Драма мен театр байланысы
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақ әдебиеті өткен ғасырдың басында аз уақыт ішінде дамып, кемелденіп, өнерге тән жанрлық салаларды тудырып, өркениетті елдерге тән жанрлық формаларды қалыптастырған болатын. Соның бірі - қазақ драматургиясы. Академик Рымғали Нұрғали: Егер әлем драматургиясы сан ғасырмен есептелетін ұлан-ғайыр жолдан өтсе, қазақ драматургиясының тарихы әлі ғасырға да жеткен жоқ. Соған қарамастан, қоғамымыздың әлеуметтік-экономикалық тарихи-мәдени қауырт өрлеп дамуы, халықтың мыңдаған жылдық дәстүрі бар фольклоры, кәделі өнері, бай әдебиеті жаһан мәдениетіндегі дәстүрлермен қауыша келіп, қазақтың жаңа сапалы өнерін - драматургия мен театрды өмірге әкелді [1,7], - дейді. Қазақ драматургиясыныңшапшаң дамып, қалыптасуына бірінші себеп, ұлы драматургтеріміздің ұлттық драма жанрын әлемдік үлгідегі туындылардың деңгейіне көтере алған шығармашылық ауқымы мен шеберлігі, көркемдік қуаты болса, екіншіден драматургия ғылым саласының туып, қалыптасып, шарықтап дамуына үлес қосқан бірқатар айтулы ғалымдардың еңбегі, олардың салған жаңа арнасы. Драматургия туралы арнаулы еңбектерден С.Ордалиевтің Қазақ драматургиясының очеркі (1964), Р.Рустембекованың Қазақ совет комедиясы (1975), Е.Жақыповтың Дастаннан драмаға (1979), Ә.Тәжібаевтың Қазақ драмасының дамуы мен қалыптасуы (1971), Н.Ғабдулиннің Ғ.Мүсірепов - драматург (1982) зерттеулерін атап өтуге болады. Ал қазақтың драма өнері туралы сүбелі еңбектерімен, өзіндік теориялық ойларымен, пайымдауларымен ұлттық әдебиеттану ғылымында, оның ішінде драматургия ғылым саласында ұлы мұра қалдырған бірегей ғалым Рымғали Нұрғалидің салған дара жолы, еңбегі өз алдына өлшеусіз дүние.
Кез-келген ұлттың бүгінгі өркениеттегі даму процесі оның өткен тарихынан, рухани болмыс-бітімінен бастау алады. Алдыңғы ұрпақ жасаған рухани мәдениетті оған жалғас келген екінші ұрпақ берік иеленіп, мұраланып отыруы табиғи заңдылық, ал бұл мұралардың зерттелуі, насихатталуы, өз жағдайында жетілдіре, дамыта отырып пайдалануы екінші ұрпақтың келер ұрпақ алдындағы міндетті борышын өтеуі [2,15], - дейді әдебиетші ғалым Қ.Өмірәлиев. Келер ұрпақ алдындағы міндетті борышын өтеген ғалым, көп жылғы ізденістерінің арқасында іргелі зерттеу, қазақ драматургиясының төркіні, түрлері мен көркемдігін жан-жақты саралап шықты. Р.Нұрғали ізденісінің негізгі нысаны - қазақ драматургиясының жанрларын жүйелі түрде зерттеу, идеялық-эстетикалық ерекшеліктерді айқындау, қазіргі жанрлық дамудың тенденцияларын ашып көрсету. Ғалым бұл туралы өз еңбегінде: Бұл мәселелерді тексеру, біздің ойымызша, бүгінгі әдеби-көркем процесс диалектикасына бойлап енуге, ұлттық және интернационалдық дәстүрлердің арақатынасын көрсетуге, белгілі кезеңдердегі әдеби даму заңдылықтарын ашуға мүмкіндік берсе керек. Мұның үстіне қазақ драматургиясының дамуындағы қалыптасқан дәстүрлер мен тұрақты байланыстарды анықтау, олқылықтар мен кемшіліктерді көрсету келешек өрістерді болжауға жағдай жасары сөзсіз [1,6], - деп жазады. Оның өз зерттеулерінде Д.С.Лихачев еңбегінде көрсеткен талаптарды ерекше ескеруге тырысып, оның: Әдеби дамудың әр кезеңінде жанрлар түрлі өзгермелі факторлардың әсерінен қалыптасып, сан алуан қасиеттерге ие болғандықтан, әдебиет тарихы алдында ерекше міндеттер туады: жанрларды ғана емес, жанрлық саралауды тудыратын принциптерді зерттеу керек, жеке жанрларды, олардың тарихын ғана емес, әр дәуірдегі жанрлар жүйесін зерттеу керек [1,7], - деген пікірін еңбектерінде басты назарға қойғаны байқалады. Ғалым қазақ әдебиеттану ғылымында тұңғыш рет ұлттық драматургиямызды жанрлық тұрғыда зерттеп, оны Комедия, Трагедия, Драма деп жіктеген. Үлкен үш жанрдың әрқайсысына ғылыми анықтама беріп, олардың жанрлық ерекшеліктері мен ортақ сипаттарын ашқан. Сонымен бірге тұңғыш рет ұлттық әдебиеттің материалдарына, тарихына, даму процесіне, тақырыптық-идеялық нысанына және тағы да бірқатар ерекшеліктеріне қарап үш жанрдың әрқайсысын іштей бірнеше салаға бөлді. Өзіндік белгілерін анықтап, ғылыми тұрғыдан теориялық тұжырымдар жасады.
Драмалық шығармалардың идеялық-эстетикалық байлығын, танымдық әрі тағылымдық, символикалық-реалистік сипаттарын, ұлттық және интернационалистік дәстүр бірлігін, көркемдік сапасы мен сөз саптау ерекшеліктерін, мәдени-рухани өміріміздегі орнын жан-жақты зерттейді.
Зерттеушінің қазақ драматургиясының жанрлық ерекшеліктерін, жанр тудыратын элементтері туралы саралап, типологиялық жинақтаулар жасап, біраз көркемдік ізденістер ашып, біршама еңбектерге теориялық-әдістемелік негіз болған, әдебиеттану ғылымында мойындалған ғылыми тұжырымдары зерттеу еңбегіміздің өзектілігі болып табылады.
Академик Рымғали Нұрғали драматургия саласында күрделі әрі іргелі зерттеулер жүргізе жүріп, әдеби сын мәселесімен де айналысқан. Әсіресе қаламгерлердің жаңа шыққан туындылары жөнінде рецензия жазып, авторлардың шығармашылық портретін жасап отырды. Өз кезегіндегі әдебиеттің даму барысын назарға алып, болжап, талай эссе-мақала, сұхбаттар жариялап отырған. Көркем шығармаларды талдау барысында тамсанбайық - талдайық, мақтамайық - байыбына баралық деген эстетикалық талапты басты принциптерінің бірі етіп ұстанған ғалым, көркем шығарманы талдаудағы методологиялық кенжелікті, эстетикалық, аналитикалық талдаулардың тапшылығын айта отырып, әдебиеттану мен сынның теориялық талдау дәрежесін көтеру жөнінде маңызды тұжырымдар жасайды.
Академик Рымғали Нұрғали алғашқылардың бірі болып алашшыл жазушылардың өмірі мен шығармашылығы жөнінде көлемді ғылыми мақалалар жазды. Оның Әлихан Бөкейханға арналған Қазақты ақ жолға саламыз десек, Ахмет Байтұрсыновқа арналған Қаз едік қатар ұшып қаңқылдаған, Міржақып Дулатовқа арналған Мен біткен ойпаң жерге аласа ағаш, Жүсіпбек Аймауытовқа арналған Ой, кер заман, кер заман, Мағжан Жұмабаевқа арналған Сүй, жан сәулем, тағы да сүй, тағы да зерттеулері тереңдігімен, ғылыми жаңалығымен ерекшеленетін еңбектер. Ендеше ғалымның әдебиеттану ғылымының өзге де салаларындағы құнды ой-пікірлері, дәлел, дәйектері, классикалық деңгейге көтерілген зерттеулері де өзекті
Зерттеу нысаны. Академик Р.Нұрғалидің ұлттық дрaматургия ғылым саласын зерттеудегі ғылыми тұжырымдaры, әсіресе дрaмaтypгияның тaрихы, теориясы, поэтикaсы, жанрлық жүйесі туpaлы еңбектері. Ғалымның әдебиеттанушы ретіндегі ұлттық әдебиеттану ғылымының басқа да салаларындағы зерттеулері мен көркем әдебиеттері.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Ғылыми жұмыстың мақсаты ғалымның дрaматургия ғылымы саласын зерттеудегі теориялық-әдістемелік тұжырымдaрының, әдебиеттану ғылымының басқа да салаларындағы зерттеулерінің ғылыми маңызын, оның ғылыми зерттеу стилінің ерекшеліктерін анықтау. Осы негізгі мақсаттарға орай алдымызға төмендегідей міндеттер қойдық:
oo Р.Нұрғалидің ұлттық драматургия ғылымын зерттеудегі қосқан үлесін, жаңашылдық сипатын саралау;
oo Р.Нұрғалидің М.Әуезов драматургиясын, оның көркемдік жүйесін талдауда қолданған бағалау принциптерін анықтау;
oo сталиндік репрессияның құрбанына айналған Ж.Шаниннің және басқа да авторлардың шығармашылығын зерттеудегі ғалымның азаматтық позициясын, бағалы үлесін жан-жақты ашып көрсету;
oo ғалымның мәтінді талдауда қолданған зерттеу әдістері мен тәсілдерін бағамдау;
oo қаламгердің көркем әдебиеттегі сүбелі туындылары мен басқа да зерттеу еңбектерін, әдеби мұраларын саралау.
Диссертациялық жұмыстың зерттеу әдіс-тәсілдері. Зерттеу жұмысында ғылыми пікірлерді жүйелеу, жинақтау, салыстыру, әдеби талдау, мәтінмен жұмыс, түсіндірмелі әдістер қолданылады.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Драматургия ғылымы саласына қатысты пікірлері бар Аристотель, М.Әуезовтің, А.Байтұрсыновтың теориялық зерттеулері, Р.Нұрғалидің Драма өнері, Айдын. Қазақ драматургиясының жанр жүйесі, Телағыс. Әдеби дәстүр мен әдеби даму, Өнердің эстетикалық нысанасы, Өнер алды - қызыл тіл, Талант тағдыры, Ә.Тәжібаевтың Қазақ драматургиясының дамуы мен қалыптасуы, С.Ордалиевтің Қазақ драматургиясының очеркі, Р.Рустембекованың Қазақ совет комедиясы, Е.Жақыповтың Дастаннан драмаға, А.Аникст Теория драмы в России от Пушкина до Чехова т.б. ғалымдардың еңбектері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
oo әлем әдебиетінде драма өнерінің қалыптасып, дамуына байланысты ғылыми мәліметтердің маңызы ашылады;
oo қазақ әдебиетінде драматургия ғылымының негізін салған зерттеушілердің ғылыми пікірлері жаңа көзқарас тұрғысынан жүйеленеді;
oo Р.Нұрғалидің ұлттық драматургияның теориясы мен тарихын зерттеудегі ғылыми-әдістемелік маңызы мен тұжырымдары талданып, сараланады;
oo Р.Нұрғалидің драмалық шығармаларға байланысты тақырыптық-сюжеттік, көркемдік-стильдік талдаулары өзге ғалымдардың талдауларымен салыстырмалы түрде алып қаралады;
oo академик Р.Нұрғалидің әдебиеттану ғылымына қосқан елеулі үлесі, ғылыми айналымға енгізген жаңалықтары сараланып, бір жүйеге келтіріледі;
Зерттеу жұмысының құрылымы. Кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Р.НҰРҒАЛИ - ӘДЕБИЕТТАНУШЫ
1.1 Зерттеулері
Академик Рымғали Нұрғали - әдебиеттану ғылымының көрнекті өкілдері З.Ахметов, С.Қирабаев, З.Қабдоловтардан бастап, одан кейінгі А.Қыраубаева, Ж.Дәдебаев, Ш.Ибраевтарға жалғанып жатқан ғылым атты даңғыл жолдың алтын көпіріндей болған белгілі тұлға, жазушы, ғалым, қоғам қайраткері, ҚР Ұлттық ғылым академиясының академигі. Ол 1940 жылы 1 маусымда Семей облысының Абыралы ауданы Қайнар селосында туған. Шұбартау ауданының Баршатас селосындағы орта мектепті медальмен бітірген болашақ ғалым 1958-1963 жылдары аралығында Қазақ мемлекеттік университеті филология факультетінің алдымен қазақ тілі мен әдебиеті (2 курс), артынан журналистика бөліміне ауысып, бітіріп шығады. Әлемдегі кез келген құбылыстың тууы, өркендеп, дамуы, қалыптасуы болатынын ескерсек, қазақтың даңғайыр әдебиетші ғалымы Р.Нұрғалидің зерттеуші ретіндегі алғашқы қадамы ХХ ғасырдың орта тұсынан басталған еді. Ғылым жолына бүкіл саналы ғұмырын бағыштауға бел байлаған адамның алғашқы дүниелерінен-ақ оның ізденгіштік қырларын, шеберлік сипаттарын, стильдік кескін-келбетінің алғашқы сұлбасын үлкен ғалымдар сол кезде-ақ байқаған. Сол қарқынымен ғылымның тереңіне бойлаған ғалым өмірінің соңына дейін әдебиеттану ғылымына, қазақ халқының мәдениетіне және ұстаздық жолда талмай, тоқтамай еңбек етті.
Оның шығармашылығында өнердегі ұлттық рух басты орында тұрады. Осы дүниетаным мен көзқарастың өзге мақсаттардан жоғары тұруында ұстазы Б.Кенжебаевтың да үлесі көп болған. Жас шәкіртінің бойынан ерекше қасиетті байқаған ұстаз, С.Шәріпов шығармашылығы туралы жазуға кеңес беріп, оның шығармасын жинатып, мақала, ғылыми-зерттеу жазғызған.
Сөйтіп, ғалым ғылыми жолын 1960 жылдары Алматыда өткен Орта Азия және Қазақстан студенттерінің ғылыми конференциясында Иран тақырыбы қазақ әдебиетінде. Сабыр Шарипов, 1962 жылы Қазан университетінде өткен бүкілодақтық студенттердің ғылыми конференциясында Қазақ-татар әдеби байланыстары тарихынан, Ғ.Ибраһимовтың Қазақ қызы романы тақырыптарында баяндама жасайды. Ұстазы Бейсенбай Кенжебаевпен бірігіп Сабыр Шарипов. Өмірі мен творчествосы (1961) атты кітаптың авторы болуы оның энциклопедиялық біліммен қaрулaнғaн мықты ғaлым ретінде ғылымның биік тұғырынa көтерілуіне жол aшып, сол ғылыми жолындa қaзaқ әдебиетінің тaрихына, теориясынa, жеке жaнрлық және тaғы бaсқа мaңызды мәселелері мен ұлттық әдебиетіміздің дaрa тұлғaлaрының шығaрмашылығынa aрнaлғaн моногрaфия, сын, зерттеулер, іргелі ғылыми еңбектер, публицистикaлық және прозaлық туындылaрды жaрыққa шығaруымен жaлғасып жатты.
Ғалымның әр жылдардағы еңбек жолы, атқарған қызметтері оның ғылымдағы, көркем әдебиеттегі шығармашылығына әсер етпей қоймады. Қандай қызмет атқарса да оның нәтижесі үнемі баспа бетін жарық көріп отырды. Р.Нұрғали еңбек жолын 1962-1965 жылдары Республикалық Лениншіл жас газетінің қызметкері, Тың өлкесіндегі тілші болып бастаған еді. Бұл туралы белгілі ғалым Қоғабай Сәрсекеев ғалым туралы естелігінде былай деп жазады: Соңғы курстерге таман озық мінезді Рымғали газет-жорнал беттерінде мақалаларымен көрінді. Жазу-сызуына тың екпін бар, мақала, очерк, сыни материалдары тосын басталып, тосын аяқталады. Оқып жүріп-ақ Лениншіл жасқа орналасты. Лениншіл жас - Рымғалидың қолы болды. Стилі жастар басылымына оң келді, содан құлаш-құлаш материалдарды төпеді-ай келіп. Етектей-етектей мақалалары жиі шығады. Бірде очерк, бірде новелла, бірде суреттеме. Өстіп жүріп ол әдеби сынға көшті, өнер тақырыбына ауысты [3,19]. Ғалымның әдеби сынға келуі, өз тұсындағы әдеби мәселелерге араласуы, әсіресе драматургия саласындағы сыни еңбектері әдебиеттану ғылымында өзінше бір төбе. Аспирантураны аяқтаған соң ғалым Қазақстан жазушылар Одағы басқармасының сын секциясының меңгерушісі болып қызмет атқарады. Ғалымның атқарған қызметі мен ғылыми зерттеу еңбектерінің үнемі байланысып жататынын осыдан көреміз. Әр кезде әдеби құбылыстарды талдап, талғап отырған сыншы өзі айтқандай шығарманың көркемдік ерекшеліктерін, формасын талдаумен емес, ең алдымен туындыға негіз болған өмірлік материалдарды саралап, оның көркемдігін ашты. Оның күрескерлік қасиетін көрсететін сондай зерттеулерінің алғашқысы болып 1967 жылы Қазақ әдебиеті газетінде Қилы заман қандай туынды? деген мақаласы жарияланды. Кейіннен бұл мақаласы Сырлы сөз атты әдеби сын, зерттеу еңбегіне енді. Алдымен бұл мақаланы жазбас бұрын шығарманы жазушы Сапарғали Бегалиннен сұрап жүріп оқығанын айта келе: Кітапты оқып шығуым тез болғанмен, ол туралы мақала жазу оңайға түскен жоқ. Дүниетаным мен шығармашылық диалектикасы, өмірлік шындық пен көркем шындық бірлігі әдеби бейненің байлығы. Қазақстанның Ресейге отар болуының зардаптары - осы орайда көптеген зерттеу еңбектер оқып, іздену қажет болды. Мұхтар Әуезов музейінде сақталған кейбір биографиялық материалдар автордың белгілі хаты (1932ж.) қандай жағдайда жазылғандығы туралы қосымша деректер берді. Сөйтіп 25 бет мақала жазуға бірнеше ай уақыт кетті [4, 247], - дейді. Мақалада автор Орта Азия мен Қазақстан халықтары әдебиетінде көптеген прозалық, поэзиялық, драмалық шығармалар тудырған 1916 жылдың дүрбелеңі Әуезовтің шығармашылығына Түнгі сарын, Қилы заманды алып келгенін айтады. Бұл туындының Әуезовтің шығармашылық жолының басында жазылса да, сюжетінің, оқиғаларының, кейіпкерлер жүйесінің күрделігі бойынша аса талантты жазылғанына баға берілген болатын. Ғалымның бұл туындыны ғалым жазушының жиырмасыншы жылдарда жазған публицистикалық мақалаларынан, пьесаларынан, әңгімелерінен жырып алып қарамауының себебін мынадан көруге болады. Қилы заман кезінде үлкен дау-дамайдың объектісі болғанын айта кеткен жөн. Ғалымның айтпақ ойы да сол. Яғни, шығарманы бағалағанда Әуезов дүниетанымының қалыптасу кезеңіндегі олқылықтармен байланыстырған, творчествосының алғашқы жылдарындағы кейбір ақауларды ескереді. Әуезов творчествосының алғашқы дәуірі марксистік-лениндік эстетика тұрғысынан байсалды сараламаудың салдарынан шығарма социологизм шоқпарының астында қалды деген ғалым 1928 жылы жарияланған шығармаға баспа атынан жазылған алғысөзде шығармадан туатын объективті идеяны ескермей, әйтеуір революциядан бұрынғы өмір суреттеледі деген саяси айыппен келіспейтінін байқатады. Осындай пікіріне ұлы жазушы Ғабит Мүсіреповтің айтқан жауабын ғалым өзінің кейінгі еңбектерінде мынадай естеліктер келтіреді: Бар болғаны отыз-ақ жаста. Соншалықты ауыр да терең, күрделі де қиын тақырыпқа қаймықпай барып, орасан көркем туынды жасаған. Ресми қызметте отырған кісіге, әсіресе ол кезде қоңырауы бар адамның шығармасы туралы ағынан жарылып пікір айтуға болмайды, мақтау жағынан сақтық қажет. Әсіресе қызыл көз пәленің бірі байбалам салып, аттандап шыға келсе, біреуге жақсылық істемек түгіл, өз басыңды қорғай алмай қаласың. Содан анау алғы сөзді ойлап таптық, - деп барып Ғабең маған сұстана қарады. - Сен мақалаңда қадала сынап отырған сол "алғы сөз" болмаса, ол кезде Қилы заманның басылу-басылмауы екі талай. Дүние төңкеріліп түсіп, астан-кестен болып кеткен аласапыран уақыттың мінезі де шатақ, асау [4,251]. Әрі қарай ғалым жазушының шығарманы жазу тарихына қатысты зерттеулерін, пікірлерін білдіреді. Шығармаға арқау болған оқиға 1916 жылғы Жетісу Албандарының көтерілісі оқиғасы екені белгілі. Жазушының ірі туындыларды тудыруда қолданатын принциптерін жақсы білетін ғалым, қазақ фольклоры нұсқаларын жинау мақсатында Жетісуға әдейілеп келген Ленинград университетінің студенті жас Мұхтар көтерілісті көзімен көрген адамдармен кездесіп, тілдесіп Қилы заманға арқау еткен материалдарын осы сапарларында алуы мүмкін деген болжам жасайды. Әуезов секілді ұлы суреткердің өмірі мен шығармашылығын терең зерттеген ғалым үшін бұлай топшылауының себебі қисынды еді. Академик Рымғали Нұрғали Әуезов туралы қай зерттеулерінде болмасын оның шығармашылығын батыл зерделеп, орынсыз қатал сындардан арашалап алып шығып жүрсе де, жазушының шығармаларынан көрген кейбір олқылықтарға көз жұмып қарамайды. Жазушының тіл шеберлігін, керемет суреттеулерін жоғары бағалап, аспандатып келеді де, шығармадағы өмірлік материалды саралауға келгенде өз ойын ашық, еркін ортаға тастай салады. Сын пікірлердің артық-кем айтылуы - қайталанып отыратын құбылыс екені белгілі болса да ғалым ірі шығармаларды ұлы жазушыны биіктігіне қарап көрінеу асыра мақтай салудан аулақ. Кез келген артықшылықтарын да кемшіліктерін де жеріне жеткізіп айту, дәл, оң баға беру ғалымның ғылымға адалдығы. Ол Қилы заманды көтерген мәселелерінің күрделілігіне, өмірлік материалдарының салмақтылығына, сюжеттік мол тармақтылығына, характерлер кесектігіне қарап жалпы бітімі оны повесть шеңберінен шығарып, роман деуге толық негіз беретінін айтқан. Қарқара жәрмеңкесін суреттеуден бастаған жазушының эпикалық құлашын, қаламгерлік диапазонының кеңдігін, палитрасының сан алуан бояу байлығын, төгілген тілін ерекше атап өтеді. Шығармадағы әрбір детальді аңғарып, автордың көрсеткісі келген көп сырын да байқағанын көрсетеді. Қилы заманның еш жерінде саяси жансақтық, жат сарын жоқ, бұл - патша отаршылдығын, қазақ байларының күйкі тірлігін шенеген сыншыл рухтағы шығарма [5,69], - деп баға берсе де, енді бірде: Кейбір мақалаларында, Еңлік-Кебек, Қарагөз трагедияларының алғашқы варианттарында белең алған таптар қайшылығын жыға танымау сияқты олқылық Қилы заманда да бар ... Әлеуметтік теңсіздікті, көтерілістің объективті себептерін дәл басып көре алмау сияқты автор дүниетанымындағы олқылықтар бүкіл шығарманы жоққа шығармайтыны хақ...Көтерілістің отаршылдыққа қарсы сипатын келісті суреттеген жазушы қазақ ауылындағы таптық күресті оның революция дауылына апара жатқан қалпын шығарманың негізгі желісіне арқау ете алмай, олқы соғады [5,68], -деген ашық та өткір сыны ғалымның сыни мақалалар жазудағы өзіндік қолтаңбасын көрсетеді. Осылайша автор көп уақыт жұрт назарынан қақас қалған Қилы заманды қалың оқырманның қолына қайта табыстауға азаматтық үлесін қосып, оң позициясын білдіреді. Мүсіреповтің сол кездері жас ғалымға мақаланы бастыруға рұқсат беріп тұрып алдына келген жас ғалымды Қилы заманның жоқшысы, жанашыры, ақтаушысындай көруі, Ахмет Жұбановтың Әуезовтің әуенімен жүрсеңдер, қор болмайсыңдар деуі ғалымға деген үлкен сенім, ақ тілеулес батасы еді. Алайда мақаланың жарыққа шығуының соңы "Қазақ әдебиеті" газетінің бас редакторы Нығмет Ғабдуллиннің, бөлім меңгеру - шісі Зейнолла Серікқалиевтің, Қазақстан Жазушылар одағында істеп жүрген мақа - ла авторының жұмыстан қуылуымен аяқталған.
Р.Нұрғали біраз жыл Қазақ энцик - ло - педиясының бас редакторы болып қыз - мет атқарды. Кеңестік идеология күшейіп тұрған алғашқы кезде саяси өмірде де, қазақтың асыл тұлғалары ақ - тала бастаған кезде де Алаш арыстарының мұра - ларын халыққа жеткізу ісіне бар ғұмырын арнады.
Сыншыны жазушы мен оқырман арасын жалғастыратын көпір, көп нәрсені ажыратып, тиянақтап түсіндіретін әділ қазы ретінде бағалайтын ғалым әрқашанда әдебиет сыны жеке шығармалардың, жеке авторлардың төңірегінде тұйықталып қалмайтынын талай рет өз еңбектерімен дәлелдеп шықты. Оның дәлелі сыншының қазақ әдебиетінің алтын ғасырының басқа да дара тұлғаларының шығармашылығы турасында жазған мақалалары.
Ғалым зерттеулерінің қай-қайсысын алып қарасақ та, олардың бәрінен энциклопедиялық білім деңгейі ғана емес, азаматтың тұлғасы мен болмысын да айқындауға болады.
Өткен ғасырдың басындағы Халық жаулары деп атылып кеткен қазақ әдебиетінің ірі тұлғалары: Мағжан Жұмабаев, Мұхтар Әуезов, Жүсіпбек Аймауытұлы, Шәкәрім Құдайбердіұлы, Міржақып Дулатов, Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіровтердің өмірі мен шығармашылық зертханаларын зерттеген ғалым, олардың шығармаларын уақыт пен заман талабына сай қарастырып, әдебиет дамуының жанрлық, эстетикалық, көркемдік деңгейін саралады. Р.Нұрғалиды алаш қайраткерлерінің бүгінгі лайықты ізбасарындай деп бағалаған ғалым А.Бейсентай Сыншы еңбегі және қазақ поэзиясы деген мақаласында: Солардың шығармашылық жолына зерделілікпен үңілу, асқан нәзік психологиямен саралау Рымғали Нұрғали болмысында, шығармашылық зертханасында алаш ардагерлерінің болмыс-бітіміне үңілуді қалыптастырды. Сол тұстағы қоғамдық-әлеуметтік жағдаяттарға бүгінгі күн тұрғысынан үңілуді үйретті. Академик Рымғали Нұрғали өзі зерттеген көркем туындылардың мәтініне терең үңіле білді, сол арқылы әр қаламгердің адами болмысына ғана емес, қаламгерлік даралығына, стильдік ізденісіне, көркемдік әлеміне тереңдеп бара алды [6,559], -дейді. Ғалымның қаламгер даралағын айрықша көрсеткен мақалаларының бірі ақын Мағжан Жұмабаев туралы болды. Зерттеуші З.Бисенғали ғалым туралы өз мақаласында былай дейді: Р.Нұрғали лекциядан босаған кезде, болмаса көшеде өзін қоршаған жастармен еркін әңгімелесе беретін. Шәкәрім, Мағжан туралы әңгімелері де там-тұмдап айтатын. Тек қана жан-жағына, тыңдаушылар назарына абайлап қарап қойып отыратын [7,49]. Бұл әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері әлі ашыла қоймаған кездер болса да ғалым кейіннен Мағжан туралы зерттеу мақаласын жазуға еркін кіріскені көрініп тұр. Ғалым мақаласына Мағжанның өмірдегі, өлеңдегі жолын ғана арқау етіп қоймай, оған өзінің сыни көзқарасы тұрғысынан ерекше баға береді. М.Әуезов Мағжанды: Сыршыл ақындардың ішінде өлеңнің ішкі суретіне сөзінің сыртқы кестесі үйлесіп, маңызды болып шығатын Мағжанның өлеңдері [8, 69], -дейді. Сезіміне сөзі жақын келетін суретшілігі бар ақын ретінде бағаласа да бірқатар өлең шумақтарын қатаң сынға алған болатын. Ал ғалым Р.Нұрғали өз мақаласында бұл туралы Мұхтар Әуезовтің Мағжан Жұмабаев Абаймен қатар атап, сөзі болашаққа жететін ең үздік, заманынан озған жүйрік ақын санайтынын айтады. Ғалымның өзі де Мағжан Жұмабаев жырларында ұлы Абайдың поэтикалық мектебінің тағылымдарының ізін, екі ақынның арасында ақындық, көркемдік мұраттар туыстығын көргендей болады. Р.Нұрғали Ахмет Байтұрсыновтың Әдебиет танытқыш (1926) кітабында қазақ өлеңі табиғатын, құрылысын түсіндіру үшін Мағжан шығармаларынан көптеген мысалдар алуы, Жүсіпбек Аймауытовтың Мағжанның ақындығы туралы деген зерттеу еңбек жазуы секілді мысалдар арқылы Мағжанның ғажайып суреткерлігін тағы бір дәлелдейді. Ал Мағжанды сынаған Ғаббас Тоғжановтың Мағжанның ақындығы, Жүсіпбектің сыны, Сәбит Мұқановтың ХХ ғ. басындағы қазақ әдебиеті еңбектеріндегі мақаласымен келіспей, Мағжан поэзиясының тереңіне бойламағандық деп қайырад. Ақынның поэзиясын ерекше сүйген ғалым ол туралы пікірін былайша жеткізеді: Бала-бозбала, оқушы-шәкірт қолынан шыққан, әр нәрсенің басын шалған, шөпті де, шөңгені де өлең еткен әрекеттен ада, әлемдік классикалық үлгідегі мәдениетті ақынның қаламгерлік жолы басталған. Алғашқы күннен тартып Мағжан қарасөзбен айтуға болатын, мақаламен көмкеретін жәйттерге өлең арнамайды; үгіт-насихат сарынынан, ғақлия-дидактика мақамынан, терме-қисса арнасынан бойын мүлде аулақ салады; аз күндік ұранға ілесе жазылған қошамет, мадақ жыр, біреуді марапттаған қолпаш өлең атымен жоқ. Тоқ етерін айтқанда, қазақ поэзиясының аспанына көтерілген жаңа жұлдыз - Мағжан салған жерден ақындықты көз жасы, жүрек қанынан сорғалайтын - асыл сөз, дарынды сөз, қасиетті өнер, шарапатты өнер деп біліп, бұл сапарды туған жерге, отанға, халыққа қызмет етудегі киелі жол санайды [9,82]. Мағжанның терең сырға толы жырларын, оның ішінде пейзаж лирикасын, әйелді еркекпен иықтас, деңгейлес қою ерекшеліктерін, ақынның ұлттық топырағымызға енгізген Европа, орыс әдебиетіндегі ізденістерін айрықша бағалайды. Әлем әдебиетінің үздік жауһар жырларымен етене таныс ғалым оның өлеңдерінен А.Данте, И.В.Гете сарындары, Дж.Н.Г.Байрон, А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов әуездері, А.А.Блок, А.А.Фет, Д.С.Мережковский ырғақтарын байқайды. Осыдан-ақ ғалымның қай ақынның, жазушының шығармашылығы туралы жазса да жан-жақты, аударып-төңкеріп, барлық қырынан үңіле қарап, әрі сол кейіпкердің шығармаларын жүрегінен өткізе отырып жазатынын аңғарамыз.
Ахмет Байтұрсыновтың еңбектерінің ішінде әдебиет теориясы, сыны, тарихы, жанрлары туралы ғылыми дәлдікпен жазылған Әдебиет танытқыш еңбегіндегі қазақ халқының ауыз әдебиеті мен жазба әдебиетінің түрлері, оларды жіктеудің жолдары, зертеушінің эстетикалық-теориялық тұжырымдарының маңыздылығына тоқтала келе Р.Нұрғали: Әдебиет танытқышта Ахмет Байтұрсынов әдебиеттануды әлемдік терминологиялық стандарт деңгейіне көтеріп, шет сөзді араластырмай, қонымды, ықшамды, бір бірімен сабақтас, ұйқас, ұялас ұғымдардың тұтас ұлттық қазақы жүйесін жасап берді. Олардың басым көпшілігі автор репрессияға ұшырап, кітаптың тыйым салынғанына қарамастан, әдеби тілге еніп кетті [9,36], - дейді. Тәуелсіздік алған жылдардан кейін де ғалым Алаш азамат - тары - ның азаттық, ұлттық мүдде, ана тілі, әде - биет, тарих туралы жазған еңбектерін зерттеуін тоқтатқан жоқ. Өйткені, Алаш қозға - лы - сының қазақ ұлтының санасының қалыптасуына қосқан үлесі өл - шеу - сіз еді. Кейіннен саяси көзқарас өзгеріп, халық жауларын ақтау ісі барысында 30-40 жылдар кезеңі мен 50-жылдар басында орын алған репрессиялармен байланысты материалдарды қосымша зерттеу туралы СОКП ОК Саяси бюросының комиссиясын құру туралы, Заңсыз қуғын-сүргін, репрессиялар құрбандарына ескерткіш орнату туралы сияқты бірқатар қаулы-қарарлар қабылданып, нәтижесінде ақтаңдақтар ақталып, олардың мұрасын жинау, кітаптарын басып шығару сияқты ауқымды жұмыстар қолға алынғаны белгілі. Осындай ұлы істердің жүзеге асырылуына ғалым Рымғали Нұрғалидің қосқан үлесі зор болды.
Зерттеу еңбектерінде аударма мәселесіне ден қойған ғалым, оның әдебиеттегі ықпалын қарастырады. Әсіресе башқұрт әдебиетіндегі, тіліндегі Ел іші - алтын бесік, Етігің тар болса, дүниенің кеңдігінен не пайда, Көп жасаған білмес, көпті көрген білер сынды қазаққа да ортақ мақал-мәтелдерді көрсетеді. Өзегі әрқашан әлеуметтік сарынды көксейтін қазақ поэзиясындағы толғауға ұқсас башқұрттың қобайыр деп аталатын формасы жағынан ерекше жетілген жанр туралы, башқұрт әдебиетінің тарихындағы есімі ежелден мәшһүр Салауат Юлаев, Сайфи Құдаш туралы өз пікірін білдіреді. Бұл еңбекте салыстыра отырып тұжырым жасау, баға беру тәсілі қолданылған.
Айтыс өнерінің арғы шығу тегін зерделей отырып, басқа да елдердің ұқсас әдеби үрдістерімен салыстыра зерттеген М.Әуезовтің пікірі біраз дүниенінің бетін ашады. Оның: Айтыс сөздерінің молдығы мен көп жайылғандығына қарасақ, қазақ елі ақындық теңізі сияқты...Мысалы ескі француз әдебиетіндегі тенсондар, бұлардың түрі қазақ айтысына ұқсайды... Француз әдебиетіне басқа, ескі араб әдебиетінде Мұғаллакат деген өлеңдер болған, бірақ бұл нағыз айтыс емес, көбінесе өлең жарысы сияқты,- дей келіп, Қазақтағы айтыс әдебиет бөлімі болудан басқа ел тартысының бұрынғыдан келе жатқан театры сияқты көпке бірдей қызық беретін жиын сауығы болған [10,173], - деген сөзінен айтыс өнерін тектен-текке театрға теңмегендігін байқаймыз. Р.Нұрғалидің салыстыруы да осымен ұштасып жатқандай: Маска пердені пайдаланған Дель арте театрының тарихы қызық. Бұл импровизация, суырыпсалма дәстүріндегі театр. Пьессаның дайын тексті жоқ, ұлы жоба сценарий ғана бар...
Типологиялық жағынан Дель арте театры қазақ айтысына ұқсас. Қазір айтыс фольклордың бір нұсқасы ретінде ғана зерттеліп жүр. Асылы айтыс өнері ұлттық драма мен театрдың ежелгі үлгісі ретінде тексерілуі керек [4,14], -деп ғасырлар бойы халықпен бірге жасасып келе жатқан ұлы өнерді басқа жағынан қарап көреді.
Ғалымның әдеби дәстүр мен әдеби дамуға қатысты жазған монографиясы Телағыс деген атпен 1986 жылы Жазушы баспасынан жарық көрді. Бұл еңбекте әдеби дәстүр мен әдеби даму, әдеби қозғалыстың диалектикалық бірліктегі осы екі арнасы келелі әңгіменің тиегі болған. Туған әдебиетіміздің қадау-қадау үлгілерін сыншылдық терең талғам-таныммен талдай отырып автор, әдебиеттің әлемдік өнер қазынасынан үлгі, нәр ала отырып, ұлттық құнарда өсіп, өркен жаюы, дәстүр жалғастығы турасында М.Әуезов, С.Мұқанов, С.Бегалин, Ғ.Мүсірепов, І.Есенберлин тағы да басқа сияқты әдебиетіміздің көрнекті тұлғалары хақында қызғылықты, байыпты толғамдар ұсынады.
Әдеби дәстүр мен әдеби даму мәселесіне арналған ғалымның көзқарасы мен тұтас зерттеулері әдебиеттің әр саласынан хабар береді. Алғысөзде - ақ әр халықтың әдеби дәстүрін ұзақ ғасырлар бойы дамып, байып отыратын рухани иігілігі ретінде қарайды. Қай дәуірдегі болмасын табанды қаламгерлер үйрену, үлгі алу, тәжрибе жинақтау кезеңдерінен өтеді, жүйелі дәстүрді игеру арқылы жаңашылдық алып келетінін айтады. Ғалым дәстүр мен жаңашылдық бірлігін қарастырғанда Карл Маркстің: Тарих дегеніміз жеке буын-ұрпақтардың бірінен кейін бірінің ауысып жатуы ғана, олардың әрқайсысы өздерінің алдындағы буыннан берілген материалдарды, капиталдарды, өндіргіш күштерді пайдаланады, сол себептен жаңа ұрпақ бір жағынан, мүлде өзгерген жағдайларда бұрынғыны жалғастырады, ал екінші жағынан ескі жәйттерді жаңа әркеттермен өзгертеді [4,5], - деген принципін ұстану шарт дейді. Дәстүр дегеніміз өте кең ұғымды қамтиды. Олар ұзақ уақыт өмір сүру арқылы өзіне тән өзгешеліктерді қалыптастырады, тұрақтандыра түседі, соның нәтижесінде дәстүр дәрежесіне түседі. Дәстүр жалғастығы, дәстүрдің өміршеңдігі туралы белгілі ғалым С.Негимов өз пікірін былай келтірген еді: Көркемдік дәстүр, көркемдік-эстетикалық сана өнердің құбылысы ретінде көрінеді. Бұл көне әдеби мектептермен, ағымдармен, бағыттармен және қазіргі көркемдік өлшемдермен арқаулас құбылыс.
Дәстүр қуаты айрықша тегеурінді. Себебі, оның өткенінің көркемдік тәжірибе сабақтарын бүгінгілерге жеткізуге мүмкіндігі шексіз мол [11,106].
Дәстүр жалғастығы жайында Н.Келімбетов: Тарихи жалғастық - қоғам дамуының объективті заңдылығы екені мәлім. Мұндай жалғастықтың өзі қоғамда қалыптасқан белгілі бір дәстүрге негізделеді. Дәстүр дегеніміз бір ұрпақтан келесі ұрпаққа ұдайы ауысып отыратын тарихи тұрғыдан қалыптасқан әлеуметтік нормалар мен іс-әрекеттердің рухани негізі [12,130], - ретінде айрықша назар аударған болатын.
Революциялық төңкерістер дәуірінде шиеленіскен ескі мен жаңаның күресін, дәстүр атаулыны мансұқ етпек болған әр түрлі әдеби ағым өкілдерінің тығыраққа тірелгенін сөз қылған ғалымның бұрынғы әдеби мұраға мұрын шүйіре қарайтын, солақай эксперименттерді мүлдем қабылдамайтын Лениннің принциптеріне бүйрегі бұрғаны көрініп тұр. Және әрі қарай неміс философы Осфольд Шпенглер мен ағылшын социологы Арнольд Тойнбидің өз еңбектерінде тығырық шеңбер цивилизациялар теориясының негізін салғанын айтып, олардың тектес, нәсілдес елдер мәдениетінің дамуы өз шеңберінде ғана туып, өсіп құлдырап, өзге мәдениеттерге ықпал жасай алмайтынын айтып, тіпті әр түрлі мәдениеттер қиысқан күнде де дамыған мәдениет кенже мәдениетті жұтып қояды, ассимиляция жасайды деген пікірлерін нәсілшілдік деп бағалайды. Үздік үлгілерден үйрену туралы кезінде М.Әуезов те Мағжан Жұмабаев, Ахмет Байтұрсынов, Сұлтанмахмұт Торайғыровтарда орыс ақындарына еліктегіштік бар дей келе, еліктегіштің ақындық жолында мін еместігін айтқан. Пушкин мен Лермонтов да өлеңінің көбінде Байронға еліктеген, бірақ еліктеумен олардың ақындық дәрежесі кеміген жоқ, қайта орыста оларға жеткен әлі ақын жоқ ден санайтын. Осы орайда Р.Нұрғали да біріншіден еліктеу арқылы адам өзі үшін жаңа дүние ашса, екіншіден рухани жағынан тәрбиеленеді деген қорытындыға келеді [4, 12].
Ғалым бұл еңбегінде әдебиеттану ғылымының тарихындағы белгілі мектептер мен үлкен ағымдар: филологиялық мектеп, эстетикалық догматизм мектебі, биографизм мектебі, мәдени-тарихи мектеп, тарихи-салыстыру мектебі яки компаративизм ағымы, психологиялық мектеп, психоаналитикалық мектеп, яки фрейдизм, формализм мектебі, социологиялық мектебіне анықтама беріп, оның өкілдері жөнінде, ұстанған бағыттарының дұрыс, бұрыстығын қазіргі әдебиеттану ғылымы тұрғысынан саралайды. Әсіресе социологим мектебін екінші сөзбен дөрекі социологизм деген атау тағып, іргесі жаңа қаланып келе жатқан қазақ әдебиеттану ғылымына, Қаралы сұлу, Қараш -қараш, Қыр суреттері, Қилы заман сынды туындыларға сол мектептің салқыны тиді деп санайды.
Қазақ өнері туралы ғылымның тарихын сөз еткенде алғашқы сөзді Шығыстың Аристотелі атанған Фарабиге бұрады. Мәнін әлі күнге жоймаған данышпанның еңбектерінен кейінгі ғасырды ғалым қазақ тарихындағы шөл ғасыр деп атауы, сол кезеңдердегі әдебиет, өнер туралы зерттеген әртүрлі елдер ғалымдарының пікірлерінің бір жүйеге келтіріп, зерттелмеуінен шыққан ой еді. Одан кейін қазақ аспанында жұлдыз боп аққан Шоқан, қазақ даласына отаршылдықпен қоса келген қағазға басылған сөз, кітап, алғашқы қазақ газеттері мен журналы, әдебиеттану ғылымының негізін қалауда мол еңбек сіңірген Сәкен Сейфуллин, абайтанудың ғылыми негізін салған Мұхтар Әуезов туралы өз ойларын ортаға салады. Одақ көлемінде аты мәшһүр, еңбектерінде қазақ әдебиетінің әр қырлы қаламгерлерінің туындыларын идеялық-көркемдік, шеберлік жағынан талданып, эстетикалық сарапқа салған Мұхамеджан Қаратаевтың қазақ әдеби сыны мен әдебиеттану ғылымындағы сіңірген еңбегін бағалайды.
Келесі сөз ұстазы Бейсенбай Кенжебаевқа ауысады. Ғалым балалар үйінде жүрген жерінен Ғани Мұратбаевтың қолдауымен оқып, білім алып, ұлы ғалым, ұстаз дәрежесіне көтерілген білімді, ойшыл ғалымның сыншылық, аудармашылық еңбек жолын, күрделі, ірі көлемдегі зерттеулерінің жазылуы мен мазмұны турасында біраз мәлімет береді.
Қай ғалым туралы сөз қозғаса да, Р.Нұрғали бейне бір энциклопедия секілді оның өмірінің бастапқы кезеңінен бастап ақпарат береді. Темірғали Нұртазиннің өмірлік жолы, ғылымдағы жолын саралауда бала күннен өнерге, өлең, жыр, әңгіме, хикаяға құмар өскен зерттеушінің білім жолы мен ғылымда өсу жолын, творчествосына әсер еткен ауыр кезеңдерді, журналистикадан бастаған алғашқы қадамын бәрін-бәрін қалың оқырман алдына жайып салады. Нұртазиннің Абай жолы эпопеясының бірінші кітабын Анна Никольскаямен бірігіп орыс тіліне аударған еңбегін, айтыс жанрының табиғаты жайлы жазған ғылыми еңбегін атап өтеді. Зерттеушінің Сәбит Мұқановтың зерттеу саласында тындырған еңбегін, зерттеу монографиясынан ғылыми дәлдік, фактілердің молдығын, эстетикалық талғампаздығын көріп жоғары бағалайды. Жазушы және өмір зерттеуі бойынша филология ғылымдарының докторы дәрежесін алып, проза жанрында талай очерктер тудырған Нұртазинге қазақ документі прозасына үлкес қосқан, өз қолтаңбасы бар очеркист [4, 61], - деп баға береді.
Зерттеушінің нысанасына түскен әдеби зерттеулерінде сөз өнерінің көкейкесті мәселелерін, әдеби үрдіс пен әдебиеттер байланысын жан-жақты қарастырған сыншы, жазушы, әдебиет зерттеушісі Айқын Нұрқатовты Р.Нұрғали қазақ сынының профессионалдық дәрежесін көтеруге күш жұмсаған бірден бір қаламгер ретінде оның Идея және образ кітабын, Абай дәстүрлері туралы еңбегін былай қойғанда, М.Әуезов жайлы мақала-зерттеулерінің, Шоқан Уәлихановтың өмірі мен еңбегіне арналған Ғасыр перзенті, Дәуір және суреткер, Балалар прозасы жайында атты мақалаларына жоғары баға береді.
Ғалым Мұхтар Әуезовтің қолға алуымен басталып, ғалымдарымыз бен сыншыларымыз үлкен үлес қосып, қажырлы еңбек еткен қазақ әдебиетінің тарихын ғылыми тұрғыдан зерттеп, баяндаған алты томдық кітаппен толық танысып, алғашқы екі кітапты жілік-жілігіне дейін талдап береді.
Жарқ етіп жанып, тез сөнген қаламгерлер Баймағамбет Ізтөлин, Шолпан Иманбаевалардың әдебиет тарихындағы ізі бұрыннан белгілі болса, Мәжит Дәулетбаев, Ғаббас Тоғжанов, Жұмат Шанин, Елжас Бекенов, Жиенғали Тілепбергенов сынды жиырмасыншы жылдар әдебиетіндегі шоқтықты тұлғалар шығармашылығы тұңғыш рет жүйелі баяндалғанын айтады.
Ғылыми еңбекте жаңсақ байламдар, орынсыз топшылаулар, орашолақ сөйлемдердің жиі кездесетінін ғалым анық аңғарған. Оған мынадай мысалдар келтіреді: Ал түбі өсетін өренге айналар ақын алғашқы шақтағы жылт еткен шоқтарын кем-кемдеп үрлей береді де, ұзамай өз ошағынан маздап көрінер отқа айналдырады" (І кітап, 387). Не түсіндіңіз? С.Жүнісовтің Жапандағы жалғыз үй атты романының да композициялық бітімінде жаңаша көркемдік жүрістер бар (ІІ кітап, 108). Көркемдік жүрістер? Терең зерттеген, Үлкен суреткер, Үлкен шабытпен жазылған үлкен табыс, Көрнекті шығарма, Көшті жетектеген, Алтын қорына қосылған деп келетін сөздерді орынсыз, бей-берекет, жауапсыз қолдану [4, 75], - деп қатаң сынға алады.
Монографиясында ғалым текстология мәселесіне де соқпай өтпейді. Абайдың өлеңінің кейбір басылымдарда:
Шортанбай, Дулат пенен Бұқар жырау,
Өлеңі бірі - жамау, бірі құрау, -делінсе, енді кейде:
Өлеңі бәрі - жамау, бәрі - құрау, - деп басылып жүргенін айтып осыған орай: Бір әріп өзгерді! Бір-ақ әріп! Содан келіп мүлде басқа мағына шығып тұр. Соңғы редакцияға бақсақ, өзінен бұрынғы аруақты ақындардың барлығына Абай топырақ шашқан секілді. Рас, Мүрсейіт қолжазбалары - бүгінде Абай шығармаларының текстологиясын қарастырғанда ден қояр, сеніп жүгінер бірден-бір құжат. Бірақ көшіруде ол қате жіберуді мүмкін емес пе екен? Оның үстіне араб графикасында А мен І-ні шатастыру оп-оңай. Басты тиянақ - мағынаға назар аударыңыз. Егер бәрі жамау, бәрі құрау десек, кемшілігі әр жерінде емес, бәр жерінде болу керек. Ендеше, бірі деген сөзді қалдыру дұрыс [4,76], -деген тұжырымын ортаға салады. Осы алуандас пікірді А.Нұрқатов та айтады деп ескертіп өтеді. Әрі қарай сөз тиегін Мұхтар Әуезовтің он екі томдығына қарай бұрады. Ғалым бұл еңбектерде жазушының шығармаларының жанрлық және хронологиялық тәртіппен берілгенін айтады. Сонымен қатар жоғарыда өзіміз айтып кеткен Қилы заман қандай шығарма? деген мақаласын да келтіре кеткен. Осы көп томдықты шығару барысында кеткен олқылықтарды байқап, өзінің ұсыныстарын да білдірген. Текстологиядан кеткен қателіктерді де мысалға келтіреді. Р.Нұрғали көрінеу мақтамай, турасын айтып, байыбына барып сынға алады, яғни оның көздегені өзі айтқандай байсалды жоғары эстетикалық талғам еді.
Бұл еңбектегі көз алмай оқуға себеп болатын тағы бір бөлімі Әдеби тұлға деп аталады. Әдебиеттің әр саласында қызмет атқарған, түрлі жағдайда кездесіп пікірлескен, сапарлас болып әңгімесін естіген, шәкірт болып дәріс алған, творчествосы ғылыми обьектісіне айналған жеке тұлғалар өмірінен үзік сырлар шертілетін бұл тарауда танымдық дерек, өнегелік сипат, эстетикалық әсер мол. Ғалымның эсселер циклінің тақырыптық тынысы ғана емес, жазылу жосығы да өзгеше. Есейген адам естелікшіл келеді дейтін белгілі қағида жоқ. Эссеист ретінде құрғақ баяндау мен ойға оралған оқиғалар тізбегін қуалау да жоққа тән. Бейне бір көркем шығарма оқып отырғандай әсер қалдыруды мақсат тұтқандықтан да болған оқиға негізінде оқырманын ойлантады және толғантады [7,100]. Алғашқы эссені керемет дарын иесі Әуезовтен бастайды. Кішкентайынан көшпелі өмірдің барлық қызығын көрумен қоса, ертегі - жырды, аңыз-әңгімені зердесіне түгел құйып өскен, тоғыз жасынан бастап қалада өсіп, білім алған жазушының үлкен жазушылық жолға түсіп, әңгіме, повесть, роман жазудағы сан қырлы ерекшеліктерін, драматургия жанрындағы шоқтығы биік еңбектерінің құндылықтарын көсіле жырлайды. Әрі қарай зерттеуші, ғалым Серік Қирабаевтың ғылымдағы жолын, еңбектерін, Лорка, Луконин, Гочарды қазақша сөйлеткен дарынды аудармашы, публицист, ақын Қабдыкәрім Ыдырысовтың шығармашылығын, ғалымның өз сөзімен айтқанда поэзия, драматургия, әдебиеттану жанрларында өнімді,сапалы еңбек еткен терең тамырлы, құнарлы талант Әбділда Тәжібаев туралы, еліміздің ғасырлар бойы ауызша тараған әңгіме аңыздарын, айтыс өлеңдерін, шешендік толғауларын жатқа білетін ескінің көзі, этнограф, әрі тарихы Сапарғали Бегалин туралы жылы естеліктерін, халық әдебиетінің білгірі, ескі шежіре Шәкір Әбенов жайында, қазақ музыкасын зерттеуші көрнекті ғалым, әйгілі композитор Ахмет Жұбанов, жазушы Ғабит Мүсірепов туралы естеліктерін, ғылымға қатысты өмірінің әр кезінде жолыққан жақсы ағалары туралы жылы сөздерін аямай жазады.
Көркем шығарманың құбылмалы сырын, эстетикалық сипатын, өнер гармониясын, сезімтал жүрек жылуына, қатал талап сарабына салу қасиет болса, күрделі әдеби құбылыстың барыс-бағдарын, жеміс-жетістігін, кем-кетігін байқап, даму үрдісін кең арнаға жайып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің өзектілігі. Қазақ әдебиеті өткен ғасырдың басында аз уақыт ішінде дамып, кемелденіп, өнерге тән жанрлық салаларды тудырып, өркениетті елдерге тән жанрлық формаларды қалыптастырған болатын. Соның бірі - қазақ драматургиясы. Академик Рымғали Нұрғали: Егер әлем драматургиясы сан ғасырмен есептелетін ұлан-ғайыр жолдан өтсе, қазақ драматургиясының тарихы әлі ғасырға да жеткен жоқ. Соған қарамастан, қоғамымыздың әлеуметтік-экономикалық тарихи-мәдени қауырт өрлеп дамуы, халықтың мыңдаған жылдық дәстүрі бар фольклоры, кәделі өнері, бай әдебиеті жаһан мәдениетіндегі дәстүрлермен қауыша келіп, қазақтың жаңа сапалы өнерін - драматургия мен театрды өмірге әкелді [1,7], - дейді. Қазақ драматургиясыныңшапшаң дамып, қалыптасуына бірінші себеп, ұлы драматургтеріміздің ұлттық драма жанрын әлемдік үлгідегі туындылардың деңгейіне көтере алған шығармашылық ауқымы мен шеберлігі, көркемдік қуаты болса, екіншіден драматургия ғылым саласының туып, қалыптасып, шарықтап дамуына үлес қосқан бірқатар айтулы ғалымдардың еңбегі, олардың салған жаңа арнасы. Драматургия туралы арнаулы еңбектерден С.Ордалиевтің Қазақ драматургиясының очеркі (1964), Р.Рустембекованың Қазақ совет комедиясы (1975), Е.Жақыповтың Дастаннан драмаға (1979), Ә.Тәжібаевтың Қазақ драмасының дамуы мен қалыптасуы (1971), Н.Ғабдулиннің Ғ.Мүсірепов - драматург (1982) зерттеулерін атап өтуге болады. Ал қазақтың драма өнері туралы сүбелі еңбектерімен, өзіндік теориялық ойларымен, пайымдауларымен ұлттық әдебиеттану ғылымында, оның ішінде драматургия ғылым саласында ұлы мұра қалдырған бірегей ғалым Рымғали Нұрғалидің салған дара жолы, еңбегі өз алдына өлшеусіз дүние.
Кез-келген ұлттың бүгінгі өркениеттегі даму процесі оның өткен тарихынан, рухани болмыс-бітімінен бастау алады. Алдыңғы ұрпақ жасаған рухани мәдениетті оған жалғас келген екінші ұрпақ берік иеленіп, мұраланып отыруы табиғи заңдылық, ал бұл мұралардың зерттелуі, насихатталуы, өз жағдайында жетілдіре, дамыта отырып пайдалануы екінші ұрпақтың келер ұрпақ алдындағы міндетті борышын өтеуі [2,15], - дейді әдебиетші ғалым Қ.Өмірәлиев. Келер ұрпақ алдындағы міндетті борышын өтеген ғалым, көп жылғы ізденістерінің арқасында іргелі зерттеу, қазақ драматургиясының төркіні, түрлері мен көркемдігін жан-жақты саралап шықты. Р.Нұрғали ізденісінің негізгі нысаны - қазақ драматургиясының жанрларын жүйелі түрде зерттеу, идеялық-эстетикалық ерекшеліктерді айқындау, қазіргі жанрлық дамудың тенденцияларын ашып көрсету. Ғалым бұл туралы өз еңбегінде: Бұл мәселелерді тексеру, біздің ойымызша, бүгінгі әдеби-көркем процесс диалектикасына бойлап енуге, ұлттық және интернационалдық дәстүрлердің арақатынасын көрсетуге, белгілі кезеңдердегі әдеби даму заңдылықтарын ашуға мүмкіндік берсе керек. Мұның үстіне қазақ драматургиясының дамуындағы қалыптасқан дәстүрлер мен тұрақты байланыстарды анықтау, олқылықтар мен кемшіліктерді көрсету келешек өрістерді болжауға жағдай жасары сөзсіз [1,6], - деп жазады. Оның өз зерттеулерінде Д.С.Лихачев еңбегінде көрсеткен талаптарды ерекше ескеруге тырысып, оның: Әдеби дамудың әр кезеңінде жанрлар түрлі өзгермелі факторлардың әсерінен қалыптасып, сан алуан қасиеттерге ие болғандықтан, әдебиет тарихы алдында ерекше міндеттер туады: жанрларды ғана емес, жанрлық саралауды тудыратын принциптерді зерттеу керек, жеке жанрларды, олардың тарихын ғана емес, әр дәуірдегі жанрлар жүйесін зерттеу керек [1,7], - деген пікірін еңбектерінде басты назарға қойғаны байқалады. Ғалым қазақ әдебиеттану ғылымында тұңғыш рет ұлттық драматургиямызды жанрлық тұрғыда зерттеп, оны Комедия, Трагедия, Драма деп жіктеген. Үлкен үш жанрдың әрқайсысына ғылыми анықтама беріп, олардың жанрлық ерекшеліктері мен ортақ сипаттарын ашқан. Сонымен бірге тұңғыш рет ұлттық әдебиеттің материалдарына, тарихына, даму процесіне, тақырыптық-идеялық нысанына және тағы да бірқатар ерекшеліктеріне қарап үш жанрдың әрқайсысын іштей бірнеше салаға бөлді. Өзіндік белгілерін анықтап, ғылыми тұрғыдан теориялық тұжырымдар жасады.
Драмалық шығармалардың идеялық-эстетикалық байлығын, танымдық әрі тағылымдық, символикалық-реалистік сипаттарын, ұлттық және интернационалистік дәстүр бірлігін, көркемдік сапасы мен сөз саптау ерекшеліктерін, мәдени-рухани өміріміздегі орнын жан-жақты зерттейді.
Зерттеушінің қазақ драматургиясының жанрлық ерекшеліктерін, жанр тудыратын элементтері туралы саралап, типологиялық жинақтаулар жасап, біраз көркемдік ізденістер ашып, біршама еңбектерге теориялық-әдістемелік негіз болған, әдебиеттану ғылымында мойындалған ғылыми тұжырымдары зерттеу еңбегіміздің өзектілігі болып табылады.
Академик Рымғали Нұрғали драматургия саласында күрделі әрі іргелі зерттеулер жүргізе жүріп, әдеби сын мәселесімен де айналысқан. Әсіресе қаламгерлердің жаңа шыққан туындылары жөнінде рецензия жазып, авторлардың шығармашылық портретін жасап отырды. Өз кезегіндегі әдебиеттің даму барысын назарға алып, болжап, талай эссе-мақала, сұхбаттар жариялап отырған. Көркем шығармаларды талдау барысында тамсанбайық - талдайық, мақтамайық - байыбына баралық деген эстетикалық талапты басты принциптерінің бірі етіп ұстанған ғалым, көркем шығарманы талдаудағы методологиялық кенжелікті, эстетикалық, аналитикалық талдаулардың тапшылығын айта отырып, әдебиеттану мен сынның теориялық талдау дәрежесін көтеру жөнінде маңызды тұжырымдар жасайды.
Академик Рымғали Нұрғали алғашқылардың бірі болып алашшыл жазушылардың өмірі мен шығармашылығы жөнінде көлемді ғылыми мақалалар жазды. Оның Әлихан Бөкейханға арналған Қазақты ақ жолға саламыз десек, Ахмет Байтұрсыновқа арналған Қаз едік қатар ұшып қаңқылдаған, Міржақып Дулатовқа арналған Мен біткен ойпаң жерге аласа ағаш, Жүсіпбек Аймауытовқа арналған Ой, кер заман, кер заман, Мағжан Жұмабаевқа арналған Сүй, жан сәулем, тағы да сүй, тағы да зерттеулері тереңдігімен, ғылыми жаңалығымен ерекшеленетін еңбектер. Ендеше ғалымның әдебиеттану ғылымының өзге де салаларындағы құнды ой-пікірлері, дәлел, дәйектері, классикалық деңгейге көтерілген зерттеулері де өзекті
Зерттеу нысаны. Академик Р.Нұрғалидің ұлттық дрaматургия ғылым саласын зерттеудегі ғылыми тұжырымдaры, әсіресе дрaмaтypгияның тaрихы, теориясы, поэтикaсы, жанрлық жүйесі туpaлы еңбектері. Ғалымның әдебиеттанушы ретіндегі ұлттық әдебиеттану ғылымының басқа да салаларындағы зерттеулері мен көркем әдебиеттері.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Ғылыми жұмыстың мақсаты ғалымның дрaматургия ғылымы саласын зерттеудегі теориялық-әдістемелік тұжырымдaрының, әдебиеттану ғылымының басқа да салаларындағы зерттеулерінің ғылыми маңызын, оның ғылыми зерттеу стилінің ерекшеліктерін анықтау. Осы негізгі мақсаттарға орай алдымызға төмендегідей міндеттер қойдық:
oo Р.Нұрғалидің ұлттық драматургия ғылымын зерттеудегі қосқан үлесін, жаңашылдық сипатын саралау;
oo Р.Нұрғалидің М.Әуезов драматургиясын, оның көркемдік жүйесін талдауда қолданған бағалау принциптерін анықтау;
oo сталиндік репрессияның құрбанына айналған Ж.Шаниннің және басқа да авторлардың шығармашылығын зерттеудегі ғалымның азаматтық позициясын, бағалы үлесін жан-жақты ашып көрсету;
oo ғалымның мәтінді талдауда қолданған зерттеу әдістері мен тәсілдерін бағамдау;
oo қаламгердің көркем әдебиеттегі сүбелі туындылары мен басқа да зерттеу еңбектерін, әдеби мұраларын саралау.
Диссертациялық жұмыстың зерттеу әдіс-тәсілдері. Зерттеу жұмысында ғылыми пікірлерді жүйелеу, жинақтау, салыстыру, әдеби талдау, мәтінмен жұмыс, түсіндірмелі әдістер қолданылады.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Драматургия ғылымы саласына қатысты пікірлері бар Аристотель, М.Әуезовтің, А.Байтұрсыновтың теориялық зерттеулері, Р.Нұрғалидің Драма өнері, Айдын. Қазақ драматургиясының жанр жүйесі, Телағыс. Әдеби дәстүр мен әдеби даму, Өнердің эстетикалық нысанасы, Өнер алды - қызыл тіл, Талант тағдыры, Ә.Тәжібаевтың Қазақ драматургиясының дамуы мен қалыптасуы, С.Ордалиевтің Қазақ драматургиясының очеркі, Р.Рустембекованың Қазақ совет комедиясы, Е.Жақыповтың Дастаннан драмаға, А.Аникст Теория драмы в России от Пушкина до Чехова т.б. ғалымдардың еңбектері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
oo әлем әдебиетінде драма өнерінің қалыптасып, дамуына байланысты ғылыми мәліметтердің маңызы ашылады;
oo қазақ әдебиетінде драматургия ғылымының негізін салған зерттеушілердің ғылыми пікірлері жаңа көзқарас тұрғысынан жүйеленеді;
oo Р.Нұрғалидің ұлттық драматургияның теориясы мен тарихын зерттеудегі ғылыми-әдістемелік маңызы мен тұжырымдары талданып, сараланады;
oo Р.Нұрғалидің драмалық шығармаларға байланысты тақырыптық-сюжеттік, көркемдік-стильдік талдаулары өзге ғалымдардың талдауларымен салыстырмалы түрде алып қаралады;
oo академик Р.Нұрғалидің әдебиеттану ғылымына қосқан елеулі үлесі, ғылыми айналымға енгізген жаңалықтары сараланып, бір жүйеге келтіріледі;
Зерттеу жұмысының құрылымы. Кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Р.НҰРҒАЛИ - ӘДЕБИЕТТАНУШЫ
1.1 Зерттеулері
Академик Рымғали Нұрғали - әдебиеттану ғылымының көрнекті өкілдері З.Ахметов, С.Қирабаев, З.Қабдоловтардан бастап, одан кейінгі А.Қыраубаева, Ж.Дәдебаев, Ш.Ибраевтарға жалғанып жатқан ғылым атты даңғыл жолдың алтын көпіріндей болған белгілі тұлға, жазушы, ғалым, қоғам қайраткері, ҚР Ұлттық ғылым академиясының академигі. Ол 1940 жылы 1 маусымда Семей облысының Абыралы ауданы Қайнар селосында туған. Шұбартау ауданының Баршатас селосындағы орта мектепті медальмен бітірген болашақ ғалым 1958-1963 жылдары аралығында Қазақ мемлекеттік университеті филология факультетінің алдымен қазақ тілі мен әдебиеті (2 курс), артынан журналистика бөліміне ауысып, бітіріп шығады. Әлемдегі кез келген құбылыстың тууы, өркендеп, дамуы, қалыптасуы болатынын ескерсек, қазақтың даңғайыр әдебиетші ғалымы Р.Нұрғалидің зерттеуші ретіндегі алғашқы қадамы ХХ ғасырдың орта тұсынан басталған еді. Ғылым жолына бүкіл саналы ғұмырын бағыштауға бел байлаған адамның алғашқы дүниелерінен-ақ оның ізденгіштік қырларын, шеберлік сипаттарын, стильдік кескін-келбетінің алғашқы сұлбасын үлкен ғалымдар сол кезде-ақ байқаған. Сол қарқынымен ғылымның тереңіне бойлаған ғалым өмірінің соңына дейін әдебиеттану ғылымына, қазақ халқының мәдениетіне және ұстаздық жолда талмай, тоқтамай еңбек етті.
Оның шығармашылығында өнердегі ұлттық рух басты орында тұрады. Осы дүниетаным мен көзқарастың өзге мақсаттардан жоғары тұруында ұстазы Б.Кенжебаевтың да үлесі көп болған. Жас шәкіртінің бойынан ерекше қасиетті байқаған ұстаз, С.Шәріпов шығармашылығы туралы жазуға кеңес беріп, оның шығармасын жинатып, мақала, ғылыми-зерттеу жазғызған.
Сөйтіп, ғалым ғылыми жолын 1960 жылдары Алматыда өткен Орта Азия және Қазақстан студенттерінің ғылыми конференциясында Иран тақырыбы қазақ әдебиетінде. Сабыр Шарипов, 1962 жылы Қазан университетінде өткен бүкілодақтық студенттердің ғылыми конференциясында Қазақ-татар әдеби байланыстары тарихынан, Ғ.Ибраһимовтың Қазақ қызы романы тақырыптарында баяндама жасайды. Ұстазы Бейсенбай Кенжебаевпен бірігіп Сабыр Шарипов. Өмірі мен творчествосы (1961) атты кітаптың авторы болуы оның энциклопедиялық біліммен қaрулaнғaн мықты ғaлым ретінде ғылымның биік тұғырынa көтерілуіне жол aшып, сол ғылыми жолындa қaзaқ әдебиетінің тaрихына, теориясынa, жеке жaнрлық және тaғы бaсқа мaңызды мәселелері мен ұлттық әдебиетіміздің дaрa тұлғaлaрының шығaрмашылығынa aрнaлғaн моногрaфия, сын, зерттеулер, іргелі ғылыми еңбектер, публицистикaлық және прозaлық туындылaрды жaрыққa шығaруымен жaлғасып жатты.
Ғалымның әр жылдардағы еңбек жолы, атқарған қызметтері оның ғылымдағы, көркем әдебиеттегі шығармашылығына әсер етпей қоймады. Қандай қызмет атқарса да оның нәтижесі үнемі баспа бетін жарық көріп отырды. Р.Нұрғали еңбек жолын 1962-1965 жылдары Республикалық Лениншіл жас газетінің қызметкері, Тың өлкесіндегі тілші болып бастаған еді. Бұл туралы белгілі ғалым Қоғабай Сәрсекеев ғалым туралы естелігінде былай деп жазады: Соңғы курстерге таман озық мінезді Рымғали газет-жорнал беттерінде мақалаларымен көрінді. Жазу-сызуына тың екпін бар, мақала, очерк, сыни материалдары тосын басталып, тосын аяқталады. Оқып жүріп-ақ Лениншіл жасқа орналасты. Лениншіл жас - Рымғалидың қолы болды. Стилі жастар басылымына оң келді, содан құлаш-құлаш материалдарды төпеді-ай келіп. Етектей-етектей мақалалары жиі шығады. Бірде очерк, бірде новелла, бірде суреттеме. Өстіп жүріп ол әдеби сынға көшті, өнер тақырыбына ауысты [3,19]. Ғалымның әдеби сынға келуі, өз тұсындағы әдеби мәселелерге араласуы, әсіресе драматургия саласындағы сыни еңбектері әдебиеттану ғылымында өзінше бір төбе. Аспирантураны аяқтаған соң ғалым Қазақстан жазушылар Одағы басқармасының сын секциясының меңгерушісі болып қызмет атқарады. Ғалымның атқарған қызметі мен ғылыми зерттеу еңбектерінің үнемі байланысып жататынын осыдан көреміз. Әр кезде әдеби құбылыстарды талдап, талғап отырған сыншы өзі айтқандай шығарманың көркемдік ерекшеліктерін, формасын талдаумен емес, ең алдымен туындыға негіз болған өмірлік материалдарды саралап, оның көркемдігін ашты. Оның күрескерлік қасиетін көрсететін сондай зерттеулерінің алғашқысы болып 1967 жылы Қазақ әдебиеті газетінде Қилы заман қандай туынды? деген мақаласы жарияланды. Кейіннен бұл мақаласы Сырлы сөз атты әдеби сын, зерттеу еңбегіне енді. Алдымен бұл мақаланы жазбас бұрын шығарманы жазушы Сапарғали Бегалиннен сұрап жүріп оқығанын айта келе: Кітапты оқып шығуым тез болғанмен, ол туралы мақала жазу оңайға түскен жоқ. Дүниетаным мен шығармашылық диалектикасы, өмірлік шындық пен көркем шындық бірлігі әдеби бейненің байлығы. Қазақстанның Ресейге отар болуының зардаптары - осы орайда көптеген зерттеу еңбектер оқып, іздену қажет болды. Мұхтар Әуезов музейінде сақталған кейбір биографиялық материалдар автордың белгілі хаты (1932ж.) қандай жағдайда жазылғандығы туралы қосымша деректер берді. Сөйтіп 25 бет мақала жазуға бірнеше ай уақыт кетті [4, 247], - дейді. Мақалада автор Орта Азия мен Қазақстан халықтары әдебиетінде көптеген прозалық, поэзиялық, драмалық шығармалар тудырған 1916 жылдың дүрбелеңі Әуезовтің шығармашылығына Түнгі сарын, Қилы заманды алып келгенін айтады. Бұл туындының Әуезовтің шығармашылық жолының басында жазылса да, сюжетінің, оқиғаларының, кейіпкерлер жүйесінің күрделігі бойынша аса талантты жазылғанына баға берілген болатын. Ғалымның бұл туындыны ғалым жазушының жиырмасыншы жылдарда жазған публицистикалық мақалаларынан, пьесаларынан, әңгімелерінен жырып алып қарамауының себебін мынадан көруге болады. Қилы заман кезінде үлкен дау-дамайдың объектісі болғанын айта кеткен жөн. Ғалымның айтпақ ойы да сол. Яғни, шығарманы бағалағанда Әуезов дүниетанымының қалыптасу кезеңіндегі олқылықтармен байланыстырған, творчествосының алғашқы жылдарындағы кейбір ақауларды ескереді. Әуезов творчествосының алғашқы дәуірі марксистік-лениндік эстетика тұрғысынан байсалды сараламаудың салдарынан шығарма социологизм шоқпарының астында қалды деген ғалым 1928 жылы жарияланған шығармаға баспа атынан жазылған алғысөзде шығармадан туатын объективті идеяны ескермей, әйтеуір революциядан бұрынғы өмір суреттеледі деген саяси айыппен келіспейтінін байқатады. Осындай пікіріне ұлы жазушы Ғабит Мүсіреповтің айтқан жауабын ғалым өзінің кейінгі еңбектерінде мынадай естеліктер келтіреді: Бар болғаны отыз-ақ жаста. Соншалықты ауыр да терең, күрделі де қиын тақырыпқа қаймықпай барып, орасан көркем туынды жасаған. Ресми қызметте отырған кісіге, әсіресе ол кезде қоңырауы бар адамның шығармасы туралы ағынан жарылып пікір айтуға болмайды, мақтау жағынан сақтық қажет. Әсіресе қызыл көз пәленің бірі байбалам салып, аттандап шыға келсе, біреуге жақсылық істемек түгіл, өз басыңды қорғай алмай қаласың. Содан анау алғы сөзді ойлап таптық, - деп барып Ғабең маған сұстана қарады. - Сен мақалаңда қадала сынап отырған сол "алғы сөз" болмаса, ол кезде Қилы заманның басылу-басылмауы екі талай. Дүние төңкеріліп түсіп, астан-кестен болып кеткен аласапыран уақыттың мінезі де шатақ, асау [4,251]. Әрі қарай ғалым жазушының шығарманы жазу тарихына қатысты зерттеулерін, пікірлерін білдіреді. Шығармаға арқау болған оқиға 1916 жылғы Жетісу Албандарының көтерілісі оқиғасы екені белгілі. Жазушының ірі туындыларды тудыруда қолданатын принциптерін жақсы білетін ғалым, қазақ фольклоры нұсқаларын жинау мақсатында Жетісуға әдейілеп келген Ленинград университетінің студенті жас Мұхтар көтерілісті көзімен көрген адамдармен кездесіп, тілдесіп Қилы заманға арқау еткен материалдарын осы сапарларында алуы мүмкін деген болжам жасайды. Әуезов секілді ұлы суреткердің өмірі мен шығармашылығын терең зерттеген ғалым үшін бұлай топшылауының себебі қисынды еді. Академик Рымғали Нұрғали Әуезов туралы қай зерттеулерінде болмасын оның шығармашылығын батыл зерделеп, орынсыз қатал сындардан арашалап алып шығып жүрсе де, жазушының шығармаларынан көрген кейбір олқылықтарға көз жұмып қарамайды. Жазушының тіл шеберлігін, керемет суреттеулерін жоғары бағалап, аспандатып келеді де, шығармадағы өмірлік материалды саралауға келгенде өз ойын ашық, еркін ортаға тастай салады. Сын пікірлердің артық-кем айтылуы - қайталанып отыратын құбылыс екені белгілі болса да ғалым ірі шығармаларды ұлы жазушыны биіктігіне қарап көрінеу асыра мақтай салудан аулақ. Кез келген артықшылықтарын да кемшіліктерін де жеріне жеткізіп айту, дәл, оң баға беру ғалымның ғылымға адалдығы. Ол Қилы заманды көтерген мәселелерінің күрделілігіне, өмірлік материалдарының салмақтылығына, сюжеттік мол тармақтылығына, характерлер кесектігіне қарап жалпы бітімі оны повесть шеңберінен шығарып, роман деуге толық негіз беретінін айтқан. Қарқара жәрмеңкесін суреттеуден бастаған жазушының эпикалық құлашын, қаламгерлік диапазонының кеңдігін, палитрасының сан алуан бояу байлығын, төгілген тілін ерекше атап өтеді. Шығармадағы әрбір детальді аңғарып, автордың көрсеткісі келген көп сырын да байқағанын көрсетеді. Қилы заманның еш жерінде саяси жансақтық, жат сарын жоқ, бұл - патша отаршылдығын, қазақ байларының күйкі тірлігін шенеген сыншыл рухтағы шығарма [5,69], - деп баға берсе де, енді бірде: Кейбір мақалаларында, Еңлік-Кебек, Қарагөз трагедияларының алғашқы варианттарында белең алған таптар қайшылығын жыға танымау сияқты олқылық Қилы заманда да бар ... Әлеуметтік теңсіздікті, көтерілістің объективті себептерін дәл басып көре алмау сияқты автор дүниетанымындағы олқылықтар бүкіл шығарманы жоққа шығармайтыны хақ...Көтерілістің отаршылдыққа қарсы сипатын келісті суреттеген жазушы қазақ ауылындағы таптық күресті оның революция дауылына апара жатқан қалпын шығарманың негізгі желісіне арқау ете алмай, олқы соғады [5,68], -деген ашық та өткір сыны ғалымның сыни мақалалар жазудағы өзіндік қолтаңбасын көрсетеді. Осылайша автор көп уақыт жұрт назарынан қақас қалған Қилы заманды қалың оқырманның қолына қайта табыстауға азаматтық үлесін қосып, оң позициясын білдіреді. Мүсіреповтің сол кездері жас ғалымға мақаланы бастыруға рұқсат беріп тұрып алдына келген жас ғалымды Қилы заманның жоқшысы, жанашыры, ақтаушысындай көруі, Ахмет Жұбановтың Әуезовтің әуенімен жүрсеңдер, қор болмайсыңдар деуі ғалымға деген үлкен сенім, ақ тілеулес батасы еді. Алайда мақаланың жарыққа шығуының соңы "Қазақ әдебиеті" газетінің бас редакторы Нығмет Ғабдуллиннің, бөлім меңгеру - шісі Зейнолла Серікқалиевтің, Қазақстан Жазушылар одағында істеп жүрген мақа - ла авторының жұмыстан қуылуымен аяқталған.
Р.Нұрғали біраз жыл Қазақ энцик - ло - педиясының бас редакторы болып қыз - мет атқарды. Кеңестік идеология күшейіп тұрған алғашқы кезде саяси өмірде де, қазақтың асыл тұлғалары ақ - тала бастаған кезде де Алаш арыстарының мұра - ларын халыққа жеткізу ісіне бар ғұмырын арнады.
Сыншыны жазушы мен оқырман арасын жалғастыратын көпір, көп нәрсені ажыратып, тиянақтап түсіндіретін әділ қазы ретінде бағалайтын ғалым әрқашанда әдебиет сыны жеке шығармалардың, жеке авторлардың төңірегінде тұйықталып қалмайтынын талай рет өз еңбектерімен дәлелдеп шықты. Оның дәлелі сыншының қазақ әдебиетінің алтын ғасырының басқа да дара тұлғаларының шығармашылығы турасында жазған мақалалары.
Ғалым зерттеулерінің қай-қайсысын алып қарасақ та, олардың бәрінен энциклопедиялық білім деңгейі ғана емес, азаматтың тұлғасы мен болмысын да айқындауға болады.
Өткен ғасырдың басындағы Халық жаулары деп атылып кеткен қазақ әдебиетінің ірі тұлғалары: Мағжан Жұмабаев, Мұхтар Әуезов, Жүсіпбек Аймауытұлы, Шәкәрім Құдайбердіұлы, Міржақып Дулатов, Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіровтердің өмірі мен шығармашылық зертханаларын зерттеген ғалым, олардың шығармаларын уақыт пен заман талабына сай қарастырып, әдебиет дамуының жанрлық, эстетикалық, көркемдік деңгейін саралады. Р.Нұрғалиды алаш қайраткерлерінің бүгінгі лайықты ізбасарындай деп бағалаған ғалым А.Бейсентай Сыншы еңбегі және қазақ поэзиясы деген мақаласында: Солардың шығармашылық жолына зерделілікпен үңілу, асқан нәзік психологиямен саралау Рымғали Нұрғали болмысында, шығармашылық зертханасында алаш ардагерлерінің болмыс-бітіміне үңілуді қалыптастырды. Сол тұстағы қоғамдық-әлеуметтік жағдаяттарға бүгінгі күн тұрғысынан үңілуді үйретті. Академик Рымғали Нұрғали өзі зерттеген көркем туындылардың мәтініне терең үңіле білді, сол арқылы әр қаламгердің адами болмысына ғана емес, қаламгерлік даралығына, стильдік ізденісіне, көркемдік әлеміне тереңдеп бара алды [6,559], -дейді. Ғалымның қаламгер даралағын айрықша көрсеткен мақалаларының бірі ақын Мағжан Жұмабаев туралы болды. Зерттеуші З.Бисенғали ғалым туралы өз мақаласында былай дейді: Р.Нұрғали лекциядан босаған кезде, болмаса көшеде өзін қоршаған жастармен еркін әңгімелесе беретін. Шәкәрім, Мағжан туралы әңгімелері де там-тұмдап айтатын. Тек қана жан-жағына, тыңдаушылар назарына абайлап қарап қойып отыратын [7,49]. Бұл әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері әлі ашыла қоймаған кездер болса да ғалым кейіннен Мағжан туралы зерттеу мақаласын жазуға еркін кіріскені көрініп тұр. Ғалым мақаласына Мағжанның өмірдегі, өлеңдегі жолын ғана арқау етіп қоймай, оған өзінің сыни көзқарасы тұрғысынан ерекше баға береді. М.Әуезов Мағжанды: Сыршыл ақындардың ішінде өлеңнің ішкі суретіне сөзінің сыртқы кестесі үйлесіп, маңызды болып шығатын Мағжанның өлеңдері [8, 69], -дейді. Сезіміне сөзі жақын келетін суретшілігі бар ақын ретінде бағаласа да бірқатар өлең шумақтарын қатаң сынға алған болатын. Ал ғалым Р.Нұрғали өз мақаласында бұл туралы Мұхтар Әуезовтің Мағжан Жұмабаев Абаймен қатар атап, сөзі болашаққа жететін ең үздік, заманынан озған жүйрік ақын санайтынын айтады. Ғалымның өзі де Мағжан Жұмабаев жырларында ұлы Абайдың поэтикалық мектебінің тағылымдарының ізін, екі ақынның арасында ақындық, көркемдік мұраттар туыстығын көргендей болады. Р.Нұрғали Ахмет Байтұрсыновтың Әдебиет танытқыш (1926) кітабында қазақ өлеңі табиғатын, құрылысын түсіндіру үшін Мағжан шығармаларынан көптеген мысалдар алуы, Жүсіпбек Аймауытовтың Мағжанның ақындығы туралы деген зерттеу еңбек жазуы секілді мысалдар арқылы Мағжанның ғажайып суреткерлігін тағы бір дәлелдейді. Ал Мағжанды сынаған Ғаббас Тоғжановтың Мағжанның ақындығы, Жүсіпбектің сыны, Сәбит Мұқановтың ХХ ғ. басындағы қазақ әдебиеті еңбектеріндегі мақаласымен келіспей, Мағжан поэзиясының тереңіне бойламағандық деп қайырад. Ақынның поэзиясын ерекше сүйген ғалым ол туралы пікірін былайша жеткізеді: Бала-бозбала, оқушы-шәкірт қолынан шыққан, әр нәрсенің басын шалған, шөпті де, шөңгені де өлең еткен әрекеттен ада, әлемдік классикалық үлгідегі мәдениетті ақынның қаламгерлік жолы басталған. Алғашқы күннен тартып Мағжан қарасөзбен айтуға болатын, мақаламен көмкеретін жәйттерге өлең арнамайды; үгіт-насихат сарынынан, ғақлия-дидактика мақамынан, терме-қисса арнасынан бойын мүлде аулақ салады; аз күндік ұранға ілесе жазылған қошамет, мадақ жыр, біреуді марапттаған қолпаш өлең атымен жоқ. Тоқ етерін айтқанда, қазақ поэзиясының аспанына көтерілген жаңа жұлдыз - Мағжан салған жерден ақындықты көз жасы, жүрек қанынан сорғалайтын - асыл сөз, дарынды сөз, қасиетті өнер, шарапатты өнер деп біліп, бұл сапарды туған жерге, отанға, халыққа қызмет етудегі киелі жол санайды [9,82]. Мағжанның терең сырға толы жырларын, оның ішінде пейзаж лирикасын, әйелді еркекпен иықтас, деңгейлес қою ерекшеліктерін, ақынның ұлттық топырағымызға енгізген Европа, орыс әдебиетіндегі ізденістерін айрықша бағалайды. Әлем әдебиетінің үздік жауһар жырларымен етене таныс ғалым оның өлеңдерінен А.Данте, И.В.Гете сарындары, Дж.Н.Г.Байрон, А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов әуездері, А.А.Блок, А.А.Фет, Д.С.Мережковский ырғақтарын байқайды. Осыдан-ақ ғалымның қай ақынның, жазушының шығармашылығы туралы жазса да жан-жақты, аударып-төңкеріп, барлық қырынан үңіле қарап, әрі сол кейіпкердің шығармаларын жүрегінен өткізе отырып жазатынын аңғарамыз.
Ахмет Байтұрсыновтың еңбектерінің ішінде әдебиет теориясы, сыны, тарихы, жанрлары туралы ғылыми дәлдікпен жазылған Әдебиет танытқыш еңбегіндегі қазақ халқының ауыз әдебиеті мен жазба әдебиетінің түрлері, оларды жіктеудің жолдары, зертеушінің эстетикалық-теориялық тұжырымдарының маңыздылығына тоқтала келе Р.Нұрғали: Әдебиет танытқышта Ахмет Байтұрсынов әдебиеттануды әлемдік терминологиялық стандарт деңгейіне көтеріп, шет сөзді араластырмай, қонымды, ықшамды, бір бірімен сабақтас, ұйқас, ұялас ұғымдардың тұтас ұлттық қазақы жүйесін жасап берді. Олардың басым көпшілігі автор репрессияға ұшырап, кітаптың тыйым салынғанына қарамастан, әдеби тілге еніп кетті [9,36], - дейді. Тәуелсіздік алған жылдардан кейін де ғалым Алаш азамат - тары - ның азаттық, ұлттық мүдде, ана тілі, әде - биет, тарих туралы жазған еңбектерін зерттеуін тоқтатқан жоқ. Өйткені, Алаш қозға - лы - сының қазақ ұлтының санасының қалыптасуына қосқан үлесі өл - шеу - сіз еді. Кейіннен саяси көзқарас өзгеріп, халық жауларын ақтау ісі барысында 30-40 жылдар кезеңі мен 50-жылдар басында орын алған репрессиялармен байланысты материалдарды қосымша зерттеу туралы СОКП ОК Саяси бюросының комиссиясын құру туралы, Заңсыз қуғын-сүргін, репрессиялар құрбандарына ескерткіш орнату туралы сияқты бірқатар қаулы-қарарлар қабылданып, нәтижесінде ақтаңдақтар ақталып, олардың мұрасын жинау, кітаптарын басып шығару сияқты ауқымды жұмыстар қолға алынғаны белгілі. Осындай ұлы істердің жүзеге асырылуына ғалым Рымғали Нұрғалидің қосқан үлесі зор болды.
Зерттеу еңбектерінде аударма мәселесіне ден қойған ғалым, оның әдебиеттегі ықпалын қарастырады. Әсіресе башқұрт әдебиетіндегі, тіліндегі Ел іші - алтын бесік, Етігің тар болса, дүниенің кеңдігінен не пайда, Көп жасаған білмес, көпті көрген білер сынды қазаққа да ортақ мақал-мәтелдерді көрсетеді. Өзегі әрқашан әлеуметтік сарынды көксейтін қазақ поэзиясындағы толғауға ұқсас башқұрттың қобайыр деп аталатын формасы жағынан ерекше жетілген жанр туралы, башқұрт әдебиетінің тарихындағы есімі ежелден мәшһүр Салауат Юлаев, Сайфи Құдаш туралы өз пікірін білдіреді. Бұл еңбекте салыстыра отырып тұжырым жасау, баға беру тәсілі қолданылған.
Айтыс өнерінің арғы шығу тегін зерделей отырып, басқа да елдердің ұқсас әдеби үрдістерімен салыстыра зерттеген М.Әуезовтің пікірі біраз дүниенінің бетін ашады. Оның: Айтыс сөздерінің молдығы мен көп жайылғандығына қарасақ, қазақ елі ақындық теңізі сияқты...Мысалы ескі француз әдебиетіндегі тенсондар, бұлардың түрі қазақ айтысына ұқсайды... Француз әдебиетіне басқа, ескі араб әдебиетінде Мұғаллакат деген өлеңдер болған, бірақ бұл нағыз айтыс емес, көбінесе өлең жарысы сияқты,- дей келіп, Қазақтағы айтыс әдебиет бөлімі болудан басқа ел тартысының бұрынғыдан келе жатқан театры сияқты көпке бірдей қызық беретін жиын сауығы болған [10,173], - деген сөзінен айтыс өнерін тектен-текке театрға теңмегендігін байқаймыз. Р.Нұрғалидің салыстыруы да осымен ұштасып жатқандай: Маска пердені пайдаланған Дель арте театрының тарихы қызық. Бұл импровизация, суырыпсалма дәстүріндегі театр. Пьессаның дайын тексті жоқ, ұлы жоба сценарий ғана бар...
Типологиялық жағынан Дель арте театры қазақ айтысына ұқсас. Қазір айтыс фольклордың бір нұсқасы ретінде ғана зерттеліп жүр. Асылы айтыс өнері ұлттық драма мен театрдың ежелгі үлгісі ретінде тексерілуі керек [4,14], -деп ғасырлар бойы халықпен бірге жасасып келе жатқан ұлы өнерді басқа жағынан қарап көреді.
Ғалымның әдеби дәстүр мен әдеби дамуға қатысты жазған монографиясы Телағыс деген атпен 1986 жылы Жазушы баспасынан жарық көрді. Бұл еңбекте әдеби дәстүр мен әдеби даму, әдеби қозғалыстың диалектикалық бірліктегі осы екі арнасы келелі әңгіменің тиегі болған. Туған әдебиетіміздің қадау-қадау үлгілерін сыншылдық терең талғам-таныммен талдай отырып автор, әдебиеттің әлемдік өнер қазынасынан үлгі, нәр ала отырып, ұлттық құнарда өсіп, өркен жаюы, дәстүр жалғастығы турасында М.Әуезов, С.Мұқанов, С.Бегалин, Ғ.Мүсірепов, І.Есенберлин тағы да басқа сияқты әдебиетіміздің көрнекті тұлғалары хақында қызғылықты, байыпты толғамдар ұсынады.
Әдеби дәстүр мен әдеби даму мәселесіне арналған ғалымның көзқарасы мен тұтас зерттеулері әдебиеттің әр саласынан хабар береді. Алғысөзде - ақ әр халықтың әдеби дәстүрін ұзақ ғасырлар бойы дамып, байып отыратын рухани иігілігі ретінде қарайды. Қай дәуірдегі болмасын табанды қаламгерлер үйрену, үлгі алу, тәжрибе жинақтау кезеңдерінен өтеді, жүйелі дәстүрді игеру арқылы жаңашылдық алып келетінін айтады. Ғалым дәстүр мен жаңашылдық бірлігін қарастырғанда Карл Маркстің: Тарих дегеніміз жеке буын-ұрпақтардың бірінен кейін бірінің ауысып жатуы ғана, олардың әрқайсысы өздерінің алдындағы буыннан берілген материалдарды, капиталдарды, өндіргіш күштерді пайдаланады, сол себептен жаңа ұрпақ бір жағынан, мүлде өзгерген жағдайларда бұрынғыны жалғастырады, ал екінші жағынан ескі жәйттерді жаңа әркеттермен өзгертеді [4,5], - деген принципін ұстану шарт дейді. Дәстүр дегеніміз өте кең ұғымды қамтиды. Олар ұзақ уақыт өмір сүру арқылы өзіне тән өзгешеліктерді қалыптастырады, тұрақтандыра түседі, соның нәтижесінде дәстүр дәрежесіне түседі. Дәстүр жалғастығы, дәстүрдің өміршеңдігі туралы белгілі ғалым С.Негимов өз пікірін былай келтірген еді: Көркемдік дәстүр, көркемдік-эстетикалық сана өнердің құбылысы ретінде көрінеді. Бұл көне әдеби мектептермен, ағымдармен, бағыттармен және қазіргі көркемдік өлшемдермен арқаулас құбылыс.
Дәстүр қуаты айрықша тегеурінді. Себебі, оның өткенінің көркемдік тәжірибе сабақтарын бүгінгілерге жеткізуге мүмкіндігі шексіз мол [11,106].
Дәстүр жалғастығы жайында Н.Келімбетов: Тарихи жалғастық - қоғам дамуының объективті заңдылығы екені мәлім. Мұндай жалғастықтың өзі қоғамда қалыптасқан белгілі бір дәстүрге негізделеді. Дәстүр дегеніміз бір ұрпақтан келесі ұрпаққа ұдайы ауысып отыратын тарихи тұрғыдан қалыптасқан әлеуметтік нормалар мен іс-әрекеттердің рухани негізі [12,130], - ретінде айрықша назар аударған болатын.
Революциялық төңкерістер дәуірінде шиеленіскен ескі мен жаңаның күресін, дәстүр атаулыны мансұқ етпек болған әр түрлі әдеби ағым өкілдерінің тығыраққа тірелгенін сөз қылған ғалымның бұрынғы әдеби мұраға мұрын шүйіре қарайтын, солақай эксперименттерді мүлдем қабылдамайтын Лениннің принциптеріне бүйрегі бұрғаны көрініп тұр. Және әрі қарай неміс философы Осфольд Шпенглер мен ағылшын социологы Арнольд Тойнбидің өз еңбектерінде тығырық шеңбер цивилизациялар теориясының негізін салғанын айтып, олардың тектес, нәсілдес елдер мәдениетінің дамуы өз шеңберінде ғана туып, өсіп құлдырап, өзге мәдениеттерге ықпал жасай алмайтынын айтып, тіпті әр түрлі мәдениеттер қиысқан күнде де дамыған мәдениет кенже мәдениетті жұтып қояды, ассимиляция жасайды деген пікірлерін нәсілшілдік деп бағалайды. Үздік үлгілерден үйрену туралы кезінде М.Әуезов те Мағжан Жұмабаев, Ахмет Байтұрсынов, Сұлтанмахмұт Торайғыровтарда орыс ақындарына еліктегіштік бар дей келе, еліктегіштің ақындық жолында мін еместігін айтқан. Пушкин мен Лермонтов да өлеңінің көбінде Байронға еліктеген, бірақ еліктеумен олардың ақындық дәрежесі кеміген жоқ, қайта орыста оларға жеткен әлі ақын жоқ ден санайтын. Осы орайда Р.Нұрғали да біріншіден еліктеу арқылы адам өзі үшін жаңа дүние ашса, екіншіден рухани жағынан тәрбиеленеді деген қорытындыға келеді [4, 12].
Ғалым бұл еңбегінде әдебиеттану ғылымының тарихындағы белгілі мектептер мен үлкен ағымдар: филологиялық мектеп, эстетикалық догматизм мектебі, биографизм мектебі, мәдени-тарихи мектеп, тарихи-салыстыру мектебі яки компаративизм ағымы, психологиялық мектеп, психоаналитикалық мектеп, яки фрейдизм, формализм мектебі, социологиялық мектебіне анықтама беріп, оның өкілдері жөнінде, ұстанған бағыттарының дұрыс, бұрыстығын қазіргі әдебиеттану ғылымы тұрғысынан саралайды. Әсіресе социологим мектебін екінші сөзбен дөрекі социологизм деген атау тағып, іргесі жаңа қаланып келе жатқан қазақ әдебиеттану ғылымына, Қаралы сұлу, Қараш -қараш, Қыр суреттері, Қилы заман сынды туындыларға сол мектептің салқыны тиді деп санайды.
Қазақ өнері туралы ғылымның тарихын сөз еткенде алғашқы сөзді Шығыстың Аристотелі атанған Фарабиге бұрады. Мәнін әлі күнге жоймаған данышпанның еңбектерінен кейінгі ғасырды ғалым қазақ тарихындағы шөл ғасыр деп атауы, сол кезеңдердегі әдебиет, өнер туралы зерттеген әртүрлі елдер ғалымдарының пікірлерінің бір жүйеге келтіріп, зерттелмеуінен шыққан ой еді. Одан кейін қазақ аспанында жұлдыз боп аққан Шоқан, қазақ даласына отаршылдықпен қоса келген қағазға басылған сөз, кітап, алғашқы қазақ газеттері мен журналы, әдебиеттану ғылымының негізін қалауда мол еңбек сіңірген Сәкен Сейфуллин, абайтанудың ғылыми негізін салған Мұхтар Әуезов туралы өз ойларын ортаға салады. Одақ көлемінде аты мәшһүр, еңбектерінде қазақ әдебиетінің әр қырлы қаламгерлерінің туындыларын идеялық-көркемдік, шеберлік жағынан талданып, эстетикалық сарапқа салған Мұхамеджан Қаратаевтың қазақ әдеби сыны мен әдебиеттану ғылымындағы сіңірген еңбегін бағалайды.
Келесі сөз ұстазы Бейсенбай Кенжебаевқа ауысады. Ғалым балалар үйінде жүрген жерінен Ғани Мұратбаевтың қолдауымен оқып, білім алып, ұлы ғалым, ұстаз дәрежесіне көтерілген білімді, ойшыл ғалымның сыншылық, аудармашылық еңбек жолын, күрделі, ірі көлемдегі зерттеулерінің жазылуы мен мазмұны турасында біраз мәлімет береді.
Қай ғалым туралы сөз қозғаса да, Р.Нұрғали бейне бір энциклопедия секілді оның өмірінің бастапқы кезеңінен бастап ақпарат береді. Темірғали Нұртазиннің өмірлік жолы, ғылымдағы жолын саралауда бала күннен өнерге, өлең, жыр, әңгіме, хикаяға құмар өскен зерттеушінің білім жолы мен ғылымда өсу жолын, творчествосына әсер еткен ауыр кезеңдерді, журналистикадан бастаған алғашқы қадамын бәрін-бәрін қалың оқырман алдына жайып салады. Нұртазиннің Абай жолы эпопеясының бірінші кітабын Анна Никольскаямен бірігіп орыс тіліне аударған еңбегін, айтыс жанрының табиғаты жайлы жазған ғылыми еңбегін атап өтеді. Зерттеушінің Сәбит Мұқановтың зерттеу саласында тындырған еңбегін, зерттеу монографиясынан ғылыми дәлдік, фактілердің молдығын, эстетикалық талғампаздығын көріп жоғары бағалайды. Жазушы және өмір зерттеуі бойынша филология ғылымдарының докторы дәрежесін алып, проза жанрында талай очерктер тудырған Нұртазинге қазақ документі прозасына үлкес қосқан, өз қолтаңбасы бар очеркист [4, 61], - деп баға береді.
Зерттеушінің нысанасына түскен әдеби зерттеулерінде сөз өнерінің көкейкесті мәселелерін, әдеби үрдіс пен әдебиеттер байланысын жан-жақты қарастырған сыншы, жазушы, әдебиет зерттеушісі Айқын Нұрқатовты Р.Нұрғали қазақ сынының профессионалдық дәрежесін көтеруге күш жұмсаған бірден бір қаламгер ретінде оның Идея және образ кітабын, Абай дәстүрлері туралы еңбегін былай қойғанда, М.Әуезов жайлы мақала-зерттеулерінің, Шоқан Уәлихановтың өмірі мен еңбегіне арналған Ғасыр перзенті, Дәуір және суреткер, Балалар прозасы жайында атты мақалаларына жоғары баға береді.
Ғалым Мұхтар Әуезовтің қолға алуымен басталып, ғалымдарымыз бен сыншыларымыз үлкен үлес қосып, қажырлы еңбек еткен қазақ әдебиетінің тарихын ғылыми тұрғыдан зерттеп, баяндаған алты томдық кітаппен толық танысып, алғашқы екі кітапты жілік-жілігіне дейін талдап береді.
Жарқ етіп жанып, тез сөнген қаламгерлер Баймағамбет Ізтөлин, Шолпан Иманбаевалардың әдебиет тарихындағы ізі бұрыннан белгілі болса, Мәжит Дәулетбаев, Ғаббас Тоғжанов, Жұмат Шанин, Елжас Бекенов, Жиенғали Тілепбергенов сынды жиырмасыншы жылдар әдебиетіндегі шоқтықты тұлғалар шығармашылығы тұңғыш рет жүйелі баяндалғанын айтады.
Ғылыми еңбекте жаңсақ байламдар, орынсыз топшылаулар, орашолақ сөйлемдердің жиі кездесетінін ғалым анық аңғарған. Оған мынадай мысалдар келтіреді: Ал түбі өсетін өренге айналар ақын алғашқы шақтағы жылт еткен шоқтарын кем-кемдеп үрлей береді де, ұзамай өз ошағынан маздап көрінер отқа айналдырады" (І кітап, 387). Не түсіндіңіз? С.Жүнісовтің Жапандағы жалғыз үй атты романының да композициялық бітімінде жаңаша көркемдік жүрістер бар (ІІ кітап, 108). Көркемдік жүрістер? Терең зерттеген, Үлкен суреткер, Үлкен шабытпен жазылған үлкен табыс, Көрнекті шығарма, Көшті жетектеген, Алтын қорына қосылған деп келетін сөздерді орынсыз, бей-берекет, жауапсыз қолдану [4, 75], - деп қатаң сынға алады.
Монографиясында ғалым текстология мәселесіне де соқпай өтпейді. Абайдың өлеңінің кейбір басылымдарда:
Шортанбай, Дулат пенен Бұқар жырау,
Өлеңі бірі - жамау, бірі құрау, -делінсе, енді кейде:
Өлеңі бәрі - жамау, бәрі - құрау, - деп басылып жүргенін айтып осыған орай: Бір әріп өзгерді! Бір-ақ әріп! Содан келіп мүлде басқа мағына шығып тұр. Соңғы редакцияға бақсақ, өзінен бұрынғы аруақты ақындардың барлығына Абай топырақ шашқан секілді. Рас, Мүрсейіт қолжазбалары - бүгінде Абай шығармаларының текстологиясын қарастырғанда ден қояр, сеніп жүгінер бірден-бір құжат. Бірақ көшіруде ол қате жіберуді мүмкін емес пе екен? Оның үстіне араб графикасында А мен І-ні шатастыру оп-оңай. Басты тиянақ - мағынаға назар аударыңыз. Егер бәрі жамау, бәрі құрау десек, кемшілігі әр жерінде емес, бәр жерінде болу керек. Ендеше, бірі деген сөзді қалдыру дұрыс [4,76], -деген тұжырымын ортаға салады. Осы алуандас пікірді А.Нұрқатов та айтады деп ескертіп өтеді. Әрі қарай сөз тиегін Мұхтар Әуезовтің он екі томдығына қарай бұрады. Ғалым бұл еңбектерде жазушының шығармаларының жанрлық және хронологиялық тәртіппен берілгенін айтады. Сонымен қатар жоғарыда өзіміз айтып кеткен Қилы заман қандай шығарма? деген мақаласын да келтіре кеткен. Осы көп томдықты шығару барысында кеткен олқылықтарды байқап, өзінің ұсыныстарын да білдірген. Текстологиядан кеткен қателіктерді де мысалға келтіреді. Р.Нұрғали көрінеу мақтамай, турасын айтып, байыбына барып сынға алады, яғни оның көздегені өзі айтқандай байсалды жоғары эстетикалық талғам еді.
Бұл еңбектегі көз алмай оқуға себеп болатын тағы бір бөлімі Әдеби тұлға деп аталады. Әдебиеттің әр саласында қызмет атқарған, түрлі жағдайда кездесіп пікірлескен, сапарлас болып әңгімесін естіген, шәкірт болып дәріс алған, творчествосы ғылыми обьектісіне айналған жеке тұлғалар өмірінен үзік сырлар шертілетін бұл тарауда танымдық дерек, өнегелік сипат, эстетикалық әсер мол. Ғалымның эсселер циклінің тақырыптық тынысы ғана емес, жазылу жосығы да өзгеше. Есейген адам естелікшіл келеді дейтін белгілі қағида жоқ. Эссеист ретінде құрғақ баяндау мен ойға оралған оқиғалар тізбегін қуалау да жоққа тән. Бейне бір көркем шығарма оқып отырғандай әсер қалдыруды мақсат тұтқандықтан да болған оқиға негізінде оқырманын ойлантады және толғантады [7,100]. Алғашқы эссені керемет дарын иесі Әуезовтен бастайды. Кішкентайынан көшпелі өмірдің барлық қызығын көрумен қоса, ертегі - жырды, аңыз-әңгімені зердесіне түгел құйып өскен, тоғыз жасынан бастап қалада өсіп, білім алған жазушының үлкен жазушылық жолға түсіп, әңгіме, повесть, роман жазудағы сан қырлы ерекшеліктерін, драматургия жанрындағы шоқтығы биік еңбектерінің құндылықтарын көсіле жырлайды. Әрі қарай зерттеуші, ғалым Серік Қирабаевтың ғылымдағы жолын, еңбектерін, Лорка, Луконин, Гочарды қазақша сөйлеткен дарынды аудармашы, публицист, ақын Қабдыкәрім Ыдырысовтың шығармашылығын, ғалымның өз сөзімен айтқанда поэзия, драматургия, әдебиеттану жанрларында өнімді,сапалы еңбек еткен терең тамырлы, құнарлы талант Әбділда Тәжібаев туралы, еліміздің ғасырлар бойы ауызша тараған әңгіме аңыздарын, айтыс өлеңдерін, шешендік толғауларын жатқа білетін ескінің көзі, этнограф, әрі тарихы Сапарғали Бегалин туралы жылы естеліктерін, халық әдебиетінің білгірі, ескі шежіре Шәкір Әбенов жайында, қазақ музыкасын зерттеуші көрнекті ғалым, әйгілі композитор Ахмет Жұбанов, жазушы Ғабит Мүсірепов туралы естеліктерін, ғылымға қатысты өмірінің әр кезінде жолыққан жақсы ағалары туралы жылы сөздерін аямай жазады.
Көркем шығарманың құбылмалы сырын, эстетикалық сипатын, өнер гармониясын, сезімтал жүрек жылуына, қатал талап сарабына салу қасиет болса, күрделі әдеби құбылыстың барыс-бағдарын, жеміс-жетістігін, кем-кетігін байқап, даму үрдісін кең арнаға жайып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz