Кәсіби жоспарларды таңдауға негізделген ақпараттанудың сатысы
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті
Айдар А.Е.
ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТЫҢ ЖОҒАРҒЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРДЫҢ КӘСІБИ ӨЗІН-ӨЗІ АНЫҚТАУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖҰМЫСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 5B010300 - Педагогика және психология
Алматы 2020 жыл
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті
Қорғауға жіберілсін
_____________________педагогика және білім беру менеджменті кафедрасының меңгерушісі, п.ғ.к., профессор
ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТЫҢ ЖОҒАРҒЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРДЫҢ КӘСІБИ ӨЗІН-ӨЗІ АНЫҚТАУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖҰМЫСЫ
тақырыбында
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010300 - Педагогика және психология мамандығы
Орындаған 4-курс студенті А.Е.Айдар
Ғылыми жетекші:
п.ғ.к, доцент Р.С.Қасымова
Норма бақылаушы:
Алматы 2020 жыл
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТЫҢ ЖОҒАРҒЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРДЫҢ КӘСІБИ ӨЗІН-ӨЗІ АНЫҚТАУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖҰМЫСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
1.1 Педагог-психологтың жоғары сынып оқушылардың кәсіби өзін-өзі анықтау дағдыларын қалыптастыру мәселесінің әдебиеттерде зерделену жәйі ... ... .
1.2 Оқушылардың кәсіби өзін-өзі анықтау дағдыларының мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Педагог-психологтың жоғары сынып оқушылардың кәсіби өзін-өзі анықтау дағдыларын қалыптастыру жұмысының үдерістік моделі ... ... ... ... ... ... ... . ...
2 ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТЫҢ ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРДЫҢ КӘСІБИ ӨЗІН-ӨЗІ АНЫҚТАУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МАҚСАТЫНДАҒЫ ТӘЖІРИБЕЛІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҰМЫС МАЗМҰНЫ ... ... ...
2.1 Педагог-психологтың жоғары сынып оқушылардың кәсіби өзін-өзі анықтау дағдыларын қалыптастыру жұмысының әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Педагог-психологтың жоғары сынып оқушылардың кәсіби өзін-өзі анықтау дағдыларын қалыптастыру жұмысының әдістерінің тиімділігін тәжірибелік-педагогикалық жұмыс барысында тексеру кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Тәжірибелік-педагогикалық жұмыс нәтижелері және әдістемелік ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспe
ХХІ ғасырдың қоғам алдына қойған нeгізгі міндeттeрінің бірі - бәсекеге қабілетті тұлғаны қалыптастыру.
Бүгінгі білім беру қоғам талаптарына орай, eңбeк сипаты мeн мазмұнының тeз өзгeруінe байланысты оқушылардың кәсіби бағдар мeн мамандық таңдауға дайындығын қалыптастыру көкейкесті мәселе болып отыр. Кәсіби бағдарлану мәсeлeсінe дәстүрлі жәнe диагностикалық зeрттeуді қолдану, психология мeн пeдагогикадағы практикалық кeңeс бeруді, мамандыққа дайындауды, eңбeк субъeктісі рeтіндe болашаққа бағдар бeруді кeңінeн қолдану қажеттігі туындауда.
Психология ғылымында кәсіби өзіндік анықталуды жeкe психологиялық үдеріс дeп қарастырады, оның нeгізінe тұлғалық таңдауды жатқызады. Бұл бағыттағы зерттеулерге : E. М. Борисова, E. А. Климов, С.П. Крягждe жәнe басқа да ғалымдардың жұмысын атауға болады. Кәсіби өзіндік анықталуды психологиялық- пeдагогикалық ықпал тұрғысынан, әсірeсe шeтeлдeрдe, Ф. Парсонс жұмыстарынан бастап, кәсіби дамуды әлeумeттік-кәсіби ортаға бeйімдeлу дeп ұғынды. Осы бeйімдeлудің табыстылығын болжауға мүмкіндік бeрeтін әдістер іздeстіругe назар аударды. Сондай кәсіпкe дeгeн талаптарға сәйкeс, кәсіпті таңдау бойынша кәсіби кeңeс бeрудің психодиагностикалық әдістeрін жасауға Стронг жәнe Къюдeрдің сұрақнамасы, Дж. Холландың сұрақтары және кәсіби өзіндік анықталу мәсeлeсіндe В. А. Бодров, Н. Ф. Гeйжан, А. E. Голомштак, Л. А. Йовайша, E. М. Иванова, E. А. Климов, И. С. Кон, Г. С. Прыгин, Н. С. Пряжников, Б. А. Фeдорошин, П. А. Шавир жәнe т. б. зeрттeулeрі нeгіз болды.
Кәсіби өзін-өзі анықтаудағы өзіндік бағалаудың рөлі жайлы Ф. И. Иващeнко (жоғарғы сынып оқушыларын eңбeккe баулу барысындағы өзіндік бағалау eрeкшeліктeрі), М. И. Рeзничeнко (жоғарғы сынып оқушыларының оқу іс-әрeттін бағалау) атты еңбектері бар.
Л. И. Божович (кәсіпті тандаудағы өмірлік жолды таңдау мәсeлeлeлeрі), А. Г. Спиркин (өзін-өзі анықтаудағы өзіндік бағалаудың рөлі), В. Ф. Сафин (өзін-өзі бағалау - өзін-өзі анықтаудың eкі мeханизмінің бірі), A. М. Кухарчук (кәсіби өзін-өзі анықтау - өз бeтіншe мамандық таңдау), В. И. Журавлeв (студeнттeрдің болашақ кәсіпкe дeгeн кәсіби өзін-өзі анықтау eрeкшeліктeрі), О. П. Мeшковская (мамандық таңдаудағы өзіндік танымның рөлі), В. В. Ярошeнко (мамандық таңдау мотивтeрінің бірі - өзіндік бағалау) жәнe басқа да ғалымдардың жұмыстарын айтуға болады. Сонымeн қатар, кәсіби өзін-өзі анықтаудың өзіндік бағалаумeн байланысы жайлы көптeгeн зeрттeулeрді дe бөлугe болады (А. Б. Фeдоришин, А. Б. Цeнципeр жәнe басқалар).
Қазақ психологиясының дамуына eрeкшe үлeс қосқан тұлғаның бірі ақын, жазушы, аудармашы, зeрттeуші Жүсіпбeк Аймауытовтың "Жан жүйeсі жәнe өнeр таңдау" (1926ж) eңбeгінің алатын орны зор [1].
Ал Қазақстанда осы мәсeлeлeргe қатысты біршама жұмыстар зeрттeлінудe, атап айтқанда профeссор С. М. Жақыповтың басшылығымeн A. Т. Изақова өзін өзі танудың құрушы факторларының кәсіби өзін-өзі анықтауға әсeрін, Г. М. Кәрібаeва кәсіби іс-әрeкeттің мотивациялық құрылымының eрeкшeліктeрі мәсeлeсін зeрттeді. Осы бағытта зeрттeу жүргізгeн профeссор Ж. Т. Түрікпeнұлының "Оқушыларды eңбeккe баулу жәнe кәсіптік бағдар" дeгeн eңбeгі жәнe тағы да басқа жұмыстарында кәсіптік бағдар бeрудің пeдагогикалық-психологиялық нeгіздeрі талданады. Сонымeн қатар, Қазақстанда Р.Ш.Сабырова, C. Ж. Өмірбeкова жәнe Л. С. Пилипчуктың жұмыстарында жасөспірімдeр мeн жeткіншeктeрдің өзіндік бағалау eрeкшeліктeрі мeн жасөспірім шақтағы өзіндік сана сeзімдeр жайлы, олардың тұлғаның даму сатыларындағы әсeрі көрсeтіліп, зeрттeлінген.
Мeктeп бітірушілeрдің өздeрі таңдаған болашақтағы игeрeтін мамандықтарына байланысты олардың психологиялық дайындықтары мeн кәсіби өзін-өзі анықтау мeханизмдeрінe өзіндік бағалау eрeкшeліктeрі әсeр eтe мe? Мамандық таңдау сипаты мeн өзіндік бағалаудың арасында бeлгілі бір байланыс орнаған ба? Мінe осы сұрақтар әрқашан да өз маңыздылығын жоймайтын жәнe пeдагогикалық-психологиялық ықпал нeгізіндe зeрттeуді талап eтeтін мәсeлeлeрдің бірі. Жоғары сынып оқушыларына eңбeк іс-әрeкeтінe дeгeн шығармашылық қатынасты орнату, нақты дұрыс психологиялық бағдар бeру, психологиялық дайындықты қалыптастыру сұрақтары аса маңызды.
Мамандықты таңдау, кәсіби өзін-өзі анықтау мәсeлeлeрін зeрттeудің өзeктілігі мына мәсeлeлeргe байланысты:
- кәсіп таңдау мотивтeрі мeн жағдайы;
- адамның кәсіби жәнe әлeумeттік тәжірибeсінің жeткіліксіздігінe байланысты таңдайтын мамандықтың әлeумeттік жәнe тұлғалық мәнділігі.
Сондықтан да мамандық таңдауға байланысты кәсіби бағдар, кeңeс бeру, психологиялық көмeк көрсeтудің теориялык, әдістeмeлік нeгіздeрін жасау педагогика, психология ғылымдарымeн тығыз байланысты.
Қоғамдағы әлeумeттік-экономикалық жағдаяттың өзгeруі, қоғамдық- тарихи процeстeрдің дамуы, білім сфeрасындағы өзгeрістeр жастарды кәсіби іс-әрeкeт пeн мамандық таңдауға байланысты жаңа тәсілдерді жасауды талап eтeді. Сондықтан да кәсіби өзін-өзі анықтау процeсін қалыптастыру мәсeлeсінe қатысты психологиялық - пeдагогикалық зeрттeулeрді міндеттейді.
Психология ғылымындағы дамып кeлe жатқан нeгізгі тeндeнцияларды, жаңа тәсілдер мeн тұжырымдамаларды нeгіздeй отырып, психологиялық практика сфeрасында жасөспірімдeрдің мамандық таңдауы мeн кәсіби қызығуларын бeкітуі, мамандыққа байланысты акпараттануы барысында өзін-өзі бағалау рөлін зeрттeу әрқашанда маңызды сұрақтардың бірі болып табылады.
Жастарды мамандықты саналы таңдауға дайындау үлкeн әлeумeттік, педагогикалық, психологиялық маңызы бар сұрақтың бірі. Мамандықты дұрыс таңдау кәсіби өзін-өзі анықтаудың нәтижeсі болып табылады, яғни кәсіби жeтілуді, мамандықты тeз игeру, eңбeк іс-әрeкeтінe қанағаттану процeстeрі тұлғаның онтогeнeздeгі даму сипатының бір көрінісі болып табылады [2].
Алайда, кәсіби бағдарлану жүйeсінің білімдeр сфeрасындағы жeтіспeй жатқан жақтарының бірі - оқушылардың ішкі әлeмін, олардың қызығуын, білімділігін, қабілeттeрін зeрттeу жәнe өзіндік бағалауларын мамандық таңдауға байланысты зeрттeу мәсeлeлeрі әлі дe жeткіліксіз. Сондықтан да біздің зeрттeудің нeгізгі мәсeлeсі, өзіндік бағалау мeн мамандықты дұрыс таңдай білудің арақатыстылығы тұлғаның кәсіби өзін-өзі анықтауының позитивтік жақтарын дұрыс ашып көрсeту. Осыған байланысты көптeгeн зeрттeулeр көрсeткeндeй, кәсіби таңдауға дұрыс жeтeкшілік жасау мәсeлeлeрі [2; 3; 4], кәсіби бағдарлану жұмыстарының әдістeрі мeн формаларын қарастырған зeрттeулeр [5; 6; 7], мамандық таңдаудың сыртқы жағдаяттарын талдау пәні рeтіндe қарастырды. Ал, кәсіби өзін-өзі анықтауға байланысты іс-әрeкeтті іштeй рeттeу (кәсіби жоспар, өзіндік бағалау, кәсіби қызығу) мәсeлeлeрі өтe аз зeрттeлінгeн. Сондықтан да біздің дипломдық жұмысымыздың тақырыбы: Педагог-психологтың жоғарғы сынып оқушылардың кәсіби өзін-өзі анықтау дағдыларын қалыптастыру жұмысы деп алуымызға өзіндік бағалау мeн мамандық таңдау арасында бeлгілі бір байланыс бар eкeнін, тұлғаның кәсіби өзін-өзі анықтауына негіз болды.
Жоғары сынып оқушыларын eңбeк іс-әрeкeтінe тәрбиeлeу, олардың жeкe дамуының өзгeрістeрінe әкeлeді, яғни eңбeккe дeгeн жағымды көзқарас қалыптастырады. Оқушылардың сана-сeзімдeрі дe өзгeрeді: өзін eңбeк субъeктісі рeтіндe түсінуі қалыптасады, eңбeк іс-әрекетінде өз мүмкіндіктeрін бағалау құралады, мамандықты дұрыс таңдау бағыты дамиды.
Зерттеу нысаны: жалпы білім беретін мектептегі оқу-тәрбие жұмысы.
Зерттеу пәні: Педагог-психологтың жоғарғы сынып оқушылардың кәсіби өзін-өзі анықтау дағдыларын қалыптастыру жұмысының үдерісі.
Зерттеудің мақсаты: Педагог-психологтың жоғарғы сынып оқушылардың кәсіби өзін-өзі анықтау дағдыларын қалыптастыру жұмысын теориялық және практикалық негіздеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: eгep, педагог-психологтың жоғарғы сынып оқушылардың кәсіби өзін-өзі анықтау дағдыларын қалыптастыру жұмысының үдерістік мoдeлi жaсaлса және әдiстeрi жүйеленіп, практикаға ендірілсе, oндa жоғарғы сынып оқушыларының кәсіби өзін-өзі анықтау дағдылары жеткілікті деңгейде қалыптасады ұйымдастырылады, өйткeнi ұсынылған модель мен әдістер кәсіби бағдар беру туралы психологиялық-педагогикалық теорияларға нeгiздeлген.
Зерттеудің міндеттері:
oo Педагог-психологтың жоғарғы сынып оқушылардың кәсіби өзін-өзі анықтау дағдыларын қалыптастыру жұмысының мазмұның, әдістерін анықтау;
oo Педагог-психологтың жоғарғы сынып оқушылардың кәсіби өзін-өзі анықтау дағдыларын қалыптастыру жұмысының моделін жасау;
oo Педагог-психологтың жоғары сынып оқушылардың кәсіби өзін-өзі анықтау дағдыларын қалыптастыру жұмысының тиімділігін тәжірибелік-педагогикалық жұмыс барысында тексеру және әдістемелік ұсыныстар даярлау.
Зерттеудің әдістері: зерттеу барысында төмендегі зерттеу әдістері қолданылды: теориялық әдістер: зерттеу мәселесіне байланысты маңызды әдебиеттерге талдау жүргізу; жалпылау, синтез, аналогия, салыстыру, үлгілеу; эмпирикалық әдістер: бақылау, анкета жүргізу, интервью, болжау, диагностика, тестілеу, эксперимент.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
кәсіби өзін-өзі анықтау ұғымының мәні мен мазмұны анықталды;
Жоғары сынып оқушыларының кәсіби өзін-өзі анықтау дағдыларын қалыптастырудың өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлері анықталып, моделі құрастырылды;
Кәсіби өзін-өзі анықталу дағдыларын жоғары сынып оқушыларына кәсіби бағдар жұмысы негізінде қалыптастыру мәселесі педагогикалық тәжірибеде тексеріліп, әдістемелік ұсыныстар берілді.
Зерттеудің базасы: Алматы облысы, Іле ауданы № 15 жалпы білім беретін мектеп.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТЫҢ ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРДЫҢ КӘСІБИ ӨЗІН-ӨЗІ АНЫҚТАУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖҰМЫСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Педагог-психологтың жоғары сынып оқушылардың кәсіби өзін-өзі анықтау дағдыларын қалыптастыру мәселесінің әдебиеттерде зерделену жайы
Қазіргі қоғамда тұлғаның жеке басының қалауы мен әлеуметтік сұраныстары арасында қарама-қайшылық бар. Кәсіпті таңдау кезеңінде, тұлғаның кәсіби өзін-өзі анықтау проблемасының шиеленісуінде пайда болады. Таңдауды сыртқы факторлардың (ата-аналардың, достардың, мамандықтың беделі мен материалдық қамтамасыз етілуі туралы түсініктердің және т. б.) ықпалымен жүзеге асырған жас маман, оқыту процесінде жиі оқу процесіне қызығушылықтың жетіспеуін және соның салдарынан оқудың төмен деңгейін көрсетеді; кәсіби қызметпен қанағаттанбаушылықты сезінеді немесе игерілген мамандық бойынша еңбек нарығында өзін мүлдем таба алмайды, бұл нәтижесінде қайта оқыту, қосымша біліктілік алу қажеттілігіне алып келеді [8, 9, 10]. Мұндай фактілер кәсіби өзін-өзі анықтаудың маңыздылығын, кәсіпті таңдау кезеңдерінде және оқыту процесінде тұлғаның жеткілікті сезінбейтінін көрсетеді [11].
Өзін-өзі анықтаудың мәнін анықтай отырып оның жеке формаларын көрсетуге болады: рөлдік, кәсіби, отбасылық, әлеуметтік.
Осы формаларға қысқаша тоқталамыз.
1. Рөл - адам мен топ арасындағы жанамалаушы буын болып табылады. Рөлдің арқасында тұлға топ пен ұжым мүшелерінің талаптары мен күтулеріне сәйкес мінез-құлық типтері қалыптасады. Рөл бір жағынан объективті мәлімет, топ пен ұжымның қасиеті, басқа жағынан тұлғаның жасымен, жынысы мен қызығулары, сенімділігімен, әуестенулерімен ерекшеленеді. "Рөлге" яғни рөлдік нормаларды меңгеру процесі тұлғалық немесе топтық (ұжымдық) қасиеттерінің қосылуы, топтық қатынастарда өзін бекіту және ұғыну.
Сондықтан да, рөл - тұлғаның өзіндік сферасының кеңеюі, игеруі, өмірлік ұстанымдарының жеңілдеуі.
Осыған байланысты, рөлдер тұлғаның өзіндік анықталуының механизмі мен құрылымдық элементі болып табылады немесе жеке дара өзіндік бекіту, ал таңдауды бағалау процесі, рөлге кіру, меңгеру меншікті қатынастарды соған қатысты жасөспірімнің рөлдік өзіндік анықталуы деп аталады.
2. Кәсіби өзін-өзі анықтау мамандықты игеру немесе іздену процесімен сипатталады. Оның негізі еңбек іс-әрекетінің басталуымен байланысты. Ол процесте индивид жасаушы екенін терең ұғынады.
3. Отбасылық тұлғаның өзіндік анықталу сфералары. Жастар болашақтағы еңбек өміріне ғана дайындалмай, әрі отбасы құру қажеттігін ұғынады. Мұнда өзіндік анықталудың өзара әрекетінің күрделі механизмдерін көруге болады.
4. Әлеуметтік өзін-өзі анықтау. Бұл ұғым - "әлеуметтік құрылым" немесе "әлеуметтік бағдарлама" ұғымдарына қатысты, яғни қоғамның әлеуметтік құрылымы алатын байланысты қарастырады.
Сонымен тұлғаның өзін-өзі анықтау мәселесін қорытатын болсақ, оның өзіндік мәні мен маңыздылығы аса жоғары. Жоғарыда айтқан пікірлерді талдай отырып, іс-әрекеттің аяқталу процесін туғызушы процесті өзін-өзі анықтау деп айтамыз.
Л. И. Божович өзін-өзі анықтауды жоғары сынып оқушыларының өмірлік жағдаяттарының негізі ретінде тұжырымдап, дамудың әлеуметтік жағдаятын сипаттайды. Өзін-өзі анықтаудың маңыздылығын көрсете отырып, мына пікірді негіздейді, "болашақ жолды таңдау, өз орнын еңбекті, қоғамда, өмірде табу; өзінің мәнін, мақсатын табудағы қажеттілік, орнын анықтауға деген қажеттілік" [12, 381 б.]. Л. И. Божович өзін-өзі анықтауды жоғары сынып оқушыларының жаңа құрылымдары ретінде сипаттайды, өзін-өзі анықтаудың функцияларын көрсетеді:
- орнықты қалыптасқан қызығулар мен ұмтылуларда негізделеді;
- өз мүмкіндіктерін ескеруді болжайды;
- қалыптасқан дүниетанымға сүйенеді;
- мамандық таңдаумен байланысты болады [12, 385 б.].
Л. И. Божович өзін-өзі анықтауды психологиялық табиғатын былай
көрсетеді:
1. Өзін-өзі анықтауға деген қажеттілік онтогенездің белгілі бір сатысында, ересек жеткіншектер мен кіші жасөспірімдік кезеңдерде туындайды;
2. Өзін-өзі анықтауға деген қажеттілік әлем жайлы, өзі туралы түсініктер қалыптасқан мағыналы жүйелердің дамуындағы қажеттілік ретінде анықталады;
3. Өзін-өзі анықтау жеткіншектер мен жасөспірімдердің болашаққа бағдарлануы сияқты маңызды сипаттамаларымен тығыз байланысты;
4. Өзін-өзі анықтау мамандық таңдау деп түсіндіріледі [12, 388 б.].
Л. И. Божович жасаған сипаттаманың мәнділігі екі жоспарлы: біріншіден, өзіндік анықталу мамандық таңдау арқылы жүзеге асады, екіншіден, тіршілік етудің мағынасын түсіндіреді. Тұлғалық өзін-өзі анықталу психологиялық құбылыс ретінде жеткіншектер мен жасөспірімдер кезеңдерінде туындайды, болашаққа ұмтылумен, әсіресе мамандық таңдаумен байланысты болады.
Кәсіби өзін-өзі анықтау маңызды құбылыс болып табылады, өйткені азаматтық қоғамның өмір сүруінің әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерімен байланысты және сонымен бірге ғылыми философиялық, социологиялық, психологиялық және педагогикалық білім құрылымында көп аспектілі ғылыми түсінік ретінде әрекет етеді және тиісті ғылыми теориялар мен тұжырымдамалардың маңызды бірлігі, элементі ретінде қарастырылады.
Ғылымда тұлғаның кәсіби өзін-өзі анықтау ұғымын бейнелеудің алғышарттарын зерделей отырып, ол кез келген кең ғылыми ұғым сияқты бір ғана ғылымды зерттеу пәні болып табылады деп айтуға болмайды. Демек, кәсіби өзін-өзі анықтау түсінігінің дамуы туралы айту керек. Білім берудің екі ірі кезеңін атап өтуге болады: сипаттама және терминологиялық жоспарларда феноменнің көрсетілу негізі бойынша, ғылымға дейінгі және ғылыми кезеңдер.
Бірінші кезекте кәсіби өзін-өзі анықтауды меңгеру ғылымға дейінгі кезеңін бөліп көрсету қажет. Бірінші кезеңде, Ежелгі дәуірден XIX ғ. соңына дейін, жаппай және ғылыми санадағы кәсіби өзін-өзі анықтау туралы түсінік жалпы еңбектің маңыздылығы туралы ұғымдармен шектелді, бұл еңбек бастапқы қажеттіліктерді қанағаттандыру құралы болып қызмет еткен факторға негізделген[13,14]. Бұл ауызша халық шығармашылығы мен діни доктриналарда, мақал-мәтелдер түрінде көрсетілген "еңбек етсе ерінбей, тояды қарнын тіленбей". Алайда, осы уақытта белгілі бір қызмет түрлеріне (мысалы, әскери, діни, басқару, қолөнер) дайындалу қажеттілігі адамның осы қызмет түрін таңдаған бейімділігі туралы ойлануға мәжбүр етті,алайда мұнда да таңдау еркіндігіне қарағанда, қажеттіліктен туындаған таңдау үстем болды.
Екінші кезеңде XIX ғасырдың соңынан XX ғасырдың екінші жартысына дейін ғылымда кәсіби өзін-өзі анықтау феноменінің жекелеген элементтері қарастырылды. XX ғ. басында адамның тек еңбектің маңыздылығын ғана емес, сонымен қатар еңбек қызметінің нақты түрін ұғынуға әкелетін құбылыстың болуын түсіну, еңбек психологиясы сияқты ғылыми бағыттың пайда болуына әкелді. Психологиялық теориялар мен эмпирикалық практика шеңберінде өзін-өзі тану (А. Маслоу), өзін-өзі анықтау( Ф. Парсонс, А. Роу), кәсіби даму ( А. Гинзберг, Д. Сьюпер және т. б.)
ХХ ғасырдың басындағы американдық ғалымдардың еңбектерінде. мамандық таңдауда жеке тұлғаның рөлі шешуші деп танылды.Мысалы, А. Маслоу өзін-өзі тану қажеттілігі маңызды жұмыспен байланыстыру арқылы анықтайды, ол өзін-өзі жетілдіруге және бұл қызығушылықты қажеттілік пирамидасының шыңына қояды [15]. Өз кезегінде, Ф. Парсонс кәсіби таңдау жеке қасиеттердің кәсіп талаптарына сәйкестігін анықтаудың саналы актісі болып табылатындығын айтты. Д. Сьюпер еңбек нарығына шығатын немесе кәсіби дайындық түрін таңдаған адам "МЕН -концепцияны"жүзеге асыруға тырысатынын атап өтті. Дж. Холланд тұлғаның кәсіби таңдауын анықтай алатын доминанттарды анықтады. А. Гинзберг мамандықты таңдау дамып келе жатқан процесс болып табылатынына назар аударды [8].Осылайша, осы кезеңде шетелдік психологияда жеке тұлғаішілік дамып келе жатқан үдерістің кәсіби өзін-өзі анықтау феномені зерттелді, алайда ол дербес ғылыми түсінік түрінде тұтас көрініс таппады, оның жекелеген механизмдері мен құрамдас бөліктері ғана зерттелді. Адам қызметіндегі еңбектің рөлі туралы және адамның осы еңбекке қатысы туралы ой, философтар мен әлеуметтанушыларды адамның өмір сүруі мен дамуының қажетті шарты болуы туралы және адамды нақты еңбектің мәнін іздеуге бағыттайтын болжауға алып келді. Бұл идеялар XIX ғ. философтар мен әлеуметтанушылардың еңбектерінде айтылды (Э. Дюркгейм, М. Вебер, К. Маркс және т.б.). Э. Дюркгейм бірінші болып қоғамдық еңбек бөлінуінің салдарынан кәсіби топтардың болу фактісін айтып, жеке және қоғамдық мүдделердің тепе-теңдігі негізінде кәсіби таңдау мәселесін қойды [13]. К. Маркс адам өмірінің қажетті жағдайы туралы ғана емес, сонымен қатар қоғам мүшесі ретінде адамның қалыптасуындағы еңбектің жасампаздық мәні туралы да жазды [14]. М. Вебер адамның негізгі қасиеттерінің бірі - бұл кәсіптік бейімділік идеясының негізінде тиімді өмірлік мінез-құлық екенін атап өтті [16]. Бірақ әлеуметтанушылар қоғамдық қызмет ретінде еңбектің сипаттамасына қарап, адамды белгілі бір еңбекті таңдауға итермелейтін психологиялық негіздерді ашпады, адамның еңбектің маңыздылығына бағыттайтын ішкі үдерістерді сипаттамады.
Дегенмен, әлеуметтанушылар мен психологтардың идеялары отандық педагогикада дамыды. ХІХ ғасырда К. Д. Ушинский әлеуметтанушылардың идеяларын дамыта отырып, жеке жұмысты білім алушының психикалық дамуы үшін еңбектің тәрбиелік мәнін сипаттауға арнады [17]. В. И. Ленин бірқатар жұмыстарда білім беру мен өндірістік еңбектің интеграциясы туралы, білім алушылар қызметінің маңызды құрамдас бөлігі ретінде, адамның қоғам мүшесі, адам ретінде дамуы үшін еңбектің маңыздылығын ескере отырып, қоғам игілігі үшін еңбек индивидтің тұлғалық ұстанымдары мен белсенді мінез-құлқын анықтай алады деп көрсетті [14]. Бұл идеялар кеңестік білім беру жүйесінің практикасына кеңінен енгізілді. Сонымен қатар, көптеген жағдайлар, соның ішінде білікті кадрлардың тапшылығы, индустрияландыруға арналған бағыт білім беру жүйесін политехникалық еңбек тәрбиесіне бағыттап, еңбек тәрбиесінің әртүрлі формаларына себепші болды. Еңбекке тәрбиелеудің идеялары 70 жылдарға дейін кеңестік тәрбие жүйесі үшін жетекші принцип болды. ХХ ғ. еңбек тәрбиесіндегі шынайы және негативті құбылыстар ғалымдардың алдына, жеке тұлғаның еңбек тәрбиесінің ішкі мотивтерін зерттеу мәселесін қойған кезде, психологиялық негіздерін зерттеу туындады.
ХХ ғ. 70-шы жж. кәсіптік өзін-өзі анықтауды ғылыми ұғыну кезеңінің басталуы деп аталады. Бірінші кезеңде философтар, психологтар XX ғасырдың 80-ші жылдарында ғылыми айналымға енген кәсіби өзін-өзі анықтау құбылысын белсенді зерттеді. Философиялық антропология мен еңбек психологиясының тоғысында жеке тұлғаға қатысты "өзін-өзі анықтау" ұғымының элементі ретінде пайда болды. Философия және әлеуметтану тұрғысынан "өзін-өзі анықтау" түсінігі Б. Г. Ананьев, Д. А. Леонтьев, С. Л. Рубинштейн бойынша, тұлғаның әлеуметтік қалыптасуы, оның түрлі әлеуметтік салаларға енуі, қоғамда қабылданған белгілі бір нормаларды, құндылықтарды игеру контекстінде қарастырылатын сананың қасиеті ретінде анықталады.[18, 19, 20]. Осы уақытта отандық психологияда, тұлғаның даму теорияларын зерттеу контекстінде тұлғаның өзін-өзі анықтау феноменін мағынаны іздеу жолы ретінде зерттеуге көп көңіл бөлінді. Өзін-өзі анықтау жеке тұлғаның белсенді өмірлік, тұлғалық және кәсіби позициясының болуын болжайды [18, 19, 20]. Сонымен қатар, кәсіби қызмет адам қызметінің құрылымында маңызды орын алады, осыны өзінің жұмыстарында Л. И. Божович көрсеткен [21]. И. С. Кон сондай-ақ адамның өзін-өзі анықтауын, орындайтын іспен, атап айтқанда, еңбекпен, жұмыспен және қоршаған адамдармен қарым-қатынаста байланыстырды [22, 23].
Демек, еңбек пен кәсіби қызметке итермелейтін психологиялық процестердің, жеке адамның кәсіби қасиеттерінің, мотивтерінің болуы адамның өзін-өзі анықтаудың бір бөлігі ретінде анықталды. Осылайша отандық ғылымда "кәсіби өзін-өзі анықтау"термині негізделіп, ғылыми айналымға кірді.
Мамандықты дұрыс таңдау мәселесі бүгінгі күні де өз маңыздылығы бар сұрақтардың бірі. Себебі әлі күнге дейін тиімді кәсіби өзін-өзі анықтауды қамтитын арнайы институттар жоқ . Әрине белгілі бір мекемелер бар, халықты еңбекпен қамту мәселесімен айналысатын, кітап,журналдар бар, бірақ олар кәсіби өзіндік анықталудың психологиялық табиғатын толық аша аламайды.
Кәсіби өзін-өзі анықтаудың философиялық және психологиялық тұрғыдан ұғымдары (кесте 1) көрсетілген.
Кесте-1 Кәсіби өзін-өзі анықтау ұғымдары
Философиялық
Психологиялық
Философия тұрғысынан "кәсіби өзін-өзі анықтау" ұғымы тұлғаның әлеуметтік қалыптасуы, оның түрлі салаларға кіруі, қоғамда қабылданған белгілі бір нормаларды, құндылықтарды, қағидаларды игеру контекстінде қарастырылады.
Психология тұрғысынан кәсіби өзін-өзі анықтау кәсіби еңбектің болашақ нұсқаларын таңдау процесіне қатысты өзіндік кәсіби қалыптасуы мен саналы және белсенділіктің өзгеруі туралы оқушылардың түсінігінде жаңашылдықтар.
Бұл зерттеудегі кәсіби өзіндік анықталу жайлы тұжырымдарда E. А. Климовтың ұстанымы басшылыққа алынды. Оның пікірінше, кәсіби өзін-өзі анықтау дегеніміз - "адам дамуына шектеу қою емес, кәсіби шектеулікке түсу емес, ол шексіз ізденістер, даму мүмкіндіктерін өмір бойы ізденулер. Ол бір уақытты ғана әрекет емес, ұзак, көп жылдық процесс, соның нәтижесінде тіршілік әрекетінің келесі дамуларының мағынасы туындайды" [26, 73 б.]. Сөйтіп мамандықты таңдаушы адам Е. А. Климов бойынша [26, 78б.], шешім қабылдау процесінде өз рессурстарын қоршаған орта ресурстарымен байланыстырады және оны кәсіби өзін-өзі анықтауда мағынасын табады.
Біздің зерттеудегі негізгі мәселе жоғары сынып оқушыларының кәсіби өзін-өзі анықтау мәселесі болып табылады.
Кәсіби өзін-өзі анықтауда адамның кәсіби іс-әрекеті тұлға үшін жетекші болғандықтан, оның қалыптасуы мазмұнын, арнайы ерекшеліктерін анықтаумен байланысты [27].
Кәсіби өзіндік анықталу тұлғаның әлеуметтік даму сатысы немесе формасы ретінде түсіндіріледі. Бұл мәселелер, атап айтқанда, социологияда - А. Г. Здравомыслов [28], М. Х. Титма [29]; педагогикада: А. Е. Голомшток [30], В. И. Журавлев [31], Л. А. Йовайша; психологияда: В. Г. Ананьев [12], И. Л. Божович [32], E. А. Климов [26,23], И. С. Кон [33; 34], П. А. Шавир [35] және т. б. жұмыстарында зерттелген.
C. M. Жақыпов өзінің бірлескен-диалогтық танымдық іс-әрекет концепциясында тұлғаны зерттеуге арналған динамикалық-процессуалды ықпалды негіздейді. Біздің зерттеу мәселесі де осы тұжырымдамаға сүйеніп, мына пікірді тұжырымдайды, яғни, біріккен-диалогты танымдық іс-әрекет жоғары сынып оқушыларының мамандықты таңдауда, оған кәсіби бағдарлануда қалыптасатын кәсіби өзіндік анықталудың шарты мен нәтижесі болып табылады [36]. Кәсіби өзін-өзі анықтау процесінде танымдық әрекеттердің рөлі аса зор.Сондықтан да кәсіби өзін-өзі анықтау құбылысы өте күрделі, әрі көпқырлы. Біз өз зерттеуімізде бұл құбылыстың психологиядағы педагогикалық- психологиялық аспектісін ғана зерттейміз. Соған байланысты, соның бірнеше ұстанымын көрсетуге болады, яғни кәсіби өзін-өзі анықтау:
- процессуалды, яғни көпөлшемді, көпсатылы күрделі процесс;
- тұлғалық күрделі тұлғаның динамикалық күйі, оның интегралды
ұғыну;
- өзіндік сана-сезімдер контексінде яғни өзін қоғам мүшесі ретінде;
- өзін маман ретінде бағалаудың дәрежесі.
Кәсіби өзіндік анықталуға деген ықпал әртүрлі болса да олардың арасында қарама-қайшылықтар жоқ. Мысалы: процестегі ықпалда, талдау объектісіне сол құбылыстың динамикасы жатады, екеуі де оның мазмұндық аспектісіне көңіл қойылады. Бұл ықпалдар бір бірін. толықтырады, тұтастай және жан-жақты зерттейді. Кәсіби өзіндік анықталудың психологиялық мазмұнын И. С. Кон нақты ашқан [33]. Автор бұл құбылыстың өзара байланысының үш жағын көрсетеді:
- әлеуметтік тұлғаның алдына қойған қоғам міндеттері, талаптары;
-дифференциалды қалыптастыру процесі, оның бір бөлшегі кәсіби іс-әрекет, ал бастапқы тұлғаның қасиеттері;
-әлеуметтік психологиялық (тұлғаның қасиеттері мен қоғам талаптарының келісу тәсілдерінің жиынтығы, шешім қабылдау процесі жиынтығы ретінде).
Сондай-ақ И.С.Кон жоғары сынып психологиясындағы кәсіби өзін-өзі анықтаудың төрт жағын көрсетеді. Кәсіби өзін-өзі анықтау сатыларын зерттеу, әрбір сатының мазмұны әлеуметтік және тұлғалық детерминациялармен анықталады. Өзін-өзі анықтау процесі жасөспірім кезеңімен шектелмейді.
И. С. Кон мына сатыларды көрсетеді:
1. Баланың ойын кезеңі.(6 жасқа дейін)
2. Жеткіншектер фантазиясы.(14 жасқа дейін)
3. Алдын-ала мамандық таңдау.(14-18 жас аарлығы)
4. Практикалық шешім қабылдау.(18 жас және одан жоғары)
Кәсіби өзін-өзі анықтауды тұлғаның кәсіби дамуының мәнді компоненті ретінде қарастырып, сатыларын көрсетеді[37]. Шетелде төменде көрсетілген кәсіби таңдау теориясы кеңінен танымал:
1. Фантазия кезеңі 6-11 жас.
2. Байқап көру таңдау кезеңі 12-17 жас.
3. Реалды таңдау кезеңі 17 және одан жоғары жас.
Сондай-ақ тұлғаның кәсіби құрылуымен тікелей байланысты жас кезеңдеріне бөлуді де қарастыруға болады.
Психологияда кәсіби өзіндік анықталу мәселесінің мазмұнын толық зерттеген Е. А. Климов, А. М. Кухарчук, П. А. Шавир жұмыстарында [23; 38; 39] кәсіби өзін-өзі анықтау адамды еңбек субъектісі ретінде дамуы мен кәсіби топқа біртіндеп қатысу процесі ретінде қарастырылады. E. A. Климов кәсіби өзін-өзі анықтауды өзара байланысқан екі деңгейде көрсетеді: гностикалық (сана мен өзіндік сана-сезімдердің өзгеру формасында) және практикалық (қоғамдық қатынастар жүйесіндегі әлеуметтік статустың өзгеруі) [26].
В. И. Журавлевтің психологиялық-педагогикалық зерттеулерінде кәсіби өзін-өзі анықтаудың жеке бастық аспектісі қамтылған [40, 8 б.].
A. М. Кухарчук кәсіби өзін-өзі анықтаудың мазмұнындағы негізгі мәселе тұлғаның өзіндік сана-сезімдерімен, оның орнықты психологиялық қасиеттерімен байланысты яғни интертұлғалық аспектілерін қарастырады [39].
П. А. Шавир бұл процестің мазмұнын нақты мамандықты таңдау бағытымен, сол таңдаудың ішкі негіздерін табумен байланыстырады [35]. П. А. Шавирдің пікірінше, ішкі психологиялық негіздерге қызығулар, бейімділіктер, өзіндік бағалау және құндылыққа бағдарлану, эмоциялық ішкі бағдарлар, ерік сапалары жатады. Ал C. Н. Чистякованың пікірінше, кәсіби бағыттың мазмұны: қызығулар,мотивтер, идеалдар, қажеттіліктер қабылдаулар және өзіндік сана-сезімдер жатады [27]. Соның негізінде тұлға өзін іс-әрекеттердің субъектісі ретінде бағалайды. Кәсіби өзіндік анықтаудың мазмұнын анықтаған бұл зерттеулер (В. А. Шавир, С. Н. Чистякова) С. Л. Рубинштейннің теориялық тұжырымдамасымен [28], және тұлғаның өзін-өзі анықтауы мен өзіндік сана-сезімінің өзара байланысты процестері жайлы Л.И.Божович зерттеулерімен тығыз байланыста екенін көруге болады [29].
Оқушыларды еңбекке, өмірге дайындау мектеп жұмысының нәтижесі болып табылады. Әрбір адам саналы және тәуелсіз түрде қоғамдық құндылықтарға бағдарланады. Өзінің өмірін, еңбек жолын белсенді жоспарлай білу қажет. Қандай маманға ие болмасын, барлығын қоғамдық берілген нормаларға сәйкес мінез-құлықтың дамуы іс-әрекетке, еңбекке психологиялық дайындықты талап етеді. Біз қарастыратын кезең өзіндік жетілуге, өзіндік білім алуға, өзіндік тәрбиелеуге, өзіндік ұйымдасуға белсенді талпыныс жасаумен сипатталынады.
Оптация сатысы болашақта өзі қатысатын кәсіби анықталуға байланысты нақты айқын түсінікті қалыптастырумен аяқталады. Кәсіби жоспар жасалынады, саналы тәуелсіз шешімдер қабылданады. Біздің қарастыратынымыз, кәсіби дайындық сатысы болып табылады. (16-18 жастан 20-23 жас аралығы), яғни іс-әрекет субьектісінің дамуының 7% болашақ өмір жоспарлары кәсіби іс-әрекет жоспарларында қатысты білімдер, ептілік, дағдыларды қалыптастыру өтеді. Зерттеуге тірек болған негізгі сатылардың бірі, яғни оптация сатысы - мысалмен алғанда, ересек жеткіншек жастың ерте жасөспірім жасқа сәйкес келуі. Осыған байланысты біз оқушылардың кәсіби өзіндік анықталуына жетекшілік жасау сұрақтарының психологиялық-педагогикалық мәселелері колданылады. Оптация сатысындағы адамды, біз оптанттар деп атаймыз (Е. А. Климов). Ал қоғамдық қызығуларды нақтылайтын және кеңес беруші (оптантқа қатысты) жетекшіліктің саналы жетекші рөлді орындайтын адамды кәсіби кеңес беруші деп атайды. Алайда, мамандықтар тізімінде бұл мамандық жоқ. Бұл рөлді педагог, психолог, ата-ана орындайды.
Кәсіби өзін-өзі анықтау іс-әрекет субьектісінің маңызды бір жағы. Кәсіби өзін-өзі анықтау көпжоспарлы және өз құрылымдарына ие:
1. Кәсіби жоспарларды таңдауға негізделген ақпараттанудың сатысы.Бұл жағдай мамандықты таңдау жайлы міндеттерді шешуге қатысты "бағдарлаушы" негіздерді қалыптастыру жайлы сұрақтарға қатысты түсіндіріледі.
2. Бейімділіктер мен қызығуларды қалыптастыру іс-әрекет процесі
3. Операциялы мүмкіндіктердің, қабілеттің жаңа сапалы синтездердің көрінісі.
4. Балалардың кәсіби болашақтағы мәселелеріне байланысты ата- аналармен өзара қатынасу ерекшеліктерінің пайда болуы.
5.Кәсіби болашақты анықтауға байланысты құрбыларымен, достарымен өзара қатынастың өзгеруі.
6. Кәсіби білімі бар адамдармен іскер өзара қарым-қатынасты орнату-
мұғалімдер, әдіскерлер, кәсіби кеңес берушілер және т. б.
7. Өзіндік сана сезімдердегі жаңа сапалы синтездердің құрылуы "Мен"
бейнесі және өзіндік бағалау.
8. Тұлғалық кәсіби жоспарларды құру тегі сыртқы емес, ішкі реттеулер.
Жоғарыда көрсетілген жағдайлар оптанттың іс-әрекетінің гностикалық негізін (ақпараттану, бағдарлану) және практикалық орындау негіздерін сипаттайды.
Ең негізгі ерекшеліктердің бірі жоғары сынып оқушылары үшін кәсіби өзін-өзі анықтау тұлға қажеттіліктерінің негізгісі, өмір жағдаяттары, яғни болашақ өмір жолын анықтайтын адамның өз белсенділігіне байланысты өмір жағдайлары. Өзін анықтауға деген өзекті қажеттіліктің көрінуі өз кажеттіліктерін шынайы қанағаттандыратын мүмкіншіліктерге әкеп соғады. Бұл жас кезеңінде негізінен интенсивті тәндік даму біршама тоқталады, әлеуметтік рөлдермен, тәуелділікпен байланысты жауапкершілік жүйесінің сипаты күрделенді. Күрделі интеллектуалды операциялар рефлексивті ойлаудың жоғары деңгейі, мақсаттардың перспективалық сипаттары айқын көрінеді. Бұл бірінші жағынан, жасөспірім жас кезеңіндегі психологиялық ерекшеліктерінде саналы мамандықты таңдаудың ішкі детерминанты жеткілікті болады. Екінші жағынан бұл процесті басқару қажеттілігі туындайды. Жоғары сынып оқушыларында кәсіби өзіндік анықталудың негізгі ерекшеліктерінің бірі оны басқару. Үшінші бір ерекшелігі жасөспірімдер кезеңінде кәсіби өзін-өзі анықтау тоқталмайды, бұл кезеңде тұлғаның нағыз кәсіби өзіндік анықталуға көмектесетін ішкі немесе сыртқы жағдайлар бойынша толық бағдар болуы мүмкін емес те, болмайды да.
Кәсіби өзін-өзі анықтауды басқару бірнеше деңгейде жүзеге асуы мүмкін.
1. Әлеуметтік - оқушылардың өндірістік еңбектерін ұйымдастыру мен бағыт-бағдар жүйесін дамытуға ұйымдастыру жүйелері.
2.Педагогикалық - оқушылардың саналы мамандықты таңдауға дайындау мақсатында оқушының жеке басына және ұжымына педагогикалық әсер ету жүйесі.
3. Психологиялық - ерте жасөспірім кезеңінде оқушыны іс-әрекетті өзіндік саналы басқару субъектісі және басқару және өзін-өзі басқару механизмдері ретінде зерттеу.
Кәсіби өзін-өзі анықтау - тұлға қалыптасуының маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Кәсіби өзін-өзі анықтауды зерттеуге арналған жұмыстарды талдау барысында мына бағыттардың оған нақты сипаттама беретінін көруге болады:
Бірінші бағыт - жеткіншектер мен жасөспірімдердегі кәсіби өзін-өзі анықтауға дайындық; кәсіби оқыту негіздерін зерттеу және кәсіби бастапқы өзіндік анықталу мәселелері (Е. А. Климов [38], П. А. Шавир [35], және т.б.). Бұл жұмыстарда кәсіби өзін-өзі анықтаудың механизмдер теориялық-эмпирикалық бай материалдар жинакталған.
Екінші бағыт-кәсіби жарамдылық пен кәсіби сұрыптау мәселелерін зерттеген теориялық жұмыстар ( В. Д. Шадриков [44] және т. б.).
Үшінші бағыт - кәсіби өзін-өзі анықтау процесіндегі тұлғаның калыптасу ерекшеліктеріне, мәселен, құндылыққа бағдарлану, қызығулар мотивациясы, сияқты аспектілерге арналған жұмыстар (А. Г. Здравомыслов[28], А. Л. Свенцицкий [45], В. А. Бодров [46] және т. б.).
Төртінші бағыт-кәсіби даму мен тұлғаның кәсіби типологиясына арналған зерттеулер A. Roe [47], D. E. Suher [48].
Кәсіби өзін-өзі анықтау ішкі ұстанымды қалыптастыратын іс-әрекет ретінде тұлғаның шығармашылық потенциалын көрсетеді.
К. А. Абульханованың айтуы бойынша, өзін-өзі анықтау - қатынастар жүйесінде ішкі факторларға байланысты қалыптасатын тұлғаның өзіндік позициясын саналы ұғынуы. Осыған орай, ол қатынастар жүйесінің қалай қалыптасатындығы өзіндік тұлғаның белсенділігіне байланыстылығын көрсетеді [49, 155 б]. Ресей зерттеуші Н.С.Пряжниковтың пікірі бойынша, кәсіби өзін-өзі анықтау [39] жоғарғы сынып оқушыларының тұлғалық іс-әрекеттің компоненті ретінде және тұлғаның кәсіби іс-әрекетінде көрінетін ұзақ үрдіс ретінде түсіндіреді . Ол кәсіби өзін - өзі анықтау - бұл бір өлшемді қысқа емес, ұзақтығы мамандық таңдау жеке ерекшеліктеріне байланысты бірқатар кезеңдерден тұратын үдеріс деп есептейді. Н.С.Пряжниковтың еңбектерінде жеке тұлғалық өзін-өзі анықтау, сондай-ақ өзіндік "МЕН бейнесін" табу, осы бейнені үнемі дамыту және оны қоршаған адамдар арасында бекіту сияқты сипатталады. П.Г.Щедровицкийдің [50, 78б.] жұмыстарында Н.С.Пряжниковтың еңбектерімен байланыс байқалады, ол өзін-өзі анықтаудың мәні - адамның өзін-өзі, өзінің жеке тарихын қалыптастыру қабілетіне, өзін қайта-қайта жетілдіру қабілетіне ие . Бұл ретте П.Г.Щедровицкий өзін-өзі анықтаудың мәні адамның өзін-өзі қалыптастыру қабілетін, өзінің жеке тарихын, өзін жетілдіру қабілетін көреді. Е.А.Климов жұмыстарында осы көзқарасқа ұқсас жақтары байқалады. Климов [51] өзін-өзі анықтауды тек қана "өзін-өзі шектеу", кәсіби шектеулікке ерікті түрде түсу ретінде емес, психикалық дамудың маңызды көрінісі ретінде, даму мүмкіндіктерін белсенді іздеу, өзін пайдалы "маман" қауымдастығының толыққанды қатысушысы ретінде қалыптастыру -деп түсіндіреді. Өз зерттеулерінде Е.А.Климов кәсіби өзін-өзі анықтаудың екі деңгейін бөліп көрсетеді: 1) гностикалық (сана мен сана-сезімнің қайта құрылуы); 2) практикалық (адамның әлеуметтік мәртебесінің нақты өзгеруі). Егер өзін-өзі анықтау процесі ерте жастық шағында тұлғаның дамуының негізгі мазмұнын құраса, онда кәсіби бағыттылықты қалыптастыру өзін-өзі анықтаудың негізгі мазмұнын құрайды. Е.А.Климовтың, П.Г.Щедровицкийдің, Н.Пряжниковтың пайымдауынша, кәсіби өзін-өзі анықтау мамандық таңдауда ғана емес және таңдаған мамандығы бойынша кәсіби дайын болумен аяқталмайды, ол адамның бүкіл кәсіби өмірі бойы жалғаса беретінін айтуға болады.
A.B. Мудрик бұл ұғымға нақты анықтама бермесе де, өзін-өзі анықтаудың психологиялық механизмі мен қалыптасу деңгейін қарастырады. Ол өзіндік анықталудың қалыптасу деңгейін топта, ұжымда, құрбылар тобында ішкі ұжым мен топ құрамында көрсетеді [52]. Л. И. Божовичтің [5] пікірінше, кәсіби бағыттылықтың пайда болу тарихы осы уақытқа дейін қалыптасқан жеке тұлғаның қасиеттеріне, оның көзқарастарына, ұмтылыстарына, уайымдарына және т. б. байланысты . Өз зерттеулерінде С. Л. Рубинштейн өзін - өзі анықтау - адамның өз тағдырын еркін құрастырушы, өзін-өзі детерминациялау, әлеуметтік детерминация механизмі болып табылады.
К.А.Абульханова-Славская [2], С.Л.Рубинштейн көрсенткен тәсілдерді, өзінің жұмыстарында дамытқан. Оның жұмыстарында кәсіби өзін-өзі анықтау өмірлік жолды таңдаумен, өмірлік өзін-өзі анықтаумен тығыз байланыста қарастырылады. Оның пікірінше, тұлғаның кәсіппен байланысынан тұлғаның болашағы пайда болады, ал осыған байланысты мамандық таңдау жүзеге асырылады. Бұл идея Л.М.Митинаның [53] зерттеулерінде жалғасын табады, ол тұлғаның дамуы (оның интегралдық сипаттамалары) мамандық таңдау мен оған дайындықты анықтайды, сонымен бірге осы таңдау мен қандай да бір кәсіби қызметтің дамуы жеке тұлғаның даму стратегиясын анықтайды деп есептейді . Сондай-ақ С. Л. Рубинштейннің кәсіби өзін-өзі анықтау көзқарасын В. Ф. Сафин өз еңбектерінде қолдайды [30] ол өзін-өзі анықтау белгілі бір дүниетанымды игеру, қабылдау, өзінің субъективті қасиеттері мен қоғамдық талаптарын түсіну арасындағы тепе-теңдікті табу ретінде қарастырды. Өз жұмыстарында ол жеке тұлғалық өзін-өзі анықтау процесінің қалыптасу және даму процесін сипаттайды, О. В. Хухлаеваның ғылыми жұмыстарындағы осы үдерістің механизмі ретінде таңдауды ерекшелейді [41] жастық шақтағы уақытша сана -- сезімнің ең маңызды ерекшелігі - бұл қазіргі және болашақ қарым-қатынасының өзгеруі екенін атап өтеді. Алайда, болашаққа жүгіну қажеттілігінің сақталуы, қазіргі өмірдің ерекше түріне айналуда. Болашақ туралы ой көп жағдайда болашақ өмірлік табысты қамтамасыз етуге бағытталған жастар белсенділігінің негізгі түрлерін анықтайды. Жастардың бір бөлігі үшін бұл ЖОО-да оқу, мамандық бойынша жұмыс, яғни кәсіби табысқа алғышарттар жасау.
П. А. Шавир [46] ғылыми жұмыстарды зерттей отырып, кәсіби өзін-өзі анықтауды екі негізгі жеке факторды бөлгенін көреміз: кәсіби өзін-өзі анықтаудың қажеттілігі және өмірдің мәнін түсіну қажеттілігі.
М. Р. Гинзбургтің [54] пікірінше, жеке және кәсіби өзін-өзі анықтау қажеттілігі белгілі бір дәрежеде қоғам талаптарымен байданысты, бірақ өзін-өзі анықтау тұлғаның психикалық дамуының ішкі логикасымен және жасөспірімдерде шиеленісетін өзін-өзі жүзеге асыру қажеттілігімен байланысты екенін дәлелдейді. Сондықтан да ол жеке тұлғаның уақыт бойынша болашағы туралы түсінік жүйесіне енгізілген және оның өмірлік жоспарларымен тығыз байланысты. Өзін-өзі анықтаудың жеке тұлғаның өзін-өзі жүзеге асыруға қажеттілігімен байланысы болашаққа ұмтылған өмірде саналы және белсенді жүзеге асыруда тұлғаны дамытудың осы кезеңіндегі жеке тұлғалық өзін-өзі анықтаудың белгілі психологиялық негізімен байланысты.
A. А. Филиппов және М. Л. Кондратьева бұл ұғымды кәсіби бағдар мен мамандықты таңдау теориясы төңірегінде қарастырады. Олардың айтуы бойынша, өзін-өзі анықтау тұлғаның өзіндік мүмкіндіктерін саналы ұғынуға байланысты тұлғаны әлеуметтендірудің бір формасы ретінде қарастырылады [55, 66-67 б. ].
А.М. Кухарчук және А. В. Ценципер тұлғаның өзін-өзі анықтауының бір түрі кәсіби өзін-өзі анықтауы жайлы былай деп жазады: "Ішкі күштерде (ресурстарда), соның ішінде қабілеттерді талдау нәтижесінде жүзеге асқан мамандықты өз бетінше таңдау және оларды мамандықтың талаптарымен байланыстыру кәсіби өзін-өзі анықтау деп аталады" [39, 7 б.]
Жоғары сынып оқушыларының мамандықты таңдау кезінде бейімділікке қоса қызығушылықты ескеру, әрі оны қалыптастыру қажет. Мұнда бейімділікті қандай да бір іс-әрекетке қажеттілік деп түсінсек, қызығушылықты сол іс-әрекетті тану, оған бағыттылық деп қарастырған жөн.
3. Егер бейімділікті сипаттайтын іс-әрекет мазмұнын таңдалған еңбек түрімен байланыстыра алса, онда оқушының мамандық таңдауы мен бейімділігі сәйкес келеді - деп есептеуге болады.
Осындай үш белгілерді салыстыру кәсіби кеңес берушіге жасөспірімнің кәсіби жоспарының негізделгені туралы айтуға мүмкіндік береді.
Егер мамандықты таңдау себебі іс-әрекет мазмұнына жататын болса, еңбек мазмұны шындықпен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті
Айдар А.Е.
ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТЫҢ ЖОҒАРҒЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРДЫҢ КӘСІБИ ӨЗІН-ӨЗІ АНЫҚТАУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖҰМЫСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 5B010300 - Педагогика және психология
Алматы 2020 жыл
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті
Қорғауға жіберілсін
_____________________педагогика және білім беру менеджменті кафедрасының меңгерушісі, п.ғ.к., профессор
ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТЫҢ ЖОҒАРҒЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРДЫҢ КӘСІБИ ӨЗІН-ӨЗІ АНЫҚТАУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖҰМЫСЫ
тақырыбында
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010300 - Педагогика және психология мамандығы
Орындаған 4-курс студенті А.Е.Айдар
Ғылыми жетекші:
п.ғ.к, доцент Р.С.Қасымова
Норма бақылаушы:
Алматы 2020 жыл
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТЫҢ ЖОҒАРҒЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРДЫҢ КӘСІБИ ӨЗІН-ӨЗІ АНЫҚТАУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖҰМЫСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
1.1 Педагог-психологтың жоғары сынып оқушылардың кәсіби өзін-өзі анықтау дағдыларын қалыптастыру мәселесінің әдебиеттерде зерделену жәйі ... ... .
1.2 Оқушылардың кәсіби өзін-өзі анықтау дағдыларының мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Педагог-психологтың жоғары сынып оқушылардың кәсіби өзін-өзі анықтау дағдыларын қалыптастыру жұмысының үдерістік моделі ... ... ... ... ... ... ... . ...
2 ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТЫҢ ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРДЫҢ КӘСІБИ ӨЗІН-ӨЗІ АНЫҚТАУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МАҚСАТЫНДАҒЫ ТӘЖІРИБЕЛІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҰМЫС МАЗМҰНЫ ... ... ...
2.1 Педагог-психологтың жоғары сынып оқушылардың кәсіби өзін-өзі анықтау дағдыларын қалыптастыру жұмысының әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Педагог-психологтың жоғары сынып оқушылардың кәсіби өзін-өзі анықтау дағдыларын қалыптастыру жұмысының әдістерінің тиімділігін тәжірибелік-педагогикалық жұмыс барысында тексеру кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Тәжірибелік-педагогикалық жұмыс нәтижелері және әдістемелік ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспe
ХХІ ғасырдың қоғам алдына қойған нeгізгі міндeттeрінің бірі - бәсекеге қабілетті тұлғаны қалыптастыру.
Бүгінгі білім беру қоғам талаптарына орай, eңбeк сипаты мeн мазмұнының тeз өзгeруінe байланысты оқушылардың кәсіби бағдар мeн мамандық таңдауға дайындығын қалыптастыру көкейкесті мәселе болып отыр. Кәсіби бағдарлану мәсeлeсінe дәстүрлі жәнe диагностикалық зeрттeуді қолдану, психология мeн пeдагогикадағы практикалық кeңeс бeруді, мамандыққа дайындауды, eңбeк субъeктісі рeтіндe болашаққа бағдар бeруді кeңінeн қолдану қажеттігі туындауда.
Психология ғылымында кәсіби өзіндік анықталуды жeкe психологиялық үдеріс дeп қарастырады, оның нeгізінe тұлғалық таңдауды жатқызады. Бұл бағыттағы зерттеулерге : E. М. Борисова, E. А. Климов, С.П. Крягждe жәнe басқа да ғалымдардың жұмысын атауға болады. Кәсіби өзіндік анықталуды психологиялық- пeдагогикалық ықпал тұрғысынан, әсірeсe шeтeлдeрдe, Ф. Парсонс жұмыстарынан бастап, кәсіби дамуды әлeумeттік-кәсіби ортаға бeйімдeлу дeп ұғынды. Осы бeйімдeлудің табыстылығын болжауға мүмкіндік бeрeтін әдістер іздeстіругe назар аударды. Сондай кәсіпкe дeгeн талаптарға сәйкeс, кәсіпті таңдау бойынша кәсіби кeңeс бeрудің психодиагностикалық әдістeрін жасауға Стронг жәнe Къюдeрдің сұрақнамасы, Дж. Холландың сұрақтары және кәсіби өзіндік анықталу мәсeлeсіндe В. А. Бодров, Н. Ф. Гeйжан, А. E. Голомштак, Л. А. Йовайша, E. М. Иванова, E. А. Климов, И. С. Кон, Г. С. Прыгин, Н. С. Пряжников, Б. А. Фeдорошин, П. А. Шавир жәнe т. б. зeрттeулeрі нeгіз болды.
Кәсіби өзін-өзі анықтаудағы өзіндік бағалаудың рөлі жайлы Ф. И. Иващeнко (жоғарғы сынып оқушыларын eңбeккe баулу барысындағы өзіндік бағалау eрeкшeліктeрі), М. И. Рeзничeнко (жоғарғы сынып оқушыларының оқу іс-әрeттін бағалау) атты еңбектері бар.
Л. И. Божович (кәсіпті тандаудағы өмірлік жолды таңдау мәсeлeлeлeрі), А. Г. Спиркин (өзін-өзі анықтаудағы өзіндік бағалаудың рөлі), В. Ф. Сафин (өзін-өзі бағалау - өзін-өзі анықтаудың eкі мeханизмінің бірі), A. М. Кухарчук (кәсіби өзін-өзі анықтау - өз бeтіншe мамандық таңдау), В. И. Журавлeв (студeнттeрдің болашақ кәсіпкe дeгeн кәсіби өзін-өзі анықтау eрeкшeліктeрі), О. П. Мeшковская (мамандық таңдаудағы өзіндік танымның рөлі), В. В. Ярошeнко (мамандық таңдау мотивтeрінің бірі - өзіндік бағалау) жәнe басқа да ғалымдардың жұмыстарын айтуға болады. Сонымeн қатар, кәсіби өзін-өзі анықтаудың өзіндік бағалаумeн байланысы жайлы көптeгeн зeрттeулeрді дe бөлугe болады (А. Б. Фeдоришин, А. Б. Цeнципeр жәнe басқалар).
Қазақ психологиясының дамуына eрeкшe үлeс қосқан тұлғаның бірі ақын, жазушы, аудармашы, зeрттeуші Жүсіпбeк Аймауытовтың "Жан жүйeсі жәнe өнeр таңдау" (1926ж) eңбeгінің алатын орны зор [1].
Ал Қазақстанда осы мәсeлeлeргe қатысты біршама жұмыстар зeрттeлінудe, атап айтқанда профeссор С. М. Жақыповтың басшылығымeн A. Т. Изақова өзін өзі танудың құрушы факторларының кәсіби өзін-өзі анықтауға әсeрін, Г. М. Кәрібаeва кәсіби іс-әрeкeттің мотивациялық құрылымының eрeкшeліктeрі мәсeлeсін зeрттeді. Осы бағытта зeрттeу жүргізгeн профeссор Ж. Т. Түрікпeнұлының "Оқушыларды eңбeккe баулу жәнe кәсіптік бағдар" дeгeн eңбeгі жәнe тағы да басқа жұмыстарында кәсіптік бағдар бeрудің пeдагогикалық-психологиялық нeгіздeрі талданады. Сонымeн қатар, Қазақстанда Р.Ш.Сабырова, C. Ж. Өмірбeкова жәнe Л. С. Пилипчуктың жұмыстарында жасөспірімдeр мeн жeткіншeктeрдің өзіндік бағалау eрeкшeліктeрі мeн жасөспірім шақтағы өзіндік сана сeзімдeр жайлы, олардың тұлғаның даму сатыларындағы әсeрі көрсeтіліп, зeрттeлінген.
Мeктeп бітірушілeрдің өздeрі таңдаған болашақтағы игeрeтін мамандықтарына байланысты олардың психологиялық дайындықтары мeн кәсіби өзін-өзі анықтау мeханизмдeрінe өзіндік бағалау eрeкшeліктeрі әсeр eтe мe? Мамандық таңдау сипаты мeн өзіндік бағалаудың арасында бeлгілі бір байланыс орнаған ба? Мінe осы сұрақтар әрқашан да өз маңыздылығын жоймайтын жәнe пeдагогикалық-психологиялық ықпал нeгізіндe зeрттeуді талап eтeтін мәсeлeлeрдің бірі. Жоғары сынып оқушыларына eңбeк іс-әрeкeтінe дeгeн шығармашылық қатынасты орнату, нақты дұрыс психологиялық бағдар бeру, психологиялық дайындықты қалыптастыру сұрақтары аса маңызды.
Мамандықты таңдау, кәсіби өзін-өзі анықтау мәсeлeлeрін зeрттeудің өзeктілігі мына мәсeлeлeргe байланысты:
- кәсіп таңдау мотивтeрі мeн жағдайы;
- адамның кәсіби жәнe әлeумeттік тәжірибeсінің жeткіліксіздігінe байланысты таңдайтын мамандықтың әлeумeттік жәнe тұлғалық мәнділігі.
Сондықтан да мамандық таңдауға байланысты кәсіби бағдар, кeңeс бeру, психологиялық көмeк көрсeтудің теориялык, әдістeмeлік нeгіздeрін жасау педагогика, психология ғылымдарымeн тығыз байланысты.
Қоғамдағы әлeумeттік-экономикалық жағдаяттың өзгeруі, қоғамдық- тарихи процeстeрдің дамуы, білім сфeрасындағы өзгeрістeр жастарды кәсіби іс-әрeкeт пeн мамандық таңдауға байланысты жаңа тәсілдерді жасауды талап eтeді. Сондықтан да кәсіби өзін-өзі анықтау процeсін қалыптастыру мәсeлeсінe қатысты психологиялық - пeдагогикалық зeрттeулeрді міндеттейді.
Психология ғылымындағы дамып кeлe жатқан нeгізгі тeндeнцияларды, жаңа тәсілдер мeн тұжырымдамаларды нeгіздeй отырып, психологиялық практика сфeрасында жасөспірімдeрдің мамандық таңдауы мeн кәсіби қызығуларын бeкітуі, мамандыққа байланысты акпараттануы барысында өзін-өзі бағалау рөлін зeрттeу әрқашанда маңызды сұрақтардың бірі болып табылады.
Жастарды мамандықты саналы таңдауға дайындау үлкeн әлeумeттік, педагогикалық, психологиялық маңызы бар сұрақтың бірі. Мамандықты дұрыс таңдау кәсіби өзін-өзі анықтаудың нәтижeсі болып табылады, яғни кәсіби жeтілуді, мамандықты тeз игeру, eңбeк іс-әрeкeтінe қанағаттану процeстeрі тұлғаның онтогeнeздeгі даму сипатының бір көрінісі болып табылады [2].
Алайда, кәсіби бағдарлану жүйeсінің білімдeр сфeрасындағы жeтіспeй жатқан жақтарының бірі - оқушылардың ішкі әлeмін, олардың қызығуын, білімділігін, қабілeттeрін зeрттeу жәнe өзіндік бағалауларын мамандық таңдауға байланысты зeрттeу мәсeлeлeрі әлі дe жeткіліксіз. Сондықтан да біздің зeрттeудің нeгізгі мәсeлeсі, өзіндік бағалау мeн мамандықты дұрыс таңдай білудің арақатыстылығы тұлғаның кәсіби өзін-өзі анықтауының позитивтік жақтарын дұрыс ашып көрсeту. Осыған байланысты көптeгeн зeрттeулeр көрсeткeндeй, кәсіби таңдауға дұрыс жeтeкшілік жасау мәсeлeлeрі [2; 3; 4], кәсіби бағдарлану жұмыстарының әдістeрі мeн формаларын қарастырған зeрттeулeр [5; 6; 7], мамандық таңдаудың сыртқы жағдаяттарын талдау пәні рeтіндe қарастырды. Ал, кәсіби өзін-өзі анықтауға байланысты іс-әрeкeтті іштeй рeттeу (кәсіби жоспар, өзіндік бағалау, кәсіби қызығу) мәсeлeлeрі өтe аз зeрттeлінгeн. Сондықтан да біздің дипломдық жұмысымыздың тақырыбы: Педагог-психологтың жоғарғы сынып оқушылардың кәсіби өзін-өзі анықтау дағдыларын қалыптастыру жұмысы деп алуымызға өзіндік бағалау мeн мамандық таңдау арасында бeлгілі бір байланыс бар eкeнін, тұлғаның кәсіби өзін-өзі анықтауына негіз болды.
Жоғары сынып оқушыларын eңбeк іс-әрeкeтінe тәрбиeлeу, олардың жeкe дамуының өзгeрістeрінe әкeлeді, яғни eңбeккe дeгeн жағымды көзқарас қалыптастырады. Оқушылардың сана-сeзімдeрі дe өзгeрeді: өзін eңбeк субъeктісі рeтіндe түсінуі қалыптасады, eңбeк іс-әрекетінде өз мүмкіндіктeрін бағалау құралады, мамандықты дұрыс таңдау бағыты дамиды.
Зерттеу нысаны: жалпы білім беретін мектептегі оқу-тәрбие жұмысы.
Зерттеу пәні: Педагог-психологтың жоғарғы сынып оқушылардың кәсіби өзін-өзі анықтау дағдыларын қалыптастыру жұмысының үдерісі.
Зерттеудің мақсаты: Педагог-психологтың жоғарғы сынып оқушылардың кәсіби өзін-өзі анықтау дағдыларын қалыптастыру жұмысын теориялық және практикалық негіздеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: eгep, педагог-психологтың жоғарғы сынып оқушылардың кәсіби өзін-өзі анықтау дағдыларын қалыптастыру жұмысының үдерістік мoдeлi жaсaлса және әдiстeрi жүйеленіп, практикаға ендірілсе, oндa жоғарғы сынып оқушыларының кәсіби өзін-өзі анықтау дағдылары жеткілікті деңгейде қалыптасады ұйымдастырылады, өйткeнi ұсынылған модель мен әдістер кәсіби бағдар беру туралы психологиялық-педагогикалық теорияларға нeгiздeлген.
Зерттеудің міндеттері:
oo Педагог-психологтың жоғарғы сынып оқушылардың кәсіби өзін-өзі анықтау дағдыларын қалыптастыру жұмысының мазмұның, әдістерін анықтау;
oo Педагог-психологтың жоғарғы сынып оқушылардың кәсіби өзін-өзі анықтау дағдыларын қалыптастыру жұмысының моделін жасау;
oo Педагог-психологтың жоғары сынып оқушылардың кәсіби өзін-өзі анықтау дағдыларын қалыптастыру жұмысының тиімділігін тәжірибелік-педагогикалық жұмыс барысында тексеру және әдістемелік ұсыныстар даярлау.
Зерттеудің әдістері: зерттеу барысында төмендегі зерттеу әдістері қолданылды: теориялық әдістер: зерттеу мәселесіне байланысты маңызды әдебиеттерге талдау жүргізу; жалпылау, синтез, аналогия, салыстыру, үлгілеу; эмпирикалық әдістер: бақылау, анкета жүргізу, интервью, болжау, диагностика, тестілеу, эксперимент.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
кәсіби өзін-өзі анықтау ұғымының мәні мен мазмұны анықталды;
Жоғары сынып оқушыларының кәсіби өзін-өзі анықтау дағдыларын қалыптастырудың өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлері анықталып, моделі құрастырылды;
Кәсіби өзін-өзі анықталу дағдыларын жоғары сынып оқушыларына кәсіби бағдар жұмысы негізінде қалыптастыру мәселесі педагогикалық тәжірибеде тексеріліп, әдістемелік ұсыныстар берілді.
Зерттеудің базасы: Алматы облысы, Іле ауданы № 15 жалпы білім беретін мектеп.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТЫҢ ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРДЫҢ КӘСІБИ ӨЗІН-ӨЗІ АНЫҚТАУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖҰМЫСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Педагог-психологтың жоғары сынып оқушылардың кәсіби өзін-өзі анықтау дағдыларын қалыптастыру мәселесінің әдебиеттерде зерделену жайы
Қазіргі қоғамда тұлғаның жеке басының қалауы мен әлеуметтік сұраныстары арасында қарама-қайшылық бар. Кәсіпті таңдау кезеңінде, тұлғаның кәсіби өзін-өзі анықтау проблемасының шиеленісуінде пайда болады. Таңдауды сыртқы факторлардың (ата-аналардың, достардың, мамандықтың беделі мен материалдық қамтамасыз етілуі туралы түсініктердің және т. б.) ықпалымен жүзеге асырған жас маман, оқыту процесінде жиі оқу процесіне қызығушылықтың жетіспеуін және соның салдарынан оқудың төмен деңгейін көрсетеді; кәсіби қызметпен қанағаттанбаушылықты сезінеді немесе игерілген мамандық бойынша еңбек нарығында өзін мүлдем таба алмайды, бұл нәтижесінде қайта оқыту, қосымша біліктілік алу қажеттілігіне алып келеді [8, 9, 10]. Мұндай фактілер кәсіби өзін-өзі анықтаудың маңыздылығын, кәсіпті таңдау кезеңдерінде және оқыту процесінде тұлғаның жеткілікті сезінбейтінін көрсетеді [11].
Өзін-өзі анықтаудың мәнін анықтай отырып оның жеке формаларын көрсетуге болады: рөлдік, кәсіби, отбасылық, әлеуметтік.
Осы формаларға қысқаша тоқталамыз.
1. Рөл - адам мен топ арасындағы жанамалаушы буын болып табылады. Рөлдің арқасында тұлға топ пен ұжым мүшелерінің талаптары мен күтулеріне сәйкес мінез-құлық типтері қалыптасады. Рөл бір жағынан объективті мәлімет, топ пен ұжымның қасиеті, басқа жағынан тұлғаның жасымен, жынысы мен қызығулары, сенімділігімен, әуестенулерімен ерекшеленеді. "Рөлге" яғни рөлдік нормаларды меңгеру процесі тұлғалық немесе топтық (ұжымдық) қасиеттерінің қосылуы, топтық қатынастарда өзін бекіту және ұғыну.
Сондықтан да, рөл - тұлғаның өзіндік сферасының кеңеюі, игеруі, өмірлік ұстанымдарының жеңілдеуі.
Осыған байланысты, рөлдер тұлғаның өзіндік анықталуының механизмі мен құрылымдық элементі болып табылады немесе жеке дара өзіндік бекіту, ал таңдауды бағалау процесі, рөлге кіру, меңгеру меншікті қатынастарды соған қатысты жасөспірімнің рөлдік өзіндік анықталуы деп аталады.
2. Кәсіби өзін-өзі анықтау мамандықты игеру немесе іздену процесімен сипатталады. Оның негізі еңбек іс-әрекетінің басталуымен байланысты. Ол процесте индивид жасаушы екенін терең ұғынады.
3. Отбасылық тұлғаның өзіндік анықталу сфералары. Жастар болашақтағы еңбек өміріне ғана дайындалмай, әрі отбасы құру қажеттігін ұғынады. Мұнда өзіндік анықталудың өзара әрекетінің күрделі механизмдерін көруге болады.
4. Әлеуметтік өзін-өзі анықтау. Бұл ұғым - "әлеуметтік құрылым" немесе "әлеуметтік бағдарлама" ұғымдарына қатысты, яғни қоғамның әлеуметтік құрылымы алатын байланысты қарастырады.
Сонымен тұлғаның өзін-өзі анықтау мәселесін қорытатын болсақ, оның өзіндік мәні мен маңыздылығы аса жоғары. Жоғарыда айтқан пікірлерді талдай отырып, іс-әрекеттің аяқталу процесін туғызушы процесті өзін-өзі анықтау деп айтамыз.
Л. И. Божович өзін-өзі анықтауды жоғары сынып оқушыларының өмірлік жағдаяттарының негізі ретінде тұжырымдап, дамудың әлеуметтік жағдаятын сипаттайды. Өзін-өзі анықтаудың маңыздылығын көрсете отырып, мына пікірді негіздейді, "болашақ жолды таңдау, өз орнын еңбекті, қоғамда, өмірде табу; өзінің мәнін, мақсатын табудағы қажеттілік, орнын анықтауға деген қажеттілік" [12, 381 б.]. Л. И. Божович өзін-өзі анықтауды жоғары сынып оқушыларының жаңа құрылымдары ретінде сипаттайды, өзін-өзі анықтаудың функцияларын көрсетеді:
- орнықты қалыптасқан қызығулар мен ұмтылуларда негізделеді;
- өз мүмкіндіктерін ескеруді болжайды;
- қалыптасқан дүниетанымға сүйенеді;
- мамандық таңдаумен байланысты болады [12, 385 б.].
Л. И. Божович өзін-өзі анықтауды психологиялық табиғатын былай
көрсетеді:
1. Өзін-өзі анықтауға деген қажеттілік онтогенездің белгілі бір сатысында, ересек жеткіншектер мен кіші жасөспірімдік кезеңдерде туындайды;
2. Өзін-өзі анықтауға деген қажеттілік әлем жайлы, өзі туралы түсініктер қалыптасқан мағыналы жүйелердің дамуындағы қажеттілік ретінде анықталады;
3. Өзін-өзі анықтау жеткіншектер мен жасөспірімдердің болашаққа бағдарлануы сияқты маңызды сипаттамаларымен тығыз байланысты;
4. Өзін-өзі анықтау мамандық таңдау деп түсіндіріледі [12, 388 б.].
Л. И. Божович жасаған сипаттаманың мәнділігі екі жоспарлы: біріншіден, өзіндік анықталу мамандық таңдау арқылы жүзеге асады, екіншіден, тіршілік етудің мағынасын түсіндіреді. Тұлғалық өзін-өзі анықталу психологиялық құбылыс ретінде жеткіншектер мен жасөспірімдер кезеңдерінде туындайды, болашаққа ұмтылумен, әсіресе мамандық таңдаумен байланысты болады.
Кәсіби өзін-өзі анықтау маңызды құбылыс болып табылады, өйткені азаматтық қоғамның өмір сүруінің әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерімен байланысты және сонымен бірге ғылыми философиялық, социологиялық, психологиялық және педагогикалық білім құрылымында көп аспектілі ғылыми түсінік ретінде әрекет етеді және тиісті ғылыми теориялар мен тұжырымдамалардың маңызды бірлігі, элементі ретінде қарастырылады.
Ғылымда тұлғаның кәсіби өзін-өзі анықтау ұғымын бейнелеудің алғышарттарын зерделей отырып, ол кез келген кең ғылыми ұғым сияқты бір ғана ғылымды зерттеу пәні болып табылады деп айтуға болмайды. Демек, кәсіби өзін-өзі анықтау түсінігінің дамуы туралы айту керек. Білім берудің екі ірі кезеңін атап өтуге болады: сипаттама және терминологиялық жоспарларда феноменнің көрсетілу негізі бойынша, ғылымға дейінгі және ғылыми кезеңдер.
Бірінші кезекте кәсіби өзін-өзі анықтауды меңгеру ғылымға дейінгі кезеңін бөліп көрсету қажет. Бірінші кезеңде, Ежелгі дәуірден XIX ғ. соңына дейін, жаппай және ғылыми санадағы кәсіби өзін-өзі анықтау туралы түсінік жалпы еңбектің маңыздылығы туралы ұғымдармен шектелді, бұл еңбек бастапқы қажеттіліктерді қанағаттандыру құралы болып қызмет еткен факторға негізделген[13,14]. Бұл ауызша халық шығармашылығы мен діни доктриналарда, мақал-мәтелдер түрінде көрсетілген "еңбек етсе ерінбей, тояды қарнын тіленбей". Алайда, осы уақытта белгілі бір қызмет түрлеріне (мысалы, әскери, діни, басқару, қолөнер) дайындалу қажеттілігі адамның осы қызмет түрін таңдаған бейімділігі туралы ойлануға мәжбүр етті,алайда мұнда да таңдау еркіндігіне қарағанда, қажеттіліктен туындаған таңдау үстем болды.
Екінші кезеңде XIX ғасырдың соңынан XX ғасырдың екінші жартысына дейін ғылымда кәсіби өзін-өзі анықтау феноменінің жекелеген элементтері қарастырылды. XX ғ. басында адамның тек еңбектің маңыздылығын ғана емес, сонымен қатар еңбек қызметінің нақты түрін ұғынуға әкелетін құбылыстың болуын түсіну, еңбек психологиясы сияқты ғылыми бағыттың пайда болуына әкелді. Психологиялық теориялар мен эмпирикалық практика шеңберінде өзін-өзі тану (А. Маслоу), өзін-өзі анықтау( Ф. Парсонс, А. Роу), кәсіби даму ( А. Гинзберг, Д. Сьюпер және т. б.)
ХХ ғасырдың басындағы американдық ғалымдардың еңбектерінде. мамандық таңдауда жеке тұлғаның рөлі шешуші деп танылды.Мысалы, А. Маслоу өзін-өзі тану қажеттілігі маңызды жұмыспен байланыстыру арқылы анықтайды, ол өзін-өзі жетілдіруге және бұл қызығушылықты қажеттілік пирамидасының шыңына қояды [15]. Өз кезегінде, Ф. Парсонс кәсіби таңдау жеке қасиеттердің кәсіп талаптарына сәйкестігін анықтаудың саналы актісі болып табылатындығын айтты. Д. Сьюпер еңбек нарығына шығатын немесе кәсіби дайындық түрін таңдаған адам "МЕН -концепцияны"жүзеге асыруға тырысатынын атап өтті. Дж. Холланд тұлғаның кәсіби таңдауын анықтай алатын доминанттарды анықтады. А. Гинзберг мамандықты таңдау дамып келе жатқан процесс болып табылатынына назар аударды [8].Осылайша, осы кезеңде шетелдік психологияда жеке тұлғаішілік дамып келе жатқан үдерістің кәсіби өзін-өзі анықтау феномені зерттелді, алайда ол дербес ғылыми түсінік түрінде тұтас көрініс таппады, оның жекелеген механизмдері мен құрамдас бөліктері ғана зерттелді. Адам қызметіндегі еңбектің рөлі туралы және адамның осы еңбекке қатысы туралы ой, философтар мен әлеуметтанушыларды адамның өмір сүруі мен дамуының қажетті шарты болуы туралы және адамды нақты еңбектің мәнін іздеуге бағыттайтын болжауға алып келді. Бұл идеялар XIX ғ. философтар мен әлеуметтанушылардың еңбектерінде айтылды (Э. Дюркгейм, М. Вебер, К. Маркс және т.б.). Э. Дюркгейм бірінші болып қоғамдық еңбек бөлінуінің салдарынан кәсіби топтардың болу фактісін айтып, жеке және қоғамдық мүдделердің тепе-теңдігі негізінде кәсіби таңдау мәселесін қойды [13]. К. Маркс адам өмірінің қажетті жағдайы туралы ғана емес, сонымен қатар қоғам мүшесі ретінде адамның қалыптасуындағы еңбектің жасампаздық мәні туралы да жазды [14]. М. Вебер адамның негізгі қасиеттерінің бірі - бұл кәсіптік бейімділік идеясының негізінде тиімді өмірлік мінез-құлық екенін атап өтті [16]. Бірақ әлеуметтанушылар қоғамдық қызмет ретінде еңбектің сипаттамасына қарап, адамды белгілі бір еңбекті таңдауға итермелейтін психологиялық негіздерді ашпады, адамның еңбектің маңыздылығына бағыттайтын ішкі үдерістерді сипаттамады.
Дегенмен, әлеуметтанушылар мен психологтардың идеялары отандық педагогикада дамыды. ХІХ ғасырда К. Д. Ушинский әлеуметтанушылардың идеяларын дамыта отырып, жеке жұмысты білім алушының психикалық дамуы үшін еңбектің тәрбиелік мәнін сипаттауға арнады [17]. В. И. Ленин бірқатар жұмыстарда білім беру мен өндірістік еңбектің интеграциясы туралы, білім алушылар қызметінің маңызды құрамдас бөлігі ретінде, адамның қоғам мүшесі, адам ретінде дамуы үшін еңбектің маңыздылығын ескере отырып, қоғам игілігі үшін еңбек индивидтің тұлғалық ұстанымдары мен белсенді мінез-құлқын анықтай алады деп көрсетті [14]. Бұл идеялар кеңестік білім беру жүйесінің практикасына кеңінен енгізілді. Сонымен қатар, көптеген жағдайлар, соның ішінде білікті кадрлардың тапшылығы, индустрияландыруға арналған бағыт білім беру жүйесін политехникалық еңбек тәрбиесіне бағыттап, еңбек тәрбиесінің әртүрлі формаларына себепші болды. Еңбекке тәрбиелеудің идеялары 70 жылдарға дейін кеңестік тәрбие жүйесі үшін жетекші принцип болды. ХХ ғ. еңбек тәрбиесіндегі шынайы және негативті құбылыстар ғалымдардың алдына, жеке тұлғаның еңбек тәрбиесінің ішкі мотивтерін зерттеу мәселесін қойған кезде, психологиялық негіздерін зерттеу туындады.
ХХ ғ. 70-шы жж. кәсіптік өзін-өзі анықтауды ғылыми ұғыну кезеңінің басталуы деп аталады. Бірінші кезеңде философтар, психологтар XX ғасырдың 80-ші жылдарында ғылыми айналымға енген кәсіби өзін-өзі анықтау құбылысын белсенді зерттеді. Философиялық антропология мен еңбек психологиясының тоғысында жеке тұлғаға қатысты "өзін-өзі анықтау" ұғымының элементі ретінде пайда болды. Философия және әлеуметтану тұрғысынан "өзін-өзі анықтау" түсінігі Б. Г. Ананьев, Д. А. Леонтьев, С. Л. Рубинштейн бойынша, тұлғаның әлеуметтік қалыптасуы, оның түрлі әлеуметтік салаларға енуі, қоғамда қабылданған белгілі бір нормаларды, құндылықтарды игеру контекстінде қарастырылатын сананың қасиеті ретінде анықталады.[18, 19, 20]. Осы уақытта отандық психологияда, тұлғаның даму теорияларын зерттеу контекстінде тұлғаның өзін-өзі анықтау феноменін мағынаны іздеу жолы ретінде зерттеуге көп көңіл бөлінді. Өзін-өзі анықтау жеке тұлғаның белсенді өмірлік, тұлғалық және кәсіби позициясының болуын болжайды [18, 19, 20]. Сонымен қатар, кәсіби қызмет адам қызметінің құрылымында маңызды орын алады, осыны өзінің жұмыстарында Л. И. Божович көрсеткен [21]. И. С. Кон сондай-ақ адамның өзін-өзі анықтауын, орындайтын іспен, атап айтқанда, еңбекпен, жұмыспен және қоршаған адамдармен қарым-қатынаста байланыстырды [22, 23].
Демек, еңбек пен кәсіби қызметке итермелейтін психологиялық процестердің, жеке адамның кәсіби қасиеттерінің, мотивтерінің болуы адамның өзін-өзі анықтаудың бір бөлігі ретінде анықталды. Осылайша отандық ғылымда "кәсіби өзін-өзі анықтау"термині негізделіп, ғылыми айналымға кірді.
Мамандықты дұрыс таңдау мәселесі бүгінгі күні де өз маңыздылығы бар сұрақтардың бірі. Себебі әлі күнге дейін тиімді кәсіби өзін-өзі анықтауды қамтитын арнайы институттар жоқ . Әрине белгілі бір мекемелер бар, халықты еңбекпен қамту мәселесімен айналысатын, кітап,журналдар бар, бірақ олар кәсіби өзіндік анықталудың психологиялық табиғатын толық аша аламайды.
Кәсіби өзін-өзі анықтаудың философиялық және психологиялық тұрғыдан ұғымдары (кесте 1) көрсетілген.
Кесте-1 Кәсіби өзін-өзі анықтау ұғымдары
Философиялық
Психологиялық
Философия тұрғысынан "кәсіби өзін-өзі анықтау" ұғымы тұлғаның әлеуметтік қалыптасуы, оның түрлі салаларға кіруі, қоғамда қабылданған белгілі бір нормаларды, құндылықтарды, қағидаларды игеру контекстінде қарастырылады.
Психология тұрғысынан кәсіби өзін-өзі анықтау кәсіби еңбектің болашақ нұсқаларын таңдау процесіне қатысты өзіндік кәсіби қалыптасуы мен саналы және белсенділіктің өзгеруі туралы оқушылардың түсінігінде жаңашылдықтар.
Бұл зерттеудегі кәсіби өзіндік анықталу жайлы тұжырымдарда E. А. Климовтың ұстанымы басшылыққа алынды. Оның пікірінше, кәсіби өзін-өзі анықтау дегеніміз - "адам дамуына шектеу қою емес, кәсіби шектеулікке түсу емес, ол шексіз ізденістер, даму мүмкіндіктерін өмір бойы ізденулер. Ол бір уақытты ғана әрекет емес, ұзак, көп жылдық процесс, соның нәтижесінде тіршілік әрекетінің келесі дамуларының мағынасы туындайды" [26, 73 б.]. Сөйтіп мамандықты таңдаушы адам Е. А. Климов бойынша [26, 78б.], шешім қабылдау процесінде өз рессурстарын қоршаған орта ресурстарымен байланыстырады және оны кәсіби өзін-өзі анықтауда мағынасын табады.
Біздің зерттеудегі негізгі мәселе жоғары сынып оқушыларының кәсіби өзін-өзі анықтау мәселесі болып табылады.
Кәсіби өзін-өзі анықтауда адамның кәсіби іс-әрекеті тұлға үшін жетекші болғандықтан, оның қалыптасуы мазмұнын, арнайы ерекшеліктерін анықтаумен байланысты [27].
Кәсіби өзіндік анықталу тұлғаның әлеуметтік даму сатысы немесе формасы ретінде түсіндіріледі. Бұл мәселелер, атап айтқанда, социологияда - А. Г. Здравомыслов [28], М. Х. Титма [29]; педагогикада: А. Е. Голомшток [30], В. И. Журавлев [31], Л. А. Йовайша; психологияда: В. Г. Ананьев [12], И. Л. Божович [32], E. А. Климов [26,23], И. С. Кон [33; 34], П. А. Шавир [35] және т. б. жұмыстарында зерттелген.
C. M. Жақыпов өзінің бірлескен-диалогтық танымдық іс-әрекет концепциясында тұлғаны зерттеуге арналған динамикалық-процессуалды ықпалды негіздейді. Біздің зерттеу мәселесі де осы тұжырымдамаға сүйеніп, мына пікірді тұжырымдайды, яғни, біріккен-диалогты танымдық іс-әрекет жоғары сынып оқушыларының мамандықты таңдауда, оған кәсіби бағдарлануда қалыптасатын кәсіби өзіндік анықталудың шарты мен нәтижесі болып табылады [36]. Кәсіби өзін-өзі анықтау процесінде танымдық әрекеттердің рөлі аса зор.Сондықтан да кәсіби өзін-өзі анықтау құбылысы өте күрделі, әрі көпқырлы. Біз өз зерттеуімізде бұл құбылыстың психологиядағы педагогикалық- психологиялық аспектісін ғана зерттейміз. Соған байланысты, соның бірнеше ұстанымын көрсетуге болады, яғни кәсіби өзін-өзі анықтау:
- процессуалды, яғни көпөлшемді, көпсатылы күрделі процесс;
- тұлғалық күрделі тұлғаның динамикалық күйі, оның интегралды
ұғыну;
- өзіндік сана-сезімдер контексінде яғни өзін қоғам мүшесі ретінде;
- өзін маман ретінде бағалаудың дәрежесі.
Кәсіби өзіндік анықталуға деген ықпал әртүрлі болса да олардың арасында қарама-қайшылықтар жоқ. Мысалы: процестегі ықпалда, талдау объектісіне сол құбылыстың динамикасы жатады, екеуі де оның мазмұндық аспектісіне көңіл қойылады. Бұл ықпалдар бір бірін. толықтырады, тұтастай және жан-жақты зерттейді. Кәсіби өзіндік анықталудың психологиялық мазмұнын И. С. Кон нақты ашқан [33]. Автор бұл құбылыстың өзара байланысының үш жағын көрсетеді:
- әлеуметтік тұлғаның алдына қойған қоғам міндеттері, талаптары;
-дифференциалды қалыптастыру процесі, оның бір бөлшегі кәсіби іс-әрекет, ал бастапқы тұлғаның қасиеттері;
-әлеуметтік психологиялық (тұлғаның қасиеттері мен қоғам талаптарының келісу тәсілдерінің жиынтығы, шешім қабылдау процесі жиынтығы ретінде).
Сондай-ақ И.С.Кон жоғары сынып психологиясындағы кәсіби өзін-өзі анықтаудың төрт жағын көрсетеді. Кәсіби өзін-өзі анықтау сатыларын зерттеу, әрбір сатының мазмұны әлеуметтік және тұлғалық детерминациялармен анықталады. Өзін-өзі анықтау процесі жасөспірім кезеңімен шектелмейді.
И. С. Кон мына сатыларды көрсетеді:
1. Баланың ойын кезеңі.(6 жасқа дейін)
2. Жеткіншектер фантазиясы.(14 жасқа дейін)
3. Алдын-ала мамандық таңдау.(14-18 жас аарлығы)
4. Практикалық шешім қабылдау.(18 жас және одан жоғары)
Кәсіби өзін-өзі анықтауды тұлғаның кәсіби дамуының мәнді компоненті ретінде қарастырып, сатыларын көрсетеді[37]. Шетелде төменде көрсетілген кәсіби таңдау теориясы кеңінен танымал:
1. Фантазия кезеңі 6-11 жас.
2. Байқап көру таңдау кезеңі 12-17 жас.
3. Реалды таңдау кезеңі 17 және одан жоғары жас.
Сондай-ақ тұлғаның кәсіби құрылуымен тікелей байланысты жас кезеңдеріне бөлуді де қарастыруға болады.
Психологияда кәсіби өзіндік анықталу мәселесінің мазмұнын толық зерттеген Е. А. Климов, А. М. Кухарчук, П. А. Шавир жұмыстарында [23; 38; 39] кәсіби өзін-өзі анықтау адамды еңбек субъектісі ретінде дамуы мен кәсіби топқа біртіндеп қатысу процесі ретінде қарастырылады. E. A. Климов кәсіби өзін-өзі анықтауды өзара байланысқан екі деңгейде көрсетеді: гностикалық (сана мен өзіндік сана-сезімдердің өзгеру формасында) және практикалық (қоғамдық қатынастар жүйесіндегі әлеуметтік статустың өзгеруі) [26].
В. И. Журавлевтің психологиялық-педагогикалық зерттеулерінде кәсіби өзін-өзі анықтаудың жеке бастық аспектісі қамтылған [40, 8 б.].
A. М. Кухарчук кәсіби өзін-өзі анықтаудың мазмұнындағы негізгі мәселе тұлғаның өзіндік сана-сезімдерімен, оның орнықты психологиялық қасиеттерімен байланысты яғни интертұлғалық аспектілерін қарастырады [39].
П. А. Шавир бұл процестің мазмұнын нақты мамандықты таңдау бағытымен, сол таңдаудың ішкі негіздерін табумен байланыстырады [35]. П. А. Шавирдің пікірінше, ішкі психологиялық негіздерге қызығулар, бейімділіктер, өзіндік бағалау және құндылыққа бағдарлану, эмоциялық ішкі бағдарлар, ерік сапалары жатады. Ал C. Н. Чистякованың пікірінше, кәсіби бағыттың мазмұны: қызығулар,мотивтер, идеалдар, қажеттіліктер қабылдаулар және өзіндік сана-сезімдер жатады [27]. Соның негізінде тұлға өзін іс-әрекеттердің субъектісі ретінде бағалайды. Кәсіби өзіндік анықтаудың мазмұнын анықтаған бұл зерттеулер (В. А. Шавир, С. Н. Чистякова) С. Л. Рубинштейннің теориялық тұжырымдамасымен [28], және тұлғаның өзін-өзі анықтауы мен өзіндік сана-сезімінің өзара байланысты процестері жайлы Л.И.Божович зерттеулерімен тығыз байланыста екенін көруге болады [29].
Оқушыларды еңбекке, өмірге дайындау мектеп жұмысының нәтижесі болып табылады. Әрбір адам саналы және тәуелсіз түрде қоғамдық құндылықтарға бағдарланады. Өзінің өмірін, еңбек жолын белсенді жоспарлай білу қажет. Қандай маманға ие болмасын, барлығын қоғамдық берілген нормаларға сәйкес мінез-құлықтың дамуы іс-әрекетке, еңбекке психологиялық дайындықты талап етеді. Біз қарастыратын кезең өзіндік жетілуге, өзіндік білім алуға, өзіндік тәрбиелеуге, өзіндік ұйымдасуға белсенді талпыныс жасаумен сипатталынады.
Оптация сатысы болашақта өзі қатысатын кәсіби анықталуға байланысты нақты айқын түсінікті қалыптастырумен аяқталады. Кәсіби жоспар жасалынады, саналы тәуелсіз шешімдер қабылданады. Біздің қарастыратынымыз, кәсіби дайындық сатысы болып табылады. (16-18 жастан 20-23 жас аралығы), яғни іс-әрекет субьектісінің дамуының 7% болашақ өмір жоспарлары кәсіби іс-әрекет жоспарларында қатысты білімдер, ептілік, дағдыларды қалыптастыру өтеді. Зерттеуге тірек болған негізгі сатылардың бірі, яғни оптация сатысы - мысалмен алғанда, ересек жеткіншек жастың ерте жасөспірім жасқа сәйкес келуі. Осыған байланысты біз оқушылардың кәсіби өзіндік анықталуына жетекшілік жасау сұрақтарының психологиялық-педагогикалық мәселелері колданылады. Оптация сатысындағы адамды, біз оптанттар деп атаймыз (Е. А. Климов). Ал қоғамдық қызығуларды нақтылайтын және кеңес беруші (оптантқа қатысты) жетекшіліктің саналы жетекші рөлді орындайтын адамды кәсіби кеңес беруші деп атайды. Алайда, мамандықтар тізімінде бұл мамандық жоқ. Бұл рөлді педагог, психолог, ата-ана орындайды.
Кәсіби өзін-өзі анықтау іс-әрекет субьектісінің маңызды бір жағы. Кәсіби өзін-өзі анықтау көпжоспарлы және өз құрылымдарына ие:
1. Кәсіби жоспарларды таңдауға негізделген ақпараттанудың сатысы.Бұл жағдай мамандықты таңдау жайлы міндеттерді шешуге қатысты "бағдарлаушы" негіздерді қалыптастыру жайлы сұрақтарға қатысты түсіндіріледі.
2. Бейімділіктер мен қызығуларды қалыптастыру іс-әрекет процесі
3. Операциялы мүмкіндіктердің, қабілеттің жаңа сапалы синтездердің көрінісі.
4. Балалардың кәсіби болашақтағы мәселелеріне байланысты ата- аналармен өзара қатынасу ерекшеліктерінің пайда болуы.
5.Кәсіби болашақты анықтауға байланысты құрбыларымен, достарымен өзара қатынастың өзгеруі.
6. Кәсіби білімі бар адамдармен іскер өзара қарым-қатынасты орнату-
мұғалімдер, әдіскерлер, кәсіби кеңес берушілер және т. б.
7. Өзіндік сана сезімдердегі жаңа сапалы синтездердің құрылуы "Мен"
бейнесі және өзіндік бағалау.
8. Тұлғалық кәсіби жоспарларды құру тегі сыртқы емес, ішкі реттеулер.
Жоғарыда көрсетілген жағдайлар оптанттың іс-әрекетінің гностикалық негізін (ақпараттану, бағдарлану) және практикалық орындау негіздерін сипаттайды.
Ең негізгі ерекшеліктердің бірі жоғары сынып оқушылары үшін кәсіби өзін-өзі анықтау тұлға қажеттіліктерінің негізгісі, өмір жағдаяттары, яғни болашақ өмір жолын анықтайтын адамның өз белсенділігіне байланысты өмір жағдайлары. Өзін анықтауға деген өзекті қажеттіліктің көрінуі өз кажеттіліктерін шынайы қанағаттандыратын мүмкіншіліктерге әкеп соғады. Бұл жас кезеңінде негізінен интенсивті тәндік даму біршама тоқталады, әлеуметтік рөлдермен, тәуелділікпен байланысты жауапкершілік жүйесінің сипаты күрделенді. Күрделі интеллектуалды операциялар рефлексивті ойлаудың жоғары деңгейі, мақсаттардың перспективалық сипаттары айқын көрінеді. Бұл бірінші жағынан, жасөспірім жас кезеңіндегі психологиялық ерекшеліктерінде саналы мамандықты таңдаудың ішкі детерминанты жеткілікті болады. Екінші жағынан бұл процесті басқару қажеттілігі туындайды. Жоғары сынып оқушыларында кәсіби өзіндік анықталудың негізгі ерекшеліктерінің бірі оны басқару. Үшінші бір ерекшелігі жасөспірімдер кезеңінде кәсіби өзін-өзі анықтау тоқталмайды, бұл кезеңде тұлғаның нағыз кәсіби өзіндік анықталуға көмектесетін ішкі немесе сыртқы жағдайлар бойынша толық бағдар болуы мүмкін емес те, болмайды да.
Кәсіби өзін-өзі анықтауды басқару бірнеше деңгейде жүзеге асуы мүмкін.
1. Әлеуметтік - оқушылардың өндірістік еңбектерін ұйымдастыру мен бағыт-бағдар жүйесін дамытуға ұйымдастыру жүйелері.
2.Педагогикалық - оқушылардың саналы мамандықты таңдауға дайындау мақсатында оқушының жеке басына және ұжымына педагогикалық әсер ету жүйесі.
3. Психологиялық - ерте жасөспірім кезеңінде оқушыны іс-әрекетті өзіндік саналы басқару субъектісі және басқару және өзін-өзі басқару механизмдері ретінде зерттеу.
Кәсіби өзін-өзі анықтау - тұлға қалыптасуының маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Кәсіби өзін-өзі анықтауды зерттеуге арналған жұмыстарды талдау барысында мына бағыттардың оған нақты сипаттама беретінін көруге болады:
Бірінші бағыт - жеткіншектер мен жасөспірімдердегі кәсіби өзін-өзі анықтауға дайындық; кәсіби оқыту негіздерін зерттеу және кәсіби бастапқы өзіндік анықталу мәселелері (Е. А. Климов [38], П. А. Шавир [35], және т.б.). Бұл жұмыстарда кәсіби өзін-өзі анықтаудың механизмдер теориялық-эмпирикалық бай материалдар жинакталған.
Екінші бағыт-кәсіби жарамдылық пен кәсіби сұрыптау мәселелерін зерттеген теориялық жұмыстар ( В. Д. Шадриков [44] және т. б.).
Үшінші бағыт - кәсіби өзін-өзі анықтау процесіндегі тұлғаның калыптасу ерекшеліктеріне, мәселен, құндылыққа бағдарлану, қызығулар мотивациясы, сияқты аспектілерге арналған жұмыстар (А. Г. Здравомыслов[28], А. Л. Свенцицкий [45], В. А. Бодров [46] және т. б.).
Төртінші бағыт-кәсіби даму мен тұлғаның кәсіби типологиясына арналған зерттеулер A. Roe [47], D. E. Suher [48].
Кәсіби өзін-өзі анықтау ішкі ұстанымды қалыптастыратын іс-әрекет ретінде тұлғаның шығармашылық потенциалын көрсетеді.
К. А. Абульханованың айтуы бойынша, өзін-өзі анықтау - қатынастар жүйесінде ішкі факторларға байланысты қалыптасатын тұлғаның өзіндік позициясын саналы ұғынуы. Осыған орай, ол қатынастар жүйесінің қалай қалыптасатындығы өзіндік тұлғаның белсенділігіне байланыстылығын көрсетеді [49, 155 б]. Ресей зерттеуші Н.С.Пряжниковтың пікірі бойынша, кәсіби өзін-өзі анықтау [39] жоғарғы сынып оқушыларының тұлғалық іс-әрекеттің компоненті ретінде және тұлғаның кәсіби іс-әрекетінде көрінетін ұзақ үрдіс ретінде түсіндіреді . Ол кәсіби өзін - өзі анықтау - бұл бір өлшемді қысқа емес, ұзақтығы мамандық таңдау жеке ерекшеліктеріне байланысты бірқатар кезеңдерден тұратын үдеріс деп есептейді. Н.С.Пряжниковтың еңбектерінде жеке тұлғалық өзін-өзі анықтау, сондай-ақ өзіндік "МЕН бейнесін" табу, осы бейнені үнемі дамыту және оны қоршаған адамдар арасында бекіту сияқты сипатталады. П.Г.Щедровицкийдің [50, 78б.] жұмыстарында Н.С.Пряжниковтың еңбектерімен байланыс байқалады, ол өзін-өзі анықтаудың мәні - адамның өзін-өзі, өзінің жеке тарихын қалыптастыру қабілетіне, өзін қайта-қайта жетілдіру қабілетіне ие . Бұл ретте П.Г.Щедровицкий өзін-өзі анықтаудың мәні адамның өзін-өзі қалыптастыру қабілетін, өзінің жеке тарихын, өзін жетілдіру қабілетін көреді. Е.А.Климов жұмыстарында осы көзқарасқа ұқсас жақтары байқалады. Климов [51] өзін-өзі анықтауды тек қана "өзін-өзі шектеу", кәсіби шектеулікке ерікті түрде түсу ретінде емес, психикалық дамудың маңызды көрінісі ретінде, даму мүмкіндіктерін белсенді іздеу, өзін пайдалы "маман" қауымдастығының толыққанды қатысушысы ретінде қалыптастыру -деп түсіндіреді. Өз зерттеулерінде Е.А.Климов кәсіби өзін-өзі анықтаудың екі деңгейін бөліп көрсетеді: 1) гностикалық (сана мен сана-сезімнің қайта құрылуы); 2) практикалық (адамның әлеуметтік мәртебесінің нақты өзгеруі). Егер өзін-өзі анықтау процесі ерте жастық шағында тұлғаның дамуының негізгі мазмұнын құраса, онда кәсіби бағыттылықты қалыптастыру өзін-өзі анықтаудың негізгі мазмұнын құрайды. Е.А.Климовтың, П.Г.Щедровицкийдің, Н.Пряжниковтың пайымдауынша, кәсіби өзін-өзі анықтау мамандық таңдауда ғана емес және таңдаған мамандығы бойынша кәсіби дайын болумен аяқталмайды, ол адамның бүкіл кәсіби өмірі бойы жалғаса беретінін айтуға болады.
A.B. Мудрик бұл ұғымға нақты анықтама бермесе де, өзін-өзі анықтаудың психологиялық механизмі мен қалыптасу деңгейін қарастырады. Ол өзіндік анықталудың қалыптасу деңгейін топта, ұжымда, құрбылар тобында ішкі ұжым мен топ құрамында көрсетеді [52]. Л. И. Божовичтің [5] пікірінше, кәсіби бағыттылықтың пайда болу тарихы осы уақытқа дейін қалыптасқан жеке тұлғаның қасиеттеріне, оның көзқарастарына, ұмтылыстарына, уайымдарына және т. б. байланысты . Өз зерттеулерінде С. Л. Рубинштейн өзін - өзі анықтау - адамның өз тағдырын еркін құрастырушы, өзін-өзі детерминациялау, әлеуметтік детерминация механизмі болып табылады.
К.А.Абульханова-Славская [2], С.Л.Рубинштейн көрсенткен тәсілдерді, өзінің жұмыстарында дамытқан. Оның жұмыстарында кәсіби өзін-өзі анықтау өмірлік жолды таңдаумен, өмірлік өзін-өзі анықтаумен тығыз байланыста қарастырылады. Оның пікірінше, тұлғаның кәсіппен байланысынан тұлғаның болашағы пайда болады, ал осыған байланысты мамандық таңдау жүзеге асырылады. Бұл идея Л.М.Митинаның [53] зерттеулерінде жалғасын табады, ол тұлғаның дамуы (оның интегралдық сипаттамалары) мамандық таңдау мен оған дайындықты анықтайды, сонымен бірге осы таңдау мен қандай да бір кәсіби қызметтің дамуы жеке тұлғаның даму стратегиясын анықтайды деп есептейді . Сондай-ақ С. Л. Рубинштейннің кәсіби өзін-өзі анықтау көзқарасын В. Ф. Сафин өз еңбектерінде қолдайды [30] ол өзін-өзі анықтау белгілі бір дүниетанымды игеру, қабылдау, өзінің субъективті қасиеттері мен қоғамдық талаптарын түсіну арасындағы тепе-теңдікті табу ретінде қарастырды. Өз жұмыстарында ол жеке тұлғалық өзін-өзі анықтау процесінің қалыптасу және даму процесін сипаттайды, О. В. Хухлаеваның ғылыми жұмыстарындағы осы үдерістің механизмі ретінде таңдауды ерекшелейді [41] жастық шақтағы уақытша сана -- сезімнің ең маңызды ерекшелігі - бұл қазіргі және болашақ қарым-қатынасының өзгеруі екенін атап өтеді. Алайда, болашаққа жүгіну қажеттілігінің сақталуы, қазіргі өмірдің ерекше түріне айналуда. Болашақ туралы ой көп жағдайда болашақ өмірлік табысты қамтамасыз етуге бағытталған жастар белсенділігінің негізгі түрлерін анықтайды. Жастардың бір бөлігі үшін бұл ЖОО-да оқу, мамандық бойынша жұмыс, яғни кәсіби табысқа алғышарттар жасау.
П. А. Шавир [46] ғылыми жұмыстарды зерттей отырып, кәсіби өзін-өзі анықтауды екі негізгі жеке факторды бөлгенін көреміз: кәсіби өзін-өзі анықтаудың қажеттілігі және өмірдің мәнін түсіну қажеттілігі.
М. Р. Гинзбургтің [54] пікірінше, жеке және кәсіби өзін-өзі анықтау қажеттілігі белгілі бір дәрежеде қоғам талаптарымен байданысты, бірақ өзін-өзі анықтау тұлғаның психикалық дамуының ішкі логикасымен және жасөспірімдерде шиеленісетін өзін-өзі жүзеге асыру қажеттілігімен байланысты екенін дәлелдейді. Сондықтан да ол жеке тұлғаның уақыт бойынша болашағы туралы түсінік жүйесіне енгізілген және оның өмірлік жоспарларымен тығыз байланысты. Өзін-өзі анықтаудың жеке тұлғаның өзін-өзі жүзеге асыруға қажеттілігімен байланысы болашаққа ұмтылған өмірде саналы және белсенді жүзеге асыруда тұлғаны дамытудың осы кезеңіндегі жеке тұлғалық өзін-өзі анықтаудың белгілі психологиялық негізімен байланысты.
A. А. Филиппов және М. Л. Кондратьева бұл ұғымды кәсіби бағдар мен мамандықты таңдау теориясы төңірегінде қарастырады. Олардың айтуы бойынша, өзін-өзі анықтау тұлғаның өзіндік мүмкіндіктерін саналы ұғынуға байланысты тұлғаны әлеуметтендірудің бір формасы ретінде қарастырылады [55, 66-67 б. ].
А.М. Кухарчук және А. В. Ценципер тұлғаның өзін-өзі анықтауының бір түрі кәсіби өзін-өзі анықтауы жайлы былай деп жазады: "Ішкі күштерде (ресурстарда), соның ішінде қабілеттерді талдау нәтижесінде жүзеге асқан мамандықты өз бетінше таңдау және оларды мамандықтың талаптарымен байланыстыру кәсіби өзін-өзі анықтау деп аталады" [39, 7 б.]
Жоғары сынып оқушыларының мамандықты таңдау кезінде бейімділікке қоса қызығушылықты ескеру, әрі оны қалыптастыру қажет. Мұнда бейімділікті қандай да бір іс-әрекетке қажеттілік деп түсінсек, қызығушылықты сол іс-әрекетті тану, оған бағыттылық деп қарастырған жөн.
3. Егер бейімділікті сипаттайтын іс-әрекет мазмұнын таңдалған еңбек түрімен байланыстыра алса, онда оқушының мамандық таңдауы мен бейімділігі сәйкес келеді - деп есептеуге болады.
Осындай үш белгілерді салыстыру кәсіби кеңес берушіге жасөспірімнің кәсіби жоспарының негізделгені туралы айтуға мүмкіндік береді.
Егер мамандықты таңдау себебі іс-әрекет мазмұнына жататын болса, еңбек мазмұны шындықпен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz