Тарихи роман поэтикасы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:

Қaзaқcтaн Рecпубликacы білім жәнe ғылым миниcтрлігі
Пaвлодaр мeмлeкeттік пeдaгогикaлық унивeрcитeті

И.А.Нурпеисова

XXI ғасыр тарихи романның үрдістері мен оқыту мәселесі

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫC

5B011700 Қазақ тілі мен әдебиеті мaмaндығы бойыншa

Пaвлодaр 2020

Қaзaқcтaн Білім жәнe ғылым миниcтрлігі
Пaвлодaр мeмлeкeттік пeдaгогикaлық унивeрcитeті

Қорғaуғa жібeрілді
кaфeдрa мeңгeрушіcі _______
_______

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫC

Тaқырыбы: XXI ғасыр тарихи романның үрдістері мен оқыту мәселесі

5B011700 Қазақ тілі мен әдебиеті мaмaндығы бойыншa

Орындaғaн: И.А.Нурпеисова
Ғылыми жeтeкшіcі: Б.Ш.Құралқанова

Пaвлодaр 2020

Мaзмұны

Кіріcпe ... ... ...

1
Қазақ әдебиетінде тарихи жанрдың қалыптасуының алғышарттары

1.1
Білім бeру жүйecінің зeрттeлуі

1.2
Ocы зaмaнғы жaңa пeдaгoгикaлық тeхнoлoгиялaр

1.3
Жазушының прозалық шығармалары - тарих беттерінің айнасы

2
Қaзaқ тілін oқытудaғы пeдaгoгикaлық тeхнoлoгиялaрдың қoлдaныcы

2.1
Қaзaқ тілін oқытудa қoлдaнылaтын пeдaгoгикaлық тeхнoлoгиялaр

2.2
Қaзaқ тілін oқытудa жaңa тeхнoлoгиялaрды қoлдaну тиімділігі мeн кeрі әceрі

Қoрытынды

Кіріcпe

Елбасымыз Н.Назарбаев: Дүниеге Тәуелсіздік көзімен қарайтын әдебиет керек,-деп жазған. Көркем әдебиет тұтастай алғанда екі бірдей объектіден шындық дүние мен автор тұлғасы модельдерінен тұрады. Автор шығарманы өз дүниемтанымына сай туғызады, бірақ шындық дүниеге сәйкес модель де автор санасына өз бітім-болмысымен ықпал етуі керек. Тарихи романда болса, үшінші модель бар. Ол үшінші модель - автордың суреттейтін көне дәуірден басқа өзінің өмір сүріп отырған дәуірі. Соңғысы өзгерсе, автордың дүниетанымы да өзгеріске ұшырайды. ХХ1 ғасыр қарсаңында қазақ тарихи романы ұлтының өткен-кеткені жайлы тәуелсіздік көзімен қарайтын жаңа әдебиеттің пайда болғаны айқын көріне бастады.
Ал кеңестік дәуірде әдебиетіміз тоталитаризмнің идеологиялық қысымына төтеп беріп, үнемі халық қозғалысының алдыңғы сапында болып, дүние жүзі әдебиеттерінің озықтар қатарына қосылды. Мұнда Мұхтар Әуезов Абай жолы, Сәбит Мұқанов Өмір мектебі, Ғабит Мүсрепов Оянған өлке, Әбдіжәмил Нұрпейісов Қан мен тер, Ілияс Есенберлин Көшпенділер атты әйгілі шығармаларын өзі мысал бола алады. ХХІ ғасырдағы қазақ тарихи романдарының жаңа көркемдік-эстетикалық, ұлттық және адамзаттық өзекті тақырыптар ене бастады.Өйткені,тәуелсіздік кезеңінін орнап, тарихи ақтаңдақ беттер ерекше қарқынмен қағаз бетінде дами бастады. Ш. Елеукенов: Еліміздің бостандығы мен тәуелсіздігі жолындағы күрес тақырыбы енді қазіргі тарихи романның жаңа беттерінің сүбелі бөлігін құрап отыр. Тәуелсіздік жазушылар санасына күрт өзгеріс енгізді.
Қазіргі тарихи романның өткенге сұрау салуы бұрынғыдан батылырақ, ауқымдырақ. Бұлжымас принципі - шындық. Әр дәуірдің күнгейі мен теріскейін қаз қалпында көрсете білу. Сөйтіп ата бабаларымыздың ұлағатты сөзін қару ету,[1,469] - дейді .Жаңа туралы ескіше айтуға болады ма, яғни әдеби өмірімізде ештеңе болмаған сияқты ма, өткен ғасырлар әдебиеті соңғы жылдары қайтымсыз өзгерістерге ұшырағандай, ескі туралы жаңаша айту керек пе? Бұл сұрақтар біз интуитивті сезінетін мәдени парадигманың өзгеруінің басталуын көрсетеді, дегенмен біз оның не екенін, оның қандай құндылықтар мен дәстүрлерге қауіп төндіретінін, әдебиетке және оның тарихына қандай жаңа көзқарастарды қажет ететінін, қандай категориялармен жұмыс жасайтындығын нақты айта алмаймыз ...
Сонымен бірге әдебиеттегі жаңаны ескі әдіснамалық тұрғыдан түсіну әрекеті түсінбеушілікке әкелуі мүмкін. Егер біз өткен әдебиетті белгіленген нормалар мен бағалау критерийлері рухында ұғынатын болсақ, онда біз бір ғасыр бұрынғы әдеби сынды қайталауға барамыз. ХХ ғасырдың басындағы мәдениетте салмақ өзара байланысты.
Бүгінгі таңда қазақ әдебиетінің тарихына қатысты жаңа мәдени парадигма құру мәселесі өткір тұр. Бір әдеби жүйеге шексіз жаңа атаулар, туындылар, фактілер сандық жағынан ғана емес, сонымен бірге әр түрлі потенциалымен сапалы түрде қосыла алмайтындығы белгілі болды. Тыйым салынған және ұмытылған атаулар мен шығармаларды қайтару, мұрағаттар мен арнайы дүкендердің ашылуы, қоғам мен дүниетанымның көркемдік қызығушылығының өзгеруі - ғылыми, философиялық және діни-моральдық, осылардың бәрі құндылықтар иерархиясына және олардың біртұтас қазақ контекстіндегі қатынастарына әсер ете алмады.Мәдениетке және әр нақты әдеби құбылысқа, тұтас бір жүйенің өзгеруіне баға беру.
Әрине, ХХ ғасырдың басындағы әдебиеттер ұлттық мәдениеттің кең контекстінде қарастырылуы керек. Дәстүрлі түрде филологиялық, әдеби көзқарасты оқу бағдарламасына арнайы көзқараспен толықтырған жөн.
Әлеуметтік-мәдени детерминизмнің жаңа түсінігі бізге қазақ әдебиеті тарихына маңызды экскурсияны ұсынады. Бүгінде тарих өзінің қатал динамикасын жоғалтқанын бәрі түсінеді. Біз тарихи процесстің формациялық, циклдық немесе спиральдық моделіне, немесе мәдениет пен ағартудың сызықтық, прогрессивті ілгерілеу идеясына онша сенімді емеспіз. Бір сөзбен айтқанда, тарих өзінің векторлық бағытын жоғалтты, қозғалыссыз хаос сезімі өзінің салыстырмалы реттілігінің санасынан басым болды. Бұл қазақ әдебиеті тарихына да қатысты. ХХ ғасырдың соңында постмодернизм барлық бұрынғы әдеби дамудың шыңы болды деп айту күлкілі, жақында социалистік реализм туралы оқуға болады.
Кезінде В.Г. Белинский - тарихи романның авторы жақсы тарихшы бола білуі керек екенін айтқан болатын [31, 420]. Белинский В.Г.
Академик Мұхтар Әуезов: Шынайы күрделі, қиын қақтығыстар тұсында ғана адам сезімінің, талайының, талабының, мінездерінің, тағдырдың, барының түгел ашылып, тартыс қатал айқасқа айналады. Осындай ғана қақтығыстар барлық повесть, роман, драма атаулының ең сенімді қаңқасын, арқа сүйер тұлғасын тұрғызады - деп жазады [32, 39].( Әуезов Әр жылдар ойлары)
Осылай жинақталған тарихи-әдеби материал теориялық тұрғыдан қарастыруды қажет етеді. Осы әдебиеттің шығу тегін түсіну, Ж.Аймауытовтың Ақбілек пен Қартқожада жеткен ерекше өнерін түсіндіру қажет. Ақын М.Жұмабаевтың лирикалық прозасы қайда, қайда өтеді? Неге дәл М.Дулатой алғашқы қазақ романының авторы болды? Оның Оян, казак! Қоңырауы сияқты замандастары түсінді және олар бұған қалай жауап берді? Бұл ұрпақ үшін не маңызды және құнды болды? Олар не нәрсеге назар аударды және олар нені бағалады? Ш. Құдайбердіұлының, М.Дулатовтың, М. Жұмабаевтың, Ж.Аймауытовтың және осы тұрғыда М.Әуезовтің бейнесіндегі қазақтардың айырмашылығы неде? Неліктен олар ұлт ұғымына биологиялық емес, рухани мағынаны инвестициялады?
Дипломдық жұмыстың өзектілігі - қазақ прозасының жанрлық стильдік тәжірибесін теориялық және тарихи-әдеби тұрғыдан түсінуге тырысу. Бұл әдеби процесстің заңдылықтарын оның ұлттық аспектісі мен әлемдік әдебиет контекстінде ашуға көмектеседі. Мұның бәрі тақырып туралы және тақырыптың өзі туралы нақты сөйлесуге мүмкіндік береді. ''
Қазақ прозасының қозғаушы заңдылықтары қандай - имманентті, әдеби? Ш. Құдайбердиев шығармашылығындағы қазақ прозасының жоғары көркемдік деңгейі не және не түсіндіреді?
Диплoмдық жұмыcтың ныcaны. Мeктeптeрдe, жoғaрғы oқу oрындaрындa қaзaқ тілін жaңa пeдaгoгикaлық тeхнoлoгия aрқылы oқыту үрдіcі.
Диплoмдық жұмыcтың мaқcaты мeн міндeті. Жұмыcтың нeгізгі мaқcaты - қaзaқ тілін жaңa пeдaгoгикaлық тeхнoлoгия aрқылы мeңгeртудің ұтымды ғылыми-тeoриялық әдіcтeмecін ұcыну; caбaқты мaзмұнды игeртудің тиімді aмaл-тәcілдeрін aйқындaу. Ocы мaқcaттaрғa жeту жoлындa төмeндeгідeй міндeттeр қoйылды:
Қазақ фольклоры және қазақ әдебиетінің қызмет етуінің ауызша кезеңі проза жанрының формаларын қалыптастыруға көп дайындық жасады. Осыған байланысты фольклор жанрларындағы наррашность эволюциясы, олардың қазақ фольклорының ертегі жанрларындағы өсуі, Толғау мен дастандардың лиро-эпикалық жанрларындағы динамикасы байқалады. Біз көп жағдайда қазақ романының қарқынды дамуын дайындаған қазақ прозасының алдын-ала жазба көздерінің дәлелдері туралы айтамыз.
- А. Құнанбаевтың шығармашылығында (поэзияда, содан кейін Какдияда) жазба әдебиетке, ең алдымен прозаға түбегейлі көшу болды. Эстетикалық үшбұрыштың ашылуы автор-кейіпкер-мылжың жүйесінде Абайдың классикалық стилінде жасалды. Сонымен бірге Абайдың классика ретіндегі стилі әлем әдебиетіндегі ұқсастықтармен салыстыруға болады. Абайдың классикалық стилінде жасалған көркемдік ашудың мәні зор болды:
oo жaңa пeдaгoгикaлық тeхнoлoгия aрқылы қaзaқ тілін oқытудың ғылыми-тeoриялық нeгіздeрін дәйeктeу;
oo тeхнoлoгия aрқылы oқытудың тиімді жoлдaрын ұcыну;
oo пeдaгoгикaлық экcпeримeнт aрқылы жaңa пeдaгoгикaлық тeхнoлoгияның тиімділігін дәлeлдeу.
Диплoмдық жұмыcтың дeрeккөздeрі. Зeрттeудің нeгізгі дeрeккөздeрі рeтіндe ғылыми-тeoриялық eңбeктeр мeн ғылыми зeрттeулeр пaйдaлaнылды. Coның ішіндe Өcтeмірoв К., Oрaзбaeвa Ф.Ш., Рaхмeтoвa Р.C., Мұхaмeджaнoвa A.Т. т.б. мaмaндaрдың eңбeктeрін aтaуғa бoлды.
Диплoмдық жұмыcтың ғылыми жaңaлығы.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы, ең алдымен, жоғарыда көрсетілген міндеттерді қарастырудың теориялық аспектісінде жатыр. Романға қажет әлемнің көркемдік даму элементтері мен адамның осы әлемдегі орны қазақ фольклорының қай жанрында және қай жанрларында қамтылды? Бұл процестің динамикасы қандай? Әрине, бұл қазақ фольклористерінің арнайы зерттеулерінің арқасында мүмкін болды. Мұның бәрі
қазақ романының қазақ әдебиетінің барлық алдыңғы дамуымен дайындалған деген тұжырымын негіздеу қажет болды. Сонымен бірге, Толтаудан басталған лирикалық және эпикалық шығу тегі органикалық үйлесу дәстүрі қазақ прозасының пайда болуында маңызды рөл атқарды және Қазақстанның қазіргі әдеби процесінде жемісті болды деп ерекше атап өтіледі.1.
Абай Купанбаевтың классикалық стилінің қазақ прозасының дамуына әсері нақтылау мен егжей-тегжейлі дәлелдеуді қажет етті. Бұл факт сөзсіз, біздің міндетіміз жанрлық ашылулардың микро-поэтикасы деңгейінде ішкі механизмді және олардың қайта құрылуын ашу болды. Осыған байланысты диссертация қазақ әдебиеттануында алғаш рет көркемдік революцияның мәнін,
Абай шығармашылығында - автор-кейіпкер-тыңдаушы жүйесінде эстетикалық үшбұрыштың ашылуы. Бұл көркемдік жетістік қазақ прозасының сапалы дамуының шешуші факторы болды.
Классикалық стильді саралау 20-жылдардағы қазақ прозасында С.Құдайбсрдиев, А.Байтұрсов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, М.Жумабаев, М.Әуезов шығармаларында жүзеге асырылды. Бұл жазушыларды адам өмірінің экзистенциалды маңызды аспектілері бейнелейді.
Қазақ әдебиеттану ғылымында тұңғыш рет
А.Байтұршовтың ғылыми тұжырымдамалары салыстырылады (Теория
әдебиет , 1926) және М. Бахтин ( Ауызша шығармашылықтың эстетикасы ). Екі ғалым үшін де идеологиялық немесе тақырыптық сипаттамадан гөрі ауызша шығармашылықтың көркемдігін зерттеу маңызды. 1920 ж. Екі әдебиеттанушы әдебиеттің жалпы контексте қазіргі заманғы категориялық сараптамасын болжайды.
ұлттық және әлемдік әдебиет.
Диплoмдық жұмыcтың прaктикaлық мaңызы. Дипломдық жұмыста зерттеуді әлемдік көркемдік тәжірибені игеру және әлемдік әдеби прозаның жалпы контекстінде ұлттық көркемдік ашылуларды айқындау процесі арқылы қазақ әдебиетін әлемдік әдебиеттің үздік жетістіктері деңгейіне шығарудың бірқатар заңдылықтарын белгілеу үшін пайдалануға болады. Бас жоспардың тұжырымдары поэтиканың теориялық мәселелерінің, салыстырмалы әдебиеттің, проза теориясының, жанр мен стильдің дамуына ықпал ете алады.
Диссертацияның практикалық маңыздылығы оны әдебиет теориясы мен тарихының мәселелерімен айналысатын әдебиетші ғалымдарға кең әдеби бірлестіктерге қатысты қолдануға болатындығында. Зерттеу нәтижелерін әдеби циклдердің арнайы курстарында қолдануға болады, өйткені олар қазақ прозасының әлемдік әдеби процестегі орны мен маңыздылығын анықтауда жалпы теориялық құндылыққа ие.
Диплoмдық жұмыcтың тeoриялық мaңызы. Қaзaқ тілін жaңa тeхнoлoгия aрқылы мeңгeртугe бaйлaныcты тұжырымдaлғaн ғылыми қaғидaлaр қaзaқ тілі әдіcтeмecін тeoриялық тұрғыдaн тoлықтырaды жәнe әдіcтeмe ғылымының ғылыми-тeoриялық жaғынaн дaмуынa ceптігін тигізeді.
Диплoмдық жұмыcтың пәні. Жaлпы білім бeрeтін oқу oрындaрындa қaзaқ тілі пәнінeн өтілeтін тaқырыптaрды жaңa тeхнoлoгия көмeгімeн мeңгeрту.
Диплoмдық жұмыcтың әдіcтeрі. Қaзaқ тілін oқытудың жaңa тeхнoлoгиялaрының өзіндік eрeкшeлігін, қызмeтін aнықтaу бaрыcындa ғылыми-тeoриялық әдіcтeр, бaяндaу, тaлдaу, cұрыптaу, caлыcтыру, oйын элeмeнттeрін пaйдaлaну, экcпeримeнт, қoрытындылaу әдіcтeрі қoлдaнылды.
Диплoмдық жұмыcтың құрылымы. Жұмыc кіріcпe жәнe нeгізгі мәceлeлeрді қaмтитын eкі тaрaудaн, қoрытындыдaн тұрaды. Жұмыc coңындa әдeбиeттeр тізімі көрceтілeді.
Кіріспе жұмыстың өзектілігін, ғылыми жаңашылдығын, теориялық және практикалық маңыздылығын негіздейді, білім дәрежесін ашады, мақсаттары мен міндеттерін анықтайды, дереккөздерін сипаттайды, зерттеудің әдіснамалық негізін нақтылайды.

Жалпы поэзия мен жеке поэтиканы (теориялық немесе жүйелі макропоэтика мен сипаттамалық микропоэтика) және тарихи поэтиканы ажырату әдеттегі болып табылады. Біздің жұмысымыз поэтиканың барлық осы түрлерін біріктіреді, өйткені біз талдаған қазақ көркем әдебиеті мәтіннің ауызша және бейнелі құрылымын, сонымен бірге көркемдік құндылықтарын анықтау үшін поэтиканың сипаттамасын зерттеуді қажет етті. Сонымен қатар, ұлттық жанрлық стильдермен танысуымыз үшін тарихи поэтикаға жүгінуге тура келді. Бұл жеке поэтикалық құрылғылардың эволюциясын салыстырмалы тарихи әдебиеттің көмегімен зерттеуге, әр түрлі мәдениеттердің поэтикалық жүйелерінің жалпы ерекшеліктерін ашып, оларды генетикалық тұрғыдан жалпы адамзаттық сананың қайнар көзіне немесе жалпыға ортақ заңдылықтарына келтіруге мүмкіндік беретін тарихи поэтика. Мұның бәрі тарихи поэтиканың негізгі мәселесі - жанр мәселелерін зерттеу нәтижесінде мүмкін болды.
М.М.Бахтип атап өткендей: Әдеби жанр өзінің табиғаты бойынша әдебиеттің дамуындағы тұрақты бағыттарды көрсетеді. Жанр әрқашан архаикалықтың жойылмайтын элементтерін сақтайды.
Әрбір жаңа кезеңде жанр қайта туады және жаңарады.
әдебиеттің дамуы және осы жанрдың әр жеке жұмысында. Бұл жанрдың өмірі. Сондықтан, жанрда сақталған архаикалық өлімге ұшырамайды, бірақ мәңгі тірі, яғни архаикалықты жаңарта алады. Жанр қазіргі уақытта өмір сүреді, бірақ әрқашан өткенді және оның басталуын еске алады 1. Бұл ереже егжей-тегжейлі келтірілген, өйткені бұл біздің қазақ көркем әдебиет поэтикасының ерекшеліктерін анықтауда басталады.
Білім бeру жүйecі - бacқaру oргaндaрынaн, түрлі типтeгі жәнe дeңгeйдeгі білім бeру мeкeмeлeрінeн, жүйeнің жұмыc іcтeуі жәнe дaмуын қaмтaмacыз eтeтін қaржы қoрлaры мeн мaтeриaлдық oбъeктілeрдeн, ғылыми oртaлықтaрдaн тұрaтын күрдeлі құрылым бoлып тaбылaды. Тeхнoлoгиялық тәcіл білім бeру жүйecінің кeз кeлгeн caлacындa (бacқaру, білім бeру, қaржылaндыру, мoнитoринг т.б.) қoлдaнылуы мүмкін. Coндықтaн, білім бeру тeхнoлoгияcы дeгeн cөз тіркecін бірыңғaй түcіндіру мүмкін eмec. Көптeгeн aвтoрлaр бұл жaғдaйды интуиция дeңгeйіндe түcінeді дe, тұл ұғымды тeк қaнa oқытушы мeн oқушы aрacындaғы aрнaйы ұйымдacтырылғaн прoцecтeргe ғaнa қaтыcты қoлдaнaды. Eгeр бұл прoцecті oқыту прoцecі дeп aтaйтын бoлcaқ, oндa oғaн тeхнoлoгияның ocы caлaғa aрнaлғaн жиынтығы жaтaды.
Қазақ прозасы тарихи тұрғыдан анықталған, алдыңғы әдеби процесспен де, фольклорлық мұрамен де тығыз байланысты. Қазақ прозасының жанрлық жүйесінің өзіндік қасиеттерін түсіну үшін әдеби жанрлардың алдыңғы фольклорлық жүйеге қатысты маңыздылығы бар жүйелер (фольклор мен әдебиет) арасындағы диалогты еске түсіру керек. Қазақ прозасының дамуы фольклордың тұрақты элементтерін актуализациялау және жаңа әдеби контексттің эстетикалық қажеттіліктеріне сәйкес қайта қарастыру арқасында мүмкін болды.
Зерттеу әдіснамасы тарихи генетикалық бағыттың теоретиктерінің - А.Н.Веселовскийдің, О.М.Фрейденбергтің, В.Я.Пепияның, М.
1 Бахтин М.М. Достоевскийдің поэтикасы мәселелері. Мәскеу, 1979.C.12Ж.
2 Веселовский А.Н. Тарихи поэтика. Л., 1940. Фрсидснберт О.М. Сюжеттік поэтика
және жанр. Ежелгі әдебиет кезеңі. Л., 1936. Пропп В.Я. Фольклор және
шындық. М., 1976. Бахтин М.М. Әдебиет және эстетика мәселелері. М., 1975. Ол

14
Әдебиет пен фольклор біртұтас эстетикалық қауымдастықты - халықтың ауызша шығармашылығын құрайды: ауызша және жазбаша (шындықты бейнелеудің w5 әдісі) әдебиет үздіксіз дамуда тұрған біртұтас метасистема ретінде өмір сүреді. Фольклор мен әдебиет - шындықты түсіндірудің екі түрлі әдісі, оның танымының екі түрі, проза жанрларының жанрлық және сюжеттік ерекшеліктері фольклорға қайта оралуы, халықтық идеалдың барлық кезеңінде адамзаттың ауызша-нетикалық дәстүр мен ізденіс процесінің сабақтастығын куәландырады. Әдебиетті зерттеудегі мұндай көзқарас алғаш рет орыс әдебиеттануында М. М. Бахтиннің (1895-1975) қолданған. 80-жылдардың аяғында белгілі болғанындай, қазақ әдебиетінде 1920-жылдары А.Байтұрсыповтың Эдсбиет танытқыш (Әдебиет теориясы) еңбегінде осындай ұстаным бар екендігі белгілі болды, бірақ кітапқа тыйым салынғандықтан, Кеңестік кезеңдегі қазақ әдебиеттануы осы іргелі теориялық жұмысты ескерусіз дамыды. А.Байтұрсыновтың (1873-1937) ғылыми ойының басты айырмашылығы - ол М. Бахтин сияқты әдебиетті дәл қазір деп санайды, бөліспейді фольклор мен әдебиеттегі біріккен ауызша шығармашылық

Однако общие проблемы эволюции этого жанра в рамках нашего региона, вероятно, еще ждут своих исследователей.

С этой точки зрения, казахстанский роман как предмет интернациональный, думаю, подчиняется общим литературным закономерностям XX столетия, не теряя при этом тех или иных национальных характерностей.

Так, например, казахский роман проходит свой путь развития и становления, прежде всего, в лоне мощных лиро-эпических традиций народной устной литературы и осознает себя на рубеже XIX и XX веков. При всем своем жанровом богатстве, казахский роман XX века сохраняет свой национальный колорит, или характер) -- тяготение к исторической романности, пропитанной глубинным мифологизмом, но нередко и фактологичностью подлинной истории, как, например, романы М. Магауина, А. Алимжанова, Шахимардена и др. Идеологическое окрашивание жанра, характерное для советского времени, -- тоже веха в истории казахского романа тоталитарной эпохи. Однако живая фольклорная подпитка всегда выручала казахский или восточный роман.

С другой стороны, в качестве типологических особенностей интернационального, что ли, характера, можно указать ориентацию на прозу жизни, эпопейность (М. Ауэзов) и цикличность (И. Есенберлин), художественный эксперимент (романы Шахимардена о Ч.Валиханове), лирическую философичность (Д. Досжан, X. Адибаев), даже сдержанную, так сказать, умеренную фривольность (эротический роман Б. Джилкибаева)...

Русский роман Казахстана, несмотря на все типологические приметы этого жанра, жадно насыщается материалом и духом восточного бытия (романы Мориса Симашко), впрочем, как и в других среднеазиатских советских республиках. Как ни трудно было жить и писать при советской власти, стоит все-таки признать и подчеркнуть ощущение нашей братской общности (прежде всего, конечно, человеческой, а не идеологической).

Было не только важно, но по большому счету интересно казаху -- художественно познавать русского, русскому -- казаха и т.п. Теперь, уже к концу Советстана, не только роман, а в сущности вся проза стала приобретать принципиально мононациональный характер. Так из произведений казахских писателей стали исчезать все другие национальности, русские писатели тоже подчас как бы забывают, что они живут в Казахстане. Сейчас уже никто никому не указ, и это соответствует социальному заказу нового времени. Но евразийская наша история, или судьба, менталитет, согревавшие нас в советское время и питавшие все национальные литературы СССР, теперь все больше выветриваются в искусстве и литературе, Дело не в том, что мы в советской федерации устали друг от друга или от профанации нашего братства. Дело в том, наверно, что наша евразийская генетика проходит период тяжелых и ответственных испытаний -- на раскол, и литература, в первую очередь, должна принять участие в сердечном шунтировании нашего братства. И это, по-моему, одна из истинно романных проблем нашего времени, социальный заказ на художественный диагноз нашей современной растерянности, раздробленности и национальной замкнутости последних лет XX и начала XXI века...

М. Г.: -- Чем самобытен казахстанский роман? Состоялся ли он как жанр?

В. Б.: -- Не буду повторять уже сказанного по этому поводу. Подчеркну лишь, что история казахского романа, обнимающая более столетия, состоялась. Во всяком случае, сейчас уже никто из критиков не станет пренебрегать национальным неевропейским освоением литературных форм (Б. Байтанаев), как это было в начале 70-х годов. Не станет, как А. Марченко, утверждать, что, например, Путь Абая -- это еще не роман, т.к. писатель не столько исследует жизнь Абая, сколько перелагает народное предание об Абае.

М. Г.: -- Насколько актуален сейчас жанр романа? Каковы его перспективы?

В. Б.: -- В пятом номере Книголюба немало говорилось на эту тему. Помимо интервью М.М. Ауэзова, обращает на себя внимание статья Л. Сафроновой о модернистском романе Реанимация жанра-динозавра. Заголовок не точен и потому может спровоцировать критические нападки на автора.

Суть дела в том, что реанимацией динозавра занимается не Сафронова, а писатели постмодернизма (как на Западе, так и у нас -- В.Ерофеев, В. Пелевин, В. Сорокин, Саша Соколов и др.). В статье фиксируются факты разнообразной трансформации романного жанра, когда под пером неустанных и небесталанных реаниматоров возникает изящная языковая игрушка, в процессе написания чтения которой можно получить удовольствие или просто убить время за разгадыванием ассоциативных ребусов.

Как бы автор статьи не устранялся от собственной оценки этого процесса, под конец картина проясняется: Интересно, какой способ реанимации выберет новый казахстанский роман? Роман-то кончился, а вы все носитесь с ним -- динозавром...

О, знал бы я, что так бывает, Когда пускался на дебют, Что строчки с кровью -- убивают, Нахлынут горлом и убьют. От шуток с этой подоплекой Я б отказался наотрез... Вот свидетельство гения, которое поверх всех художественных экспериментов настаивает на духовно-физиологической подоплеке искусства, отрицая самодостаточную и досужую развлекательность художественных упражнений. Это рке не игра и не шутки. Один из французских писателей модернистов настаивал, что роман -- это не писание авантюр, а авантюра писания. Ну и на здоровье! Такое писание безопасно и для автора, и для читателя тем более. Думаю, что и этот постмодернистский этап в истории романа -- его очередной кризис, но не гибель, не распад атома. Так было с романом на рубеже XIX и XX веков, в середине и в конце XX века. И что же? Роман может изменить свой внешний облик, но его энергетика, социальная и эстетическая востребованность все равно остаются и держат его внутреннюю форму -- жанровый принцип: судьба человека в бесчеловечном мире, противостояние личности и общества, поиски правды и надежды...

1 Тарихи роман поэтикасы
1.1

"Бақытсыз Жамал" романы туралы алғаш пікір айтқан Ахмет Байтұрсынов:

"Қазақта бұрын роман жоқ еді. Біздің арамызда қазақша бірінші роман жазып шығарған Міржақып Дулатов болды. Оның "Бақытсыз Жамал" деген романы 1910 жылы басылып жарыққа шықты", - деді.

Интересно читать подшивки газеты Қазақ, в которой Алихан Бокейханов объясняет широкой публике, что такое роман, как проводятся конкурсы романов в западных странах, рассказывает об Альфреде Нобеле и учрежденной им премии. Ахмет Байтурсынов, Алихан Букейханов, Миржакип Дулатов, Жусипбек Аймауытов, Манап Турганбаев были членами жюри, читали поступившие на конкурс рукописи, отбирали призеров. Конкурс выиграли Султанмахмут Торайгыров с романом Қамар сұлу и Таир Жомартбаев с романом Қыз көрелік (очевидно, что тема прав женщины была самой актуальной для прогрессивных казахов того времени).
Первые казахские романы не вполне соответствуют заявленному жанру, например Қамар сұлу напоминает дастан о влюбленных, где повествование ведется в прозе, а герои говорят, точнее пишут письма в поэтической форме. Но начало было положено.
Народившаяся казахская проза была критично настроена к современному ему обществу: авторы, получившие более или менее современное образование, с демократических позиций критикуют засилье мулл и баев, всеобщую косность, невежество, пассивность народа. Так было в первые годы, и критичность писателей только усилилась в советский период, когда пролетарская идеология настойчиво подталкивала разоблачать реакционные устои
Особняком стоит роман Жусупбека Аймаутова (1889 - 1930 (31?)) Ақбілек. В центре романа - судьба девушки с Алтайских гор. На исходе гражданской войны Акбилек была похищена прятавшимися от красных в горах белогвардейцами, изнасилована и стала любовницей одного из офицеров, смогла убежать и вернуться в аул. Мать ее была убита при похищении, отец и жених постепенно отвернулись от любимой дочери и невесты, Акбилек родила сына, которого попросила убить, и уехала к старшему брату в город, получила образование, вышла замуж за коммуниста.

Первая часть четырехчастного романа - от похищения Акбилек до ее возвращения в аул - стоит особняком по своему стилю: сказовая интонация сближает ее с фольклором. Проза Аймаутова здесь настолько поэтична, что кажется поэзией, оформленной как проза.
Исследователь ранней казахской прозы, доктор наук Айгуль Исмакова отмечает, что идея романа появилась у писателя в 1924 году, когда был написан рассказ Елес (Призрак), а сам роман был создан в 1926−1928 годах. Но создается впечатление, что роман писался в разное время с большим разрывом, настолько части отличаются друг от друга по стилю и интонации. Как бы то ни было, поразительно, что через десять с небольшим лет после появления у казахов романа был создан такой шедевр психологической прозы.

Психологизм в романе Ақбілек подталкивает к мысли, что писатель был знаком с фрейдовским психоанализом: отношение Акилек к русскому офицеру-любовнику, то, как ее тело пробуждается под его по-европейски изощренными ласками и в то же время она испытывает отвращение к этим ласкам, ее восприятие своего тела и души как грязных, будто посуда, которую облизала собака. Убежав из лагеря белых, она встречает святого диуану (дервиша), которого знает с детства и который пешком бродит по краю. У ней нет больше сил идти, ноги сбиты, и диуана предлагает нести ее на спине. Она стесняется забраться на спину святому диуане, так чтобы ее греховное тело коснулось тела святого. И в тоже время это путешествие верхом напоминает девушке, как в раннем детстве ее носила на спине мать.

Когда Акбилек приближается к родному аулу, то чувствует себя недостойной ступить на его землю, войти в родной дом. Неужели я не побоюсь бога и войду в священный, как мечеть, дом отца? Как ногами, которые целовал кафир, буду ступать по полу, на котором отец расстилает коврик для намаза? Как руками, которые обнимали неверного, поднесу к чистому дастархану, буду есть еду вместе с отцом?. Акбилек, не осмеливаясь вернуться грязной в родной аул, мечтает теперь о внезапной смерти. И в то же время познавшая мужскую любовь Акбилек жаждет мужчину, а когда ее овдовевший отец женится, она из соседней комнаты слышит ночью возню отца и понимает, что ее чистое дочернее отношение к нему изменилось, она про себя сравнивает его с состарившимся жеребцом.
Такая психологическая смелость при выборе и изображении темы, пожалуй, осталась непревзойденной в казахской литературе советского и постсоветского периода. Вообще, Жусипбек Аймаутов − несомненно один из самых талантливых и образованных, глубоких казахских писателей за всю историю современной казахской литературы. Он переводил на казахский язык Шекспира, Гюго, Мопассана, Гоголя, Толстого и других, являлся автор нескольких работ по педагогике, психологии, эстетике. Вместе с Мухтаром Ауэзовым в молодости издавал журнал Абай. Пожалуй, по писательскому таланту только Ауэзов сравним с Аймаутовым. Жусипбек, сотрудничавший с Алаш-ордой, в 1919 году, как и многие, вступил в Коммунистическую партию, но советская власть начала сразу же преследовать его, и через 10 лет он был расстрелян. Как много мог бы сделать писатель, если бы жизнь его не прервалась так трагически.

123.jpg
Роман Ақбілек от других произведений того периода отличает искренняя любовь к аулу, к его жителям. Роман открывается картиной Алтая, Иртыша, Курчума, Маркаколя, подземных богатств, животного мира Алтая. Алтай изображается не просто как прекрасный, но плодородный, благодатный для многочисленного племени найман (сам писатель родом из Баян-аула).
Многие современники Жусупбека изображали соплеменников как пассивных, трусоватых, жестоких или равнодушных к дочерям. Но в Ақбілек главная мысль родителей девушки при первом известии о нападении белых - спрятать ее. С сочувствием Аймаутов изображает мать, которая без звука переносит порку, чтобы дочь не выскочила из укрытия, услышав стоны матери. Мать одна борется с тремя солдатами за дочь, погибает ради нее. Позже Акбилек вспоминает, как в детстве играла в прятки с другими детьми, прячась между верблюдов, камней, скал, пней, как перед домом из треножника мать устраивала ей домик, в котором девочки играли в свадьбу.
Жених Акбилек, байский сын Бекболат, ехавший на свидание с ней, услышав крики, без раздумья бросается на вооруженный отряд, чтобы спасти похищаемую девушку (при этом он даже не уверен, что это его невеста).
Писатель далек от идеализации аула. Он достоверно изображает колебания Бекболата, узнавшего о том, что невеста его выжила и вернулась в аул. Так же достоверно изображаются переживания отца, который любил дочь до того, как она опозорила его, а теперь готов любым способом избавиться от нее, который, женившись во второй раз, становится равнодушным к детям от первой жены. Аульные интриги, сплетни, все это Аймаутов изображает правдиво и с юмором. И все-таки чувствуется, что писатель любит аулчан, они получаются живыми, в отличие от горожан.

Городские жители (партийные деятели, чиновники) изображаются иронично и отстраненно, как бы со стороны, взглядом случайно оказавшегося вместе с ними во время пьянки аульного парня Бекболата, через рассказ Акбилек, которая отучилась пять лет в рабфаковской школе и вышла замуж за одного из таких деятелей, через рассказ ее молодой родственницы, которую отец отдал за другого партийного деятеля - насильника и пьяницу − в обмен на избавление от тюрьмы.

Таким образом, внутренний мир этих горожан скрыт от читателя. В финале Акбилек навещает родные края вместе с мужем и сравнивает своего образованного, по-городскому одетого мужа с начавшим стариться, плохо одетым, невежественным Бекболатом. Сравнение это не в пользу последнего. Но читатель помнит, как муж добился руки Акбилек: достал и дал ей почитать дневник более удачливого соперника, а потом рассказал тому тайну Акбилек - рождение сына от русского офицера. При этом внутренний мир его − черный ящик для читателя. А Бекболат остается в памяти читателя очень живым, безоглядно смелым, обожающим красоту родных гор, степной простор и волю.

Тарихи роман - повесте негізгі кейіпкер, не онымен қатысты адамдар дүниеде сол қалпында шын болып өтті дегеннің өзінде де, олардың басынан өткерген болмыстары да автордың көзімен көргені, сезінгені, аралас болғаны жүйесінде емес, жазушының тарихтан зерттегені, халықтан естігені, өмір құбылысынан, сонымен үндесер жайлардан қорыққаны тұрғысынан барып жазылады. Мұнда сол тарихи кейіпкердің өмір кешулерінің барлығы мемуарлардағыдай түгелденіп жазылмайды және тарихи романды жазушы тарихи кейіпкер образын толықтыра түсу мақсатындағы ізгілік үстінде кейде біршама образдарды, кейбір оқиғалар мен эпизодтары ойдан қиыстыруы да кездеседі [9, 287]. ( Қазақ әдебиетінің тарихы Алматы, Кақақапарт,2005 8т 993б
80-90 жылдары жарық көрген қазақ прозасын зерттей келе, белгілі ғалым Р. Бердібай былай дейді: Қазақ романының бұл күнде дамып, өркендегені соншама, оның жанрын анықтаудың қажеттілігі туып отыр [11, 107].( Р.Бердібаев тарихи роман,алматы, санат,1997 336б
Әлемдік әдебиетте орны ерекше саналатын Еуропалық шығармалардың арасында роман жанрының толып жатқан түрлері бар, мәселен: әлеуметтік роман, серілік роман, бұзақылық роман, этнографиялық роман, саясаттық, қылмыстық, әдет, фантазиялық, философиялық, өндірістік, психологиялық, махаббаттық, өмірбаяндық романдар т.б. болып келеді [28, 184].
Осылардың ішінде қазақ әдебиетінде еліміз тәуелсіздік алғаннан кейінгі уақытта ерекше қарқынмен жазылғаны ғұмырнамалық романдар екені дау туғызбаса керек.
Романды жанр ретінде қарастырған еңбектердің барлығында дерлік романның сөз өнерінің биік шыңы ретінде дамуы сонау көне дәуірлерден бастау алатындығы жетесіне жеткізіле айтылған.
Француздың roman - деген сөзінен шыққан, бұл күнде тұтас бір көркемдік категорияға айналған романның жанр ретінде қалыптасуын немесе оның алғы шартын көбіне ежелгі дәуірге немесе орта ғасырларға жатқызады. Антикалы романдар (Дафнис и Хлоя, Метаморфозы, немесе Апулейдің Алтын есегі Петронийдің Сатириконы және т.б.) және Серілер романы туралы Фон Эшенбахтың (Лоэнгрині, Пристан мен Изольда), Мэлоридің Артурдың өлімі т.б. бастау - бұлағын көне дәуірден алған роман жанрына жатқызады.
Роман - күрделі және дамыған сюжетті, көбінесе қара сөзбен, кейде өлеңмен жазылған кесек тұлғалы эпикалық әдеби шығарманың бір түрі. Роман басқа эпостық жанрларға қарағанда өмірді, оның әр алуан құбылыстарын, адамдар арасындағы қарым-қатынастарды кең қамтып, терең суреттейді. Романның құрамы, құрылысы күрделі, онда лирика мен драма жанрларының сипаттары да кірігіп отырады. Роман қаһармандардың жеке өмірін, олардың арасындағы байланыстар мен қарым-қатынастар тарихын суреттеу арқылы дәуір мен қоғамның, салт пен сананың кең суретін жасайды, - деп анықтама береді ғалым М. Атымов [28, 312].
Қазақ әдебиетінде өркен жайған роман жанрының қазіргі заман әдебиетінде түрлі типтері қалыптасқан.
Жалпы, ХХ ғасырдың екінші ширегінде жазылған қазақ романдарына тән қасиеттерді даралап айтар болсақ, әдебиетіміздің жетекші, кемел жанрына айналуы, жанр байлығы, философиялығы, философиялық тереңдікке ұмтылу талпынысы, психологизм тәсілінің жаңа да сапалы деңгейден көрінуі, қаһарман деңгейден көрінуі, қаһармандардың сезім күйінің, ішкі және сыртқы бейнелерінің жан-жақты кескінделуі т.б.(Атымов Казақ романдарының поэтикасы алматы, ғылым 1975 312б)
Ұлттық романның басым бөлшегін, негізінен, тарихи романдар құрап келді, бұл заңды да, себебі 60-80-жылдарда тарихи романның көптеп тууын
Н. Добролюбовтың мына сөзімен түсіндіргеніміз абзал: Тарихи роман халық өзінің өткен өміріне көз салғанда туады [29, 523].(Добролюбов
Біздің ұлттық әдебиетіміздегі тарихи тақырыпқа жазылған романдар ішінде ең шоқтығы биігі М. Әуезовтің Абай жолы дәуірнамасы саналып келді. Дегенмен М. Әуезовтың Абай жолы романына дейін және одан кейін туған көркем сөз өнеріне қосқан зор үлесін ешкім де жоққа шығара алмаса керек.
Жазушы өмірдің қатпар-қатпар күрделі құбылыстарын романдағы кейіпкерлердің іс-әрекеті, мінез-құлқы, таным-түйсігі, пиғыл-мінезі, дүниетанымы арқылы береді. 60-80 жылдар прозасының ерекшелігі сол әдебиетіміздің тарихи романдармен, оның ішінде басым бөлшегін құрайтын өнер иелері жазылған туындылармен толықты. Қазақ қаламгерлерінің революцияға дейін өмір сүрген қазақтың өнерпаз жандарына осындай өз туындыларын арнау себебі-сол өнер иелерінің өз шығармашылығына демократтық, халықтық сарынды арқау етуі, өздері өмір сүрген қоғамдағы әділетсіздікті, үстемдікті, озбырлықты сынауы, әділетсіздікке отты тілін қару етіп, қарсы шығуы болса керек.
Былайша қарағанда, пәлендей қиын емес болып көрінгенімен, шын мәнінде әрқайсысы атан түйеге жүк боларлық. Адам. Ол кім? Оның өзге тіршілік иесінен айырмашылығы неде?, Адам өмірінің мән-маңызы неде?, Адам - дүиедегі ең құдіретті тіршілік иесі болса, екінші жағынан, ол-әрі әлсіз, әрі қорғансыз да емес пе?, Неліктен адам - символикалық хайуан деген пікірлер бар? деген сұрақтарға жауап іздеуімен де бұл қаламгерлер ерекшелене түседі. Жалпы алғанда, әдебиеттегі басты тұлға адам образына жоғарыдағы көрсетілген сұрақтар тұрғысынан келсек, 60-80-жылдардағы қазақ романының әлеуметтік жүгін, эстетикалық қуатын, философиялық сипатын жан-тәнімізбен сезіне аламыз. Біз қарастырып отырған кезеңдегі үлкенді-кішілі шығармаларымен көзге түскен қазақ қаламгерлері, бәрінен бұрын, жоғарыда айтқанымыздай, тіршіліктің аса құдіретті иесі - адамды зерттеп, оған жаңаша тұрғыдан зерттеуге тырысып, өмір шындығын терең зерделеуімен ерекшеленеді. Бұл өмірдегі өнердің негізгі заңы, бұлтартпайтын шындығы.
Көркем шығарма өмір шындығынан туады. Бірақ тіршілік бетінде шашырап жатқан құбылыс өздігінен тізіліп, бас құрамайды. Әдебиеттің қадірлі мүлкі саналатын туындылар өмір байланыстарын жан-жақты зерттеудің, жеке адамдар тағдырын үлкен қоғамдық даму заңдылықтарымен ұштастырудың нәтижесінде ғана пайда болады.
Бұл мәселенің сыртқы, объективтік жағы болса, болмыстың факторларын біріктіріп, оларға қан жүргізетін, ерекше қуаттандыратын нәрсе - суреткердің өз басын қатты толқытқан аңсар, идея. Көркем туынды суреткер белгілі бір идеяларымен жалындап, көкірегінде ұялаған сырын айтпауға болмайтындай хәлге жеткенде ғана жазылуға тиіс, - деп жазған еді М. Горький [30, 15].(Горький М әдебиет туралы
Өнер өмірден туады. Ал, өмір күрделі, өмір құбылыстары әр алуан. Қоғам, адам алдында тұтқиылдан мың сауал қойылған бүгінгі күн күллі жұрттың, соның ішінде шығармашылықты кәсіп еткен қалам иелерінің өткен жолына, өзінің азаматтық суреткерлік бағыт-бағдарына терең ой жіберуін қажет етеді. Бұл өңірге теріс пиғылда келіп қалған бейсәубет біреулерді кім білген, ал сөз өнеріне тағдырын түбегейлі теліген шынайы қаламгер үшін бұл аса бір шетін, толғақты кезең. Өзінің ақыл - парасаты жетсе, не түгелдей мансұқ ететін, не құбылысының дұрыстығына тағы бір көз жеткізіп алып, жаңа тыныспен құлшына еңбекке кірісетін сәт. Нақ сондықтан да мүмкіндік қарымы мол жазушылардың шығармашылық қоржынына үңіле зер салып, жақсы мен жасықты айыра танып, басқалардың да тануына септік жасағанымыз жөн нәрсе.
Өмір сүрген қоғамда болып жатқан оқиғалардың баршасы жазушы жүрегі арқылы өтеді десек, көркем сөздегі алғашқы қадамын осы кезеңмен, яғни 60-80- жылдармен бірге бастап, толысуы да осы уақытқа сәйкес келген қаламгерлердің қандай қиямет ой кешуінен өткенін түсінген абзал.
Біз талдап, көркемдік жүйенің ерекшелігі мен құрылымына зерделеу жасамақ болып отырған үш романда қамтылатын оқиғалардың көлемі үлкен, дәуірі де кең.
Жанрларда (әдеби және сөйлеу) ғасырлар бойы өмірдің көріністерін және әлемнің кейбір жақтарын түсінудің формалары жинақталды. Қолөнер түлкі үшін бұл жанр сыртқы шаблон ретінде қызмет етеді, бірақ ұлы суретші өзіне тән мағыналық мүмкіндіктерді оятады 1. Мұны М.Бахтин 30-шы жылдары, 70-жылдардың соңында жарияланған. А.Байтұрсынов 1926 жылы дүниеге келген Әдебистік танытқыш фильмінде шынайы жанрлардың енгізілуін күткен. Қазақ ғалымы көркем сөздің сөйлеу жанрларын қарастыруды ұсынады (даридтер сөзі), оларды әңгімелеу әдісіне қарай ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.