Қазақ жаңылтпаштарының зерттелу тарихы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:

Міне, осы тұрғыдан келгенде бүгінгі таңда фольклордың өзге жанрларына қарағанда зерттеу ісі кенжелеп қалған „қазақ жаңылтпаштарын дипломдық жұмыс етіп алуымыздан тақырыптың маңыздылығы көрінеді.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қай халық фольклорында болмасын кең таралған жанрлық түрлердің бірі - жаңылтпаш. Жаңылтпаш - астарлы сөз, әсем жыр. Жаңылтпашта қарапайым халықтық тіл өрнектеледі. Олай болатын себебі - белгілі бір құбылыс, зат жаңылтпашталғанда, оның сипатын, кескін-кейпін, мейлінше түсінікті тілмен беру көзделеді. Жаңылтпаш - бала тілін дамыту құралы. Жаңылтпаш ықшамдылық талабына мейілінше бұлтартпастай жауап береді.
Жаңылтпаш - қазақтың ұлттық құндылығына да, ауыз әдебиетінің құндылығына да тән мұра. Жаңылтпаштар балалардың тілін дамыту және оларды жан-жақты тәрбиелеу қажетінен туып, бала тәрбиесі үшін қызмет еткен. Жаңылтпаштардың ықпалы, тәрбиелік күші жағынан жасөспірімдерді тәрбиелеудің ең маңызды белесіне айналды.
Жаңылтпаш тіл дамыту мен ширатудың, әсіресе бала тілін ұстартудың тиімді құралы, дәстүрлі жолы десек, ондағы мағынасыз сөздер мен дыбыстардың ермек үшін айтылатын ретсіз жиынтығы емес. Жаңылтпаштар белгілі бір желіге құрылады да жүйелі өзіндік оқиға нышанын сөз етеді. Жаңылтпаш жанрының дәстүрлі тәлімдік-тәрбиелік мектебіне айналу мәнісі, әрине, оның танымдық қуаты мен тәрбиелік маңызынан, көркем бояулы эстетикалық күшінен, ойлы-сезімді тереңдігімен айқындалады деп түсінеміз. Сонымен қатар, дүние сырларын танытып, білім берерлік, білік-дағды қалыптастырарлық ерекшелігі де бар. Жаңылтпаш ана тілінің бай қорын, мол мұрасын бала жастан игеруге, жатық сөйлеп, тіл саздылығын тануға көмектеседі, көркем сөзді қастерлеуге тәрбиелейді. Бала танымын кеңейтумен қатар, тілін ұстартып дұрыс сөйлеуге үйретуде жаңылтпаштың орны ерекше.
Жаңылтпаштардың балалар фольклорынан алатын орны айрықша екеін жоғарыда айтып өттік. Бала тәрбиелеуде бұл жанрдың ерекше маңыздылығына халық ертеден үлкен мән берген. Қазақ халқы балалар тәрбиесіне, ұрпағының саналы болып өсуіне жіті көңіл бөлген. Бұл ұғымды саналы ұғынған қазақ халқы ұрпақ тәрбиесін бала дүниеге келген күннен бастаған. Мұндай тәлім-тәрбие жүргізу ерте кезден қазірге дейін жалғасып келе жатқан құнды дәстүріміздің бірі. Мұны, әрине, қазақтың қазыналы ауыз әдебиеті үлгілерінен көре аламыз.
Жаңылтпашты зерттеуші ғалымдардың ой-пікірлеріне, ғылыми тұжырымдарына көз жүгіртсек жаңылтпаш та жұмбақ, мақал-мәтел сияқты фольклордың шағын жанрына жатады. Жаңылтпаш сөздер мен дыбыстарды қиындата қайталатқанда, айтқанда тілді мүдіртіп тұтықтандыратын сөйлемді немесе сөйлемнің бөлігін шапшаң, жиі қайталау арқылы тіл ширатуға, тіл ұстартуға лайықталады. Жаңылтпаш дүниежүзі халықтарының бәрінде бар. Бірақ жаңылтпаштың қай тілдегі атауына зер салсаңыз да, оның ауыз әдебиеті үлгісінің ортақ табиғатынан өрістеп жатқанын байқау қиын емес.
Қазақ фольклорының жекелеген жанрлары бойынша көптеген ғалымдарымыз ғылыми зерттеу еңбектерін жазды. Алайда, қазақ фольклорының күллі мәселелеріне арналған еңбектерте жаңылтпаш туралы бөлімдер болғанымен де олардың көлемі 1 беттен аспай, мазмұны тек жалпылама түрде айтылады. Қазақ халқының бай фольклорлық мұрасында жаңылтпашты зерттеу фольклортану ғылымындағы кезек күттірмес мәселенің бірі екенін ескерсек, дипломдық жұмыстың өзекті мәселе екені дау тудырмасы анық.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Дипломдық жұмысты жазу барысында төмендегі мәселелерге айырықша көңіл аударылды және барынша шешілді. Ең бастысы, қазақ фольклорындағы жаңылтпаштардың жиналып зерттелуі, ауыз әдебиетінің басқа да үлгілерімен байланысы, жаңылтпаштардың жанрлық ерекшеліктері мен тақырыптарына баса назар аударылды.
- Халық ауыз әдебиетінің оның ішінде жаңылтпаш жанры жайлы сөз қозғаған А.Байтұрсынұлы, Ә.Диваев, С.Сейфуллин, М.Ғабдуллин зерттеулерінің негізінде жаңылтпаштың теориялық, педагогикалық (халықтық) негіздері сипатталды.
Қай халықта болсын жаңылтпаш сөйлеу аппатаратына күрделендіріліп берілетін синтаксистік жағынан дұрыс құрылған фраза болып есептелетіндігі зерделеніп, мағыналық жағынан әр түрлі болғаныман дыбысталуы жағынан жақын сөздерден, фонемалардан түзіле отырып, жаңылтпаштың белгілі бір ырғақ пен әуезге негізделетіні анықталды.
- Жаңылтпаштардың шумағы құрылысына қарай қос тармақты, үш тармақты, төрт тармақты және көп тармақты болып келетіндігі айқындалды.
- Көрнекті ғалымдарымыздың жаңылтпашқа қатысты пікір-көзқарастары, тұжырымдары жүйеленіп, бүгінгі ғылым талабы мен бағыт-бағдар тұрғысынан талданды. Әр ғалымның еңбектеріндегі ерекшеліктер көрсетіліп, олардың қазіргі маңызы дәлелденді.
Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық мәні. Зерттеу барысында алынған тұжырымдар мен нәтижелерді халық ауыз әдебиеті жанрлары, фольклортану жайында жазылған ғылыми зерттеу еңбектерге жалпы шолу, талдау жасау барысында пайдалануға мүмкіндік береді. Оған қоса бұл зерттеу жұмысы болашақ ғылыми ізденістерге негіз бола алады. Жұмыста ұсынылған кейбір зерттеулік тұжырымдар жақын келешекте жаңылтпаштардың жаңаша зерделенуіне итермелейді.
А.Байтұрсынұлы, Ә.Диваев, С.Сейфуллин, М.Ғабдуллин мұраларының негізінде жасалған зерттеудің нәтижелері жаңылтпаш мәселесінің ғылыми-теориялық тұжырымдарының дәйектелуіне ықпал етеді; халық ауыз әдебиеті жанрларының бірі жаңылтпаштың терминдік өрісін жүйелеуге және дамытуға өзіндік үлес қосады. Жаңылтпаштың қыр-сырын теориялық тұрғыдан меңгеруге, түсінуге мүмкіндік береді.
Зерттеу бойынша жасалған тұжырымдарды, ғылыми-теориялық және практикалық пікір-көзқарастарды жоғары оқу орындарының филология факультетінің студенттеріне халық ауыз әдебиеті және фольклортану курстарындағы дәрістерде, тәжірибелік сабақтар мен элективті сабақтарда, оқу-әдістемелік кешендер дайындауда пайдалануға болады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақ фольклорының дамуында өзіндік орны бар жаңылтпаштардың зерттелуі мен жиналуын, оның тақырыптық бөліністері мен жанрлық ерекшеліктерін талдай отыра ұлттық дүниетаным көрінісін сипаттау. Халықтың сөз байлығын қолданудағы жаңылтпаштың өзіндік дара ерекшелігін анықтау. Осы мақсатты орындауда төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
- қазақ фольклорындағы жаңылтпаштың қалыптасу тарихы мен даму бағытын айқындау;
- аса көрнекті қазақ фольклорын зерттеуші А.Байтұрсынұлы, Ә.Диваев, С.Сейфуллин, М.Ғабдуллин сынды т.б. ғалымдардың еңбектеріндегі жаңылтпаш жайлы тұжырымдарын анықтау;
- фольклортанушылар зерттеулеріндегі жаңылтпаштың ғылыми негіздерін жүйелеу;
- жаңылтпаш құрылысында қайталаулардың ерекше орын алатындығына тоқталу;
- жаңылтпаштар тек қана сөйлеу мақамын жақсартып қана қоймай, сонымен бірге адамның қиялын да дамытуға көмектесетіндігіне назар аудару;
- жаңылтпаш мазмұнында халық өмiрiнiң түрлi қырларын таныстыратын танымдық детальдармен қатар, балаларды тағылымдық өнегеге баулитын ғибраттық сарындар да мол кездесетінін ғылыми тұрғыда пайымдау.
Дипломдық жұмыстың әдістері. Жұмыстың жазылуы әрі теориялық, әрі әдістемелік талғамды қажет етті. Ең алдымен, ғылыми әдебиеттер тізімін жинастыру қажет болды. Қажетті әдебиеттер сараланып, оларға талдау жүргізілді. Екіншіден, жаңылтпаш туралы бірді-екілі ғана ғылыми мақалалар жазылғанымен арнай түрде зерттелмеген. Яғни, халық ауыз әдебиетіндегі, бала тәрбиесіндегі және ересектер арасындағы үлгілерін анықтау қажет болды. Бұл тарихи-этимологиялық, диахронды-салыстырмалы әдісті талап етті. Үшіншіден, жинақталған картотекалық мысал-деректер сараптауға түсті. Бұл тұрғыда статистикалық әдіс пен салыстырмалы-тарихи әдісті қатар жүргізу үрдісін пайдаландық.
Дипломдық жұмыстың нысаны. Фольклорлық шығармалардың шеберлігін айқындау мақсатындағы талдау жасауға негіз болған материалдар Қазақ жаңылтпаштары деген жинақтан алынды. Дипломдық жұмысты жазу барысында шетелдік және отандық ғалымдардың еңбектеріне сүйендік.
Диплом жұмысының әдістемелік және теориялық негіздері. Диплом жұмысын жазуда қазақ фольклорына байсалды зерттеулер жүргізген А.Байтұрсынұлы, Ә.Диваев, С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов, М.Ғабдуллин, М.Қаратаев сынды т.б. жетекші ғалымдардың теориялық тұжырымдары басшылыққа алынды. Сонымен қатар бүгінгі күні қазақ фольклортануының дамуына еңбектеніп жүрген С.А.Қасқабасов, Ш.Ахметов, Ш.Ыбыраев, Б.Рахимов, Т.Дәуітұлы, М.Кәтәй пікірлері қолданылып отырды. Әсіресе, тақырыпқа қатысты құрастырылған жинақтардың құнды да дайын материал екенін айта кеткен жөн. Жұмыстың ғылыми тұрғыдан безендірілуіне әдебиеттер тізіміндегі авторлардың еңбектері барынша әсер етті.
Диплом жұмысының дереккөздері. Зерттеу жұмысында алға қойылған мақсат пен міндеттерді жүзеге асыру үшін диплом жұмысының дерек көздері ретінде халық ауыз әдебиеті, қазақ фольклоры жайлы жазылған зерттеулер мен ғылыми мақалалар, кітаптар мен мерзімді баспасөз өнімдері, ғалымдардың зерттеу еңбектері мен түрлі сипаттағы мағлұматтары пайдаланылды. Теориялық тұжырымдар мен тәжірибелік ұсыныстар жасау үшін фольклортанушы ғалымдардың еңбектері жинақталды.
Дипломдық жұмыстың практикалық маңызы.Дипломдық жұмыс келешекте ең алдымен студенттерге және мектеп оқушыларына қажет.Жұмысты дәл осы қалпында мектепте және филолгия факультетінің бірінші курс студенттерінің тәжірибиелік сабақтарына пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыс негізінен Е.А.Бөкетов атындағы ҚарМУ-нің филология факультеті қазақ әдебиеті кафедрасында орындалып, қорғауға ұсынылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлім мен тараушалардан және қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.

1. Қазақ жаңылтпаштарының зерттелу тарихы

1.1 Қазақ жаңылтпаштарының жиналуы, зерттелуі

Ауыз әдебиеті - халық шығармашылығының айрықша саласы, ауызша шығарылып, ауызша тараған көркем әдеби туындылардың жиынтық атауы.
Қазақ халқының мұндай сөз өнерін ғалымдар ауыз әдебиеті деп атаған. Сонымен бірге ғылым мен мәдениетте халық шығармашылығы, халық поэзиясы, халықтың ауызша сөз өнері дейтін атаулар да осыған жақын мағынада қолданылады. 1846 жылы ағылшын Вильям Томс ұсынған фольклор (ағылшынша folk - халық, lore - білім, даналық) сөзі де ауыз әдебиеті атауы үшін халықаралық ғылым атау ретінде орныққан.
Фольклор - халық шығармашылығы, яғни аңыздар, қиссалар, ертегілер, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, жаңылтпаштар және т.б.
Фольклор рухани мәдениеттің маңызды құрамдас бөлігі, халық бұқарасының, этностардың көркемдік ой-толғамының неғұрлым пәрменді нысаны, олардың эстетикалық дарыны мен талғамының, адамгершілік ереже - қағидаларының шоғырлы көрінісі мен топтамасы десек қателеспейміз. Фольклордағы көркемдік жинақтама бейнелер арқылы халық қоғамдық өмірдің әр түрлі құбылыстарына көзқарас тұрғысын білдірген.
Қазақ балалар фольклоры - халық фольклорының арналы салаларының бірі. Ол халықтың дәстүрлі бала тәрбиесінің негізінде туып қалыптасқан, ауқымы кең көркем шығармалар шоғырынан тұрады. Мазмұны ғибратты, тілі көркем, жеңіл жатталатын, ғасырлар бойына халық даналығына, тәжірибесіне суарылған. Қазақ балалар фольклоры балалардың мінез-құлқын, көркемдік талғамын танытатын, шығарма қуат көзін ашатын асыл мұра. Ол өзінің бала табиғатына лайықтылығымен, логикалық жүйелілігімен, музыкалық әуенімен, өнегелі мазмұнымен, ойнақы жеңіл түрімен, нәрлі тілімен балалардың рухани азығына айналған тәрбие қайнары [1; 10].
Жаңа заман баласы - ертеңгі еліміздің болашағы. Қазіргі таңда балаларды дамыту мәселесі мемлекеттік саясаттың ажырамас бөлігі болып отыр. Сондықтан балаларды оқыту мен тәрбиелеудің негізгі мақсаты - баланың жеке басының қалыптасуы мен дамуы болып табылады.
Жаңа ұрпақты қалыптастырып, дамыту үшін, тұлғаның ішкі жан дүниесі мен оның қыр сырын анықтап, мүмкіншіліктері мен қабілетінің жетілуіне жағдай туғызу қажет. Сондықтан баланы сәби кезінен бастап халық ауыз әдебиетімен сусындандырып, құлағына құйып өсіру алға қойылады. Яғни, балаларды тәрбиелеуде халық ауыз әдебиетінің алар орны ерекше. Балаларды ауыз әдебиетінің үлгілерімен таныстырып, олардың өмірін байыта түсу мұғалімдердің міндеті деп ойлаймыз. Олар ертегілер оқып, әңгіме мазмұнын жүйелі байланыстыра отырып әңгімелеуге үйретіп, ертегі, әңгімеде кездескен кейіпкерлердің іс-әрекетіне сай образды сөздер мен диалогтарды, кейбір өлең шумақтарын бұлжытпай жатқа айта білуге баулиды.
Фольклортанушы К.Ісләмжанұлы қазақ балалар фольклорын мынандай топтарға жіктеп, ішкі жанрлық түрлерге бөледі:
1.Әлпештеу поэзиясы (бесік жыры, сәбилік ғұрып жырлары, мәпелеу жырлары, уату-алдарқату жырлары);
2.Жеткіншектер поэзиясы (маусымдық жырлар, арнау-тілек өлеңдері, балалар өлеңдері:тақпақ, сұрамақ, қызықтама, өтірік өлең, мазақтама);
3.Ойындық фольклор (ойын өлеңдері: тәжікелесу, жаңылтпаш, жұмбақ, балалар айтысы, ойынға байланысты жырлар: ойынға шақыру, қаламақ, санамақ, драмалық ойындар) [2; 43].
Қазақ балалар фольклоры шығу тегі мен орындаушыларына қарай үлкендер тарапынан балаларға арналып айтылатын (бесік жыры, маусымдық жырлар, мәпелеу жырлары, жұмбақ, жаңылтпаш шығармалар).
Балалардың өздері орындайтын шығармалар (қаламақ, санамақ, сұрамақ, тақпақ, балалар өлеңдері).
Қазақ фольклоры алғашқы үлгілерінің жүйелі түрде жиналып зерттеле бастауы ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталады. Қазақ фольклорын жинаушылар ол кезеңде балалар фольклорына арнайы көңіл бөлген жоқ, халық мұрасының бір қыры ретінде бесік жыры, жұмбақтар, жаңылтпаштар, өтірік өлеңдер сияқты танымал жанрларды қағазға түсірді.
ХХ ғасырдың бас кезінде көптеген әнші, ақын-әдебиетшілер ел аузындағы фольклор үлгілерін жинап, газет-журнал бетінде, басқа да жинақтарда жариялай бастаған. Қыз Жібек, Қозы Көрпеш - Баян сұлу, Қобыланды, Алпамыс жырлары Қазанда жеке-жеке жинақ болып басылды. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің ауыз әдебиетінің көркем үлгілеріне арналған төрт томдық қолжазбасы болған. М. Сералин Шаһнаманың кейбір тарауларын қазақ тіліне тәржімелеп шығарды. Сонымен қатар орыс ғалымдарының халық поэзиясын жинауға бағытталған іс-әрекеттері де бұл ғылымның ілгері басуына көп септігін тигізді.
Қазақ фольклористикасы ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдары айрықша бой көрсеткен болатын. Бұл кезде Ә.Диваев, Х.Досмұханбетов, М.Әуезовтердің қатысуымен қазақтың батырлық жырлары басқа да фольклор туындылары дүркін-дүркін жарық көрді. Москвада Ә.Бөкейханов пен А.Байтұрсынов құрастырған Жиырма үш жоқтау (1926) басылса, Сана, Терме, Шолпан журналдарында да фольклор шығармалары жарық көріп тұрды.
Отызыншы жылдары қазақтың эпостық жырлары жарыққа шыға бастайды. Батырлар жыры, Алдар Көсе, Сексен өтірік атты жинақтарды айтпағанда, С.Аманжоловтың Жұмбақтар, Ө.Тұрманжановтың Қазақтың мақал мәтелдері, М.Әуезов тапқан Қозы Көрпеш-Баян сұлу жырының жаңа нұсқасы, айтыстың бірінші кітабы (С.Мұқановтың сөз басымен) басылады.
Мысалы, Радловтың Түркі тайпаларының халық әдебиеті үлгілері еңбегінің қазақ фольклорына арналған үшінші томында өтірік өлең үлгісі кездеседі. Ы.Алтынсариннің Қазақ хрестоматиясында (1879) қазақ халық әдебиетінің озық үлгілерінен балаларға лайықталған тамаша үзінділер мол.
Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында бұл мәселе қауырт қолға алынып, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, Х.Досмұхамедов, Н.Құлжанова, М.Жолдыбаев, Б.Майлин, М.Әуезов сияқты қазақ оқығандарының педагогикалық еңбектерінде заңды жалғасын тапты ( М.Дулатовтың Қирағат атты оқу құралында, Балаларға тарту , І.Жансүгіров Ел өтірігі кітабы, А.Байтұрсыновтың Әдебиет танытқыш еңбегінде өтірік өлең, жұмбақ, жаңылтпаш, тақпақ, жарапазан, бесік жыры сияқты терминдер алғаш ғылыми айналымға түсіп, мағыналық жағынан тиянақталады).
Балалар фольклорының аталған бірнеше түрлеріне қысқаша тоқталып өтсек.
Бесік жыры. Бесік жырларын ғалымдарымыз дәстүрлі бесік жырлары және суырып салма бесік жырлары деп екі топқа бөліп қарастырып жүр. Дәстүрлі бесік жырына ұзақ жылдар бойы айтылып әбден қалыпқа түскен жырларды жатқызады. Бұл жырлар тікелей балаларға арналған. Жырдың негізгі мазмұны баланы ұйықтатуға тыныштандыруға, оның жарқын болашағына ақ тілек білдіруге құрылады. Суырып салма бесік жырлары адамның жеке басындағы, тұрмыстағы, тарих пен қоғамдағы түрлі оқиғалардың әсерінен туып тарап отырған. Бала тербетіп отырған адам бесік жырының дәстүрлі нұсқасын пайдалана отырып, өз ой толқынысын, күйініш-сүйінішін сыртқа шығарады. Бесік жыры көбінесе тілек айту мәніне құралады да, жыр айтушы бөбектің келешегіне сенім артып, қуанышқа бөленеді [3; 56].
Сәбилік-ғұрып жырлары. Бөбек туғаннан кейін жеті-сегіз айдан соң, әуелі еңбектеп (еңбектеудің де әр түрлісі бар) содан кейінірек қаз-қаз тұрып, қаз басып жүре бастайды. Бала тәй-тәй басып жүре бастаған кезде, тұсау кесу рәсімі жасалып, тұсау кесу жыры айтылады. Сонымен баланың алғаш бесікке бөленуі, қырқынан шығуы, тіс жаруы, құйрық басып отыруы, тілінің шыға бастауы, қаз тұрып, тәй-тәй басуы т.б. сәттері түрлі ырым-жоралғылармен атап өтіледі. Осыларға орай тілектер айтылады. Мұндай тілек өлеңдерде халық түсінігінің түрлі көріністері, діни наным-сенімдерге байланысты салт-дәстүрлері бой көрсетеді.
Мәпелеу жырлары (пестушки). Мәпелеу жырлары халықтың баланы бағып-қағуға байланысты өмірлік тәжірибесінен туындаған. Сәби денесінің дұрыс жетілуіне қолайлы жағдай туғызу мақсатынан баланың аяқ-қолын созып, әр түрлі жаттығулар жасату - практикалық қажеттілік. Анасы бала құлағына жағымды сөзбен жаттығу әрекеттерін сүйемелдей өлеңдетеді. Өлеңнің ұйқасы мен ырғағы, көркемдік құрылысы дене жаттығуларын сүйемелдеуге ыңғайланған, сол әрекеттермен үндес шығып отырады. Мазмұны балаға жақсы тілектер тілеу сипатында болып келеді. Мәпелеу жырларына Өс, өс, балам, Сыламақ менен, Ақ білек және т.б. жатады.
Уату-алдарқату жырлары (потешки). Уату-алдарқату жырларының әрқайсысының (Қуырмаш, Бөпем менің қайда екен?, Бір дегенім білеу... т.б.) мазмұнынан халық тұрмысының өзіндік ерекшеліктері танылады. Уату жырларының міндеті - тынышсызданған баланы алдандырып, сергітіп, көңілін басқа жаққа аудару. Уату-алдарқату жырлары - бала көңілін аулайтын ермек қана емес, үлкен тәрбие құралы. Сондай-ақ, саусақтарды ретімен жұмып, ретімен ашу да бала ұғымын жүйелілікке тәрбиелейді.
Жеткіншектер поэзиясы (маусымдық жырлар). Қазақ балаларының маусымдық жырларын көктем мен жаз, күз бен қыс өлеңдері деп екіге бөлген жөн. Алғаш күн күркірегенде, алғаш жыл құсы келгенде, бие байлап, қымыз ашытқанда түрлі ырымдар жасалады. Міне, осындай көктем, жаз, күз, қыс құбылыстары балалар өлеңдерінен өз орнын тапқан. Көктем мен жазға арналған өлеңдер (Жыл құсын көргенде, Самалық, самалық, Жазда т.б.) қуанышты көңіл күй әуендерімен ерекшеленсе, күз бен қыс туралы өлеңдерде (Күзде, Қыста т.б.) сүреңсіз суық күндер, ауылдың сұрқай тіршілігі басым бейнеленеді.
Арнау-тілек өлеңдері (заклички, приговорки). Арнау-тілек өлеңдерінің ішкі мазмұнына үңілсек, күнге, айға, табиғат құбылыстарына арналған жырлардан (Айға, Күн шыққанда, Жаңбыр жауғанда т.б.) жалбарынудың, өтіне сұранудың нышанын байқаймыз. Ал жан-жануарларға арналған жырларда (Балыққа, Құртқа т.б.) өтініштен гөрі бұйыра айту сарыны басымдау [3; 57-64].
Балалар өлеңдері (тақпақ, сұрамақ). Жеткіншектердің күнделікті тіршілігінде жиі айтылып, кең таралған өлеңдер тобын шартты түрде балалар өлеңдері деп жеке топтауға болады. Тақпақ (Торғай, Қарға, Сауысқан т.б) - шағын көлемді шығарма. Тақпақта дыбыстық үйлесімдер жарасымы анық байқалады. Мазмұны балалардың таным-түсінігіне, күнделікті тірлігіне етене жақын болып келеді. Сұрамақ (Қарға, қарға, қарғалар, Ауылың қайда?, Бақа т.б.) диалогқа құрылып, екі баланың кезектесіп айтуына ыңғайлы болып келеді. Өлең құрылысы да ойнақы, жеңіл, шымыр ұйқасқа құрылады. Айтыс түрінде келетін өзгеше қызық формасы да (Қой мен ешкінің айтысы) бар.
Қызықтама (прибаутки). Қызықтамалардың (Түлкі, түлкі, түлкішек, Түйе, түйе, түйелер т.б.) ең басты ерекшелігі, өлеңдік баяндауға құрылатындығы. Олардың сюжеті үнемі тізбекті болып келеді. Бұл өлеңдерді балалар ынталана тыңдап, тамашалап қана қоймай, оның астарындағы әзілді де түсіне білуі шарт.
Мазақтама (дразнилки). 6-12 жас аралығындағы балалар бір-біріне ат қойып, айдар тағуға, кез келген жағдайда бір-бірін келемеждеуге ыңғай танытып тұрады. Және ол келемеждерін көбінесе өлең жолдары арқылы білдіреді. Балалар мазақтамаларын мазмұны, тақырып объектісі жағынан балалар атына ұйқастырылған (рифмованные прозвища) мазақтамалар және бала бойындағы, мінезі мен әрекетіндегі түрлі кемшіліктерді күлкі етуге арналған сайқымазақ мазақтамалар деп екі жікке бөлуге болады. Мазақтаманың негізгі мақсаты - баланың мінін көрсетіп, сынау, оны тәрбиелеу. Ал балалардың бірін-бірі мазақтауы кезінде орынсыз пайдаланып, бір-бірінің арына тиіп, ызаландырып, жасытуы мүмкін. Ондайда оларға үлкендік, салиқалы кеңес керек.
Ойынға байланысты жырлар. Балалар ойынының поэзиялық өрнегіне, фольклорлық мән-мағынасына тоқталатын болсақ, екі үлкен жікке бөліп саралауға болатын тәрізді. Оның алғашқы тобына балалардың қимыл-қозғалыс ойындарына, ойынның басталуына, жүргізілуіне, аяқталуына байланысты айтылатын, яғни, ойынға байланысты өлеңдер, екінші жікке өлең-ойындар жатады. Екінші жағдайда балалар өлең сөзін ойынға айналдырады, сол арқылы тапқырлық, ұтқырлық сияқты ой жарысына түседі. Әрекетке құрылған рольді ойындардың (ролевые игры) құрылысында өлең сөз ерекше белсенді қызмет атқарады. Ойынға байланысты келетін өлеңдердің әрқайсысының өзіне тәуелді функциясы, соған орай мазмұны мен өзіндік ерекшеліктері бар. Осы сипаттарына қарай бұл өлеңдерді фольклортанушылар мынадай ішкі жанрлық түрлерге жіктеп жүр. Ойынға шақыру өлеңдері: жаңылтпаш, қаламақ, санамақ, драмалық ойындар.
Қиял-ғажайып дүниесінен туған сан қилы оқиғалы ертегілер, батырлар жыры, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні - мақал-мәтелдер, ой қозғайтын сыр сандықты жұмбақтар, қиыннан қиыстырылған жаңылтпаштар балалардың кең қолданылатын дүниелері болып саналады. Енді біз осы жанрлардың ішіндегі дипломдық тақырыбымыздың нысанына айналған жаңылтпаштарға кеңінен тоқталмақпыз.
Қазақ әдебиетінің фольклоры өте бай. Соның бірі де бірегейі - жаңылтпаштар жанры. А.Байтұрсынов Әдебиет танытқыш атты еңбегінде халқымыздың сөйлеу тілін дамытатын басты құрал жаңылтпаш жанры екендігіне тоқталып өтеді [4; 113].
Зерттеуші Н. Төреқұлов жаңылтпаш халықтық поэтикалық шығармалардағы фольклордың шағын жанрына жататын, дыбыс үйлесімділігіне негізделген, тез және айқын айтылуы қиын сөздер тізбегі деген анықтама бере отырып, жаңылтпаш, мақал-мәтел, жұмбақтарды дидактикалық шағын жанрға жатқызады [5; 73].
Жаңылтпаш - қай халық фольклорында болмасын кең таралған жанрлық түр. Қазақ жаңылтпаштарына да әдебиет зерттеушiлер ертеден назар аударып келедi. Оның тұңғыш хатқа түскен үлгiлерiн 1862 жылы жазылған Ә. Диваев жазбаларынан кезiктiремiз. Қазақ әдебиетінде жаңылтпаш жанрының ғылыми маңызына алғаш рет назар аударып, зерттеген адам - С. Сейфуллин едi. Ол 1931 жылғы жазған Қазақ әдебиетi атты зерттеуiнде былай деп жазады: Жастардың, бала-шағаның жиналып ойын-күлкi дүкенiн құрған орында айтылатын айтыстың бiрi - жаңылтпаш. Бұл да - ертек, өлең, жұмбақ айтысу тәрiздi жастардың, балалардың тiл ұстауларына, ойнақы, қырлы сөздердi қақпақылша атқылап, билеп еркiн сөйлеуге төселулерiне өз әлiнше әдемi сабақ, тәжiрибе болатын ойын кiтапта. Зерттеушi жаңылтпаштың тәрбиелiк мәнi мен атқаратын қызметiн айқын аша отырып, оның ойындық сипатына да назар аударады. Яғни, жаңылтпаш жеке баланың ермегi емес, ол - көбiнесе жұрт жиналған жерлерде балалардың тез де, жаңылыссыз, дыбыстарды анық сөйлеуiне дағдылануына үйрететiн өлең-ойын. Оның ойындық сипаты балалардың бiр-бiрiмен жарыса кезекпе-кезек айтысуында жатыр [6; 137].
Ұлтымызда балаларға арналған әдебиет пен өнер түрлері аса мол. Олар сан жағынан ғана емес, сапа жағынан да бағалы жауһарлар санатына жатады. Ауыз әдебиетінің жанрлары көп жағдайда өзара бірігіп, бір-бірімен араласып, бірін-бірі толықтырып, балалар үшін ұтымды қызмет атқарып тұрады. Балалар ауыз әдебиетін жинаушы әрі зерттеуші С. Сейфуллин өзінің Жұмбақ айтысу, Жаңылтпаш, Балалар ойыны, Жастық ойын, күлкі өлең тақпақтары деген еңбектерінде бастан-аяқ балалар ауыз әдебиетіне тән мұраларға ғылыми талдаулар жасаған.
А. Байтұрсынұлы Әдебиет танытқыш еңбегінде жаңылтпаштарға мынадай анықтама береді: Жаңылтпаш деген аты жаңылтудан шыққан. Қатарына қайта-қайта шапшаң айтқанда, я тіл келмейтін, я тіл басқа сөз қылып бұрып кететін сөздердің басын құрап, келістірген шығарма - жаңылтпаш деп аталады.
Жаңылтпаш көбінесе жаңылғанда ерсі мағыналы сөз болып шығып күлдірерлік сөздер алынады.
Мәселен:
Базардан алып келген боқжама,
Мен боқжамаламай, кім боқжамалайды?
Мен боқжамаламай, кім боқжамалайды?
Бастапқы жолын жай айтады, соңғы жолын шапшаң айтады. Жаңылғанда, мағынасы ерсі сөз болып шығуын көздемей, тек жаңылу үшін айтылатын жаңылтпаштар бар.
Мәселен:
1. Бір түйем бар еді,
Бұйдалайын деп едім, бұйдалай алмадым.
(соңғы жолды үш рет шапшаң айтады).
2. Құдиярмен құда едім,
Құдияр мені құдалай алмады.
Құдиярды мен де құдалай алмадым.
(соңғы екі жолды үш рет шапшаң айтады).
3. Бай Тайқарбай, қойыңды
Ақшалыға жай Тайқарбай.
(үш рет шапшаң айтылады) [4; 113].
4. Шаңқ-шаңқ етіп шағала,
Шабақ ілер жағада.
Шошыттың үш құсты,
Шошынып үш құс ұшты.
5. Шағала көл шетіне қонды,
Қарақарға жол шетіне қонды.
6. Шымшық шымшықты шымшылады,
Шымшықтар
Тыныштықта тыншымады
7. Атам:
Балама ат аламын, - дейдi.
Апам:
Балама ала мата аламын, - дейдi.
Атасы ат ала ма?
Апасы ала мата ала ма?
8. Атам томағаламаған бүркiттi
Мен томағаламағанда,
Кiм томағалайды?
9. Ағама ат тағалаттырдым,
Жеңгеме жалын тазалаттырдым,
Апама тоқым жаңалаттырдым,
Өзім бәрін қадағалап тұрдым.
10.Асқар жаным -
Аш қарағым,
Асқа барың
Бастан мәлім.
11.Ата мен әже, ана да,
Алма мен алмұрт тереді.
Ауылға Арман бала да,
Арбамен тасып береді.
12.Әз әженің әжімі де әжептәуір.
Әзілшіл жездеммен әзілдессең азырақ,
Әзірліксіз-ақ әдемі әзілге әзір-ақ.
Ал, белгілі ғалым к Ғабдуллин Қазақ халқының ауыз әдебиеті монографиясында: Қазақ халықының әдет-ғұрып, салтынан туған ойын-сауықтар кезінде өлең, әңгіме-жырлар ғана айтылып қойған жоқ. Ойын-сауық үстінде, жиналған жұртты күлдіру үшін, ауыз әдебиетінің бұдан басқа да ұсақ түрлері айтылған. Соның бірі - жаңылтпаш.
Жаңылтпаш айтқанда екі нәрсе ескерілетін секілді. Біріншіден, жиналған жұртты күлдіру; екіншісі - әрбір сөзді тез, шебер айтуға, тіл ұстартуға үйрету. Жаңылтпаштың сөздері жаңылдыратындай қиын, көбінесе, ұяң және қатаң дауыссыз дыбыстардан құралады. Егер жаңылтпаш айтушы адам қиыннан құралған қырлы сөздерді орамына келтіре алмаса, аздап тайып кетсе - онда күлкі боларлық, тіпті ұятқа соғарлық жағдайға әкеледі. Сондықтан ол әрбір сөзді жылдамдата тақпақтаумен қатар, нақышына келтіре, мүлт жібермей, оралымын таба айтуға тиіс. Жаңылтпаштың сөздері қара сөз түрінде, кейде өлең секілді ұйқасып келеді.
Мысалы:
Қара бүрікт томағасын түсірді,
Оны мен томағаламай кім томағалайды,
Оны мен томағаламай кім томағалайды. Алпы салты ала баспақ бақтым,
Алпыс алты ала баспақтың iшiнде
***
Тарғыл тарбақ басы ақ баспақ бар.
Сол тарғыл тарбақ басы ақ баспақты
Мен тарғыл тарбақ басы ақ баспақ демей,
Кiм тарғыл тарбақ басы ақ баспақ дейдi.
***
Ақ тайыншаның қатығын
Аппағыма беремiн,
Аппағымның атын тез
Айтқаныңа беремiн.
***
Арқада алты арқар бар,
Қырқада қырық арқар бар.
Қырық арқарда қарт арқар бар, Таудан түсіп келеді тау ұлдары,
Тау ұлдары сүйеді қауымдарын.
Тау ұлдары сүйеді ауылдарын,
Тамашалап жүреді тауын, бағын.
***
Ұста еңбек тарланы,
Ұғып алғын бар мәні!
Ұстамасаң балғаны,
Ұстап көрші, ал кәні!
***
Ұқыпты бала кітапты түптеп тастады,
Ұқыпсыз бала кітапты бүктеп тастады,
Жұмысын басқаға жүктеп тастады.
***
Немесе:
Ар жақтағы Құдияр құдам еді,
Ол мені құдаламады,
Мен оны құдаламадым, -
деп, соңғы екі жолы қайталанып айтылады.
Ерте кезде ойын-сауықтарда жаңылтпаш айтқызу қазақтың салты болған. Жаңылтпаш жиналған жұртты күлдіру, тіл ұстартуды көздеумен қатар, ол өлең, ән білмейтін жастарға берілетін жаза есебінде қолданылған. Қазақтың салты бойынша, ойын-сауыққа келген жастардың бәрі де ән салып, өлең айтуға тиіс. Ал ондай өнері жоқтарға ойынды басқарушы адам жаңылтпаш айт деп ұйғарған, жаңылтпаштың сөзін өзі жайлап айтып берген. Сонан кейін оны шапшаңдата қайталап айтуды жаңағы өлең білмейтін адамнан талап еткен. Егер ол адам жаңылтпаштың сөздерін орамына келтіріп айта алмаса, бүлдірсе, жұрт оған күлетін болған. Сондықтан мұндай күлкі етерлік жағдайға түспес үшін жастар ән, өлең үйренуге, оларды білуге тырысқан - деген пікір білдіреді [7; 186].
Ай, ай, Айдарбай,
Иiр мүйiз сиырыңды
Үйiңе айдай бар.
***
Алпы салты ала баспақ бақтым,
Алпыс алты ала баспақтың iшiнде
Тарғыл тарбақ басы ақ баспақ бар.
Сол тарғыл тарбақ басы ақ баспақты
Мен тарғыл тарбақ басы ақ баспақ демей,
Кiм тарғыл тарбақ басы ақ баспақ дейдi.
***
Ақ тайыншаның қатығын
Аппағыма беремiн,
Аппағымның атын тез
Айтқаныңа беремiн.
***
Арқада алты арқар бар,
Қырқада қырық арқар бар.
Қырық арқарда қарт арқар бар,
Алты арқарда марқа арқар бар.
***
Арғы арал, бергi арал,
Олар алдарды жайлаған мал аралар,
Қырдың қызыл түлкiсiн қырағы алар.
***
Алты қотыр ақ атанға
Алты қолтық отын арттым.
***
Араның тісі қыши ма?
Баланың қолы қыши ма?
Ара тісі қышымаса,
Балаларды шағарма?
Бала қолы қышымаса,
Ойыншығын шағарма?
***
Бұлар бал аралары,
Жоқ ,бұлар бал аралардың балалары.
***
Ақтайлағым -
нар тайлағым!
Нар тайлағыма:
- Атан боларсың! -
деп айқайладым.
***
Ақ лағым семіз,
Ақ ала лағым сегіз,
Ала лағым да семіз,
Ақ лағым да сегіз.
***
Ақ тайақ па?
Қара тайақ па?
***
Ара-ара аралар,
Орманның бәрін аралар,
Гүлдерден сорып бал алар,
Алысқа ұшып бара алар,
Бал тәтті ғой, балалар.
***
Ақтайлағымды бұйдалайын десем,
Бұйдалай алмадым,
Шудалайын десем,
Шудалай алмадым.
***
Айыр атанды жүк қартайтар,
Семіз қойды май қартайтар.
Күйгелек менің атамды,
Жас қартайтпас, ой қартайтар
Жаңылтпаштар тек қазақ халық ауыз әдебиетінде ғана емес, кез келген елдің фольклорында кездесетін жанр. Ендеше келесі тараушада өзге елдердің әдебиетін дегі жаңылтпаштардың алатын орны мен ерекшеліктеріне назар аудармақпыз.

1.2 Жаңылтпаштардың басқа халықтар мұрасында кездесуі

Жаңылтпаш ағылшын фольклорының кіші жанры - халық ауыз әдебиеті шығармаларының арасында ерекше орын алады. Мақал-мәтелдер, жұмбақтар, жаңылтпаштар, сондай-ақ пішін мен мазмұны бойынша қысқа және тұрақты, құрылымы бойынша ырғақты, шығу тегі бойынша ежелгі болып келеді [8; 6].
Ағылшын әдебиетінде жаңылтпаштардың пайда болу көздері әртүрлі. Сөз тіркесті болуы үшін, қарапайым адамдар қабылдап, оны меңгеруі керек. Бұл ретте пікірдің алғашқы нұсқасы жиі ұмытылады. Жаңылтпаш арқылы ол тілдің бір бөлігіне айналады. Кез келген жаңылтпаштарды адамдар белгілі бір жағдайларда шығарды деп айтуға болады, алайда көптеген жаңылтпаштардың шығу көзі толығымен жоғалған. Сол себепті, жаңылтпаштарды халық шығарған деген сөздің айтылуы да дұрыс деп есептейміз, олардың алғашқы шығуы халықтың ұжымдық ой санасынан туындаған.
Екінші жағынан, көптеген жаңылтпаштарды белгілі бір адамдар жасағандығы анық.
Ағылшын тілі - қарапайым, бірақ өте қиын тіл. Ол көптеген шетел сөздерінен тұрады және де олар көп жағдайда дұрыс айтылмайды.
Бәрімізге ежелгі грек философы - шешен Демосфеннің ерте балалық шағында бір данышпанның сөзінен қатты шабыттанып, кейіннен өзі негізгі құрал ретінде сөзді қолдануға шешім қабылдағаны туралы әңгімесі таныс. Аузын тасқа толтырып алып, Демосфен қозғалыс кезінде (жүгіргенде, биіктікке көтерілгенде және т.б. кезде) өзі оқыған өлең шығармаларының үзінділерін анық айтуға тырысады, сол арқылы сөз сөйлеуіндегі ақаулар мен кемшіліктерінен құтылуға тырысады. Осындай күнделікті жаттығулар оған (көптеген лингвистер оларды қазіргі замандағы жаңылтпаштың бейнесі деп санайды) өз заманындағы ең көрнекті шешендердің бірі болуға мүмкіндік берді.
Ағылшын әдебиетінде жаңылтпаштар (чистоговорки) өте ерте замандардан белгілі болды. Олардың көмегімен балалар ана тілінің мәнін қызықты әзіл түрінде меңгеруге үйренді. Бүгінде логопедтер сөйлеу ақауларының көпшілігін әріптер мен сөздердің қиын айтылатын тізбектерінен тез дауыстап айтқанда жойылатынын байқағандықтан балаларға арналған сөз тіркестерін арнайы құрастырады. Біздің әрқайсымыз бала кезімізден бастап жаңылтпашпен таныспыз. Көңілді фразалар мен тақпақтар кейде қатесіз анық айтуға оңай түскенімен, ал кейде айналадағылар тез айтылған жаңылтпаш сөздерінен мағыналы мәтінді естуге тырысуға мәжбүрлейді. Алайда көңіл көтеруден басқа жаңылтпаштар дыбыстар мен сөздерді анық айтуға үйрететін, дикцияны дұрыс қоюға және сіздің әңгімелесушімен тілдесуіңізді және түсінісуіңізді қиындататын сөйлеудегі ақаулардан құтылуға көмектесетін маңызды функция қызметін атқарады.
Жаңылтпаш қиын айтылатын дыбыстардан немесе әрі тез айтылатын мәтел немесе тапқыр сөзден құралған фраза. Кейде жаңылтпаш тақпақтар немесе шапшаң сөздер деп аталады. Ресейде олар көне замандарда пайда болған. Жаңылтпаштар бізге дикцияны дамыту үшін қажет, сөйлеу ақауларынан құтылуға көмектеседі, дыбыстар мен сөздерді анық айтуға үйретеді, сондай-ақ жаңылтпаш ойын-сауықтың жақсы бір тәсілі - дейді орыс зерттеушілері.
Ағылшын тілінде жаңылтпаштар tongue twisters деп аталады, сөзбе-сөз аударғанда тіл күрмелдіргіш деген мағынаны білдіреді. Шынында да, қай тілде болмасын алғаш айтқанда тіліміз күрмеледі (тіпті ана тілінде де айту күрделі). Бірақ біз ана тілімен балалық шақтан таныспыз. Ал өзге тілді үйренуді бастау өзге мәселе. Шетел тілінің дыбыстарының айтылуына үйрене бастағанда, бізге оларды айту қиынға түседі, өйткені миымыз бен сөйлеу мүшелерімз әдеттенбеген. Біз сөздерді, сөйлемдерді үйренеміз, олардың айтылуы туралы түсінігіміз бар дейік. Бірақ бұл аздық етеді. Дыбыстардың қалай айтылатындығын біліп қана қою жеткіліксіз, ми қажетті сигналдарды қалыптастыруды, ал сөйлеу мүшелері қажетті қимылдарды жасауды үйрену үшін оларды айтуда дағдылану қажет. Міне, осы кезде бізге ең қарапайым жаңылтпаш көмегін тигізеді.
Жаңылтпаштар - осы процесті жылдамдататын жаттығулар. Олар неғұрлым анық сөйлеуді үйрету үшін пайда болды, ал егер сіз көпшілік алдындағы мәдениетті сөйлеуші, шешен болсаңыз онда сіздің өміріңіз үнемі дайындықта жүруді қажет етеді. Өйткені, Сіздің бірде бір рет жаңылысуыңызға мүмкіндігіңіз жоқ. Бұл ретте, ағылшын тілін үйреніп жүрген адамдар Айтылымға қатысты еш уайымдаудың қажеті жоқ, өз үнсіздігіңіз үшін алаңдаңыз деген фразаны жиі естиді. Ережелерді біле тұра сөзді дұрыс атаудан қорқатын немесе артикльді қоюды ұмытып кеткендерге және үнсіз қалатындарға еш қызығудың қажеті жоқ.
Жаңылтпаштар ағылшын тілін шет тілі ретінде үйренуде ғана қолданылатын жаттығу емес. Олардың көмегімен радио мен теледидар жүргізушілері, журналистер, көпшілік алдына көп шығатын адамдар анық дикция қалыптастырады. Кез келген елде, кез келген тілде олар дұрыс және әдемі сөйлеуге көмектеседі.
Ағылшын тіліндегі жаңылтпаштарды меңгерудің жолдары мен пайдасы:
1. Айтылуын жетілдіргіңіз келген дыбысқа арналған жаңылтпашты таңдаңыз. Бейтаныс сөздерді анықтаңыз және жаңылтпаштың мағынасын түсініңіз. Бұл дыбыстың әртүрлі сөздерде қандай әріптермен және әріп тіркестерімен таңбаланатынын белгілеңіз. Жетілдіруге тиіс дыбыстың дұрыс артикуляциясына назар аударыңыз. Сөйлеу мүшелері қандай жағдайда болу керектігін, олар қалай жұмыс істеу керектігін тексеріңіз. Оқытушының немесе тіл тасымалдаушысының дыбысты қалай айтатынын тыңдаңыз. Бұл дыбыстың әнде немесе фильмдерде қалай айтылатынына назар аударуға болады.
2. Айтылуын жетілдірілетін дыбыс бар жаңылтпаштың барлық сөздерін оқыңыз. Дұрыс айтылуына назар аударыңыз. Жаңылтпаштағы қиындық тудыратын барлық дыбыс тіркестерін еңсеру керек. Күрделі сөзді баяу болса да буынға бөліп, бірақ еш қиындықсыз айту маңызды.
3. Әрбір жаңылтпашты әуелі іштей, содан кейін сыбырлап айтыңыз, кейін дауыстап айтыңыз. Әрбір дыбысты алдымен баяу қарқынмен, содан кейін тез, анық айтыңыз. Алдымен дыбысты нақты айтып, екіншіден қарқынын жеделдету керек. Егер жаңылтпашты үйреншікті қарқынмен қатесіз оқу мүмкін болмаса, онда ең алдымен көз алдыңызға анық бейне пайда болу үшін оның мағынасын түсініп, баяу, буындап оқыңыз. Жаңылтпашты мүдіріссіз оқығанға дейін осы жаттығуды қайталаған абзал. Содан кейін біртіндеп қарқынын арттырған дұрыс.
4. Логикалық екпін мен дұрыс интонацияны пайдалана отырып, жаңылтпашты мағынасын түсініп айтыңыз. Жаңылтпашты есте сақтауға тырысыңыз. Сіздің айтылымыңыз жақсаруы үшін, күн сайын қайталаңыз. Бірақ нақты нәтижеге жету үшін іштей емес, дауыстап айту керек.
5. Диктофонға жазылған жаңылтпаш жаттығулары жақсы көмектеседі. Бұл сырттай өзін тыңдауға және кемшіліктерді тиімді түзетуге мүмкіндік береді [9].
Жаңылтпаштар - шет тілдерін үйренуде сөйлеу жаттығуының ерекше тамаша тәсілі.
1. Ең алдымен жаңылтпаштар қайталауға құрылған. Өздеріңізге белгілі, қайталау - оқу анасы немесе ағылшынша айтқанда - Practice makes perfect.
Жаңылтпаштар әрбір сөзде бір дыбыс барынша жиі қайталануы үшін арнайы құрылымдалған. Осылайша, қаласаңыз да, қаламасаңыз да қиындықтар тудыруы мүмкін белгілі бір дыбысты дұрыс айтуыңызға тура келеді. Дұрыс айтылымға келетін болсақ, мұнда, әрине, алдымен барлық сөздерді дұрыс оқып, әр дыбысты анық айту, содан кейін бірте-бірте шапшаңдықты арттыру үшін күш салуға тура келеді. Әйтпесе, жаңылтпаштардың барлық пайдасы күрт төмендейді. Жаңылтпашты қате, бірақ тез айтқанмен еш пайда жоқ.
2. Кез келген жерде, кез келген уақытта жаңылтпаштарды айту керек. Әдетте, жаңылтпаштар неғұрлым қысқа және қызықты, сондықтан есте жақсы сақталып қалады және сіз оларды кез келген жерде: үйде, дүкенде немесе тіпті жұмыста қайталай аласыз. Бірақ жаңылтпаш дикцияны дұрыстауы үшін оларды міндетті түрде дауыстап қайталау керек. Егер мұрныңыздың астынан міңгірлеп, өтіп бара жатқан қызыққұмар адамдардың назарын өзіңізге аударғыңыз келмесе, мысалы жұмысқа барар жолда машинада жаттығуыңызға болады.
Жаңылтпаш - көңілді, есте сақтауға оңай. Ағылшын тілін үйренудегі басқа тәсілдерден айырмашылығы - қарапайымдылығы. Сіз жай ғана бір тармақты немесе бір шумақты үздіксіз қайталау арқылы есте сақтайсыз. Бұл іш пыстырарлықтай көрінуі мүмкін. Шын мәнісінде, әдетте, жаңылтпаштың қарапайым және күлкілілігі сондай - оларды үйренудің өзі бір ғанибет. Қайталанатын дыбыстары бар барлық сөздерді дұрыс және анық оқуға үйренуде бас кезінде ғана бар күшіңізді саласыз. Содан кейін бәрі оңайға түседі және дикция мен айтылымды дұрыс жолға қойып, өз-өзіңізді дамытасыз.
Жаңылтпаштарды талдау олардың өте көп екенін көрсетеді. Жаңылтпаштар ағылшын тілінде қысқа және ұзын, рифмді және рифмсіз, сюжеттік және сюжетсіз, логикалық және абсурдты, қайталанатын және қайталанбайтын болып бөлінеді.
Айтпақшы, ағылшын тілді сайттардан ағылшын тіліндегі жаңылтпаш іздесек, айтылуда аз қиындық туғызбайтын дыбыстарға арналған жаңылтпаштарды кездестіруге болады. Мысалы, жетілдіруді қажет етпейтін [b] дыбысына арналған:
A big black bug bite the big black bear,
but the big black bear but the big black bug black!
Good blood, bad blood.
(Жақсы қан, жаман қан) [10; 37].
Менің ойымша, олар ағылшын тіліндегі [b] дыбысы біздегі сияқты қарапайым дыбыс болып табылмайтын тілдердегі тіл тасымалдаушыларына арналған сияқты.
Кейбір жаңылтпаштар белгілі бір мәнге ие. Нақты орыс эквивалентін табу өте қиын. Әрбір рифм - шетелдік сөздердің өзіндік ойыны.
These thousand tricky tongue twisters trip thrillingly off the tongue.
(Мың епті үнтаспалар тілден шығып кетеді) [10].
Орыс және ағылшын тілдерінде жаңылтпаштар дыбысты дұрыс айтуға көмектеседі. Ағылшын тілінде барлық дыбыстарды жетілдіруге арналған жаңылтпаштар бар. Қандай да бір дыбыстың қиындығы - жеке дара іс. Әрине, басқа дыбыстарды айтудан гөрі жиі қиындық тудыратын дыбыстар бар. Соларға толығырақ тоқталайық.
Орыс тілінде тіс аралық дауыссыздар болмағандықтан, th тіркесімі біз үшін үлкен проблема. Оны шешу үшін келесі жаңылтпаш көмектеседі.
I thought, I thought of thinking of thanking you.
He threw three balls.
Tom threw Tim three thumbtacks.
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.