесе өлеңнің жеке белгілеріне арналған жұмыстарда поэзия тілінің синтаксистік құрылысы, әсіресе, оның жеке мәселелері жайында айтылған пікірлер мен талдаулар бар. Бұлардың ішінде, әсіресе, проф. Қ.Жұмалиев қазақ өлеңінің табиғатына жиірек үңіліп, бұл салада көптеген пікір-тұжырымдар мен талдаулар ұсынғанын атаймыз. Сондай-ақ І.Жансүгіров, М.Әуезов, С.Мұқанов, Е.Ысмайылов, Б.Кенжебаев, Ы.Дүйсенбаев, Т.Нұртазин, Ғ.Мүсірепов, 3.Ахметов, М.Хамраев т.б. тәрізді әдебиетші және жазушылар мен Қ.Жұбанов, Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, І.Кеңесбаев, Х.Махмудов, М.Балақаев, Т.Қордабаев, Ғ.Мұсабаев тәрізді тіл мамандарының әр кезде, үлкенді-кішілі әр алуан жұмыстарында қазақ өлеңінің құрылысы, ондағы жеке сөздер мен тұлғалардың қолданысы, өлеңнің ырғақ, ұйқас, өлшем сияқты шарттары сөз болады.
Өлеңнің синтаксистік құрылысын талдауда, ең алдымен, өлеңнің жалпы белгілері мен жеке жайттарын танып білу аса қажет. Сондықтан біздің бұл жұмысымызға жоғарғы аталған зерттеушілер мен мамандардың мақалалары мен еңбектері зор көмегін тигізді. Бұлардың ішінде, әсіресе, қазақ өлеңінің құрылысы мен Абай поэзиясының құрылысын арнайы зерттеген құнды еңбек З.Ахметовтің Казахское стихосложение атты кітабы мен мақалаларының біздің бұл талдауларымыз үшін мәні зор болғанын атап өтеміз. Сонымен қатар тілшілер тарапынан өлең синтаксисі тақырыбына тұңғыш қалам тартқан Т.Қордабаевтың Поэзиялық шығармалардың синтаксистік құрылысы атты жұмысын да арнайы атаймыз
Мұнда автор өлең синтаксисінің прозадан ерекше болатындығы туралы өзіне дейінгі орыс, қазақ филологтарының айтқан пікірлерін көрсете келіп, шумақ мәселесіне тоқталады және синтаксистік тұтастық құрайтын компоненттердің бір-бірімен байланысу жолдарын көрсетеді. Сондай-ақ бұл жұмыста зерттеуші ауыз әдебиетінің екі үлкен мұрасы - Қыз Жібек пен Қозы КөрпешБаян сұлу шығармаларының синтаксистік құрылысын талдайды. Осылардың барлығы, біріншіден, өлең синтаксисін, оның ішінде жеке қаламгерлер шығармалары мен жеке нұсқалар (мысалы, эпостық жырлар) тілінің синтаксистік құрылысын талдап, солар бойынша қажетті тұжырымдар айтатын кез туғанын көрсетсе, екіншіден, осы жұмысқа тікелей кірісуге мүмкіндік берді.
Абай өлеңдерінің синтаксистік құрылысын тану арқылы олардың кейбіреулерінің композициялық-тематикалық құрылымын білуге болады. Ал шығарманың тақырыбы мен композициясын ашу қаламгер стилін тануға барып ұштасады. Бұл - жеке мәселе. Жалпыға келгенде, бұл талдаулар, біздіңше, екі түрлі міндетті өтейді, оның біріншісі - қазақ өлеңінің синтаксистік құрылысының проза синтаксисінен өзгешелігі қандай; өлеңнің ұйқасы, өлшемі, композициялық құрылысы және шумаққа бөліну-бөлінбеуі мен синтаксисінің арақатынасы қандай; өлең құрайтын компоненттердің (шумаққа немесе тирадаға ұйымдасқан сөйлемдер мен оның бөліктерінің) бірбірімен іліктесіп, байланысу амалдары қандай - деген мәселелердің сырын ашу. Екіншісі - Абай поэзиясы мен оған дейінгі қазақ поэзиясының синтаксистік құрылысында қандай өзгешеліктер бар, яғни Абай поэзиясының бұл салада қосқаны мен жаңартқаны неде, ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеттің өлең синтаксисі тарауындағы жақындығы мен алшақтығы неде - деген сұрақтарға жауап іздеу
Ол үшін біз ең алдымен өлең тілінің синтаксистік құрылысының ерекшеліктерін сөз еттік. Мұнда жалпы отандық ғылымда, оның ішінде әсіресе орыс филологиясында бірқыдыру орныққан, танымалды қағидаларды қазақ өлеңі синтаксисіне жанастырумен бірге, қазақ тілінің құрылымдық өзгешелігі және қазақ поэзиясының сан ғасырлық дәстүрі нәтижесінде пайда болған өзіндік белгілері мен факторлардың бар екендігін көрсетуге талаптандық. Әрі қарай өзіміз белгілеген негізгі объектілерді жеке-жеке талдадық, атап айтқанда, Абайдың шумақты, шумақсыз өлеңдерінің синтаксистік құрылысы: өлең синтаксисіндегі инверсияның, тасымалдың рөлі мен қызметтері; ұйқасқа қатыстырылған сөздер мен өлең синтаксисінің арасындағы байланыс; өлеңдегі ықшамдау заңының синтаксистегі көрінісі деген жайларды сөз еттік. Өлең синтаксисін талдау үстінде көп сәтте оның композициялық-тақырыптық құрылысын да қоса талдап отырдық. Өйткені өлеңнің синтаксисі көбінесе оның тақырыбы мен идеялық құрылысына тікелей байланысып жатады, сондықтан оның композициясын дұрыс жіктеу синтаксистік құрылысын дұрыс талдауға бірден-бір себепкер болады.
Өлең тілінің синтаксисін сөз ету үшін үлкен екі топ мәселенің бетін ашып алу қажет болады. Бірінші - поэзия тілінің синтаксистік құрылысы дегеннің өзі қандай мәселелерді қамтиды, екінші - өлең синтаксисіне қатысты қандай факторлар бар. Бұл екеуі бір-бірімен тығыз байланысты: мәселелердің алғашқы тобы келесі топтағылардан шығарылып айқындалады. Поэзия тілінің синтаксисін зерттеу өлең тексін классикалық грамматиканың (оның ең шағын түрі - мектеп грамматикасының) схемасына салып, сондағы категориялардың баржоғын, нормалы-нормасызын түгендеп шығу емес екені айдан анық. Өлеңді сөйлемнің синтаксистік құрылымын сөз еткенде, ең алдымен, оның қара сөздегі (әдеттегі) сөйлем құрылымынан түбірлі айырмасын ескеру қажеттігі туады. Өлеңді сөйлем - ерекше сөйлем. Бірақ оның ерекшелігін прозадағы сөйлем құрылымы түп-тамырымен бұзылып, сөйлем нормасына деформация жасалады деп ұғынуға болмайды. Өлеңдегі синтаксис ырғаққа (ритмикаға) байланысты құрылатындығымен ерекшеленеді. Поэт как бы ставит задачу оправдать ритм. Сонымен қатар өлең сөйлемдері буын, бунақ (өлшем - метрика) тәртіптеріне қарай қара сөздегіден басқаша құрылады.
Демек, бұл жерде (өлеңде) кейбір ғалымдар (Б.Эйхенбаум, О.Брик) көрсеткендей, жалаң синтаксис емес, ритмика-синтаксис (дәлірек айтсақ, ритмикалы синтаксис) құбылысын зерттеуіміз керек. Бірақ қайткенде де өлең синтаксисі мен жалпы синтаксис екеуі - екі бөлек дүние емес. Өлең тіл нормасынан шығып кетпейді, соның заңдарына сүйенеді. Керісінше, проф. Қ.Жұбанов дәл айтқандай, ол әдеби тіл нормасын белгілеуге әсерін тигізеді: ...Художественная литература действительно отличается (особенно когда она стихотворна) от обыденной, т.н. рассудочной речи своим синтаксисом, морфологией и лексикой, но тем не менее подчиняется известному закону, более того, задает тон в установлении грамматических законов языка. Қара сөзбен берілген ойымызда сөйлемдер өзара тығыз байланысып, күрделі синтаксистік тұтас дүниелер құрайтын болса, өлеңде оның тармақталуына, тармақтардың ұйқасуына, әсіресе, өлеңнің шумақтарға бөлінуіне қарай ондағы сөйлемдердің бір-бірімен топтасуы тіпті күшті болады: өлеңдегі сөйлемдер өзіне тән әр алуан тәсілдермен берік жымдасып, цементтеліп қалады. Демек, өлеңді фразаны, не сөйлемді, немесе сөйлемдер тіркесін талдағанда, оларды қарапайым (қара сөздегі) синтаксис категорияларына қарай бұтарлай салуға болмайтындығы былай тұрсын, өлең синтаксисін өзіне тән тәсілдерді қоса қамтып зерттеуге мәжбүрміз. Қара сөз синтаксисіне қарағанда, өлеңді сөзде сөйлемдердің бір-бірімен байланысу амалдарында синтаксистік қайталаулар, яғни жарыспалы сөйлемдер тобы болуы тәрізді немесе сөйлем мүшелерінің орналасу тәртібінде инверсия, өлең тасымалы (стиховой перенос) тәрізді өзгешеліктер көзге түседі. Орыс тіліндегі өлең құрылысын зерттеуші Н.С.Поспелов өлең тілінің синтаксисін күрделендіретін алты түрлі факторды ескеруді ұсынады. Олар: 1) өлең тармағындағы сөздердің мейлінше тығыз топталатындығы; 2) өлең тармақтарының бірінен екіншісіне көшкенде, синтаксистік байланыстың әлсірей түсетіндігі және керісінше, вертикаль байланыс дегеннің пайда болатындығы; 3) өлеңдегі сөйлемдерді бір-бірімен байланыстыруда әрқилы тәсілдердің қолданылуы, олардың ішінде шылаулардың байланыстырушылық (присоединительная) рөлі; 4) инверсия мен әртүрлі ұйқастыру тәсілдерінің рөлі; 5) өлең тасымалының синтаксистік қызметі; 6) өлеңнің шумаққа бөліну-бөлінбеуіне қарай тармақтардың өзара бірігу ерекшеліктері. Орыс өлеңінің синтаксисін зерттеген бұрынды-соңды еңбектердің күллісін пайдалана, ескере келе ұсынылған бұл пікірді кәдемізге жарата отырып, барлығын түп-түгел қазақ өлеңінің синтаксистік құрылымына көшіре салуға болмайтындығын көрсетеміз. Өлең табиғаты прозадан өзгеше келетіндігі барлық тілде де бар факт болғанымен, сөз жоқ, өлең заңдылықтары ұлттық болып табылатындығын айтқан пікірлерді біз де қостаймыз. Бұл тұжырымды Б.В.Томашевский Стих и язык деген еңбегінде бірнеше рет қайталап келтіреді. Ритмизируемый материал по природе своей национален, но в общем случае стихотворная система основывается на свойствах родного языка. Как бы ни был специфичен и своеобразен строй стиха, этот строй принадлежит языку и неповторим за пределами национальных форм речи. В этом причина того, что поэзия остается всегда наиболее национальной формой искусства. Егер өлең заңдылықтары ұлттық жеке тіл нормаларынан тыс құрылатын болса, олар дүниежүзіндегі тілдердің бәріндегі өлең үшін ортақ болған болар еді. Шындығында, олай емес. Ортақ заңдар да бар, сонымен қатар әр тілдің өзінің құрылымдық белгілеріне және әдеби дәстүріне орай, сол тілдегі өлеңнің ритмикалықсинтаксистік құрылысында өзіне тән (немесе сол семьядағы тілдердің көпшілігіне тән) өз заңдылықтары және болады. Мысалы, орыс зерттеушілері көрсеткен факторлардың бірқатары қазақ өлеңінде не мүлде есепке ілінбейді, не өте әлсіз, немесе оның белгілі бір дәуірдегі сипаты қазіргіден өзгеше болып келеді. Айталық, өлең тасымалы - орыс поэзиясында XIX ғасырдың өзінде-ақ, мысалы, Абай көп оқыған Пушкинде әлдеқайда кең қолданылған тәсілдің бірі болса, өткендегі қазақ өлеңінде, оның ішінде Абайда, әлдеқайда әлсіз, сирек құбылыс. Бұл - орыс поэзиясындағыдай өлең материалын синтаксистік жағынан ұйымдастыратын негізгі амалдың бірі ретінде көріне алмайды. Сол сияқты орыс өлеңінде тармақтардың жоғарыдан төмен қарай іліктесуі, яғни тармақ басындағы сөздердің тығыз байланысты болып келуі (вертикальная связь строк немесе синтаксическая унизывание по вертикали начальных слов в смежных строках) - өлең синтаксисін талдауда ескерілетін факторлардың бірі. Мысалы, Пушкиннің Медный всадник шығармасындағы: Из тьмы лесов, из топи блат Вознесся пышно, горделиво, - дегенінде Из тьмы... вознесся ...болып, тармақтар басына бір-бірін айқындай түсетін баяндауыш пен соған қатысты пысықтауыш орналасқан. Ал қазақ өлеңі үшін тармақтардың бұл тәрізді жоғарыдан төмен қарай байланысуы тән емес. Сондай-ақ орыс өлеңінің синтаксистік құрылысында бірнеше тармақты бір тұтас единица етіп құрастыруда и, или тәрізді жалғаулық шылаулардын рөлі зор, бұлар мұндайда жалғастырушылық (сочинительный) емес, байланыстырушылық (просоединительный) қызмет атқарады. Ол күрделі синтаксистік тұтастыққа енген сөйлемдердің ең соңғысының алдында тұрып, оны алдыңғы тармақтармен байланыстырады. Бұл тәсіл Пушкинде өте жиі қолданылғанын Н.С.Поспеловтің арнаулы талдауынан көреміз. Ал қазақ өлеңіне бұл фактор да жанаспайды. Жалғаулық шылаулар қазақ өлеңінде байланыстырушы, топтаушы рөл атқармайды (салаласқан жай сөйлемдер арасында келуі бұл қызметке жатпайды), қазақ өлеңінде осы рөлді өзге грамматикалық элементтер атқарады. Айталық, бірнеше сөйлемді бір тұтастыққа топтауда өткен шақ көсемше тұлғасының рөлі көзге түседі. Сол сияқты, біздіңше, қазақ тілінде (және жалпы түркі тілдерінде) тәуелдік жалғаулы сөздің синтаксистік тұтас единица жасаудағы қызметі айрықша танылады. Бұлардан басқа есімдіктер арқылы топтасу да - қазақ өлеңінде, біздің байқауымызша, әлдеқайда актив тәсіл (бұл тәсілдердің әрқайсысы жайында кейін арнайы тоқталамыз). Сондай-ақ ортақ белгілер де бар. Қай тілде де өлең синтаксисі проза синтаксисінен әлдеқайда күрделірек келеді. Б.В.Томашевскийдің байқауынша: У Пушкина проза обладает значительно более простым синтаксисом, чем стих, обладающий гораздо более сложным аппаратом соотношений и связей. Дәлірек айтсақ, қара сөз көтере алмайтын кейбір конструкцияларды өлең синтаксисі жеп-жеңіл көтеріп түрады. Ол ауырлықтар, біздіңше, қазақ тілінде ұлан-ұзақ сөйлемдерді сыйыстыру тәсілін қолданған сәттерде (мысалы, Абайдың Жайнаған туың жығылмай деп басталатын өлеңін алыңыз), әрқилы параллельдерді молынан келтірген кездерде (мысалы, Сегізаяқты қараңыз), инверсия тәсілін пайдаланған жерлерде үнемдеу принципін ұстап, сөйлем мүшелерін немесе шылауларды түсіріп құрған тұстарда болады. Осындай жерлердің барлығы прозада болса, сөйлем және сөйлемдер тобы (күрделі синтаксистік тұтастық) не түсінуге ауыр, не мүлде түсініксіз болып шығар еді. Абайдың мына бір шумақ өлеңін қара сөзбен жазып, проза түрінде оқып көрсек: Көңіл қайтты достан да, дұшпаннан да, алдамаған кім қалды тірі жанда, алыс-жақын қазақтың бәрін көрдім, жалғыз-жарым болмаса анда-санда деген варианты прозадағы былайша құрылған вариантынан әлдеқайда күрделі: Достан да, дұшпаннан да көңіл қайтты, [өйткені] анда-санда [кездесетін] жалғыз-жарым [ы] болмаса, алыс-жақын қазақтың бәрін көрдім, [солардың ішінде] тірі жанда алдамаған кім қалды? Бұл конструкцияның өлеңді құрылысында ең алдымен инверсия күшті, ол бір сөйлем аясында да, сөйлемдердің өзара орналасуы саласында да бар, екіншіден, айтылмақ ой компоненттерін бір-бірімен дәнекерлейтін жеке сөздер мен шылаулар түсірілген, үшіншіден, бір жерге едәуір көп сөйлем шоғырланған. Бірақ осының барлығын оңай көтеріп тұруға өлең ырғағы мен өлшемі себепші болып тұр; әрбір тармақтың интонациялық оқшаулығы олардың әрқайсысына жеке-жеке ой екпінін түсіреді; өлеңнің тармаққа бөлінуі арқылы әр тармақ не жеке сөйлем, не күрделі сөйлем мүшесі болып ұйымдасады да, кейін бастарының құрасуына жеңілдеу соғады. Белгілі бір айтылмақ ой тұтастығы, мағынасы бір-біріне қатысты жеке сөйлемдердің қатар айтылуы (соположение), субъектінің ортақтығы - осылардың барлығы бұл конструкцияны дұрыс ұғынылатын өлең шумағына айналдырады. Қай тілдің болмасын өлең табиғатына тән бұл тәрізді белгілер қазақ өлеңінің де синтаксисін талдауда еске алынады. Сөйтіп, өлең тілінің синтаксисін танып-білуде жалпы өлең табиғатына сай барлық тілге ортақ факторлармен қатар, өлеңнің әр тілдегі ұлттық ерекшелігін қоса тауып, талдауға мәжбүрміз. Ортақ белгілердің өзінде әр тілдің структуралық құрылысы мен әдеби дәстүріне байланысты ерекше назар аударатын сәттері болады. Қазақ өлеңінің, оның ішінде Абай поэзиясының синтаксисін талдағанда, оған тікелей қатысты мынадай факторларға назар аударамыз. Өлең түрінде ұйымдастырылған күрделі синтаксистік тұтастықтың жігін ажыратып талдауда өлеңнің белгілі бір тәртіппен шумаққа бөлінетін-бөлінбейтіндігінің және қандай шумаққа бөлінетіндігінің мәні бар. Айталық, 11 буынды, төрт тармақты шумақта көбінесе алдыңғы екі тармақ жеке-жеке екі сөйлем немесе синтаксистік параллель құрайтын екі сөйлем болады, соңғы екі тармақ бір сөйлем болып келеді және ол көбінесе құрмалас сөйлем болады. Мысалы: 1. Талай сөз бұдан бұрын көп айтқамын, 2. Түбін ойлап, уайым жеп айтқамын. 3. Ақылдылар арланып ұялған соң, 4. Ойланып түзеле ме деп айтқамын (I, 173). Ал шумақ емес, тирадаға бөлінетін 7-8 буынды жырда мұндай зандылық жоқ: кейде қысқа жеке жолдың өзі бір сөйлем, кейде 2-3, тіпті 3-4 жол бір-ақ сөйлем болып құрыла береді.
Мұның өзінде де сөйлемнің немесе сөйлемдер тіркесінің басталып-аяқталар шегі тирадаға топталған тармақтарға байланысты. Мысалы, Абайдың Келдік талай жерге енді деген 7-8 буынды өлеңінде шығарманың өн бойында қайталап отыратын ұйқас әрбір жеке ойды (сөйлемді не сөйлемдер тіркесін) аяқтап отырады, бірақ әрбір аяқталған ойды (высказывание) құрайтын тармақ саны біркелкі емес, сөйлемнің мағынасына қарай бірде бес-алтау, бірде төртеу, бірде үшеу болып келеді. Мысалы: І ой 1) Келдік талай жерге енді, 2) Кіруге-ақ қалдық көрге енді. 3) Қызыл тілім буынсыз, 4) Сөзімде жаз бар шыбынсыз, 5) Тыңдаушымды ұғымсыз 6) Қылып Тәңірім берген-ді. ІІ ой: 1) Осы жасқа келгенше, 2) Өршеленіп өлгенше, 3) Таба алмадық еш адам 4) Біздің сөзге ергенді. III ой: 1) Өмірдің өрін тауысып, 2) Білімсізбен алысып, 3) Шықтық, міне, белге енді (I, 117). Шумаққа бөлінетін өлеңдерде симметрия принципі күшті сақталады. Абайдың 11 буынды, 4 тармақты қара өлеңдерінен гөрі, өзге өлшемдегі өлеңдерінде қатар тұрған жеке тармақтар параллель конструкциялар құрайды: Өткірдің жүзі, Кестенің бізі... Басында ми жоқ, Өзінде ой жоқ... Көзімнің қарасы, Көңлімнің санасы... Әрине, параллелизмдер бір тармақтың ішінде де болады:
Сыртқа пысық келеді, көзге сынық...
Кей құрбы бүгін тату, ертең бату...

Тіпті проза тіліне де, әсіресе, Абай прозасына, параллелизм принципі жат емес. Мысалы, Абайдың Қара сөздерінде кездесетін: Көкіректе сәуле жок, көңілде сенім жоқ (II, 165). Енді мұндай иман сақтауға қорықпас жүрек, айнымас көңіл, босанбас буын керек екен (II, 170) тәрізді құрылымдарда параллель элементтер бар. Бірақ өлеңдегідей, оның ішінде Абайдың жаңа өлшемді өлеңдеріндегідей (мысалы, Сегіз аяқтағыдай) таза параллельдер проза тілінде де, қара өлеңде де система емес. Демек, өлеңнің шумаққа қалай бөліну түрі оның синтаксисіне тікелей әсер етеді. Өлең синтаксисіне қатысты құбылыстың тағы бірі - өлең өлшемі (метрикасы). Өлең тармағын құрайтын буын санының аз-көптігіне орай олардың біршама аяқталған ойды берудегі сыйымдылығы да әрқилы болады. Тармақтың буын саны неғұрлым аз болса (төрт, бес, алты), ондағы сөйлемдер де соғұрлым шағын, қарапайым болып келеді.
Болды да партия
Ел іші жарылды (I, 220), -
деген 6 буынды екі тармақта бар болғаны үш мүшеден (бастауыш - ел іші, баяндауыш - жарылды, пысықтауыш - партия болды да) құрылған бір ғана сөйлем берілген, ал:
Жұртым-ай, шалқақтамай сөзге түсін,
Ойланшы сыртын қойып, сөздің ішін (I, 173), -
деген екі тармақта қаратпа сөзі де бар, тұрлаусыз мүшелері де түгел, бірыңғай күрделі мүшелері және бар жайылма сөйлем берілген.
Мүлде шағын (3, 4 буынды) тармақтардың әрқайсысына тайға міндік сияқты толымсыз сөйлемдер немесе атамыз бар, молдамыз бар тәрізді жалаң сөйлемдер болмаса, толыққанды жайылма сөйлемдердің орналасуы мүмкін емес, сондықтан бұл сияқты аса шағын жолдар көбінесе параллель фразалар болып келеді немесе ондай тармақтың 2-3-еуі бір ғана сөйлемді құрайды. Мысалы:
Тайға міндік, - 4
Тойға шаптық, - 4
Жақсы киім киініп. - 7 (І, 129).
Қайғысыз пенде - 5
Көрдің бе - 3
Өміріңде? - 4 (І, 128).
Өлең өлшемінің поэзия синтаксисіне ететін әсері жалғыз тармақтың жалпы санына қарай емес, тармақ ішіндегі бунақтарға да байланысты. Әсіресе 11 буынды өлеңнің соңғы бунағы 4 буынды болып келгенде, алдыңғы екеуі - бірі - 3, бірі - 4 буынды бунақтар - бір-бірімен орын алмастырып келе тіркеседі, яғни қайткенде 3 буындысы әрдайым 1-бунақ, 4 буындысы 2-бунақ болып орналасуы шарт емес, бұл құбылмалылық өлеңді жандандырып, түрлендіріп отырады. Сондықтан да Абай базарға қарап тұрсам, әркім барар немесе біреу ұқпас бұл сөзді, біреу ұғар тәрізді тармақтарды құрғанда, сөйлем мүшелерінің әдеттегі орнын бұзып, инверсия жасайды (дұрысы: қарап тұрсам, базарға әркім барар, бұл сөзді біреу ұқпас, біреу ұғар болар еді).
Әдеттегі (прозадағы) синтаксистік норманы бұзып, өлең синтаксисін ерекшелендіріп тұратын фактордың бірі - ондағы сөздердің орын ауысқан тәртібі, яғни инверсия. Өлеңді сөздегі инверсияның сипаты мен себебі әрқилы: ұйқасқа бола жасалатын инверсия, белгілі бір логикалық мақсатпен орны ауыстырылған баяндауышқа байланысты пайда болған инверсия, белгілі трафаретпен кеткен дәстүрлі инверсия т.т. болады. Мысалы:
Қарсылық күнде қылған телі-тентек (I, 33).
Мұның әдеттегі тәртібі - күнде қарсылық қылған телітентек болса керек еді, бірақ күнде сөзі тармақ басына шыға алмайды: өлең өлшемі бірінші бунақтың не 3 буынды (қарсылық) не 4 буынды (күнде қылған) болуын талап етеді, сондықтан екі жағдайдың екеуінде де өлең өлшемінен туған инверсия пайда болады. Ал саналы жан көрмедім сөзді ұғарлық деген тармақтағы инверсияның (инверсиясыз түрі: сөзді ұғарлық саналы жан көрмедім) мотиві ұйқасқа байланысты.
Өлеңді сөйлемде қара сөзге қарағанда сөз тәртібі әлдеқайда еркін. Және бұл еркіндікті өлең табиғаты ауырсынбайды, яғни өлең ішінде төңкеріліп жүрген конструкциялар нормасыздык болып сезілмейді.
Келесі назар аударылатын жай - ықшамдау (үнемдеу) немесе тығыздалу принципі. Әдетте, көп сөзді өлеңнің өзі үнемдеу заңын сақтап жасалады. Өлеңде өлшем мен ырғақ талабына сай кейбір грамматикалық тәсілдерді ықшамдап және тығыздап қолдануға тура келеді. Қазақ өлеңі бұл тұрғыдан алғанда, кейбір грамматикалық норманың прозадағыдан өзгешелеу болып қалыптасуына мәжбүр етеді. Бұл тек синтаксис саласында ғана емес, морфология саласында да бар. Айталық, кейбір морфологиялық тұлғалар мен шылаулардың ықшам және толық варианттары бар. Есімшенің осы күнгі проза тіліндегі нормалы көрсеткіші -тын жұрнағының -тұғын варианты, -дай жұрнағының -дайын түрі, -ған-нан+соң деген жұрнақтышылаулы тіркестің -ғасын түрінде бірігіп, ықшамдалған түрі, мен, да шылауларының менен, дағы варианттары - поэзия тілінде бұрында, қазір де қатар қолданылатын бір-біріне кезекші элементтер. Қазіргі проза тілінде бұлардың бір ғана (көбінесе ықшам) варианты норма (немесе актив) болса, өлең тілінде бұлардың екеуі де - әдеби норма. Өлең өлшеміне, ұйқасына қарай, буын саны артық болса, ықшамы жетпей жатса, толығы дегендейін, бірінің орнына екіншісі еркін қолданыла береді. Ал кейбір ықшамдауларды тек поэзия тілі көтереді. Мысалы, тура толықтауыш қызметіндегі табыстан өзге септік жалғаулары мен тәуелдік жалғауын түсіріп қолдану - проза тілі үшін нормасыздық болар еді, ал өлеңде:
Екеуінің ақ сауыт
Шығыршықтан сөгілді (Қобыланды), -
тәрізділер көп болмаса да кездеседі. Мұнда екеуінің ақ сауыты болса керек еді. Сондай-ақ көсемшенің -ып жұрнақты түрінің тиянақты сөйлем баяндауышы болып келуі тек поэзия тіліне сыяды, бұл - прозада қазірде мүлде жоқ тәсіл.
Синтаксис саласында поэзия тілі ықшамдаудың едәуір тәсілдеріне ие. Сөйлемде баяндауыштың түсіріліп айтылуы - проза тілінде мүлде жоқ құбылыс, ал өлең тармақтары бұл тәсілді едәуір мол пайдалана алады. Мен, сен, біз, сіз, сендер деген есімдік бастауыштары жасырынған толымсыз сөйлемдерді де өлең синтаксисі әлдеқайда жиі қолданады, егер бұл есімдік бастауыштар сөйлемге қатыстырыла қалса, көбінесе стильдік мәніболады. Ықшамдауға ұқсас құбылыс - сыйыстыру тәсілі де қазақ өлеңінде проза тіліндегіден қолданылу жиілігі жағынан да, амалдары жағынан да молдау, басым түседі. Өткен шақ көсемше тұлғасы арқылы ұқсас сөйлемдерді бір синтаксистік тұтастыққа ұйымдастыру прозада да бар, бірақ поэзияда бұл әрі жиі, әрі көлемді. Бұған классикалық үлгі ретінде зерттеушілер Махамбетгің атақты Ереуіл атқа ер салмай деген өлеңі мен Абайдың Оспанға деген шығармаларын көрсетеді. Сөйтіп, сыйыстыру тәсілі қазақ өлеңінің синтаксистік құрылысын белгілейтін элементтердің бірі болып табылады. Міне, жалпы қазақ өлеңінің, оның ішінде Абай өлеңінің синтаксистік құрылысын танып-білуде осы аталған жайттарды талдап, сөз етеміз.
Өлең тармақтарының (жолдарының) бір-бірімен синтаксистік қарым-қатынасқа түсіп, бірігулерін, яғни синтаксистік тұтас бір дүние құрап, топтасуларын сөз еткенде, ең алдымен, өлеңнің шумақтарға бөлінетін-бөлінбейтіндігін есепке алу керек. Өйткені мұның өлең құрап тұрған жолдардың бірбірімен топтасып-ажырасатын межесін айқындауда айрықша мәні бар. Б.В.Томашевский өлең тармақтарының строфикалық (шумақты) және астрофикалық (шумақсыз) екі түрлі жолмен топтасуын сөз етсе, Н.С.Поспелов субстрофикалық (шумақ элементі бар) құрылымды да қосу керектігін айтады.
Ал шумақ (строфа, строфика) деген не? Өлең құрылымына тән бұл категорияны әрқилы танушылық бар. Қазіргі орыс филологиясында шумақ құрайтын белгілер: ұйқас бірлестігі, тармақтардың белгілі бір тәртіппен орналасуы және шумақтың ритмика-интонациялық оқшаулығы болып табылады. Строфа является одновременно законченным синтаксическим и тематическим целым: она заканчивается точкой и заключает в себе законченную мысль.
Қазақ поэзиясын зерттеушілер де шумаққа бірдей анықтама берген емес. Проф. Қ.Жұмалиев негізгі белгі ретінде синтаксистік тұтастықты алатын сияқты: Өлең сөйлемдеріндегі синтаксистік бір ойдың бітуін шумақ деп атайды (Әрине, шумаққа берілген бұл анықтама тым келте, қарапайым). Шумақты жасайтын факторлардың бастысы ұйқас деп танығандықтан, кейбір зерттеушілер бір ұйқаспен қамтылған тармақтардың күллісін бір-ақ шумақ деп табады. Мысалы, Е.Ысмайылов Абайда 32 ұйқасты тармақтан құралған шумақ бар дегенді айтады. Қазақ поэзиясын, оның ішінде арнайы Абай өлеңдерінің де құрылысын зерттеуші проф. Б.Кенжебаев шумақ деп нені танитынын ашып айтпаса да, ұйқас тұтастығын негізгі меже етіп ұстайтындығы байқалады. Мысалы, Абайдын Қарашада өмір тұр деген шығармасын сегіз тармақты шумақтардан құралған деп тануына да, Келдік талай жерге енді деген өлеңін шумақтауында да ұйқас принципі негізге алынған. Өлең синтаксисіне әдейі арнаған тарауында Т. Қордабаев та шумақ туралы пікір айтады, бірақ зерттеуші шумақ категориясын абзац немесе тирада категориясымен араластырғаны байқалады. Шумақтың құрылысы алуан түрлі: ол екі тармақты (өте аз), үш, төрт тармақты болып та, он, жиырма тармақты болып та келе береді. Кейде, әсіресе жыр толғауларында ешбір шумаққа бөлінбей, аяқталмай, біріне-бірі жалғасып кете беретін шумақсыз, яғни бір-ақ шумақ түрінде (курсив біздікі - Р. С.) келетін өлеңдер де болады дегеніне қарағанда, автор өзіне-өзі қайшы келіп, шумақ деген терминді өз мәнінде қолданбағаны көрінеді. Өйткені бір өлең қалайынша әрі шумақсыз, әрі бір-ақ шумақты бола алады? Өлең не шумақты, не шумақсыз болуы керек қой.
Қазақ филологиясында шумақты тануда толығырақ пікір айтқан - проф. З.Ахметов. Ол өлең жолдарының шумаққа бірігуіне негіз болатындар деп ұйқасты, интонацияны және мағыналық тұтастықты - үшеуін қоса атайды. Бір ұйқасқа құрылған тармақтардың тізбегі сол өлеңдегі келесі сондай тізбектерге сәйкес (ұқсас, аналогиялас) болатындығы (әрине, шумағы екіден асқан шығармаларда) белгілі бір заңдылықпен, тәртіппен келеді де, әр шумақты танытады, - дейді. З.Ахметов. Ұйқас шумақты танытатын бірден-бір белгі болмағанмен, оның мәні зор екенін айта келіп, шумақтың белгілі бір аяқталған ойды қамтитын синтаксистік құрылыс болуы шарт екенін көрсетеді. Орыс зерттеушілері (Л.Тимофеев, Б.Томашевский т.б.) назар аударғандай, қазақ өлеңдерінің шумақтарында да ритмиканың (ырғақтың) рөлі күшті екенін және айтады.
Біз шумақты тануда соңғы зерттеушінің пікірін қуаттай отырып, лингвистикалық тұрғыдан айқындай түскіміз келеді. Ең алдымен, өлеңді шумақтарға бөлінген не бөлінбеген деп тану үшін, ұйқасты ғана негізге алу дұрыс емес. Қазақ өлеңдерінде, оның ішінде жырда, қатарынан келген бірнеше тармақ бір ғана ұйқасқа құрылған болады. Ал жыр - астрофикалық (шумақсыз) өлең түрі, яғни ондағы тармақтар қатаң тәртіппен (төрт-төрттен, алты-алтыдан, сегіз-сегізден т.т.) тізбектелмей, әр жерде әр санды (4-5 тен 20-ға дейін не одан да астам) болып топтасады, бірақ мұндада шумақтағыдай бірдей ұйқас және біршама аяқталған ой тұтастығы болады. Еске алатын және бір жай - қазақ поэзиясында, әсіресе жыр түрінде көптеген тармақты бір ұйқаспен қамту - дәстүрлі кең тараған құбылыс екенін көптеген зерттеушілер атап өткен болатын. Демек, шумақты танытатын бірден-бір белгі ұйқас болса, осындай тирадаларды да шумақ деп тануымыз керек болар еді. Абай өлеңдерін шумақтауда екі түрлі ерекше жайға көңіл аударуға тура келеді. Бірі: Абай өлеңдерінің көпшілігі - монорифмалық (жалғыз ұйқасты) шығармалар, олардың өзі екі түрлі. Кейбір шығармалары бастан-аяқ бір-ақ ұйқаспен жазылғанмен, жеке-жеке шумақтарға бөлінеді. Мысалы, Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек, Адасқанның алды - жөн, арты - соқпақ, ішінара Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман (мұнда 1-шумақ бір ұйқаспен, келесі 8 шумақ тағы бір ұйқаспен, қалған 3 шумақ үш түрлі ұйқаспен құрылған), Бір дәурен кемді күнге бозбалалық т.б. өлеңдері төрт тармақты шумақтарға бөлінген. Демек, бір ұйқасты болуына қарамастан, өлең жеке шумақтарға жіктелуі әбден мүмкін екені көрінеді. Бұл - бір. Екіншіден, Абайдың едәуір шығармасы әдеттегі төрт тармақты ааба ұйқасымен басталады да, әрі қарай екі тармақтың алғашқысы ұйқассыз қалдырылып, соңғысы алдыңғы тармақтардағы а ұйқасына құрылады, сөйтіп, өлеңнің аяғына дейін жалғыз ұйқас сақталады.
Мысалы:
1. Қансонарда бүркітші шығады аңға, - а
2. Тастан түлкі табылар аңдығанға. - а
3. Жақсы ат пен тату жолдас бір ғанибет, - б
4. Ыңғайлы ықшам кшм аңшы адамға. - а
5. Салаң етіп жолықса қайтқан ізі, -
6. Сағадан сымпың қағып із шалғанда, - а
7. Бүркітші тау басында, қағушы ойда, -
8. Іздің бетін түзетіп аңдағанда... - а (І,22).
Мұны зерттеуші З.Ахметов дәстүрлі он бір буынды ааба ұйқасты әрі қарай жалғастыру деп табады. Өзге зерттеушілер (М.Хамраев, Рсалиев) ааба ұйқас суретімен басталып, әрі қарай жол аралап а ұйқасы қайталап келіп отыратын өлеңдерді шығыс поэзиясында өте ертеден бар газель өлеңдердің ұйқасы деп қарайды. Ал газельді көптеген зерттеушілер бір тақырыпты (бір идеяны) ғана жырлайтын (о баста тек сүйген қызына байланысты көңіл күйін білдіретін) шағын өлең түрі деп табады. Газель өлеңдер - түркі халықтарының кейбіреулерінде (ұйғыр, өзбек, әзірбайжан, түрікмен, түрік) ертеден келе жатқан өлең түрі. Бұл жерде біздің мақсатымыз - ааба шумағымен басталып, әрі қарай ва, га, да болып кететін өлеңнің шығу төркіні, себебі емес (оны өлең шарттарын арнайы зерттейтін мамандардың үлесіне бердік), осы типтегі өлеңдердің Абайда бар екендігі және соның синтаксистік жағынан қалай құрастырылатындығы. Мұндай құрылысты өлеңдерге, біздің байқауымызша, ақынның 1957 жылғы толық жинағы бойынша 12 шығармасы жатады. Олардың ішінде 3.Ахметов көрсеткен 11 буындылардан Қансонарда бүркітші шығады аңға, Қыран бүркіт не алмайды салса баптап деген өлеңінен басқа, Жасымда ғылым бар деп ескермедім, Базарға қарап тұрсам, әркім барар, Қыс, Әуеде бір суық мұз ақыл зерекдеген туындылары бар. Көңіл аударатын жайдың бірі - мұндай құрылысты Абай жалғыз 11 буынды өлеңде емес, 7-8 буынды өлеңдерінде де пайдаланған. Бұған Жақсылық ұзақ тұрмайды, Орынсызды айтпаған (Әбдірахманға), Қуанбаңдар жастыққа, Ішім, өлген, сыртым сау дегендер жатады. Бұл типте ұйқастырылған өлеңдердің ішінде екеуі тағы сәл ерекшеленеді. Бірі - Қалың елім, қазағым, қайран жұртым. Өлең бір ұйқасты, 30 жолды. Бұл өлең ұйқасқа қарай өз ішінен тармақтарының топталуы жағынан төрт бөлікке белінеді: алғашқы 16 жолдың алғашқы төртеуі ааба болып кетеді, келесі топ алты жолды, ол да аабава ұйқасты, ал соңғы 8 жол - төрт-төрт тармақтан тұратын ааба ұйқасты екі бөлік. Байлар жүр жиған малын қорғалатып деген шығарманың алғашқы екі бөлігі ааба ұйқасты, төрт тармақты (болып келеді де, қалған 10 тармағы сөз етіп отырған тәртіппен кетеді (жол аралатып а ұйқасына оралып отырады).
Абай мұндай құрылысты тек осы 12 өлеңінде емес, ішінара (басқа шығармаларында да қолданады. Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы өлеңі екі-ақ ұйқасқа құрылған: алғашқы 20 жол жоғарғыша ааба-мен басталып, жол аралаған а ұйқасты - бір топ, соңғы 16 жол - басқа бір ұйқасты, бірақ екі топ: оның 14 жолы тағы да алдыңғы топпен аналогиялас, соңғы 4 жолы ааба ұйқасты.
Сөйтіп, ұйқасқан тармақтардың орналасу тәртібіне қарай біз талдап өткен құрылыстағы өлеңдерді қалай шумақтауға болады: ұйқас бір болғандықтан, тұтас өлең бір-ақ шумақ па (ол мүмкін емес екенін бір ұйқасты, бірақ төрт тармақты шумақтарға құралған өлеңдердің барлығы көрсетеді), әлде ааба болып келетін төрт жолы - бір шумақ та, өлеңнің қалған бөлігі - бір шумақ па, жоқ, болмаса, қалған бөлігі екі-екі жолдан бір шумақ болып келе ме? Бұл жерде шумақ құрайтын белгілердің ұйқастан басқаларына - тармақтардың синтаксистік құралымы (оформлениесі) мен интонациялық тұтастығына және тармақтардың белгілі тәртіппен (циклмен) топтасуына - жүгінуге тура келеді.
Шумақ ұйқас бірлігімен қатар синтаксистік және тақырыптық тұтастықты (В.М.Жирмунский) танытатын болса және шумақ болу үшін өлең жолдарының көбі не азы шарт емес болса, әрбір шумақтың соңы синтаксистік құрылыс жағынан айтарлықтай тиянақталып тұратын болса, Абайдың біз талдап отырған өлеңдерінде ұйқасы жағынан ааба суретті бірінші топты бір шумақ етіп бөліп тастауға болатындай көрінеді. Бұлардың 11 буындысында әдетте 1,2-тармақтары параллель жеке сөйлемдер, ал 3, 4-тармақтары құрмалас немесе жайылма бір жай сөйлем болып келеді.
Синтаксистік құрылысы жағынан кейінгі жалғасып кететін тармақтар көбіне екі-екіден топтасады да, екеуі бір ғана сөйлем құрайды:
Салаң етіп жолықса қайтқан ізі,
Сағадан сымпың қағып із шалғанда.
Бүркітші тау басында, қағушы ойда,
Іздің бетін түзетіп аңдағанда (I, 22).
Бұл махрұм қалмағыма кім жазалы,
Қолымды дөп сермесем, өстер ме едім?
Адамның бір қызығы бала деген,
Баланы оқытуды жек көрмедім (І, 25)
Қатарынан тұрған мына тармақтарда, мазмұны жағынан да, синтаксистік құрылысы жағынан да екі-екіден ажыратылады:
Дем алысы үскірік, аяз бен қар,
Кәрі құдаң - қыс келіп, әлек салды.
Ұшпадай бөркін киген оқшырайтып,
Аязбенен қызарып ажарланды.
Бұлттай қасы жауып екі көзін,
Басын сіліксе, қар жауып, мазаңды алды.
Борандай бұрқ-сарқ етіп долданғанда,
Алты қанат ақ орда үй шайқалды.
Әуес көріп жүгірген жас балалар
Беті-қолы домбығып үсік шалды... (I, 74)
7-8 буынды Қуанбаңдар жастыққа деген өлеңде де алғашқы ааба суретті төрт жолдан кейінгі жолдар екі-екіден жұпталып, көбінесе бірыңғай (параллель) мазмұнды әрі біркелкі құралған (баяндауышы II жақтағы бұйрық райлы етістіктен жасалған) жайылма жай жеке сөйлемдер болып келеді:
Құрбыңның қызық дегенін
Сөз екен деп аптықпа.
Адалдан тапқан тиынды
Сал да сақта қапшыққа... (I, 240).
Және бұлар ырғағы жағынан да бір-бірінен айқын ажырап тұрады. Бұлайша ритмикалық бөлек-бөлек топ құрауларына әр екі тармақтың келесі тармақтармен синтаксистік параллельдер жасайтындығы бірден-бір рөл атқарады. Мұндағы синтаксистік бірыңғайлықтың күштілігі сондай, сөйлемнің белгілі бір мүшесі (көбінесе баяндауышы) бір түрлі тұлғамен беріледі де, оның өзі монорифма құрайды. Мысалы, Әбдірахманға деген өлеңнің 7-8-жолдарынан бастап:
Өмір бойы талпынып,
Ғылым іздеп, жатпаған.
Түрленіп төре болдым деп,
Есерленіп шатпаған.
Жүз мың теңге келсе де,
Махаббатын сатпаған.
Жүйріктікпен шалқымай,
Тура сөзді жақтаған...(І, 185).
Осындай ритмика-синтаксистік оқшаулықтарына қарап, бұл типтес өлеңдерді 5-6-жолдарынан бастап екі тармақты шумаққа бөлуге болар ма еді? Біздіңше, болмайды. Ең алдымен, бұл шығармаларда ритмика-синтаксистік тұтастық әрдайым тек екі жолды ғана қамтып отырмайтынын байқаймыз. Кейде (әрине, бұл екі жолдан топтасуға қарағанда әлдеқайда сиректеу) төрт жол (әңгіме 5-6-жолдардан бастап) синтаксистік бір тұтастық болып та келеді:
Төмен ұшсам, түлкі өрлеп құтылар деп,
Қанды көз қайқаң қағып шықса аспанға.
Көре тұра қалады қашқан түлкі,
Құтылмасын білген соң құр қашқанға (I, 22).
Барып келсе,
Ертістің суын татып,
Беріп келсе, бір арыз бұтып-шатып,
Елді алып, Еділді алып есіреді,
Ісіп-кеуіп қабарып келе жатып (I, 32).
Мына тәрізді жолдарда да синтаксистік байланыс әлдеқайда тығыз:
Ақыл да, ашу да жоқ, күлкі де жоқ,
Тулап, қайнап бір жүрек қылады әлек.
Біреуінің күні жоқ біреуінсіз,
Ғылым сол үшеуінің жөнін білмек (I, 97).
Мұнда 3-жолдағы тәуелдік жалғауындағы біреуінің сөзі, 4-жолдағы үшеуінің сөздері алдыңғы жолдардағы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.