Араб саяси дискурсының ерекшеліктері
Кіріспе
Қазіргі заман лингвистикасында адам танымы мен ой-өрісі құрылымын тіл арқылы тануға жəне бағытталған зерттеулер көрініс беруде. Бүгінгі таңдағы ақпараттың молдығы, лингвистикадағы сұранысқа сай ашылған жаңалықтар, жаңа ақпараттар, адам факторы мен оның тілі арасындағы кешенді байланыстың жаңа сатыға көтерілуі осыған өз септігін тигізуде. Қазіргі кезде саяси сөз сөйлеудің мәнерлілігі артып келе жатыр. Бұрын мәтіннің саяси дұрыстығы, мазмұнның басыңқы идеологияға сәйкестігі маңызды болған болса, қазір сөз мәнерлілігіне ұмтылу алдыңғы қатарға шығады және стиль даралығы мен баяндаудың айқындылығы жоғары бағаланады. Сол себепті саяси-дипломатиялық дискурсты зерттеу жұмысының өзектілігін арттырады.
Зерттеудің зәрулігі Дискурс-экстралингвистикалық факторларды қамтитын күрделі коммуникативтік құбылыс. Дискурста коммуникативтік ситуация мен тілдік материалдар тоғысып жатады. Дискурс - көпдеңгейлі үдеріс, ол айтушының вербалды мінез-құлқы (дауыс ырғағы, интонация, паузаларға бөлу) және кинессикалық мінез-құлқы сияқты деңгейлерді (ым-ишара) қамтиды. Бұл дипломдық жобада дискурс жəне оның түрлеріне қатысты пікірлер, мəтіннен айырмашылығы, лингвистикадағы алатын орны жайлы мəселелер қарастырылады. "Дискурс" термині француз тіліндегі "discurs" "сөйлеу", ағылшын тілінде "discourse" - "талқылау, сөйлеу " деген мағынаны білдірсе, қазіргі кезде "айтушыға, сөйлеушіге меншіктелген сөз" деген мағынаға ие. Дискурста мəн, құндылық, бейне, пікір, менталды жəне виртуалды білім тасымалданады. Сондықтан да ол лингвистиканың да, философияның да, əлеуметтанудың да, психологияның да жəне өзге де пəндердің зерттеу нысаны бола алады.
Зерттеу мақсаты саяси-дипломатиялық дискурстың прагмафункциональдық ерекшеліктерін анықтау болып табылады.
Қойылған мақсаттарға жету үшін төмендегі міндеттерді орындау қажет деп білеміз:
-саяси-дипломатиялық дискурсқа анықтама беріп, оның зерттелу деңгейін анықтау;
- саяси-дипломатиялық дискурстың ерекшеліктерін айқындау;
- саяси мәтіндердің стилистикалық және прагматикалық ерекшеліктерін анықтау;
Тақырыпқа байланысты зерттеу объектісі саяси дипломатиялық дискурс болып табылады.
Зерттеу пәні саяси мәтіндердің прагмафункционалды ерекшеліктері.
Зерттеу әдістері. Кешенді талдау, сипаттау. жүйелеу және бақылау әдістері.
І тарау Саяси-дипломатиялық дискурстың прагмафункционалдық ерекшеліктері теориялық негіздері
1.1. Дискурс анықтамасы
Қазіргі заман лингвистикасында адам танымы мен ой-өрісі құрылымын тіл арқылы тануға жəне бағытталған зерттеулер көрініс беруде. Бүгінгі таңдағы ақпараттың молдығы, лингвистикадағы сұранысқа сай ашылған жаңалықтар, жаңа ақпараттар, адам факторы мен оның тілі арасындағы кешенді байланыстың жаңа сатыға көтерілуі септігін тигізуде. Осы бағыттағы лингвистиканың негізгі зерттеу нысаны ретінде танылған жоғары сатыдағы бірлігі - мəтіннің өткен ғасыр ғылымындағы динамикалық сипатын ерекшелеуге аса назар аударылуында болып отыр. Осымен байланысты "дискурс" аталатын динамикалық мəтінді жаңа түрде танып - білу мақсатында мəтін лингвистикасы мен дискурс теориясы деп аталатын бағыттар, бірақ бір-бірімен өте тығыз байланыста бағыттар анықталуда. Бұл екі бағыттың зерттеу нысандары мен өзара айырмасы ажыратылып болған жоқ, өйткені зерттеу кезінде əр түрлі анықтамалар, тұжырымдамалар көрсетілуде. Қазіргі ғылымда біз дискурстың көптеген анықтамасын кездестіреміз. [1, 12-17].
"Дискурс" термині тіл білімінің тарихында 70-80 жылдарынан бастап қолданыла бастады. Бұл күндері дискурс "мəтін", "сөйлесім", "функционалдық стиль" сияқты терминдермен бір қолданылып жүргенін білеміз. Осы орайда 1978 жылы Т. Н. Николаеваның берген анықтамасына сүйенсек: "Дискурс - лингвистикалық мəтіндегі көп мағыналы термин. Ең маңыздысы:
1. Байланысқан мəтін.
2. Мəтіннің ауызша- жазбаша формасы.
3. Диалог.
4. Мəн-мағынасы бірдей пікір алысушы топ.
5. Ауызша немесе жазбаша сойлеу ".
Е. Ф. Киров: "Дискурс - бұл тарихынан бастап сол жəне басқа мəдениеттің қабырғасындағы, сол жəне басқа тілде айтылған жəне жазылғанның барлығы. Оның мəні тереңде, тіл мен тілдік форма коммуникациясы дамып, зерттеліп жатыр жəне болашақта да солай жалғасады", - деп көрсетеді [2].
Мəтін лингвистикасының негізін қалаушылардың бірі, голландық лингвист ғалым Теон Ван Дейктің пікірінше: "Дискурс" термині мəтіннің статикалық күйінен динамикалық күйін зерттеуге көшуі. 1950 жылдар Эмил Бенвенист айтылым теориясын қалыптастыра отырып, француз лингвистикасында дəстүрлі түрде қолданылып жүрген "дискурс" терминін жаңа мағынада - сөйлеушіге тəн айтылымның сипаттамасы ретінде қолданды. Дискурс - адамға тəн қарым-қатынастың бірі. Ол мəтінмен тығыз байланысты, бірақ бір емес.
Дискурсқа ағымдылық сипат тəн, ол Мəтін - тілдік материалдың статикалық қалпы, коммуниканттар арасындағы үздіксіз көрсеткіші. процесс. Мəтін - дискурсқа "дайын өнім".[3, 19] А. Əділова дискурс пен мəтіннің ортақ белгілері мен айырмашылықтарын төмендегідей келтіреді: Дискурс автор интенциясына, стиль ерекшеліктеріне байланысты сұрыпталып алынатын тілдік құралдардың жиынтығы. Дискурс мəтінге қарағанда кең ұғымды қамтиды. Ол сөйлеу үдерісі. Дискурс нақтылы уақытпен ажырамас бірлікте, ал мəтін тек мəдени кеңістікте өмір сүреді, уақытқа тəуелді емес, кез келген кезде екінші бір дискурста өзектенуі мүмкін. Дискурсты қайта туындатуға болмайды, ал көркем мəтін қайта туындауға қабілетті əрі бейім. Дискурс ақпаратты беру тəсілі болса, мəтін ақпаратты сақтаушы, жинақтаушы, жаңа мəн тудырушы көпқырлы, көпқабатты құрылым [4, 235]. Дискурс - шынайы өмірде нақты бір коммуниканттар арасында, нақты уақытта, белгілі бір орында орындалған сөйлеу əрекеті. Яғни, сөйлеу қарым-қатынасына қатысушылардың əрқайсысына шынайы өміріндегі оқиғалардың тізбектеліп тілге көшуі мен сол арқылы дискурс нəтижесі мəтінге айналып, тілде сақталуы.
Дискурстың негізгі ерекшеліктері:
1. Тақырыптық байланыс, яғни, бір тақырып - дискурс төңірегіндегі мазмұнның жиналуы;
2. Жағдаяттылық, коммуникативтік қарымқатынас саласына сай, дискурс нақты мəселе төңірегінде құрастырылады;
3. Жылдамдылық, кейбір жағдайда тақырып өзгеріске ұшырай алады;
4. Əлеуметтік бағыттылық;
5. Əртектес құрылымдылық;
6. Мəтін шекарасының белгіcіздігі;
Дискурстың мазмұндық толықтылығын коммуникативтік жағдаят пен тақырыптық байланыс орындаса, вербалсыз сигналдар, атап айтқанда, мəтіннің аяқталғаны, үзілістер, басқа тақырыптарға көшу арқылы білінеді. Сондықтан да дискурсты коммуникациялық қарымқатынастан тыс талдау мүмкін емес.[5, 10-11]. Дискурс туралы айтылған пайымдаулар мен тұжырымдар дара айырмашылықтары бар бірнеше бағытты қалыптастырды. Бірінші бағыт өкілдері "дискурс" терминін таза лингвистикалық аспектіде қолданғанды жөн санайды. Бұл бағыттағы зерттеушілер дискурсты "сөйлеу", " мəтін", "диалог" сияқты дəстүрлі ұғымдарды нақтылап дамыту үшін қолданады. Екінші бағытқа француздық структуралистердің пікірлерін жатқызуға болады. Олар дискурсты стиль ұғымымен байланысты қарастыра отырып, тілді əлеуметтік қарым-қатынас субъектісін нақтылауға атсалысатын құрал ретінде таниды. Үшінші бағыттағы неміс ғалымы Ю. Хабермас "Дискурс национальности" деген еңбегінде: "дискурс - шындық өмірден алшақтауда жүзеге асатын коммуникацияның ерекше түрі. Дискурс бұл сөйлеу əрекетінің көрінісі"-дейді. "Дискурс" терминінің күрделенуіне байланысты ғылымда əлі тұрақтанған анықтама қалыптасқан жоқ. Осыған орай дискурс ұғымы прагмалингвистика, функционалды лингвистика, лингвостилистика, лингвомəдениеттану тұрғысынан түрлі анықтамаларға ие. Дискурс ұғымын Ю. Хабермас "Коммуникативтік компетенция теорисына дайындық" атты еңбегінде пайдаланып, оған мынадай белгілер тиесілі деп қарастырады: "Дискурс - тілдік коммуникация түрі. Кең шеңберде дискурс - уақыттың мəдени-тілдік контексі. Оған рухани-идеологиялық мұра, көзқарас, дүниетаным кіреді. Тар мағынада дискурс қандай да болмасын мағынаны, құнды іс-əрекеттің нақты тілдік шындығын айтады."[3, 17-18].
Дискурс- адамдардың сөйлеу арқылы жасаған қарым-қатынасынан кейін ғана мағынасы болады, яғни мағынасы мен бірлігін, сөз бен ойдың бірлігін айқындайды. Сөйлеу арқылы ғана дискурстың дамуы өрбіп, түрлері ерекшеленеді. Қазіргі кезде ғылыми сипат алған дискурстың бірнеше түрлері бар. Бұларды толық немесе аяқталған деп айтуға болмайды. Себебі, бұл бағытта əртүрлі тілдерде, олардың қызмет ету аясына қатысты көптеген зерттеулер жүргізілуде: 1) əскери дискурс; 2) газеттік дискурс; 3) Саяси дискурс; 4) бала дискурсы; 5) өнертану дискурсы; 6) магиялық дискурс; 7) бұқаралық ақпарат құралдары дискурсы; 8) ғылыми (академиялық) дискурс; 9) парфюмерлік дискурс; 10) педагогикалық дискурс; 11) поэтикалық дискурс; 12) публицистикалық дискурс; 13) жарнамалық дискурс; 14) спорттық дискурс; 15) техникалық дискурс; 16) террористік дискурс; 17) феминистік дискурс; 18) көркем дискурс; 19) экономикалық дискурс; 20) электрондық дискурс; 21) этикалық дискурс; 22) заңи дискурс жəне т.б. [5, 232]
Дискурс тілдік феномен ретінде өзі əртүрлі ауысымдардан (мəтін, интеракцияға қатысушылар) тұрады да, осы ауысымдардың қатынасы мен бірігуіне байланысты дискурстың түрлері (типтері, топтары) пайда болады. Осындай типтердің бірі - іскери дискурс. Іскери дискурсты жан-жақты қарастырған Г.Г.Бүркітбаева оған мынадай анықтама береді: Іскери дискурс - белгілі бір адамдар тобымен белгілі бір коммуникативтік- интеракциялық жағдайда жүзеге асқан дискурстың арнайы жанрларда көрініс тапқан нақты ұғымы. Іскери дикурс - ұжымдық ортада, қызмет бабында, ресми қатынастағы əңгімелерде қолданылатын сөздің ерекше түрі.[8, 235] Осы сияқты дискурстың тағы бір кең тараған түрі - ғылыми дискурс. Негізінен қарымқатынастың жазба түрінде жүзеге асады, ал ғылым - білім саласындағы негізгі жаңалықтары ғылыми мақалаларда жүзеге асады. Қазіргі таңда ғылыми дискурстың ауызша түрі семинар, конференция, дөңгелек үстел, симпозиум тəрізді түрлерінің өтуімен бұрынғыдан гөрі жанданып, ерекшеленіп отыр. Бұқаралық ақпарат құралдары дискурсы - мəтін қолданыла келе тілші, теледидар, радио, ғаламтор, пресса арқылы таратылады. Мысалы: тілшілер, саясаткерлер, кəсіпкерлер (көбіне БАҚ мамандарының көмегімен) т.б. жазған Дискурс дефинициялары мен түрлері сұхбат, газеттегі аналитикалық мəселелерді жатқызуға болады. Тілшілер қарастыратын жағдайларында тыңдаушылардың назарын мəселеге аударып, оның шешілу жолын ұсынады. Дискурстың басқа түрлеріне қарағанда саяси дискурс барлық халықтың мəдениетінде қазіргі кезде кең етек жая қойған жоқ. Саяси дискурс - дискурстың институционалдық түрінің бірі. Егер дербес дискурс қабырғасында сойлеуші өз ішкі жан дүниесінен шыққан ойдың иесі болса, институциондық дискурста сөйлеуші əлеуметтік ортаның өкілі боп табылады. Саяси дискурс - билікті одан əрі бекіте түсу жəне оның бар екендігін көрсету мақсатындағы ауқымды дискурс. Голланд тілші ғалымы Теон Ван Дейк: "саяси дискурсты - əлеуметтік ортадағы, нақты айтқанда саясаттағы жанрдың бір түрі" - деп көрсетеді. Үкіметтегі сараптаулар, парламенттегі дебаттар, партиялық бағдарламалар, саясаткерлердің сөздері,т.б. мұның барлығы саясат шеңберіндегі жанрлар. Саяси дискурс - бұл саясаткерлердің дискурсы. Саяси қатынаста саяси акт пен саяси орта сақталған кезде ғана дискурс `саяси' болады. Саяси дискурстың қоғамдағы мақсаты азаматтарды жасалатын ісінің саяси дұрыстылығына сендіру. Қоғам мүшелерінің саясатқа сенімін арттыра отырып, ниетін оятып, іске көшуге жаңа бағыттар ұсынылуы арқылы жүзеге асады. Саяси ортаның сөйлеушісінің сөзі неғұрлым өтімді, нақты, сенімді болуы қажет. Т Ван Дейк: " саяси дикурстың идеологиялық сараптамасына парламентте өтетін дебаттың қызықты материал болатындығын айтады, өйткені ол - саяси партия өкілдерінің əлеуметтік танымын көрсететін нақты көрінісі". Саяси дискурс - күнделікті өмірдегі құбылыс. Билікке талас - ең маңызды тақырыбы жəне қатынас төңірегіндегі саяси ортаға негізделген уəж болып табылады. Өмірде қоғам қаншалықты ашық, демократиялы болса, соншалықты саясат тіліне көп көңіл бөлінеді. Саяси дискурсқа саясаттағы адамдар ғана емес, тілшілер, саясаттанушы жəне қайраткерлерде қызығады. Саяси дискурс мəселесінің тууына себепші болған ғалымдар саяси қатынас, герменевтика, əлеуметтану, семиотика, саяси дискуссия төңірегіндегі жазылған еңбектері аса маңызды рөл атқарды. Олар: Т. Ван Дейк, Д. Говард, Г. Ласуэлла, М. Маклюэна, Ф. Уэбстер, М. Фуко, Ю. Хабермас т.б. Ресей ғалымдарының ішінде: М.М. Бахтин, Ю.М. Лотман, И.П. Смирнова, Ю. Руднева т.б. Қазақстандық зерттеуші ғалымдардың еңбектерінде де дискурс теориясының мəселелері арнайы зерттеу нысанына алынып та, өзге мəселелерді сөз ету барысында да талданып жүр. Атап айтсақ: Смағұлова Г.Н., Ерназарова З.Ш, Əзімжанова Г., Есенова Қ., Жұмағұлова Б.С., Бүркітбаева Г., Садирова К.Қ., т.с. с көптеген ғалымдар қарастырған. Соңғы он жылда саяси дискурс төңірегі лингвистердің үлкен зерттеу обьектісіне айналды. Саяси дискурсты танып-білу қызығушылығы тіл біліміндегі жаңа бағыт - саяси лингвистиканың тууына себепші болып отыр. Саяси лингвистиканың қазіргі тіл білімінде зерттелуінің өз ішінде өзгешелігі бар жаңа бағыты болып табылатындығы: əлеуметтік лингвистердің жетістігі (тілдің функционалдық жағынан зерттелуі), мəтін лингвистикасы (мəтіннің жан-жақты зерттелуі), когнитивтік лингвистика (тілдік тұлға т.б зерттелуі), стилистика (тілдің көркемдегіш амал-тəсілдерінің, қолдану аясының зерттелуі); ауыз əдебиетімен (халық шығармашылығының ауыздан шығарылып, ауызша таралуы) ұштасуы. Осы жайттарды айта отырып, саяси дискурс өзінің ерекшелігімен жəне формаларымен саяси ғылымның ғылыми категорияларының ішінде маңызды əрі тұрақты орын алатындығын айтуға болады.[9, 2-9]
Әр ұлттың дискурсқа түсу әрекетіндегі айырмашылық өздеріне ғана тән өмір тәжірибесі мен білім дағдысы, олардың сөйлеу жанрларына, сөйлеу тактикасы мен сөйлеу стратегиясына сәйкестігі, өзі таңдаған коммуникативтік рөлді қалай атқарғанына байланысты болады, - деп санайды зерттеуші Қ.Садирова [9, 178].
Т.М.Николаева дискурстың анықтамасын былайша келтіреді: "1) өзара байланысты мәтін; 2) мәтіннің ауызекі сөйлеу формасы; 3) диалог; 4) жазбаша не ауызша сөйлеу қалпы [10, 117]. Дискурс пен мәтін арақатысы мәселесіне қатысты белгілі ғалым Н.Уәлидің пікірі төмендегідей: Субъектінің сөз әрекетінің, яғни тілді қарым-қатынас үшін қолдану әрекетінің нәтижесінде дискурсмәтін құрастырылады. Басқаша айтқанда, сөйлеушіжазушы сөз бірліктері арқылы айтылым (высказывние), дискурсмәтін жанр түрінде белгілі бір мағынаны тілдік бірліктер арқылы кодқа салынады, ал тыңдаушыоқырман сол аталым, дискурс, мәтін түрінде тілдік бірліктер арқылы кодқа салынған мағыналарды (ой мен сезімді) ашады, тіпті тілдік кодты ашып қана қоймайды, сөз әрекетінің нәтижесі болып табылатын коммуникативтік бірліктердің мән-мағынасын интерпретациялайды [10, 260]. Осымен байланысты дискурс ұғымының коммуникациямен тығыз байланысты екендігін аңғаруга болады. Бұл мәселе жөнінде дискурстың тілдік табиғатын арнайы зерттеген ғалым Қ.Садирова былай деп жазады: Дискурстың өзі коммуникациядан пайда болады. Мәтін сол коммуникацияның нәтижесі. Коммуникативтік жағдай болу үшін тіл мен сөз (сөйлеу) әрекетке енеді. Тілде тұрғанда мәтін ешкімге арналмаған, ал ол дискурсқа түскенде авторға ие болады және қабылдаушыға, яғни қалайда біреуге бағытталады. Дискурсты тіл мен сөзсөйлеу қатар өрілген тұста коммуниканттар арасында диалогтық сипатта пайда болатын айтылымдар тізбегі немесе сөйлеу тізбегінің кесіндісі десек, мәтін сол тілдік әрекет нәтижесінде туындаған өнім, туынды. Бірақ ол келесі бір сөйлеу актісінде басқаша сипатта жандану (қолдану) қабілетіне ие, сол сәттің өзінде оның бойында бастапқы пайда болған коммуникативтік жағдай ұшқындары сақталады, дегенмен оның өзі қайта туғызушының мақсатына, ниетіне байланысты өзгеріске ұшырайды [11, 180]. Яғни дискурс дегеніміз - коммуникативтік оқиға және онда тек тіл ғана емес, сонымен бірге коммуникация процесінде орын алатын ментальды құбылыстарда көрініс береді. Мәселен, белгілі орыс ғалымы Н.Д.Арутюнова: Дискурс эктралингвистикалық, прагматикалық, әлеуметтікмәдени және т.б. факторлар жиынтығынан тұратын байланысты мәтін; оқиғалы аспектіде алынған мәтін, - деп көрсетеді [12, 17].
Дискурстың басқа түрлеріне қарағанда саяси дискурс барлық халықтың мəдениетінде қазіргі кезде кең етек жая қойған жоқ. Саяси дискурс - дискурстың институционалдық түрінің бірі. Егер дербес дискурс қабырғасында сойлеуші өз ішкі жан дүниесінен шыққан ойдың иесі болса, институциондық дискурста сөйлеуші əлеуметтік ортаның өкілі боп табылады. Саяси дискурс - билікті одан əрі бекіте түсу жəне оның бар екендігін көрсету мақсатындағы ауқымды дискурс. Голланд тілші ғалымы Теон Ван Дейк: "саяси дискурсты - əлеуметтік ортадағы, нақты айтқанда саясаттағы жанрдың бір түрі" - деп көрсетеді. Үкіметтегі сараптаулар, парламенттегі дебаттар, партиялық бағдарламалар, саясаткерлердің сөздері,т.б. мұның барлығы саясат шеңберіндегі жанрлар.
Саяси дискурс - бұл саясаткерлердің дискурсы. Саяси қатынаста саяси акт пен саяси орта сақталған кезде ғана дискурс `саяси' болады. Саяси дискурстың қоғамдағы мақсаты азаматтарды жасалатын ісінің саяси дұрыстылығына сендіру. Қоғам мүшелерінің саясатқа сенімін арттыра отырып, ниетін оятып, іске көшуге жаңа бағыттар ұсынылуы арқылы жүзеге асады. Саяси ортаның сөйлеушісінің сөзі неғұрлым өтімді, нақты, сенімді болуы қажет. Т Ван Дейк: " саяси дикурстың идеологиялық сараптамасына парламентте өтетін дебаттың қызықты материал болатындығын айтады, өйткені ол - саяси партия өкілдерінің əлеуметтік танымын көрсететін нақты көрінісі". Саяси дискурс - күнделікті өмірдегі құбылыс. Билікке талас - ең маңызды тақырыбы жəне қатынас төңірегіндегі саяси ортаға негізделген уəж болып табылады. Өмірде қоғам қаншалықты ашық, демократиялы болса, соншалықты саясат тіліне көп көңіл бөлінеді. Саяси дискурсқа саясаттағы адамдар ғана емес, тілшілер, саясаттанушы жəне қайраткерлерде қызығады. Саяси дискурс мəселесінің тууына себепші болған ғалымдар саяси қатынас, герменевтика, əлеуметтану, семиотика, саяси дискуссия төңірегіндегі жазылған еңбектері аса маңызды рөл атқарды. Олар: Т. Ван Дейк, Д. Говард, Г. Ласуэлла, М. Маклюэна, Ф. Уэбстер, М. Фуко, Ю. Хабермас т.б. Ресей ғалымдарының ішінде: М.М. Бахтин, Ю.М. Лотман, И.П. Смирнова, Ю. Руднева т.б.
Қазақстандық зерттеуші ғалымдардың еңбектерінде де дискурс теориясының мəселелері арнайы зерттеу нысанына алынып та, өзге мəселелерді сөз ету барысында да талданып жүр. Атап айтсақ: Смағұлова Г.Н., Ерназарова З.Ш, Əзімжанова Г., Есенова Қ., Жұмағұлова Б.С., Бүркітбаева Г., Садирова К.Қ., т.с. с көптеген ғалымдар қарастырған. Соңғы он жылда саяси дискурс төңірегі лингвистердің үлкен зерттеу обьектісіне айналды. Саяси дискурсты танып-білу қызығушылығы тіл біліміндегі жаңа бағыт - саяси лингвистиканың тууына себепші болып отыр. Саяси лингвистиканың қазіргі тіл білімінде зерттелуінің өз ішінде өзгешелігі бар жаңа бағыты болып табылатындығы: əлеуметтік лингвистердің жетістігі (тілдің функционалдық жағынан зерттелуі), мəтін лингвистикасы (мəтіннің жан-жақты зерттелуі), когнитивтік лингвистика (тілдік тұлға т.б зерттелуі), стилистика (тілдің көркемдегіш амал-тəсілдерінің, қолдану аясының зерттелуі); ауыз əдебиетімен (халық шығармашылығының ауыздан шығарылып, ауызша таралуы) ұштасуы. Осы жайттарды айта отырып, саяси дискурс өзінің ерекшелігімен жəне формаларымен саяси ғылымның ғылыми категорияларының ішінде маңызды əрі тұрақты орын алатындығын айтуға болады.
Т.А. Ван Дейктің көзқарасы бойынша, дискурс теориясының бастаула-ры шешендік пен поэтика бойынша екімыңжылдықтан артық көнедегі анти-калық трактаттарға барып тіреледі [11,113-б.]. Алайда, қазіргі даму бағыты-на қатысты оны ХХ ғ. 60-шы ж.ж. ортасымен белгілеу қабылданған. Дискурс ұғымының баяндалуы соңғы жылдар көлемінде біршама деңгейде өзгерген. Орыс тіліне дискурс сөзі лингвисттер мен философтар - структуралисттер мен постструктуралисттердің (Бенвенист, Серль, Ван Дейк, Халлидей, Фуко және басқалары) еңбектері арқылы енгендігін айтып өткен жөн. Дискурс ұғымының көпмағыналығы туралы айта отырып, Н.Н.Белозерованың ор-тағасырлардан бастап біздің күндерге дейінгі дискурс сөзінің шығу тарихы және мағынасының өзгерісі талданатын Дискурс парадокстары еңбегін көрсете кеткеніміз жөн [56, 254-б.]. Бұл сөз латын тілінде бағыттан ауытқу, әрмен қашу және т.б. мағыналарды берген. Бірақ физикалық әрекет атауы ақырындап тілдік әрекет атауына түрленді. Кейін француз сөзі discours алғашқы сұхбаттық тіл мағынасын алды Сәл кейінірек, ХІХ ғасырда, бұл сөз көпмағыналы болды және Якоб және Вильгельм Гриммнің неміс тілі сөздігінде: 1) сұхбат, әңгіме; 2) сөйлеу, дәріс дегенді білдірді. Дәл сөйлеу мағынасында дискурс сөзі қазіргі заманғы батыстық лингвистикалық еңбек-терде (oral discourse,free in direct discourse) көрінеді. Н.Д.Арутюнова жазып шыққан Тіл білімі бойынша үлкен энциклопедиялық сөздігінің Дискурс мақаласымен танысу кезінде дискурс терминіне оның француз тілінен шыққан discours -- сөйлеу нұсқалғандықтан, бәрінен бұрын сөйлеу мағына-сы белгіленеді [7,136-б.]. Жалпы алғанда, дискурс термині жоғарыда келтірілген Н.Д.Арутюнованың сөздігінде үш ұстанымда қарастырылады:
Дискурс -- бұл экстралингвистикалық-прагматикалық, әлеуметтік-мәдени, психологиялық және басқа алғышарттармен байланысты мәтін.
Дискурс -- бұл оқиғалық аспектіде алынған мәтін.
Дискурс -- бұл мақсатты бағытталған әлеуметтік әрекет ретінде қарала-тын, адамдардың өзара әрекеттестігі және олардың санасының тетіктеріне (когнитивті үдерістерде) қатысты сөз.
Бұған қоса, Н.Д.Арутюнова дискурсты өмірге жүктелген сөз ретін-де қарастырады [12,136]. Жалпы алғанда, Н.Д.Арутюнованың дискурс тер-минінің баяндауында дискурс - сөйлеу - мәтін ұғымдарының өзара байла-нысы байқалады. Осы қатынаста, біздің ойымызша, В.В.Богдановтікі дұрыс: сөйлеу және мәтін - бұл дискурстың екі тең емес қырлары. Л. В. Щербе бойынша, дискурс бізбен айтылатын және жазылатынның бәрі, басқаша айтқанда, тілдік материал ретінде түсініледі, оның кез келген қайта танысты-рылымында басқа физикалық тәсілде - дыбыстық, кескіндемелік немесе тілдік ақпаратты бекітуші болып саналады. Мәтін тар мағынада сызба жа-зуының көмегімен (әдеттегі фонографиялық немесе идеографиялық) немесе басқа материал тасымалдағышта белгіленген тілдік материал. Демек, сөйлеу және мәтін терминдері олардың туыс термині дискурсты біріктіретін қаты-нас бойынша тектік болады деп түсініледі [13, 5]. Осылайша дискурс ұғымының қандай да ауызшажазбаша; бірқисындықсұхбаттық қос сипат-тық шектелгендігін алып тастағанда жалпылама сипаты баса айтылады. Дис-курс термині тілдің қолданылуының барлық түрін біріктіретін тек ретінде ыңғайлы. Сонымен бірге дискурстың орталық бөлшегі мәтін болып табыла-ды, дискурсты зерттеу кез келген жағдайда мәтінді (статика) зерттеуді ұсы-нады. Сонымен қатар дискурсты сөйлеу ұғымы арқылы анықтайды, бұл оның динамикалық сипатына нұсқайды.
Дискурс ұғымын зерттеушілерге көптеген жағдайда дискурс және мәтін ұғымдарының арақатынасына қатысты пікірлер қатарын енгізу керек бола-ды. Е.С.Кубрякова атап көрсеткендей, когнитивті лингвистика ұстанымы бойынша мәтін және дискурстың шекарасын алып тастау когнитивті қызмет және оның нәтижесіне қарама-қайшы қоюға сәйкес болғандықтан толықтай орынды саналады [14,191]. Яғни, берілген пікірге сәйкес, дискурс деп ко-гнитивті үдерістің өзі, ал мәтін деп сөйлеу қызметі үдерісінің соңғы нәтижесі түсініледі. Дискурстың әралуандығы және біртекті еместігін ескере отырып, осы зерттеу жұмысында олардың қарастырылуының қажеттілігі пайда болады. Осы тармақшаның мақсаты арнайы әдебиеттегі дискурстың бар түрлерін қарастыру және қысқаша сипаттамасын беру болып табылады. Мысалы, Н.Н.Миронова дискурстың жиі кездесетін келесі түрлерін келтіреді [15,15]:
педагогикалық дискурс, мұнда балалар мен жасөспірімдердің мінез-құлықтарының қоғамдық нормалары анықталады (Райнер);
саяси дискурс, мұнда қоғамдық сана өзектіленеді (А. Н. Баранов, Ю. Н. Караулов, А. П. Чудинов);
ғылыми дискурс, мұнда баяндаудың объективтілігі үшін ғалымның жолдаушы ретінде өзін-өзі шеттетушілік орын алады (Р. Барт);
сыни дискурс, мұнда бәрінен бұрын адам қызметінің және осы қызмет-тегі әр түрлі саладағы: ғылымда, саясатта, өнерде интеллектуалды (рухани) өнімдерінің субъективті сыны болады (Ю. Хабермас);
этикалық дискурс, ізгілік және зұлымдық, жақсылық және жамандық сұрақтарына жауап алынады (Ю. Хабермас);
заңдық дискурс, адамның қоғамдағы құқықтық нормалары туралы ережелер дәлелденеді (Ю. Хабермас);
әскери дискурс, мұнда шиеленістер мен соғыстардың түсіндірілуі ба-яндалады (Райнер).
Прагматикалық дискурсты айрықша атап өту керек, мұнда жоғарыда аталған барлық дискурстар әр қайсысы ішінде белгілі бір коммуникативті стратегияда өзектіленетін болады [16, 66] немесе Т. А. ван Дейк бұларды контекстуалды макростратегиялар деп атайды [17,58]. Бұдан бөлек, интердискурс және арнайы дискурстар бөлінеді (В.Либерт), оларды сәйкесінше жалпы дискурс және жеке дискурстар деп белгілеуге бола-ды.
Сонымен қатар дискурс түрлерін В.И.Карасик ұсынған жіктеуде маңы-зды көрінеді. Ол дискурстың келесі екі негізгі түрін бөліп көрсетті:
* дербес (тұлғалық бағдарланған) (сөйлеуші өзінің ішкі әлемінің
барлық байлығында тұлға ретінде сөйлейді)
* институционалды (сөйлеуші белгілі бір әлеуметтік мәртебенің өкілі ретінде) [18, 15-б.].
Дербес дискурс, ғалымның пікірінше, негізгі екі түрде болады: тұрмы-стық және болмыстық қатынас. Тұрмыстық қатынас бір-бірімен жақсы та-ныс адамдар арасында болады, бұл байланысты қуаттауға және күнделікті мәселелерді шешуге алып келеді. Оның ерекшелігі бұл бетбұрыс өзінің мәнінде сұхбаттық болып табылады, үзік-үзік өтеді, қатынас қатысушылары бір бірін жақсы білгендіктен сөз не туралы болып жатқанын егжей-тегжейлі айтпай-ақ қысқа қашықтықта тілдеседі. Яғни тұрмыстық дискурста жол-даушы сөйлеушінің сөзін толық айтқызбай-ақ түсінуі қажет. Жолдаушының белсенді рөлі бұл түрде сөз жіберушіге тақырыптың жедел ауысуына, соны-мен қатар ақпаратты сөздің астарына (әзіл, тілдік ойын, ымдар және т.б.) жеңіл аударуға жоғары мүмкіндіктер береді. Болмыстық дискурста, тұрмы-стықтан өзгешелігі, өзінің ішкі әлемінің барлық байлығын ашып көрсетуге ұмтылады, қатынас кең жайылған, қаныққан мәнді сипат алады, әдеби тіл ба-засының барлық сөйлеу қалыбы пайдаланылады; болмыстық қатынастың бір қисындылығы басым және көркем әдебиеттің шығармаларымен және фило-софиялық және психологиялық интроспектілік мәтіндермен көрсетілген. Жалпы алғанда, болмыстық дискурс көптеген қатынаста тұрмыстыққа мүл-де қарама-қайшы, бірақ бір өте маңызды сапада онымен ұқсас: бұл жолда-нушы тарапынан сөйлеу мазмұнын белсенді пайымдауға тірек.
Тұлғалық бағдарланған қатынас тұрмыстық және болмыстық қатынас мәндерінің кеңею табиғаты әр түрлі болғанымен жолданушының санасында кең мәндік аумақта құрылады. Бірінші жағдайда мәнді пайымдау қатына-стың нақты жағдайына, екіншіде белгінің қалыбы мен жолданушының тұлғалық тұжырым саласына байланысты болады.
Институционалды дискурсқа қатысты айтар болсақ, В.И.Карасиктің пікірінше, ол өзінде мәртебелі-рөлдік қатынастар шеңберінде берілген қаты-насты ұсынады. Заманауи қоғамға сәйкес оларға институционалды дискурстың келесі түрлері бөлінеді:
саяси;
дипломатиялық;
әкімшілік;
заңдық;
әскери;
педагогикалық;
діни;
тылсымдық;
медициналық;
іскерлік;
жарнамалық;
спорттық;
ғылыми;
сахналық;
бұқаралық-ақпараттық [20, 20-б].
1.2. Араб саяси дискурсының ерекшеліктері
Дискурс термині соңғы онжылдықтарда лингвистика, саясаттану, педагогика, аударматану сияқты білім салаларында кең қолданысқа ие болды. Қолданыстың осындай кең саласын ие бола отырып дискурсты жоғарыда көрсетілген немесе басқа да ғылыми тұжырымдарға байланысты ғалымдар әр түрлі түсіндіруі мүмкін. Қазіргі заманғы лингвистикадағы дискурс ұғымын бірнеше рет пайдалануының нәтижесінде, Г.Г.Слышкиннің айтуынша, берілген термин сәнді мәртебеге ие болды, бұл, өз кезегінде, оның түсіндірілуінде біршама тиянақсыздықты туғызды, себебі сәнді термин ғылыми жұмыста ақпараттық пен қатар кілтті қызметті де орындайды [21, 38]. Берілген тараудың мақсаты - дискурс ұғымының көпмағыналылығын қарастыру және оның біздің ғылыми жұмысымызға сай жарамды анықтамасын табу. А. П. Булатова дискурстың екі басты ерекшелігін көрсетеді:
Дискурстың, мәтіннен немесе тілден ерекшелігі, тұтынушылардың қалай анықтайтынына қарамастан, оның құрамына сана ұғымы кіреді.
Дискурс сызықтық және аяқталған бірізді болып табылмайды, дис-курс - бұл айтылғанның барлығы [22, 34]
Саясат туралы әңгімелер (әр түрлі қырда - тұрмыстық, көркемдік, публицистикалық және т.б) нәтижесінде саяси үдерістің барысына ықпал ете алатын саяси сананың қалыптасуына, қоғамдық пікірдің құрылуына әсер етеді. Қалай дегенмен саяси дискурсты кең мағынада түсіну және оған кез келген сөздік құрылымдарды, субъект, жолданушы және т.б. мазмұны саясат саласына жататындарды қосу қисынды. Е.И.Шейгалдың Саяси дискурстың семиотикасы монографиясында келтірілген саяси дискурсты зерттеудің 6 іргелі тәсілдемесі коммуникацияның жалпы теориясы щеңберінде көрінеді (саяси дискурс терминіне синоним ретінде саяси коммуникация термині пайдаланылады):
1-тәсілдеме - Жүйелік (кибернетикадан шығады, мұнда коммуникация жүйенің бөлшектері арасындағы интеракция ретінде және әлеуметтік бақылау ұғымымен байланысты қарастырылады);
2-тәсілдеме - Лингвистикалық (бірінші сияқты әлеуметтік бақылау ұғымы төңірегінде шоғырланады. Шешімді қабылдауға құқылы қоғамдық қайраткерлер, сонымен қатар саяси элитаның өкілдері өздерінің қызметтерін арнайы тілдің көмегімен жүзеге асырады, сондықтан олардың пікірлеріне құлақ асады және талаптары орындалады деп тұжырымдайды;
3-тәсілдеме - Символикалық (көшбасшылық символдарды бұрмалау арқылы көбіне жүзеге асады, яғни осы тәсілдеме кезінде назар жете түсіну үдерістерінің талдауына және символдарды таратуға аударылады);
4-тәсілдеме - Функционалды (саяси жүйе үшін коммуникацияның мағынасы төңірегінде шоғырланған, себебі тұрақтылықты ұстап тұрудан басқа коммуникация саяси жүйе нормаларына әлеуметтік бейімделу қызметін орындайды);
5-тәсілдеме - Ұйымдастырушылық (үкімет ішілік ақпараттық ағындарға шоғырланады және осы ағындарды шектейтін және ақпаратқа қолжетімділікті саралаушы алғышарттарға назар аудартады); 6-тәсілдеме - Экологиялық (коммуникация саяси жүйенің оған әсер етуі тұрғысынан қарастырылады. Саяси жүйе коммуникация институттары қалыптасатын және қоғамда коммуникация үдерістері тұтастай реттелетін орта қалыптастырады).
Араб саяси дискурсының ерекшелігі - саясаткерлердің сөйлеу мәнерлерінде аталған институционалдық дискурс типінің құндылығына мән берілетіндігінде: өзінің билікке деген құқығын қорғау және оның негізі.
Саяси дискурстың көптеген типтері бар. Олар типологизация негізінде қандай белгі жатқандығына байланысты ерекшеленеді. Біз Е.Г.Борисова ұсынатын жүйеге сүйенеміз. Ол сөйлеуші интенциясының негізінде, яғни саяси қызметкердің, саяси дискурстың екі типін бөліп көрсетеді: тоталитарлық және либералдық дискурс. Саясаткердің тыңдаушығаоқушыға қатысты жүргізетін ісі маңызды - сендіреді, ой салады, ақпарат береді, мәжбүрлейді және т.б. Сондай-ақ айтушыныңжазушының және тыңдаушыныңоқушының рөлдерінің қалай көрінетіні де маңызды (мысал үшін: үлкен шындықты жеткізуші - тобыр; халық қызметіндегі қарапайым ақпарат жеткізуші және т.б.). Тоталитарлық дискурсте иландыру жүреді: Бұл дұрыс, себебі басқаша болуы мүмкін емес. Ал мұны түсінбейтін адам азғын [23,17]. Негізінен пафостық типтегі эмоционалды боялған лексика басымдық алады. Либералдық дискурстегі маңыздысы - тыңдаушы қорытындыны өзі жасайтындай ақпарат беру, объективті мәліметтерді хабарлау. Бағалау лексикасын қолдану шектелген, себеп-салдарлық қатынастар көрсеткіші жиі пайдаланылады. Қазіргі уақытта үнпарақ жанры ғана саяси дискурстың осы екі типін біріктіреді. Себебі эмоционалдыққа, дәлелдеменің жоқтығына құрылады, бұл мәтінге иландыру қабілетін береді. Бірақ қандайда бір қысым, бұйрық болмайды, әркім өз таңдауын жасауға құқылы [24, 20].
Саясаттың негізгі мәселесі - билік. Сәйкесінше, саяси дискурс түрлі күштердің билікке ие болудағы күресін көрсетеді. Бұл саяси дискурс шеңберінде коммуникативтік әрекеттердің ерекшеліктерін анықтайды. Саяси дискурстың коммуникативтік актілерінің негізінде әңгімелесушіге ықпал етуге ұмтылыс жатады, осы арқылы олардың ақпараттылықтан анық биік тұратын эксплициттік және имплициттік суггессивтілігі анықталады. Кез-келген қарым-қатынас (жазбаша немесе ауызша) - диалог болады [25, 12]. Бірақ бұл жағдайда біз әңгімелесушілердің бірі үстем болатын диалогты қарастырып отырмыз. Осындай диалогта рационалдық, логикалық мінсіз дәлелдерге емес, апелляция эмоцияға тиімді болады.
Бұл араб саяси дискурсы мәтіндерінің экспрессивтілікпен және бейнелілікпен ерекшеленуіне әкеледі. Ол негізінен көсемнің болжамды эмоцияларды тудыруға тартылған нақты ділдік картиналарға логикалық құрылымдар мен абстрактілі түсініктерден көрінеді.
Саяси дискурс дау-жанжалды, агональды, онда үнемі номинациялар үшін күрес жүреді: серіктес және сыбайлас, партизан және жауынгер, еркіндік үшін күресуші және террорист және т.б. Бұл сөздер жұбында әрқайсының ішінде денотат біреу, бірақ коннотация полярлы. Номинациялар үшін күрес - маңызды топтық құндылықтар үшін күресу. Бұл кездегі бағалар айқын полярлылықпен ерекшеленетінін айта кету қажет, қандайда бір градуалдықты шектейтін бинарлық оппозицияға құрылады: жақсылық - жамандық, қара - ақ және т.б. Араб саяси дискурсының қоғамдық тағайындамасы адресаттарға (қоғам азаматтарына) саяси дұрыс әрекеттерді жәненемесе бағалауларды сіңіруден тұрады. Басқаша айтқанда саяси дискурстың мақсаты - сипаттау емес, адресаттың ниетін оятып, сендіру, илануға негіз болу және әрекетке итермелеу. Сондықтан саяси дискурстың тиімділігін осы мақсатта салыстырмалы түрде анықтауға болады. Мысал үшін сайлау алды науқан мәтіндерінде саясаткер символдарға иек артады. Бұл науқанның сәтті жүруі символдардың сана-сезімге қаншалықты сәйкестігіне қарай анықталады: саясаткер сана-сезімнің қажетті тұсын дөп басуы тиіс; саясаткердің мәтіндері адресаттардың, саяси дискурс тұтынушыларының ішкі түйсіктеріне енуі қажет. Саяси ғана емес, сипаты бойынша иландыруға бағытталған кез-келген дискурс аудиторияның ниетін, пікірін және уәждемесін өзгерту мақсатында әлеуетті түсіндірушінің көзқарастарын ескереді. Иландыру сәттілігі оппонентке қарсы қолданылатын құралдарға, осындай және референттік объектіге қатысты хабарламаға байланысты болады. Құралдардың бірінші түрі сенушілік, оппонентті ұнату деңгейін сипаттайды, ал ұтымды позицияларды жеңіп алу саясаткердің шеберлігіне және адресаттың сипатына байланысты болады. Адресаттың күйін, сөйлеу мәнерін дискурстың қажетті жерінде қажетті формада ұтымды қолдану арқылы қажетті жаққа өзгертуге болады. Адресатта өзгенің пікірін ерікті түрде қабылдау сезімін, қызығушылық, өзектілік, шынайылық және қанағаттанушылық сезімін туындатып, шешен осылай иландыруда табысқа жете алады.
Араб тілі сөздерінің орналасу тәртібіне келетін болсақ, араб тілінде сөйлемдердің басым бөлігі етістіктен басталады, оларды етістікті сөйлемдер деп аталады. Бұл сөйлемдер етістіктен басталғанықтан солай аталады. Бұл типті сөйлемдердің минималды құрамдас бөліктері болып зат есім, жанаса байланысқан есімдіктер сілтемелі есімдіктер және жасырын есімдіктермен сипатталған етістік пен бастауыш болып табылады. Жанаса байланысөан есімдіктер дегеніміз етістікке қосылған есімдіктер: ذهبت الى الجامعة - мен университетке бардым. Етістікті сөйлемдер құрамында мекен және уақыт пысытауыштары мен толықтауыш бола алады. Етістікті сөйлемдерде сөздердің бейтарап орналасуы мынадый: етістік - бастауыш. Егер сөйлемде уақыт пен мекен мағынасындағы детермнанттар болатын болса, олар бастауыштан кейін орналасады. Алайда сөздер басқа да тәртіппен орналасуы мүмкін. Мысалы, мекен және уақыт пысықтауыштары етістіктен кейін де немесе бұрын да орналасуы мүмкін, бірақ бастауыш әрқашанда етістіктен кейін тұрады.
Араб тілінде сөздердің орнын ауыстыру еркін сипатқа ие емес, ол сөйлемінің мағынасына нұқсан келтірмеу керектігімен шарттыланған, олай болмаған жағдайда адресат хабарды дұрыс түсінбеуіне әкеледі. Егер хабарламашы жоғарыда аталған ережені бұзбаса, ол сөйлемдердің орнын ауыстыра алады. Араб лингвистері сөйлемде сөз орналасу тәртібі өзгеру түрлеріне қарай үлкен көлемдегі пікірлерді анықтады. Ол пікірлер тіл білімінің екі пәні, синтаксис пен риторикаға сүйенеді. Синтаксистік себептерді ауыспалы етістіктері бар сөйлемдерді қарастыру барысында келтіреміз. Ал, риторикалық себептердің мәні әлем көрінісіне байланысты араб тілінің ерекшелігі болуында - араб, сөйлем құрау барысында, пікірдің мағыналық ортасы деп санайтын компонентті бірінші қояды. Бұл, сөздердің орналасу тәртібі адресанттың коммуникативтік мақсаты мен адресаттың назарын неге аударғысы келгендігіне байланысты екендігін білдіреді. Бұған байланысты ғалымдардың бірі былай деп жазған: Сөйлемнің басынды орналасқан сөз абсолюттік мәнді пайдаланады және сөйлеуші астын сызып көрсеткісі келген сөйлемнің маңызды мағыналық компоненті болып табылады. Сөздердің орналасу тәртібі олардың сөйлемде қандай рөл ойнайтындығына байланысты - алғашқысы екіншісінен маңыздырақ, екіншісі үшіншісінен маңыздырақ және тағысын тағылар.
Мысал ретінде келесі сөйлемді келтіреміз: مثل المتهم اليوم امام القاضي - Бүгін сот алдына айыпталушы келді. Бұл, сөз орналасу тәртібі араб хабарламаларында жиі кездеседі және солай қабылданған. Бірақ, адресанттың коммуникативтік мақсатына сай сөздер басқаша да орналасуы мүмкін, мысалы:
1) مثل اليوم امام القاضي المتهم - Келді бүгін сот алдына айыпталушы
2) مثل امام القاضي اليوم المتهم - Келді сот алдына бүгін айыпталушы
3) اليوم مثل امام القاضي المتهم - Бүгін келді сот алдына айыпталушы
Грамматикалық тұрғыда бұл сөйлемдердің барлығы дұрыс, алайда әр қайсысының хабарламашының интенциясынан шығатын психологиялық және семантикалық мағынасы бар. Назар аударатын болсақ, сөйлем мүшелері сөйлемде әр түрлі орындарды алып жатқанына қарамастан, ешқандай сөйлемде бастауыш етістіктен бұрын келмеген. Егерде ол етістіктің алдында тұратын болса, ол өзінің жеке орналасу ережесі бар есімді сөйлемдер болып табылады. Есімді сөйлемдер - дегеніміз зат есімнен басталатын сөйлемдер. Бұл сөйлемдер кітаптар немесе мақалалар тақырыптарында жиі қолданылады.
Ауыспалы етістіктері бар сөйлемдерде етістік басында тұрады, содан соң бастауыш, содан соң толықтауыш, мекен және уақыт пысытауыштары тұрады:
عقد خادم الحرمين الشريقين الملك عبدالله بن عبدالعزيز ال سعود اجتماعا مع معالي رىس مجلس الوزراء بدلة قطر الشيخ حمد بن جاسم ال ثاني في قصر الصفا بمكة المكرمة مساء امس - - Кеше кешке екі қасиетті мешіттер қызметкерлері король Абдуллах ибн Абдулазиз Әл-Сауд Катар премьер министрі шейх Хамад ибн Джасам Әл-Сани мен кеңес өткізді.
Егер толықтауыш тәуелді сөздермен күрделенген болса, ол уақыт пен мекендік мағынасы бар детерминанттардан соң сөйлем соңында орналасады: افتتح الامين العام للجاميعة العربية عمور موسي امس اعمل البرلمانالانتقالي - Кеше араб мемлекеттері лигасының бас хатшысы өтпелі араб парламентінің жұмысын бастады.
Толықтауыш бастауыштан бұрын тұра алады. Жоғарыда айтылғандай, сөйлем мүшелерінің орныдарын ауыстыру көптеген риторикалық және синтаксистік ойларға байланысты. Толықтауышты бастауыш алдына орналастырудың синтаксистік түрлерін былай деп атаймыз: 1) егер толықтауыш жанаса байланысқан есімдік арқылы, ал бастауыш зат есім арқылы көрсетілсе كافاني والدي - әкем маған сый берді; 2) егер бастауышқа толықтауышқа өтетін есімдік жалғанса. احب التاميذ استاذه - Мұғалім оқушыны жақсы көріп кетті.
Сондай-ақ толықтауыш бастауыш пен етістіктін алдында тұра алады. Олай орналасуының бір себебі толықтауыштың біріншілік есімдермен яғни бастапқы орныдары бекітілген сөздермен көрсетілуінде. Олар: كم - неше, من - кім, اي - қайсы деген сияқты сөздер. Мысалы: كم من متحف زرت ؟ - сен неше мұражайға бардың?
Сонымен, араб хабарламалары сөз орналасу тәртібінің бейтарап түрі болып - етістік - бастауыш - толықтауыш (кейде бір немесе бірнеше толықтауыш) болып табылады: اعطى محمد احمدا كتابا - Мұхаммед Ахмедке кітапты берді. Берілген сөйлем жағдаятты немесе жалпы оқиғаны көрсетеді. Алайда, ол сөз орналасу тәртібі әр түрлі бірнеше сөйлемдерге ауысуы мүмкін, мысалы:
1) احمد اعطى محمد كتابا - Ахмедке Мұхаммед берді кітапты
2) كتابا اعطي محمد احمد - Кітапты Мұхммед берді Ахмедке
3) كتابا احمد اعطى محمد - Кітапты Ахмедке Мұхаммед берді
Бұл сөйлемдердің барлығы грамматикалық формасы мен лексикалық толықтығы жағынан бірдей болғанымен, коммуникативтік міндеттері әр түрлі. Әр кез сөйлеуші бірінші орынға адресаттың назарын аударғысы келген компонентті қояды. Мысалы, бірінші сөйлемде сөйлеуші дәл Ахмедке Мұхаммед кітапты бергенін баса көңіл аударғысы келгенін көрсетілген. Мүшелерге бөлінген айтулар үшін компоненттердің объективті тәртібі деп аталатын сипаты бар, яғни тақырыбы ремасынан бұрын келеді. Бұндай сөз тәртібі дыбысталатын (ауызша) бейтарап немесе жазбаша тілге тән. Рема тақырыптың алдында келген жағдайда, компоненттердің субъективті тәртібімен жұмыс жасаймыз. Бұл көбінесе экспрессивті боялған ауызша тілде кезедседі. Араб тіліне компоненттер тәртібінің субъективті де объективті де түрі тән. Алғашқысы сөйлеуші белгілі бір компонентті бөліп алғысы келгенде қолданылады, мысалы: من انقذ؟ انقذ احمداحمد انقذ - Ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазіргі заман лингвистикасында адам танымы мен ой-өрісі құрылымын тіл арқылы тануға жəне бағытталған зерттеулер көрініс беруде. Бүгінгі таңдағы ақпараттың молдығы, лингвистикадағы сұранысқа сай ашылған жаңалықтар, жаңа ақпараттар, адам факторы мен оның тілі арасындағы кешенді байланыстың жаңа сатыға көтерілуі осыған өз септігін тигізуде. Қазіргі кезде саяси сөз сөйлеудің мәнерлілігі артып келе жатыр. Бұрын мәтіннің саяси дұрыстығы, мазмұнның басыңқы идеологияға сәйкестігі маңызды болған болса, қазір сөз мәнерлілігіне ұмтылу алдыңғы қатарға шығады және стиль даралығы мен баяндаудың айқындылығы жоғары бағаланады. Сол себепті саяси-дипломатиялық дискурсты зерттеу жұмысының өзектілігін арттырады.
Зерттеудің зәрулігі Дискурс-экстралингвистикалық факторларды қамтитын күрделі коммуникативтік құбылыс. Дискурста коммуникативтік ситуация мен тілдік материалдар тоғысып жатады. Дискурс - көпдеңгейлі үдеріс, ол айтушының вербалды мінез-құлқы (дауыс ырғағы, интонация, паузаларға бөлу) және кинессикалық мінез-құлқы сияқты деңгейлерді (ым-ишара) қамтиды. Бұл дипломдық жобада дискурс жəне оның түрлеріне қатысты пікірлер, мəтіннен айырмашылығы, лингвистикадағы алатын орны жайлы мəселелер қарастырылады. "Дискурс" термині француз тіліндегі "discurs" "сөйлеу", ағылшын тілінде "discourse" - "талқылау, сөйлеу " деген мағынаны білдірсе, қазіргі кезде "айтушыға, сөйлеушіге меншіктелген сөз" деген мағынаға ие. Дискурста мəн, құндылық, бейне, пікір, менталды жəне виртуалды білім тасымалданады. Сондықтан да ол лингвистиканың да, философияның да, əлеуметтанудың да, психологияның да жəне өзге де пəндердің зерттеу нысаны бола алады.
Зерттеу мақсаты саяси-дипломатиялық дискурстың прагмафункциональдық ерекшеліктерін анықтау болып табылады.
Қойылған мақсаттарға жету үшін төмендегі міндеттерді орындау қажет деп білеміз:
-саяси-дипломатиялық дискурсқа анықтама беріп, оның зерттелу деңгейін анықтау;
- саяси-дипломатиялық дискурстың ерекшеліктерін айқындау;
- саяси мәтіндердің стилистикалық және прагматикалық ерекшеліктерін анықтау;
Тақырыпқа байланысты зерттеу объектісі саяси дипломатиялық дискурс болып табылады.
Зерттеу пәні саяси мәтіндердің прагмафункционалды ерекшеліктері.
Зерттеу әдістері. Кешенді талдау, сипаттау. жүйелеу және бақылау әдістері.
І тарау Саяси-дипломатиялық дискурстың прагмафункционалдық ерекшеліктері теориялық негіздері
1.1. Дискурс анықтамасы
Қазіргі заман лингвистикасында адам танымы мен ой-өрісі құрылымын тіл арқылы тануға жəне бағытталған зерттеулер көрініс беруде. Бүгінгі таңдағы ақпараттың молдығы, лингвистикадағы сұранысқа сай ашылған жаңалықтар, жаңа ақпараттар, адам факторы мен оның тілі арасындағы кешенді байланыстың жаңа сатыға көтерілуі септігін тигізуде. Осы бағыттағы лингвистиканың негізгі зерттеу нысаны ретінде танылған жоғары сатыдағы бірлігі - мəтіннің өткен ғасыр ғылымындағы динамикалық сипатын ерекшелеуге аса назар аударылуында болып отыр. Осымен байланысты "дискурс" аталатын динамикалық мəтінді жаңа түрде танып - білу мақсатында мəтін лингвистикасы мен дискурс теориясы деп аталатын бағыттар, бірақ бір-бірімен өте тығыз байланыста бағыттар анықталуда. Бұл екі бағыттың зерттеу нысандары мен өзара айырмасы ажыратылып болған жоқ, өйткені зерттеу кезінде əр түрлі анықтамалар, тұжырымдамалар көрсетілуде. Қазіргі ғылымда біз дискурстың көптеген анықтамасын кездестіреміз. [1, 12-17].
"Дискурс" термині тіл білімінің тарихында 70-80 жылдарынан бастап қолданыла бастады. Бұл күндері дискурс "мəтін", "сөйлесім", "функционалдық стиль" сияқты терминдермен бір қолданылып жүргенін білеміз. Осы орайда 1978 жылы Т. Н. Николаеваның берген анықтамасына сүйенсек: "Дискурс - лингвистикалық мəтіндегі көп мағыналы термин. Ең маңыздысы:
1. Байланысқан мəтін.
2. Мəтіннің ауызша- жазбаша формасы.
3. Диалог.
4. Мəн-мағынасы бірдей пікір алысушы топ.
5. Ауызша немесе жазбаша сойлеу ".
Е. Ф. Киров: "Дискурс - бұл тарихынан бастап сол жəне басқа мəдениеттің қабырғасындағы, сол жəне басқа тілде айтылған жəне жазылғанның барлығы. Оның мəні тереңде, тіл мен тілдік форма коммуникациясы дамып, зерттеліп жатыр жəне болашақта да солай жалғасады", - деп көрсетеді [2].
Мəтін лингвистикасының негізін қалаушылардың бірі, голландық лингвист ғалым Теон Ван Дейктің пікірінше: "Дискурс" термині мəтіннің статикалық күйінен динамикалық күйін зерттеуге көшуі. 1950 жылдар Эмил Бенвенист айтылым теориясын қалыптастыра отырып, француз лингвистикасында дəстүрлі түрде қолданылып жүрген "дискурс" терминін жаңа мағынада - сөйлеушіге тəн айтылымның сипаттамасы ретінде қолданды. Дискурс - адамға тəн қарым-қатынастың бірі. Ол мəтінмен тығыз байланысты, бірақ бір емес.
Дискурсқа ағымдылық сипат тəн, ол Мəтін - тілдік материалдың статикалық қалпы, коммуниканттар арасындағы үздіксіз көрсеткіші. процесс. Мəтін - дискурсқа "дайын өнім".[3, 19] А. Əділова дискурс пен мəтіннің ортақ белгілері мен айырмашылықтарын төмендегідей келтіреді: Дискурс автор интенциясына, стиль ерекшеліктеріне байланысты сұрыпталып алынатын тілдік құралдардың жиынтығы. Дискурс мəтінге қарағанда кең ұғымды қамтиды. Ол сөйлеу үдерісі. Дискурс нақтылы уақытпен ажырамас бірлікте, ал мəтін тек мəдени кеңістікте өмір сүреді, уақытқа тəуелді емес, кез келген кезде екінші бір дискурста өзектенуі мүмкін. Дискурсты қайта туындатуға болмайды, ал көркем мəтін қайта туындауға қабілетті əрі бейім. Дискурс ақпаратты беру тəсілі болса, мəтін ақпаратты сақтаушы, жинақтаушы, жаңа мəн тудырушы көпқырлы, көпқабатты құрылым [4, 235]. Дискурс - шынайы өмірде нақты бір коммуниканттар арасында, нақты уақытта, белгілі бір орында орындалған сөйлеу əрекеті. Яғни, сөйлеу қарым-қатынасына қатысушылардың əрқайсысына шынайы өміріндегі оқиғалардың тізбектеліп тілге көшуі мен сол арқылы дискурс нəтижесі мəтінге айналып, тілде сақталуы.
Дискурстың негізгі ерекшеліктері:
1. Тақырыптық байланыс, яғни, бір тақырып - дискурс төңірегіндегі мазмұнның жиналуы;
2. Жағдаяттылық, коммуникативтік қарымқатынас саласына сай, дискурс нақты мəселе төңірегінде құрастырылады;
3. Жылдамдылық, кейбір жағдайда тақырып өзгеріске ұшырай алады;
4. Əлеуметтік бағыттылық;
5. Əртектес құрылымдылық;
6. Мəтін шекарасының белгіcіздігі;
Дискурстың мазмұндық толықтылығын коммуникативтік жағдаят пен тақырыптық байланыс орындаса, вербалсыз сигналдар, атап айтқанда, мəтіннің аяқталғаны, үзілістер, басқа тақырыптарға көшу арқылы білінеді. Сондықтан да дискурсты коммуникациялық қарымқатынастан тыс талдау мүмкін емес.[5, 10-11]. Дискурс туралы айтылған пайымдаулар мен тұжырымдар дара айырмашылықтары бар бірнеше бағытты қалыптастырды. Бірінші бағыт өкілдері "дискурс" терминін таза лингвистикалық аспектіде қолданғанды жөн санайды. Бұл бағыттағы зерттеушілер дискурсты "сөйлеу", " мəтін", "диалог" сияқты дəстүрлі ұғымдарды нақтылап дамыту үшін қолданады. Екінші бағытқа француздық структуралистердің пікірлерін жатқызуға болады. Олар дискурсты стиль ұғымымен байланысты қарастыра отырып, тілді əлеуметтік қарым-қатынас субъектісін нақтылауға атсалысатын құрал ретінде таниды. Үшінші бағыттағы неміс ғалымы Ю. Хабермас "Дискурс национальности" деген еңбегінде: "дискурс - шындық өмірден алшақтауда жүзеге асатын коммуникацияның ерекше түрі. Дискурс бұл сөйлеу əрекетінің көрінісі"-дейді. "Дискурс" терминінің күрделенуіне байланысты ғылымда əлі тұрақтанған анықтама қалыптасқан жоқ. Осыған орай дискурс ұғымы прагмалингвистика, функционалды лингвистика, лингвостилистика, лингвомəдениеттану тұрғысынан түрлі анықтамаларға ие. Дискурс ұғымын Ю. Хабермас "Коммуникативтік компетенция теорисына дайындық" атты еңбегінде пайдаланып, оған мынадай белгілер тиесілі деп қарастырады: "Дискурс - тілдік коммуникация түрі. Кең шеңберде дискурс - уақыттың мəдени-тілдік контексі. Оған рухани-идеологиялық мұра, көзқарас, дүниетаным кіреді. Тар мағынада дискурс қандай да болмасын мағынаны, құнды іс-əрекеттің нақты тілдік шындығын айтады."[3, 17-18].
Дискурс- адамдардың сөйлеу арқылы жасаған қарым-қатынасынан кейін ғана мағынасы болады, яғни мағынасы мен бірлігін, сөз бен ойдың бірлігін айқындайды. Сөйлеу арқылы ғана дискурстың дамуы өрбіп, түрлері ерекшеленеді. Қазіргі кезде ғылыми сипат алған дискурстың бірнеше түрлері бар. Бұларды толық немесе аяқталған деп айтуға болмайды. Себебі, бұл бағытта əртүрлі тілдерде, олардың қызмет ету аясына қатысты көптеген зерттеулер жүргізілуде: 1) əскери дискурс; 2) газеттік дискурс; 3) Саяси дискурс; 4) бала дискурсы; 5) өнертану дискурсы; 6) магиялық дискурс; 7) бұқаралық ақпарат құралдары дискурсы; 8) ғылыми (академиялық) дискурс; 9) парфюмерлік дискурс; 10) педагогикалық дискурс; 11) поэтикалық дискурс; 12) публицистикалық дискурс; 13) жарнамалық дискурс; 14) спорттық дискурс; 15) техникалық дискурс; 16) террористік дискурс; 17) феминистік дискурс; 18) көркем дискурс; 19) экономикалық дискурс; 20) электрондық дискурс; 21) этикалық дискурс; 22) заңи дискурс жəне т.б. [5, 232]
Дискурс тілдік феномен ретінде өзі əртүрлі ауысымдардан (мəтін, интеракцияға қатысушылар) тұрады да, осы ауысымдардың қатынасы мен бірігуіне байланысты дискурстың түрлері (типтері, топтары) пайда болады. Осындай типтердің бірі - іскери дискурс. Іскери дискурсты жан-жақты қарастырған Г.Г.Бүркітбаева оған мынадай анықтама береді: Іскери дискурс - белгілі бір адамдар тобымен белгілі бір коммуникативтік- интеракциялық жағдайда жүзеге асқан дискурстың арнайы жанрларда көрініс тапқан нақты ұғымы. Іскери дикурс - ұжымдық ортада, қызмет бабында, ресми қатынастағы əңгімелерде қолданылатын сөздің ерекше түрі.[8, 235] Осы сияқты дискурстың тағы бір кең тараған түрі - ғылыми дискурс. Негізінен қарымқатынастың жазба түрінде жүзеге асады, ал ғылым - білім саласындағы негізгі жаңалықтары ғылыми мақалаларда жүзеге асады. Қазіргі таңда ғылыми дискурстың ауызша түрі семинар, конференция, дөңгелек үстел, симпозиум тəрізді түрлерінің өтуімен бұрынғыдан гөрі жанданып, ерекшеленіп отыр. Бұқаралық ақпарат құралдары дискурсы - мəтін қолданыла келе тілші, теледидар, радио, ғаламтор, пресса арқылы таратылады. Мысалы: тілшілер, саясаткерлер, кəсіпкерлер (көбіне БАҚ мамандарының көмегімен) т.б. жазған Дискурс дефинициялары мен түрлері сұхбат, газеттегі аналитикалық мəселелерді жатқызуға болады. Тілшілер қарастыратын жағдайларында тыңдаушылардың назарын мəселеге аударып, оның шешілу жолын ұсынады. Дискурстың басқа түрлеріне қарағанда саяси дискурс барлық халықтың мəдениетінде қазіргі кезде кең етек жая қойған жоқ. Саяси дискурс - дискурстың институционалдық түрінің бірі. Егер дербес дискурс қабырғасында сойлеуші өз ішкі жан дүниесінен шыққан ойдың иесі болса, институциондық дискурста сөйлеуші əлеуметтік ортаның өкілі боп табылады. Саяси дискурс - билікті одан əрі бекіте түсу жəне оның бар екендігін көрсету мақсатындағы ауқымды дискурс. Голланд тілші ғалымы Теон Ван Дейк: "саяси дискурсты - əлеуметтік ортадағы, нақты айтқанда саясаттағы жанрдың бір түрі" - деп көрсетеді. Үкіметтегі сараптаулар, парламенттегі дебаттар, партиялық бағдарламалар, саясаткерлердің сөздері,т.б. мұның барлығы саясат шеңберіндегі жанрлар. Саяси дискурс - бұл саясаткерлердің дискурсы. Саяси қатынаста саяси акт пен саяси орта сақталған кезде ғана дискурс `саяси' болады. Саяси дискурстың қоғамдағы мақсаты азаматтарды жасалатын ісінің саяси дұрыстылығына сендіру. Қоғам мүшелерінің саясатқа сенімін арттыра отырып, ниетін оятып, іске көшуге жаңа бағыттар ұсынылуы арқылы жүзеге асады. Саяси ортаның сөйлеушісінің сөзі неғұрлым өтімді, нақты, сенімді болуы қажет. Т Ван Дейк: " саяси дикурстың идеологиялық сараптамасына парламентте өтетін дебаттың қызықты материал болатындығын айтады, өйткені ол - саяси партия өкілдерінің əлеуметтік танымын көрсететін нақты көрінісі". Саяси дискурс - күнделікті өмірдегі құбылыс. Билікке талас - ең маңызды тақырыбы жəне қатынас төңірегіндегі саяси ортаға негізделген уəж болып табылады. Өмірде қоғам қаншалықты ашық, демократиялы болса, соншалықты саясат тіліне көп көңіл бөлінеді. Саяси дискурсқа саясаттағы адамдар ғана емес, тілшілер, саясаттанушы жəне қайраткерлерде қызығады. Саяси дискурс мəселесінің тууына себепші болған ғалымдар саяси қатынас, герменевтика, əлеуметтану, семиотика, саяси дискуссия төңірегіндегі жазылған еңбектері аса маңызды рөл атқарды. Олар: Т. Ван Дейк, Д. Говард, Г. Ласуэлла, М. Маклюэна, Ф. Уэбстер, М. Фуко, Ю. Хабермас т.б. Ресей ғалымдарының ішінде: М.М. Бахтин, Ю.М. Лотман, И.П. Смирнова, Ю. Руднева т.б. Қазақстандық зерттеуші ғалымдардың еңбектерінде де дискурс теориясының мəселелері арнайы зерттеу нысанына алынып та, өзге мəселелерді сөз ету барысында да талданып жүр. Атап айтсақ: Смағұлова Г.Н., Ерназарова З.Ш, Əзімжанова Г., Есенова Қ., Жұмағұлова Б.С., Бүркітбаева Г., Садирова К.Қ., т.с. с көптеген ғалымдар қарастырған. Соңғы он жылда саяси дискурс төңірегі лингвистердің үлкен зерттеу обьектісіне айналды. Саяси дискурсты танып-білу қызығушылығы тіл біліміндегі жаңа бағыт - саяси лингвистиканың тууына себепші болып отыр. Саяси лингвистиканың қазіргі тіл білімінде зерттелуінің өз ішінде өзгешелігі бар жаңа бағыты болып табылатындығы: əлеуметтік лингвистердің жетістігі (тілдің функционалдық жағынан зерттелуі), мəтін лингвистикасы (мəтіннің жан-жақты зерттелуі), когнитивтік лингвистика (тілдік тұлға т.б зерттелуі), стилистика (тілдің көркемдегіш амал-тəсілдерінің, қолдану аясының зерттелуі); ауыз əдебиетімен (халық шығармашылығының ауыздан шығарылып, ауызша таралуы) ұштасуы. Осы жайттарды айта отырып, саяси дискурс өзінің ерекшелігімен жəне формаларымен саяси ғылымның ғылыми категорияларының ішінде маңызды əрі тұрақты орын алатындығын айтуға болады.[9, 2-9]
Әр ұлттың дискурсқа түсу әрекетіндегі айырмашылық өздеріне ғана тән өмір тәжірибесі мен білім дағдысы, олардың сөйлеу жанрларына, сөйлеу тактикасы мен сөйлеу стратегиясына сәйкестігі, өзі таңдаған коммуникативтік рөлді қалай атқарғанына байланысты болады, - деп санайды зерттеуші Қ.Садирова [9, 178].
Т.М.Николаева дискурстың анықтамасын былайша келтіреді: "1) өзара байланысты мәтін; 2) мәтіннің ауызекі сөйлеу формасы; 3) диалог; 4) жазбаша не ауызша сөйлеу қалпы [10, 117]. Дискурс пен мәтін арақатысы мәселесіне қатысты белгілі ғалым Н.Уәлидің пікірі төмендегідей: Субъектінің сөз әрекетінің, яғни тілді қарым-қатынас үшін қолдану әрекетінің нәтижесінде дискурсмәтін құрастырылады. Басқаша айтқанда, сөйлеушіжазушы сөз бірліктері арқылы айтылым (высказывние), дискурсмәтін жанр түрінде белгілі бір мағынаны тілдік бірліктер арқылы кодқа салынады, ал тыңдаушыоқырман сол аталым, дискурс, мәтін түрінде тілдік бірліктер арқылы кодқа салынған мағыналарды (ой мен сезімді) ашады, тіпті тілдік кодты ашып қана қоймайды, сөз әрекетінің нәтижесі болып табылатын коммуникативтік бірліктердің мән-мағынасын интерпретациялайды [10, 260]. Осымен байланысты дискурс ұғымының коммуникациямен тығыз байланысты екендігін аңғаруга болады. Бұл мәселе жөнінде дискурстың тілдік табиғатын арнайы зерттеген ғалым Қ.Садирова былай деп жазады: Дискурстың өзі коммуникациядан пайда болады. Мәтін сол коммуникацияның нәтижесі. Коммуникативтік жағдай болу үшін тіл мен сөз (сөйлеу) әрекетке енеді. Тілде тұрғанда мәтін ешкімге арналмаған, ал ол дискурсқа түскенде авторға ие болады және қабылдаушыға, яғни қалайда біреуге бағытталады. Дискурсты тіл мен сөзсөйлеу қатар өрілген тұста коммуниканттар арасында диалогтық сипатта пайда болатын айтылымдар тізбегі немесе сөйлеу тізбегінің кесіндісі десек, мәтін сол тілдік әрекет нәтижесінде туындаған өнім, туынды. Бірақ ол келесі бір сөйлеу актісінде басқаша сипатта жандану (қолдану) қабілетіне ие, сол сәттің өзінде оның бойында бастапқы пайда болған коммуникативтік жағдай ұшқындары сақталады, дегенмен оның өзі қайта туғызушының мақсатына, ниетіне байланысты өзгеріске ұшырайды [11, 180]. Яғни дискурс дегеніміз - коммуникативтік оқиға және онда тек тіл ғана емес, сонымен бірге коммуникация процесінде орын алатын ментальды құбылыстарда көрініс береді. Мәселен, белгілі орыс ғалымы Н.Д.Арутюнова: Дискурс эктралингвистикалық, прагматикалық, әлеуметтікмәдени және т.б. факторлар жиынтығынан тұратын байланысты мәтін; оқиғалы аспектіде алынған мәтін, - деп көрсетеді [12, 17].
Дискурстың басқа түрлеріне қарағанда саяси дискурс барлық халықтың мəдениетінде қазіргі кезде кең етек жая қойған жоқ. Саяси дискурс - дискурстың институционалдық түрінің бірі. Егер дербес дискурс қабырғасында сойлеуші өз ішкі жан дүниесінен шыққан ойдың иесі болса, институциондық дискурста сөйлеуші əлеуметтік ортаның өкілі боп табылады. Саяси дискурс - билікті одан əрі бекіте түсу жəне оның бар екендігін көрсету мақсатындағы ауқымды дискурс. Голланд тілші ғалымы Теон Ван Дейк: "саяси дискурсты - əлеуметтік ортадағы, нақты айтқанда саясаттағы жанрдың бір түрі" - деп көрсетеді. Үкіметтегі сараптаулар, парламенттегі дебаттар, партиялық бағдарламалар, саясаткерлердің сөздері,т.б. мұның барлығы саясат шеңберіндегі жанрлар.
Саяси дискурс - бұл саясаткерлердің дискурсы. Саяси қатынаста саяси акт пен саяси орта сақталған кезде ғана дискурс `саяси' болады. Саяси дискурстың қоғамдағы мақсаты азаматтарды жасалатын ісінің саяси дұрыстылығына сендіру. Қоғам мүшелерінің саясатқа сенімін арттыра отырып, ниетін оятып, іске көшуге жаңа бағыттар ұсынылуы арқылы жүзеге асады. Саяси ортаның сөйлеушісінің сөзі неғұрлым өтімді, нақты, сенімді болуы қажет. Т Ван Дейк: " саяси дикурстың идеологиялық сараптамасына парламентте өтетін дебаттың қызықты материал болатындығын айтады, өйткені ол - саяси партия өкілдерінің əлеуметтік танымын көрсететін нақты көрінісі". Саяси дискурс - күнделікті өмірдегі құбылыс. Билікке талас - ең маңызды тақырыбы жəне қатынас төңірегіндегі саяси ортаға негізделген уəж болып табылады. Өмірде қоғам қаншалықты ашық, демократиялы болса, соншалықты саясат тіліне көп көңіл бөлінеді. Саяси дискурсқа саясаттағы адамдар ғана емес, тілшілер, саясаттанушы жəне қайраткерлерде қызығады. Саяси дискурс мəселесінің тууына себепші болған ғалымдар саяси қатынас, герменевтика, əлеуметтану, семиотика, саяси дискуссия төңірегіндегі жазылған еңбектері аса маңызды рөл атқарды. Олар: Т. Ван Дейк, Д. Говард, Г. Ласуэлла, М. Маклюэна, Ф. Уэбстер, М. Фуко, Ю. Хабермас т.б. Ресей ғалымдарының ішінде: М.М. Бахтин, Ю.М. Лотман, И.П. Смирнова, Ю. Руднева т.б.
Қазақстандық зерттеуші ғалымдардың еңбектерінде де дискурс теориясының мəселелері арнайы зерттеу нысанына алынып та, өзге мəселелерді сөз ету барысында да талданып жүр. Атап айтсақ: Смағұлова Г.Н., Ерназарова З.Ш, Əзімжанова Г., Есенова Қ., Жұмағұлова Б.С., Бүркітбаева Г., Садирова К.Қ., т.с. с көптеген ғалымдар қарастырған. Соңғы он жылда саяси дискурс төңірегі лингвистердің үлкен зерттеу обьектісіне айналды. Саяси дискурсты танып-білу қызығушылығы тіл біліміндегі жаңа бағыт - саяси лингвистиканың тууына себепші болып отыр. Саяси лингвистиканың қазіргі тіл білімінде зерттелуінің өз ішінде өзгешелігі бар жаңа бағыты болып табылатындығы: əлеуметтік лингвистердің жетістігі (тілдің функционалдық жағынан зерттелуі), мəтін лингвистикасы (мəтіннің жан-жақты зерттелуі), когнитивтік лингвистика (тілдік тұлға т.б зерттелуі), стилистика (тілдің көркемдегіш амал-тəсілдерінің, қолдану аясының зерттелуі); ауыз əдебиетімен (халық шығармашылығының ауыздан шығарылып, ауызша таралуы) ұштасуы. Осы жайттарды айта отырып, саяси дискурс өзінің ерекшелігімен жəне формаларымен саяси ғылымның ғылыми категорияларының ішінде маңызды əрі тұрақты орын алатындығын айтуға болады.
Т.А. Ван Дейктің көзқарасы бойынша, дискурс теориясының бастаула-ры шешендік пен поэтика бойынша екімыңжылдықтан артық көнедегі анти-калық трактаттарға барып тіреледі [11,113-б.]. Алайда, қазіргі даму бағыты-на қатысты оны ХХ ғ. 60-шы ж.ж. ортасымен белгілеу қабылданған. Дискурс ұғымының баяндалуы соңғы жылдар көлемінде біршама деңгейде өзгерген. Орыс тіліне дискурс сөзі лингвисттер мен философтар - структуралисттер мен постструктуралисттердің (Бенвенист, Серль, Ван Дейк, Халлидей, Фуко және басқалары) еңбектері арқылы енгендігін айтып өткен жөн. Дискурс ұғымының көпмағыналығы туралы айта отырып, Н.Н.Белозерованың ор-тағасырлардан бастап біздің күндерге дейінгі дискурс сөзінің шығу тарихы және мағынасының өзгерісі талданатын Дискурс парадокстары еңбегін көрсете кеткеніміз жөн [56, 254-б.]. Бұл сөз латын тілінде бағыттан ауытқу, әрмен қашу және т.б. мағыналарды берген. Бірақ физикалық әрекет атауы ақырындап тілдік әрекет атауына түрленді. Кейін француз сөзі discours алғашқы сұхбаттық тіл мағынасын алды Сәл кейінірек, ХІХ ғасырда, бұл сөз көпмағыналы болды және Якоб және Вильгельм Гриммнің неміс тілі сөздігінде: 1) сұхбат, әңгіме; 2) сөйлеу, дәріс дегенді білдірді. Дәл сөйлеу мағынасында дискурс сөзі қазіргі заманғы батыстық лингвистикалық еңбек-терде (oral discourse,free in direct discourse) көрінеді. Н.Д.Арутюнова жазып шыққан Тіл білімі бойынша үлкен энциклопедиялық сөздігінің Дискурс мақаласымен танысу кезінде дискурс терминіне оның француз тілінен шыққан discours -- сөйлеу нұсқалғандықтан, бәрінен бұрын сөйлеу мағына-сы белгіленеді [7,136-б.]. Жалпы алғанда, дискурс термині жоғарыда келтірілген Н.Д.Арутюнованың сөздігінде үш ұстанымда қарастырылады:
Дискурс -- бұл экстралингвистикалық-прагматикалық, әлеуметтік-мәдени, психологиялық және басқа алғышарттармен байланысты мәтін.
Дискурс -- бұл оқиғалық аспектіде алынған мәтін.
Дискурс -- бұл мақсатты бағытталған әлеуметтік әрекет ретінде қарала-тын, адамдардың өзара әрекеттестігі және олардың санасының тетіктеріне (когнитивті үдерістерде) қатысты сөз.
Бұған қоса, Н.Д.Арутюнова дискурсты өмірге жүктелген сөз ретін-де қарастырады [12,136]. Жалпы алғанда, Н.Д.Арутюнованың дискурс тер-минінің баяндауында дискурс - сөйлеу - мәтін ұғымдарының өзара байла-нысы байқалады. Осы қатынаста, біздің ойымызша, В.В.Богдановтікі дұрыс: сөйлеу және мәтін - бұл дискурстың екі тең емес қырлары. Л. В. Щербе бойынша, дискурс бізбен айтылатын және жазылатынның бәрі, басқаша айтқанда, тілдік материал ретінде түсініледі, оның кез келген қайта танысты-рылымында басқа физикалық тәсілде - дыбыстық, кескіндемелік немесе тілдік ақпаратты бекітуші болып саналады. Мәтін тар мағынада сызба жа-зуының көмегімен (әдеттегі фонографиялық немесе идеографиялық) немесе басқа материал тасымалдағышта белгіленген тілдік материал. Демек, сөйлеу және мәтін терминдері олардың туыс термині дискурсты біріктіретін қаты-нас бойынша тектік болады деп түсініледі [13, 5]. Осылайша дискурс ұғымының қандай да ауызшажазбаша; бірқисындықсұхбаттық қос сипат-тық шектелгендігін алып тастағанда жалпылама сипаты баса айтылады. Дис-курс термині тілдің қолданылуының барлық түрін біріктіретін тек ретінде ыңғайлы. Сонымен бірге дискурстың орталық бөлшегі мәтін болып табыла-ды, дискурсты зерттеу кез келген жағдайда мәтінді (статика) зерттеуді ұсы-нады. Сонымен қатар дискурсты сөйлеу ұғымы арқылы анықтайды, бұл оның динамикалық сипатына нұсқайды.
Дискурс ұғымын зерттеушілерге көптеген жағдайда дискурс және мәтін ұғымдарының арақатынасына қатысты пікірлер қатарын енгізу керек бола-ды. Е.С.Кубрякова атап көрсеткендей, когнитивті лингвистика ұстанымы бойынша мәтін және дискурстың шекарасын алып тастау когнитивті қызмет және оның нәтижесіне қарама-қайшы қоюға сәйкес болғандықтан толықтай орынды саналады [14,191]. Яғни, берілген пікірге сәйкес, дискурс деп ко-гнитивті үдерістің өзі, ал мәтін деп сөйлеу қызметі үдерісінің соңғы нәтижесі түсініледі. Дискурстың әралуандығы және біртекті еместігін ескере отырып, осы зерттеу жұмысында олардың қарастырылуының қажеттілігі пайда болады. Осы тармақшаның мақсаты арнайы әдебиеттегі дискурстың бар түрлерін қарастыру және қысқаша сипаттамасын беру болып табылады. Мысалы, Н.Н.Миронова дискурстың жиі кездесетін келесі түрлерін келтіреді [15,15]:
педагогикалық дискурс, мұнда балалар мен жасөспірімдердің мінез-құлықтарының қоғамдық нормалары анықталады (Райнер);
саяси дискурс, мұнда қоғамдық сана өзектіленеді (А. Н. Баранов, Ю. Н. Караулов, А. П. Чудинов);
ғылыми дискурс, мұнда баяндаудың объективтілігі үшін ғалымның жолдаушы ретінде өзін-өзі шеттетушілік орын алады (Р. Барт);
сыни дискурс, мұнда бәрінен бұрын адам қызметінің және осы қызмет-тегі әр түрлі саладағы: ғылымда, саясатта, өнерде интеллектуалды (рухани) өнімдерінің субъективті сыны болады (Ю. Хабермас);
этикалық дискурс, ізгілік және зұлымдық, жақсылық және жамандық сұрақтарына жауап алынады (Ю. Хабермас);
заңдық дискурс, адамның қоғамдағы құқықтық нормалары туралы ережелер дәлелденеді (Ю. Хабермас);
әскери дискурс, мұнда шиеленістер мен соғыстардың түсіндірілуі ба-яндалады (Райнер).
Прагматикалық дискурсты айрықша атап өту керек, мұнда жоғарыда аталған барлық дискурстар әр қайсысы ішінде белгілі бір коммуникативті стратегияда өзектіленетін болады [16, 66] немесе Т. А. ван Дейк бұларды контекстуалды макростратегиялар деп атайды [17,58]. Бұдан бөлек, интердискурс және арнайы дискурстар бөлінеді (В.Либерт), оларды сәйкесінше жалпы дискурс және жеке дискурстар деп белгілеуге бола-ды.
Сонымен қатар дискурс түрлерін В.И.Карасик ұсынған жіктеуде маңы-зды көрінеді. Ол дискурстың келесі екі негізгі түрін бөліп көрсетті:
* дербес (тұлғалық бағдарланған) (сөйлеуші өзінің ішкі әлемінің
барлық байлығында тұлға ретінде сөйлейді)
* институционалды (сөйлеуші белгілі бір әлеуметтік мәртебенің өкілі ретінде) [18, 15-б.].
Дербес дискурс, ғалымның пікірінше, негізгі екі түрде болады: тұрмы-стық және болмыстық қатынас. Тұрмыстық қатынас бір-бірімен жақсы та-ныс адамдар арасында болады, бұл байланысты қуаттауға және күнделікті мәселелерді шешуге алып келеді. Оның ерекшелігі бұл бетбұрыс өзінің мәнінде сұхбаттық болып табылады, үзік-үзік өтеді, қатынас қатысушылары бір бірін жақсы білгендіктен сөз не туралы болып жатқанын егжей-тегжейлі айтпай-ақ қысқа қашықтықта тілдеседі. Яғни тұрмыстық дискурста жол-даушы сөйлеушінің сөзін толық айтқызбай-ақ түсінуі қажет. Жолдаушының белсенді рөлі бұл түрде сөз жіберушіге тақырыптың жедел ауысуына, соны-мен қатар ақпаратты сөздің астарына (әзіл, тілдік ойын, ымдар және т.б.) жеңіл аударуға жоғары мүмкіндіктер береді. Болмыстық дискурста, тұрмы-стықтан өзгешелігі, өзінің ішкі әлемінің барлық байлығын ашып көрсетуге ұмтылады, қатынас кең жайылған, қаныққан мәнді сипат алады, әдеби тіл ба-засының барлық сөйлеу қалыбы пайдаланылады; болмыстық қатынастың бір қисындылығы басым және көркем әдебиеттің шығармаларымен және фило-софиялық және психологиялық интроспектілік мәтіндермен көрсетілген. Жалпы алғанда, болмыстық дискурс көптеген қатынаста тұрмыстыққа мүл-де қарама-қайшы, бірақ бір өте маңызды сапада онымен ұқсас: бұл жолда-нушы тарапынан сөйлеу мазмұнын белсенді пайымдауға тірек.
Тұлғалық бағдарланған қатынас тұрмыстық және болмыстық қатынас мәндерінің кеңею табиғаты әр түрлі болғанымен жолданушының санасында кең мәндік аумақта құрылады. Бірінші жағдайда мәнді пайымдау қатына-стың нақты жағдайына, екіншіде белгінің қалыбы мен жолданушының тұлғалық тұжырым саласына байланысты болады.
Институционалды дискурсқа қатысты айтар болсақ, В.И.Карасиктің пікірінше, ол өзінде мәртебелі-рөлдік қатынастар шеңберінде берілген қаты-насты ұсынады. Заманауи қоғамға сәйкес оларға институционалды дискурстың келесі түрлері бөлінеді:
саяси;
дипломатиялық;
әкімшілік;
заңдық;
әскери;
педагогикалық;
діни;
тылсымдық;
медициналық;
іскерлік;
жарнамалық;
спорттық;
ғылыми;
сахналық;
бұқаралық-ақпараттық [20, 20-б].
1.2. Араб саяси дискурсының ерекшеліктері
Дискурс термині соңғы онжылдықтарда лингвистика, саясаттану, педагогика, аударматану сияқты білім салаларында кең қолданысқа ие болды. Қолданыстың осындай кең саласын ие бола отырып дискурсты жоғарыда көрсетілген немесе басқа да ғылыми тұжырымдарға байланысты ғалымдар әр түрлі түсіндіруі мүмкін. Қазіргі заманғы лингвистикадағы дискурс ұғымын бірнеше рет пайдалануының нәтижесінде, Г.Г.Слышкиннің айтуынша, берілген термин сәнді мәртебеге ие болды, бұл, өз кезегінде, оның түсіндірілуінде біршама тиянақсыздықты туғызды, себебі сәнді термин ғылыми жұмыста ақпараттық пен қатар кілтті қызметті де орындайды [21, 38]. Берілген тараудың мақсаты - дискурс ұғымының көпмағыналылығын қарастыру және оның біздің ғылыми жұмысымызға сай жарамды анықтамасын табу. А. П. Булатова дискурстың екі басты ерекшелігін көрсетеді:
Дискурстың, мәтіннен немесе тілден ерекшелігі, тұтынушылардың қалай анықтайтынына қарамастан, оның құрамына сана ұғымы кіреді.
Дискурс сызықтық және аяқталған бірізді болып табылмайды, дис-курс - бұл айтылғанның барлығы [22, 34]
Саясат туралы әңгімелер (әр түрлі қырда - тұрмыстық, көркемдік, публицистикалық және т.б) нәтижесінде саяси үдерістің барысына ықпал ете алатын саяси сананың қалыптасуына, қоғамдық пікірдің құрылуына әсер етеді. Қалай дегенмен саяси дискурсты кең мағынада түсіну және оған кез келген сөздік құрылымдарды, субъект, жолданушы және т.б. мазмұны саясат саласына жататындарды қосу қисынды. Е.И.Шейгалдың Саяси дискурстың семиотикасы монографиясында келтірілген саяси дискурсты зерттеудің 6 іргелі тәсілдемесі коммуникацияның жалпы теориясы щеңберінде көрінеді (саяси дискурс терминіне синоним ретінде саяси коммуникация термині пайдаланылады):
1-тәсілдеме - Жүйелік (кибернетикадан шығады, мұнда коммуникация жүйенің бөлшектері арасындағы интеракция ретінде және әлеуметтік бақылау ұғымымен байланысты қарастырылады);
2-тәсілдеме - Лингвистикалық (бірінші сияқты әлеуметтік бақылау ұғымы төңірегінде шоғырланады. Шешімді қабылдауға құқылы қоғамдық қайраткерлер, сонымен қатар саяси элитаның өкілдері өздерінің қызметтерін арнайы тілдің көмегімен жүзеге асырады, сондықтан олардың пікірлеріне құлақ асады және талаптары орындалады деп тұжырымдайды;
3-тәсілдеме - Символикалық (көшбасшылық символдарды бұрмалау арқылы көбіне жүзеге асады, яғни осы тәсілдеме кезінде назар жете түсіну үдерістерінің талдауына және символдарды таратуға аударылады);
4-тәсілдеме - Функционалды (саяси жүйе үшін коммуникацияның мағынасы төңірегінде шоғырланған, себебі тұрақтылықты ұстап тұрудан басқа коммуникация саяси жүйе нормаларына әлеуметтік бейімделу қызметін орындайды);
5-тәсілдеме - Ұйымдастырушылық (үкімет ішілік ақпараттық ағындарға шоғырланады және осы ағындарды шектейтін және ақпаратқа қолжетімділікті саралаушы алғышарттарға назар аудартады); 6-тәсілдеме - Экологиялық (коммуникация саяси жүйенің оған әсер етуі тұрғысынан қарастырылады. Саяси жүйе коммуникация институттары қалыптасатын және қоғамда коммуникация үдерістері тұтастай реттелетін орта қалыптастырады).
Араб саяси дискурсының ерекшелігі - саясаткерлердің сөйлеу мәнерлерінде аталған институционалдық дискурс типінің құндылығына мән берілетіндігінде: өзінің билікке деген құқығын қорғау және оның негізі.
Саяси дискурстың көптеген типтері бар. Олар типологизация негізінде қандай белгі жатқандығына байланысты ерекшеленеді. Біз Е.Г.Борисова ұсынатын жүйеге сүйенеміз. Ол сөйлеуші интенциясының негізінде, яғни саяси қызметкердің, саяси дискурстың екі типін бөліп көрсетеді: тоталитарлық және либералдық дискурс. Саясаткердің тыңдаушығаоқушыға қатысты жүргізетін ісі маңызды - сендіреді, ой салады, ақпарат береді, мәжбүрлейді және т.б. Сондай-ақ айтушыныңжазушының және тыңдаушыныңоқушының рөлдерінің қалай көрінетіні де маңызды (мысал үшін: үлкен шындықты жеткізуші - тобыр; халық қызметіндегі қарапайым ақпарат жеткізуші және т.б.). Тоталитарлық дискурсте иландыру жүреді: Бұл дұрыс, себебі басқаша болуы мүмкін емес. Ал мұны түсінбейтін адам азғын [23,17]. Негізінен пафостық типтегі эмоционалды боялған лексика басымдық алады. Либералдық дискурстегі маңыздысы - тыңдаушы қорытындыны өзі жасайтындай ақпарат беру, объективті мәліметтерді хабарлау. Бағалау лексикасын қолдану шектелген, себеп-салдарлық қатынастар көрсеткіші жиі пайдаланылады. Қазіргі уақытта үнпарақ жанры ғана саяси дискурстың осы екі типін біріктіреді. Себебі эмоционалдыққа, дәлелдеменің жоқтығына құрылады, бұл мәтінге иландыру қабілетін береді. Бірақ қандайда бір қысым, бұйрық болмайды, әркім өз таңдауын жасауға құқылы [24, 20].
Саясаттың негізгі мәселесі - билік. Сәйкесінше, саяси дискурс түрлі күштердің билікке ие болудағы күресін көрсетеді. Бұл саяси дискурс шеңберінде коммуникативтік әрекеттердің ерекшеліктерін анықтайды. Саяси дискурстың коммуникативтік актілерінің негізінде әңгімелесушіге ықпал етуге ұмтылыс жатады, осы арқылы олардың ақпараттылықтан анық биік тұратын эксплициттік және имплициттік суггессивтілігі анықталады. Кез-келген қарым-қатынас (жазбаша немесе ауызша) - диалог болады [25, 12]. Бірақ бұл жағдайда біз әңгімелесушілердің бірі үстем болатын диалогты қарастырып отырмыз. Осындай диалогта рационалдық, логикалық мінсіз дәлелдерге емес, апелляция эмоцияға тиімді болады.
Бұл араб саяси дискурсы мәтіндерінің экспрессивтілікпен және бейнелілікпен ерекшеленуіне әкеледі. Ол негізінен көсемнің болжамды эмоцияларды тудыруға тартылған нақты ділдік картиналарға логикалық құрылымдар мен абстрактілі түсініктерден көрінеді.
Саяси дискурс дау-жанжалды, агональды, онда үнемі номинациялар үшін күрес жүреді: серіктес және сыбайлас, партизан және жауынгер, еркіндік үшін күресуші және террорист және т.б. Бұл сөздер жұбында әрқайсының ішінде денотат біреу, бірақ коннотация полярлы. Номинациялар үшін күрес - маңызды топтық құндылықтар үшін күресу. Бұл кездегі бағалар айқын полярлылықпен ерекшеленетінін айта кету қажет, қандайда бір градуалдықты шектейтін бинарлық оппозицияға құрылады: жақсылық - жамандық, қара - ақ және т.б. Араб саяси дискурсының қоғамдық тағайындамасы адресаттарға (қоғам азаматтарына) саяси дұрыс әрекеттерді жәненемесе бағалауларды сіңіруден тұрады. Басқаша айтқанда саяси дискурстың мақсаты - сипаттау емес, адресаттың ниетін оятып, сендіру, илануға негіз болу және әрекетке итермелеу. Сондықтан саяси дискурстың тиімділігін осы мақсатта салыстырмалы түрде анықтауға болады. Мысал үшін сайлау алды науқан мәтіндерінде саясаткер символдарға иек артады. Бұл науқанның сәтті жүруі символдардың сана-сезімге қаншалықты сәйкестігіне қарай анықталады: саясаткер сана-сезімнің қажетті тұсын дөп басуы тиіс; саясаткердің мәтіндері адресаттардың, саяси дискурс тұтынушыларының ішкі түйсіктеріне енуі қажет. Саяси ғана емес, сипаты бойынша иландыруға бағытталған кез-келген дискурс аудиторияның ниетін, пікірін және уәждемесін өзгерту мақсатында әлеуетті түсіндірушінің көзқарастарын ескереді. Иландыру сәттілігі оппонентке қарсы қолданылатын құралдарға, осындай және референттік объектіге қатысты хабарламаға байланысты болады. Құралдардың бірінші түрі сенушілік, оппонентті ұнату деңгейін сипаттайды, ал ұтымды позицияларды жеңіп алу саясаткердің шеберлігіне және адресаттың сипатына байланысты болады. Адресаттың күйін, сөйлеу мәнерін дискурстың қажетті жерінде қажетті формада ұтымды қолдану арқылы қажетті жаққа өзгертуге болады. Адресатта өзгенің пікірін ерікті түрде қабылдау сезімін, қызығушылық, өзектілік, шынайылық және қанағаттанушылық сезімін туындатып, шешен осылай иландыруда табысқа жете алады.
Араб тілі сөздерінің орналасу тәртібіне келетін болсақ, араб тілінде сөйлемдердің басым бөлігі етістіктен басталады, оларды етістікті сөйлемдер деп аталады. Бұл сөйлемдер етістіктен басталғанықтан солай аталады. Бұл типті сөйлемдердің минималды құрамдас бөліктері болып зат есім, жанаса байланысқан есімдіктер сілтемелі есімдіктер және жасырын есімдіктермен сипатталған етістік пен бастауыш болып табылады. Жанаса байланысөан есімдіктер дегеніміз етістікке қосылған есімдіктер: ذهبت الى الجامعة - мен университетке бардым. Етістікті сөйлемдер құрамында мекен және уақыт пысытауыштары мен толықтауыш бола алады. Етістікті сөйлемдерде сөздердің бейтарап орналасуы мынадый: етістік - бастауыш. Егер сөйлемде уақыт пен мекен мағынасындағы детермнанттар болатын болса, олар бастауыштан кейін орналасады. Алайда сөздер басқа да тәртіппен орналасуы мүмкін. Мысалы, мекен және уақыт пысықтауыштары етістіктен кейін де немесе бұрын да орналасуы мүмкін, бірақ бастауыш әрқашанда етістіктен кейін тұрады.
Араб тілінде сөздердің орнын ауыстыру еркін сипатқа ие емес, ол сөйлемінің мағынасына нұқсан келтірмеу керектігімен шарттыланған, олай болмаған жағдайда адресат хабарды дұрыс түсінбеуіне әкеледі. Егер хабарламашы жоғарыда аталған ережені бұзбаса, ол сөйлемдердің орнын ауыстыра алады. Араб лингвистері сөйлемде сөз орналасу тәртібі өзгеру түрлеріне қарай үлкен көлемдегі пікірлерді анықтады. Ол пікірлер тіл білімінің екі пәні, синтаксис пен риторикаға сүйенеді. Синтаксистік себептерді ауыспалы етістіктері бар сөйлемдерді қарастыру барысында келтіреміз. Ал, риторикалық себептердің мәні әлем көрінісіне байланысты араб тілінің ерекшелігі болуында - араб, сөйлем құрау барысында, пікірдің мағыналық ортасы деп санайтын компонентті бірінші қояды. Бұл, сөздердің орналасу тәртібі адресанттың коммуникативтік мақсаты мен адресаттың назарын неге аударғысы келгендігіне байланысты екендігін білдіреді. Бұған байланысты ғалымдардың бірі былай деп жазған: Сөйлемнің басынды орналасқан сөз абсолюттік мәнді пайдаланады және сөйлеуші астын сызып көрсеткісі келген сөйлемнің маңызды мағыналық компоненті болып табылады. Сөздердің орналасу тәртібі олардың сөйлемде қандай рөл ойнайтындығына байланысты - алғашқысы екіншісінен маңыздырақ, екіншісі үшіншісінен маңыздырақ және тағысын тағылар.
Мысал ретінде келесі сөйлемді келтіреміз: مثل المتهم اليوم امام القاضي - Бүгін сот алдына айыпталушы келді. Бұл, сөз орналасу тәртібі араб хабарламаларында жиі кездеседі және солай қабылданған. Бірақ, адресанттың коммуникативтік мақсатына сай сөздер басқаша да орналасуы мүмкін, мысалы:
1) مثل اليوم امام القاضي المتهم - Келді бүгін сот алдына айыпталушы
2) مثل امام القاضي اليوم المتهم - Келді сот алдына бүгін айыпталушы
3) اليوم مثل امام القاضي المتهم - Бүгін келді сот алдына айыпталушы
Грамматикалық тұрғыда бұл сөйлемдердің барлығы дұрыс, алайда әр қайсысының хабарламашының интенциясынан шығатын психологиялық және семантикалық мағынасы бар. Назар аударатын болсақ, сөйлем мүшелері сөйлемде әр түрлі орындарды алып жатқанына қарамастан, ешқандай сөйлемде бастауыш етістіктен бұрын келмеген. Егерде ол етістіктің алдында тұратын болса, ол өзінің жеке орналасу ережесі бар есімді сөйлемдер болып табылады. Есімді сөйлемдер - дегеніміз зат есімнен басталатын сөйлемдер. Бұл сөйлемдер кітаптар немесе мақалалар тақырыптарында жиі қолданылады.
Ауыспалы етістіктері бар сөйлемдерде етістік басында тұрады, содан соң бастауыш, содан соң толықтауыш, мекен және уақыт пысытауыштары тұрады:
عقد خادم الحرمين الشريقين الملك عبدالله بن عبدالعزيز ال سعود اجتماعا مع معالي رىس مجلس الوزراء بدلة قطر الشيخ حمد بن جاسم ال ثاني في قصر الصفا بمكة المكرمة مساء امس - - Кеше кешке екі қасиетті мешіттер қызметкерлері король Абдуллах ибн Абдулазиз Әл-Сауд Катар премьер министрі шейх Хамад ибн Джасам Әл-Сани мен кеңес өткізді.
Егер толықтауыш тәуелді сөздермен күрделенген болса, ол уақыт пен мекендік мағынасы бар детерминанттардан соң сөйлем соңында орналасады: افتتح الامين العام للجاميعة العربية عمور موسي امس اعمل البرلمانالانتقالي - Кеше араб мемлекеттері лигасының бас хатшысы өтпелі араб парламентінің жұмысын бастады.
Толықтауыш бастауыштан бұрын тұра алады. Жоғарыда айтылғандай, сөйлем мүшелерінің орныдарын ауыстыру көптеген риторикалық және синтаксистік ойларға байланысты. Толықтауышты бастауыш алдына орналастырудың синтаксистік түрлерін былай деп атаймыз: 1) егер толықтауыш жанаса байланысқан есімдік арқылы, ал бастауыш зат есім арқылы көрсетілсе كافاني والدي - әкем маған сый берді; 2) егер бастауышқа толықтауышқа өтетін есімдік жалғанса. احب التاميذ استاذه - Мұғалім оқушыны жақсы көріп кетті.
Сондай-ақ толықтауыш бастауыш пен етістіктін алдында тұра алады. Олай орналасуының бір себебі толықтауыштың біріншілік есімдермен яғни бастапқы орныдары бекітілген сөздермен көрсетілуінде. Олар: كم - неше, من - кім, اي - қайсы деген сияқты сөздер. Мысалы: كم من متحف زرت ؟ - сен неше мұражайға бардың?
Сонымен, араб хабарламалары сөз орналасу тәртібінің бейтарап түрі болып - етістік - бастауыш - толықтауыш (кейде бір немесе бірнеше толықтауыш) болып табылады: اعطى محمد احمدا كتابا - Мұхаммед Ахмедке кітапты берді. Берілген сөйлем жағдаятты немесе жалпы оқиғаны көрсетеді. Алайда, ол сөз орналасу тәртібі әр түрлі бірнеше сөйлемдерге ауысуы мүмкін, мысалы:
1) احمد اعطى محمد كتابا - Ахмедке Мұхаммед берді кітапты
2) كتابا اعطي محمد احمد - Кітапты Мұхммед берді Ахмедке
3) كتابا احمد اعطى محمد - Кітапты Ахмедке Мұхаммед берді
Бұл сөйлемдердің барлығы грамматикалық формасы мен лексикалық толықтығы жағынан бірдей болғанымен, коммуникативтік міндеттері әр түрлі. Әр кез сөйлеуші бірінші орынға адресаттың назарын аударғысы келген компонентті қояды. Мысалы, бірінші сөйлемде сөйлеуші дәл Ахмедке Мұхаммед кітапты бергенін баса көңіл аударғысы келгенін көрсетілген. Мүшелерге бөлінген айтулар үшін компоненттердің объективті тәртібі деп аталатын сипаты бар, яғни тақырыбы ремасынан бұрын келеді. Бұндай сөз тәртібі дыбысталатын (ауызша) бейтарап немесе жазбаша тілге тән. Рема тақырыптың алдында келген жағдайда, компоненттердің субъективті тәртібімен жұмыс жасаймыз. Бұл көбінесе экспрессивті боялған ауызша тілде кезедседі. Араб тіліне компоненттер тәртібінің субъективті де объективті де түрі тән. Алғашқысы сөйлеуші белгілі бір компонентті бөліп алғысы келгенде қолданылады, мысалы: من انقذ؟ انقذ احمداحمد انقذ - Ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz