САЛЫҚТАРДЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ САЛЫҚ САЛУ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1. САЛЫҚТАРДЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ САЛЫҚ САЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Шет елдердегі салықтардың қалыптасу тарихы және пайда болуы ... ... ... .6
1.2 Салықтардың экономикалық мәні және қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3 Салық салу принциптері мен функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2. МЕМЛЕКЕТТІК КІРІСТЕР БАСҚАРМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.1 Мемлекеттік кірістердің жалпы ұғымы мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Салықтық және салықтық емес кірістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.3 Салықтардың негізгі түрлері мен түсімдері ... ...30
3. ШЕТЕЛДІК КАПИТАЛДАРҒА САЛЫҚ САЛУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ...39
3.1 Ресейлік ұйымдардың қызметіне шетелдік капиталдың қатысу сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3.2 Кәсіпорынның шетелдік капиталының ұйымның қаржысына қатысуының әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
3.3 Шетел капиталының қатысуымен кәсіпорындардың қаржыларын ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
КІРІСПЕ
Нарықтық экономиканың қалыптасуы жағдайында мемлекеттің әрекет етуіне көмектесетін экономикалық тұтқалардың ішінде маңызды рөл салыққа беріледі. Салықтар ммлекеттің пайда болуымен қатар құрылады да, сол мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып табылады. Кез-келген мемлекет нарықтық даму жағдайында салық саясатын мемлекет өмірінің маңызды жақтарын соның ішінде, оның экономикасын реттеуші ретінде кеңіен қолдануды жөн көреді. Отандық және шетелдік тәжірибе көрсеткендей салықтар мен салық жүйесі экономиканы басқаруда ең қуатты қаржы институттарының бірі болып табылады.
Салықтар - бұл мемлекеттің заңды неізде жүзеге асыратын, заңды және жеке тұлғалардан алынатын қайтарусыз сипаттағы міндетті төлемдері мен алымдары. Олар заңды және жеке тұлғаларды мемлекеттің қаржылық ресурстарын қалыптастыру барысына қатынасуын міндеттейді.
Салықтық түсімдер арқылы мемлекеттің қаржы ресурстары қалыптасып, бюджет пен бюджеттік қорларда шоғырланады. Осыған сәйкес салықтарды экономикалық мәні бір жағынан шаруашылық субъектілер мен азаматтардың, екінші жағынан мемлекеттік қаржыларды қалыптастыру бойынша мемлекеттің өзара қатынастарын көрсетеді. Сонымен қатар салықтық төлемдердің көздері ұлттық табыстың бір бөлігін құрайды.
Салықтар бүгінде республикалық бюджеттің маңызды бөлігін құрайды.
Дипломдық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының жаңа Салық Кодексі мен ағымдық баспасөз беттеріндегі мақалаларды, отандық және шетелдік ғалым-практиктерінің еңбектері мен оқу құралдарын пайдаланбақпын.
Дипломдық зерттеу тақырыбының өзектілігі: жалпы салықтардың ел экономикасындағы рөлінің күннен-күнге арта түсуінде, сондай-ақ, жүргізілген салық реформалары нәтижесінде салық салуды есептеу мен төлеу тәртіптерін нақтылау және салықтардың бюджетке түсуін анықтау.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - салықтардың экономикалық мәнін аша отырып, шет елдердегі салық салу мен салық жүйесінің бюджетті қалыптастырудағы рөлін анықтау, экономист-практиктерінің проблемаларды анықтау және отандық, шетелдік тәжірибелер негізінде шешу жолдарын қарастыру болып табылады.
Дипломның зерттеу әдістері: жалпы салықтардың түсінігі туралы, шет елдердегі салық механизмінде қалыптасқан мәселелерді шешу және жетілдіру жолдары, кәсіпорынның шетелдік капиталға қатысуының әсері.
Дипломның зерттеу пәні: шет елдердегі капиталдарға салынатын салықтар.
Дипломның зерттеу нысаны: шетелдік капиталдардың салық салуы.
Дипломдық зерттеу жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, бөлімшелерден, қорытынды және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімі салықтардың қалыптасу тарихы, экономикалық мәні мен қызметтері туралы пайда болуы.
Екінші бөлімі шет елдердегі салық салу ерекшеліктері. Мысалы, Ресей Федерациясының, Швецияның және тағы басқа да мемлекеттердің салық салуы мен зықметтеріне тоқталамыз.
Үшінші бөлімде Ресейлік ұйымдардың шетелдік капиталға қатысу сипаттамасы, қаржысына қатысу әсері және қаржыларын ұйымдастырылуын қарастырамыз. Ресей экономикасының дамуына, нормативтік-құқықтық және заңнамалық базаны жетілдіруге қарай Ресей нарығы халықаралық қаржы институттары үшін неғұрлым тартымды болып келеді, олардың көпшілігі ресейлік экономикалық секторда тиісті орын алуға ұмтылады.
1. САЛЫҚТАРДЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ САЛЫҚ САЛУ
1.1 Шет елдердегі салықтардың қалыптасу тарихы және пайда болуы
Алғашқы салықтың пайда болу уақытын нақты анықтау қазірде мүмкін болмай отыр. Бірақ та салықтың ұқсас түрі алғашқы адам қоғамын басқарудың ұйымдық формасымен қатар пайда болғаны белгілі.
Алғашқы қоғамда сыртқы орта қаупінен, жауларынан, жыртқыш аңдардан қорғану үшін адамдар топтасып ұйым болып өмір сүре бастады. Әрине сол бір қоғамға жиналған ұжымды сыртқы қатерлі күштерден қорғаумен, қоғам мүшелерін асыраумен айналысатын адамдар қоғамнан істеген қызметтері үшін сыйақы беруді талап етті. Оларға жұмсалған барлық шығындар алғашқы салық формалары ретінде көріне бастады. Осылайша, алғашқы салық қоғамның мұқтаждығын қанағаттандыруға бағытталған ұжымдық қажетьілктен туындады.
1818 жылы Ресейдің қалыптасуы сұрақтарымен айналысып жүрген декабрист Н.И.Тургенев Мемлекеттің немесе қоғамның мақсаттарына жетудегі маңызды құралы,яғни адамдардың мемлекет құруы немесе өз қоғамындарына бірігуі кезіндегі алға қоятын мақсаттары.
Қоғамға біріккен немесе жоғарғы билік қолына үкіметті берген адамдар, оларға билік пен қоса салықты талап ету құқығын да берген, - деп жазады. Көптеген уақытқа дейін адамдар салықты биліктегілердің шартты объективті қажеттіліктері ретінде түсініп келді.
Тек XV ғасырдан бастап ғалымдар ақша қатынастары жүйесін, сондай-ақ мемлекеттің экономикалық негізі мен экономикалық қызметін зерттей бастаған да ғана салық түсінігінің алғашқы ойлары туындай бастады.
Мемлекеттің ақша қатынастары мәселелерімен айналыса бастаған бұл ғылым қаржы деген атқа ие болды. Бұл ғылымның негізгі зерттеу заты мемлекет табыстарының жаңа көздері болды. Сол кездің барлық жұмыстарында көрсетілгендей мемлекеттің негізгі табыс көзі ретінде салықтар ерекше аталып өтті. Арнайы салықты зерттеуге бағытталған көптеген жұмыстар пайда бола бастады. Солардың ішінен белгілі кардинал А.Ришельенің Политическое завещание деп аталатын жұмысын атап өткен жөн. Оның бұл жұмысында алғаш рет салық салу қағидаларының негізі жасалған.
А.Ришелье Қожайынның өз бағыныштыларынан алатын ақшасы олардың мүліктеріне үлкен зиянын тигізбейтіндей, олардың мүмкіндіктеріне сай болуы керек. Осылайша егер артық алмау керек боса, онда мемлекет қажеттілігіне сай кемде алмау керек.
Осы уақытта А.Монкретьен алғаш рет салық реформасы туралы сұраққа, мемлекет мүддесі емес, халық мүддесін қорғайтын тұрғыдан қарастырады. Монкретьен мүліктік кадастр негізіндегі қосымша құн салығының жаңа формасын ұсынды, яғни, жалпы халықтың мүддесіне негізделген салықтардың прогрессивті трактовкасы ұсынылды.
Бұл ұсыныс салық жүйесінің XVII ғасырдағы зерттеулерінде жалғасын тапқан. У.Петти Монкретьеннің салықтар прогрессивтілігі жайындағы ойларын жалғастыра отырып, оларды табыстан ғана емес, сонымен қатар, шенге де байланысты етіп қойды. Ол тұрғындар мемлекет шығындарын толықтыруға өз үлестерінде, яғни мүліктері мен байлықтарына сәйкес үлесте қатысу керек екендігін айтады.
У.Петтидің салықтар мен алымдар туралы трактатында алғаш рет салық теориясына жүйелі түрде келіп, салықтарды үстеме жинау (жанама салықтар) механизмі көрсетілген.
Меркантелизм кезеңі кезіндегі салық туралы зерттеу жұмыстарының ішінде ең негізгісі Х.Юсти мен С.Вовланның еңбектері. Х.Юсти алғаш рет салық салу принциптерінің негізін салуға тырысты. Ол жақсы салықтарға: салық төлеуге мүмкіндігі бар бағыныштылар; тең тұрғыдағылар; мемлекет пен бағыныштылардың байлығына зиян келтірмейтін;жинауға қолайлы; мемлекеттің экономикалық жағдайы мен басқару үлгісіне сәйкес келетін.
С.Вовланның үлесіне барлық табыс пен меншік түрлеріне салынатын 10%-тік салық ретінде ұсынылған бірыңғай салық теориясы тиеді. Бұл салық патшалық ондық деген атқа ие болған. Патшалық ондық: жер; мүліктен түсетін табыс; жанама салымдар; қабаттама салымдар. Барлық осы табыстар байланыстырылып бірыңғай жүйені құрды.
Меркантелистік ғалымдардың ойларына негізделе отырып, физиократтар алғаш рет салықтарды тікелей және жанама салықтарға жіктеді. Физиократтар тікелей салыққа тек жер салығын ғана жатқызды. XVIII ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың басында мемлекеттік табыстар теориясындағы негізгі концепция, бұл салықтарды мемлекеттік қызмет үшін төленген төлем ретінде қарастыру болды.
XVIII ғасырдың соңында буржуазиялық төңкерісті бастан кешірген мемлекеттер тәжірибесіне салықтардың жалпылығы және олардың пропорциональдығы принципі енгізілді. Сол кездегі салық теориясының дамуы негізі классикалық саяси экономикада жатқан классикалық қаржы мектебінің қалыптасуымен байланысты жүргізілді. Осы кездің маңызды қаржылық зерттеу жұмыстарының бірі А.Смиттің танымал Табиғат және халықтар байлығының себептері туралы кітабы болатын.
Адам Смит келтірген салық жүйесін құрудағы жалпы жағдай немесе төрт ереже әлі күнге дейін дамыған елдердегі салық салу принциптерінің негізі болып табылады. А.Смит келтірген төрт ереже мынадай:
- Мемлекет бағыныштылары өз мүмкіндіктері бойынша үкімет шығындарын қамтамасыз етуге қатысуға тиіс.
- Әрбір жеке тұлға төлеуге міндеттенетін салық жай жасалған емес,нақты анықталған болу керек. Төлем уақыты, төлеу әдісі, төленетін сома - осының барлығы салық төлеуші немесе басқа кез-келген тұлға үшін түсінікті, анық болуы керек.
- Әрбір салық төлеушіге оны төлеу қолайлы уақытта, қолайлы әдіспен жиналу керек.
- Әрбір салық халық қалтасынан ол мемлекет қазынасына бере алатын мүмкіндігінен аз мөлшерде болатындай етіліп ойластырылуы қажет. А.Смит сонымен қатар еңбек ақыға салынатын тікелей салық жүйесін және оның экономикаға әсерінің негізін салған болатын.
Салық салу теориясы төңірегіндегі А.Смиттің идеялары XVIII ғасырмен ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы көптеген экономистерден қолдау тапты. Маңызды теоретикалық идеялар Д.Рикардо (Начало политической экономии и налогообложения) мен Н.И.Тургенев (Опыт теории налогов), Ж.М.Сисмонди (Новых начал политической экономии алтыншы кітап) еңбектерінде дамыды. ХІХ ғасырдың екінші жартысы қаржылық ғылымның нағыз дамығын кезеңі.
Салықты мемлекеттік қызмет үшін төленетін төлем деген ұғым өзгере бастады. Салықты төменгі топтың жағдайын жақсартушы құрал ретінде қарастыра бастады.
Қаржы ғылымы сияқты салық теориясында да көптеген әр түрлі көзқарастар мен мектептер дами бастады. Салық теориясына үлкен үлес қосқандардың бірі әлеуметтік-саяси мектептің өкілі танымал неміс экономисі А.Вагнер. Оның еңбектері сол кездегі қаржылық әдебиеттерінің бәріне де шықты. А.Вагнер салық теориясында өзінің радикальды көзқарастарымен ерекшеленді. Бүгінгі күнде А.Вагнер ұсынған салық салудың тоғыз негізгі ережесі әлі де қолданылуда.
Ол оларды төрт топқа біріктірді. Вагнер бірінші орынды салық салудың қаржылық принциптеріне берді, бұл: салымның жеткіліктілігі және салымның икемділігі. Одан кейін халық шаруашылығы принциптері тобы кетеді: салым көзінің таңдауға берілуі; салықтарды олардың жағдайлары мен салдарын есепке алатын жүйеге әртүрлі салықтардың дұрыс біріктірілуі. А.Вагнер үшінші топқа этикалық принциптерді топтастырады: салық салудың жалпылайлығы; теңдігі. Төртінші топ әкімшілік-техникалық тәртіптерден тұрады: салық салудың анықтығы; салық салудың қолайлылығы; жинау шығындарын шегінше төмендету.
Объективті мектептің өкілдері А.Маршалл мен Г.Хиггс салық теориясы сұрақтарын ұсыныс пен сұраныс тұрғысынан қарастырды. Марксизм классиктері К.Маркс пен Ф.Энгельстің көзқарастары қызықты, олар салықты әлеуметтік төңкеріс тұрғысынан талдады. К.Маркс пен Ф.Энгельс жанама салықтарға қарсы шықты, олар жанама салықтар, бұл буржуазияның халықты қанау тәсілі деп түсінді. Олар өз тұжырымдарының соңында салықты мемлекеттік басқарудың құралы деген пікірге мүлдем қарсы шықты.
Маркс салық туралы сұрақтар бұл саудагерлер мен шенділердің ісі деп санап, еңбек пен капитал арасындағы қарама-қайшылықтың экономикалық жолдарын талдаумен айналысқан. Бірақ оның еңбектеріне қатысты піріклердің ішінде салық теориясына қатысты көзқарастар да болды. К.Каутский салық неғұрлым жоғары болған сайын, салық төлеушінің одан жалтаруы соғұрлым күшті болады. Егер біз мүлік табысын кез-келген жолмен қысқарту мүмкін болмайтындай қылып істегенімізбен, біз салықты өзіміз қалаған деңгейге көтере алмаймыз. Қосымша құн салығы мен мүлік салығын сондай көтеруге болмайды, өйткені, мұндай жағдайда капиталистер мемлекетті тастап жүре берді. 1930 жылдарға дейін мұндай көзқарастар жалғаса берді. 1929-1930 жылдары ірі капиталистік елдерді қамтыған дағдарыстан кейін экономикалық дамудың жаңа кезеңі басталды. Көптеген экономистер мемлекеттің экономикаға қатынасын қарастыра бастады және оның дамуына араласу керектігін түсінді. Экономикаға және оны реттеу мақсатында араласудың тиімді құралы салық екені белгілі.
Салықты экономиканы реттеу құралы ретінде қолдануды ең алғаш рет Д.Кейнс, өзінің Общая теория занятости, процента, денег атты еңбегінде ұсынған. Кейнстен кейін Батыстың белгілі экономистері салықтың экономикаға әсерін қарастыра бастады. Салық түсімдерінің құрылымы мен көлемін өзгерту арқылы экономикалық циклді жайғастыруға, инвестицияны тұрақтандыру, өндірістің құлдырауын тоқтатуға әсерін дәлелдеді. Экономикалық өсімнің әртүрлі концепцияларына әсер ететін салық салу механизмі.
В.Витман салық салу арқылы қоғамдық азық-түлік өсімі қарқынына, техникалық прогресске әсер ете алады, салықтың жоғарылу немесе төмендеуі экономиканың дамуын тездетеді немесе бәсендетеді. Біздің уақытымыздың сіңірген еңбегі зор белгілі экономистері П.Самуэльсон, К.Воуллинг, Дж.Гэлбрейт, Э.Хансендер байлар мен кедейлер арасында табыстарды қайтабөлу мәселелерін қарастырып, салыққа көп қөніл бөлген. Салық әр уақытта мемлекетпен бірге құрылып, оның ажырамас экономикасын реттеу құралы болып табылады. Салық жүйесін мемлекет пен және заңды тұлғалар арасындағы қаржы қатынастарының жиынтығы, салықтар мен алымдар, салық салу әдістері мен тәсілдері,салық заңдары мен салыққа қатысты актілер, салық салу органдары мен салық қызметі жиынтығы құрайды.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
Мемлекет қоғамның өмір сүруінің ғана емес, сонымен қатар оның мүдделерінің әрі қатынастар үйлесімділігінің нысаны болып табылады. Үйлесімді даму сөзінің астарында барлық адамдардың, қоғамның кез келген мүшесінің материалдық, мәдени және рухани өркендеуі жатыр. Оның прогрессивті дамуы мен өркендеуінің, материалдық қамсыздандырылуының басты құралы - салықтар.
Адамзат қоғамы мемлекеттерге біркелкі салықтың қоғамдық дамуға тигізетін әсері күннен - күнге арта түскен.
Салық - экономикалық қатынастардың ең ежелгі формаларының бірі. Адамзаттың цивилизациясының өркендеу шыңында пайда болған салықтар ең алғашқы қоғамдық қажеттіліктердің пайда болуымен байланысты туындаған.
Кез келген қоғамның үйлесімді дамуы тиімді жұмыс істейтін салық жүйесінің болуына байланысты. мемлекеттің дамуы мен басқару формаларының өзгеруі оның салық жүйесінің өзгеруімен қатар жүреді.
Қазіргі таңда салық деп жеке немесе заңды тұлғалардан заң жүзінде белгіленген мөлшерде біржақты, міндетті, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта алынатын ақшалай төлемдерді түсіндіреді. Сан ғасырлық тарихы бар бұл қаржылық категорияның түпкі мағынасы осынау күрделі эволюциялық даму нәтижесінде айтарлықтай өзгеріске ұшырамаған.
Салық мемлекеттің қалыптасуымен бірге пайда болып, оның өмір сүруінің негізі болып табылады. Мемлекетті қамсыздандыру үшін, азаматтардың біртіндеп міндетті және үздіксіз бола бастаған табиғи және ақшалай түріндегі жарналары қажет болды. Адамзаттың даму тарихында салық нысандары мен әдістері өзгеріске түсті, өңделді, мемлекет қажеттілігі мен сұранысына бейімделді, олардың қызметі кеңейді.
Салық төлеу нысандары мен әдістерінің дамуында үш ірі кезеңді атауға болады. Дамудың бастапқы кезеңінде ерте заманнан орта ғасыр басына дейін мемлекеттің салықты анықтау және жинауға арналған қаржылық аппараты болмады. Қаражаттың тек жалпы сомасы анықталып, салық жинау қалаға немесе қауымға жүктелген.
Екінші кезеңде елде мемлекеттік мекемелер желісі, оның ішінде қаржылық желі құрылып, мемлекет қызметтің бір бөлігін өз мойнына алады: салық салу үлесі артады, салықты жинау процесін қадағалайды, бұл процесті кең мәселе төңірегінде анықтайды.
Үшінші кезең - жаңа кезең. Мемлекет салық белгілеу және төлетуге байланысты қызметті өз қолына алады, салық салу ережелері белгіленеді.
Үкіметтің аймақтық органдары өзіндік деңгейі бола тұрып, мемлекет көмекшісінің рөлін атқарады.
Қазақстан территориясындағы салық пен салық салу дамуының өзіндік, спецификалық теориясы бар.
1.2 Салықтардың экономикалық мәні және қызметі
Қазіргі нарықтық экономика жүйесінде салықтардың алатын орны өте зор. Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі бөлігі. Бүгінгі күнде салықтар әлеуметтік сферада және экономикалық реттеуде негізгі инструмент ретінде көрініс табады, өйткені мемлекет салық жүйесінің көмегімен ұлттық табысты қайта бөлу кезіңде өзінің әсерін тигізе алады.
Ұйымдық - құқықтық жағынан салықтар - бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер болып табылады.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады. Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар - ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олар дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық - экономикалық құрылысы мен саяси іс - бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі - ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік - экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конститутциясының 35-бабында: заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, - деп жазылған.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін бөлудің екі қағидаты қалыптасқан:
1. Пайда (алынған игіліктер) қағидаты;
2. Қайыр көрсету (төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Салық мәселесі мен салық салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен. Ал, оларға ғылыми көзқарас XVII - XIX ғасырларда пайда болды. Оған дәлелді теориялық экономия классикалық мектебі ағылшын өкілдері еңбегінен табамыз: В.Петти (1623-1687 жылы), Салық пен жиынтық трактаты - (1662 жылы), Дэвид Рикардо Салық салу және саяси экономиканың басталуы - (1817 жылы), Адам Смит Халықтар байлығының себептері мен табиғатын зерттеу - (1776 жылы) Адам Смит салық салудың төрт принциптерін айқындаған. Оның осы принциптері дамыған елдерде салық салудың негізін құрайды.
1.Өзіне бекем мемлекет мүмкіндігіне қарай, қабілеті мен күшіне сай үкіметті ұстауға қатысады. Мемлекеттің қорғауымен қамқорлығын пайдалана отырып, қаржыландыру үкіметтің табысына сай жүзеге асады. Бұл ережені сақтау немесе сақтамау салық салудың тереңдігіне немесе тепе-теңдігіне ұғындырады.
2.Жеке тұлға төлейтін салық міндетті түрде айқын болуы керек. Салықтық төлеу мерзімі, төлем тәсілі, сомасы - барлығы төлем төлеуші үшін анық әрі ашық болуы қажет және кез келген адамға да солай.
3.Әрбір алынатын салық белгілі уақытта немесе белгілі тәсілмен төлеуші үшін ыңғайлы кезде барлығын төлейді.
4.Әрбір салық ой елегінен өткізіліп, толғағына толық жеткізілгені дұрыс. Оның мемлекет қазынасына құйылуы, халық қалтасынан алғаны және ұстағаны мүмкіндігінше аздау болғаны жөн. Қазынаға құйылғаннан гөрі, салықты халық қатынасынан алу мен ұстаудың көп болуы да әбден мүмкін. Себебі, оны жинау шенелдіктердің көп болуын талап етсе, оларға төленетін айлық сомасы салықтың мол мөлшері арқылы жүзеге асады. Адам Смит тікелей, жаңбасы, жанама салықтар жүйесін және оларды қолданудың әлеуметтік - экономикалық салдарын барынша талдады.
Экономикалық мазмұн тұрғысынан салық дегеніміз тұрғындар, кәсіпорын (фирма) мен ұйымдардан заңға негізделіп алынатын міндетті төлем жүйесін айтады. Салық салудың мақсаты кәсіпорын, тұрғындар қаржыларын қоғамдық қажеттілікке (өндірістік және әлеуметтік) тарту болмақ.
Салық салудың мынадай принциптері бар:
- салық бар игіліктерге пропорционалды түрде қоғам мүддесіне сай алынады;
- салық табыс мөлшері мен әл-ауқаттылық деңгейіне тәуелді болады.
Сонымен, салықтар мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер болып табылады.
Салықтар - шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын экономикалық категория.Салықтардың экономикалық мәні мынада:
- біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін көрсетеді.
- екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып табылады. Мемлекет құрылымның өзгеруі, өркендеуі қашан болса да оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әрбір мемлекет өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет.
Салықтар - мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Осы салық салуға байланысты әр дәуірлерде мемлекет қайраткерлері, экономистер, философтар, ойшылдар көптеген еңбектер жазған. Мысалы, Ф. Аквиннский Салықтарды ұрлаудың рұқсат етілген нысаны ретінде анықтаса, салық салу теориясының негізін салушылардың бірі Адам Смит Салық төлеушілер үшін құлшылықтың белгісі емес, бостандықтың белгісі деп тұжырымдаған.
Салық ұғымы әр түрлі әдебиеттерде әр түрлі қарастырылады. Негізінен көптеген экономикалық әдебиеттерде салық ұғымы бюджет қорына белгілі бір көлемде және белгілі бір уақытта түсетін міндетті төлем ретінде қарастырылады.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының негізгі бағыты - салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық салудың әдістері мен жолдары, салық салудың негізгі қағидалары, салық салуды ұйымдастыру салық механизміне жатады.
Қандай да механизмінің құрамында бірнеше тетіктер мен элементтер болады. Сол сияқты салық механизмі де белгілі бір салық элементтерінен тұрады. Қазақстан Республикасының салық төлеушілері:
1) резидент және резидент емес заңды тұлғалар;
2) Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар болып жіктеледі.
Салық төлеушілердің құқығы:
- қолданылып жүрген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы, салық заңдарындағы өзгерістер туралы салық қызметі органдарынан ақпарат алу;
- салық қатынастары мәселелері бойынша өз мүдделерін қорғау және оны өзі, не өз өкілі арқылы білдіру;
- салық бақылауы нәтижелері бойынша салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемді есептеу мен төлеу жөнінде салық қызметіне органдарына түсіндірме табыс ету;
- салық бақылауы нәтижелерін алу;
- жеке шотынан салық міндеттемелерінің орындалуы бойынша бюджетпен есеп айырысудың жай-күйі туралы көшірме алу;
- Салық Кодексінде және Қазақстан Республикасының басқа да заң актілерінде белгіленген тәртіппен салықтық тексеру актілері бойынша хабарламаға және салық қызметі органдары лауазымды адамдарының әрекетіне (әрекетсіздігіне) шағым жасау;
- салық құпиясының сақталуын талап ету;
- салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжаттарды табыс етпеу.
Салық төлеушінің міндеттері:
- салық міндеттемелерін дер кезінде және толық көлемінде орындау;
- салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды жою туралы заңды талаптарын орындау, сондай - ақ қызметтік міндеттемелерін атқаруы кезіндегі заңды қызметіне кедергі жасамау;
- нұсқама негізінде салық қызметі органдары лауазымды адамдарының салық салу объектісі және салық салумен байланысты объект болып табылатын мүлікті тексеруіне жол беру;
- салық есептілігі мен құжаттарды заңға сәйкес тәртіптен табыс ету;
-сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды фискалдық жады бар бақылау - касса машиналарын міндетті түрде пайдалана тұтынушының қолына бақылау чегін бере отырып жүргізу.
Салық салу қағидалары:
Салық механизмінің қызметі белгілі қағидаларға сүйеніп іске асырылады. Қазақстан Республикасының Салық Кодексі салық ісін мынадай қағидаларға негізделіп жүргізілуін талап етеді:
- міндеттілік қағидасы бойынша салық төлеуші салықтық міндетін толық және белгіленген мерзімде орындауы тиіс;
- нақтылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасындағы бюджетке төленетін төлемдер мен салықтар нақты болуы тиіс;
- әділеттілік қағидасы бойынша Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға бірдей және міндетті болады, жеке түрдегі жеңілдік жасауға рұқсат етілмейді;
- біртұтастылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасы аумағында жалпыға бірдей салық жүйесі қолданылады;
- жариялылық қағидасы бойынша салықты реттеуші нормативтік құқықтық кесімдер ресми басылымдарда жарық көреді.
Қазақстан Республикасында салық жүйесінің де алатын орны зор.
Салық жүйесін мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржы қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі яғни, салық салу әдістері мен тәсілдері, жолдары, салық заңдары мен салыққа қатысты кесімдердің, салық қызметі органдарының жиынтығын құрайды.
Салықтар - бұл мемлекеттің заңды негізде жүзеге асыратын, заңды және жеке тұлғалардан алынатын қайтарусыз сипаттағы міндетті төлемдері мен алымдары. Олар заңды және жеке тұлғаларды мемлекеттің қаржылық ресурстарын қалыптастыру барысына қатынасуын міндеттейді.
Салықтық түсімдер арқылы мемлекеттің қаржы ресурстары қалыптасып, бюджет пен бюджеттік қорларда шоғырланады. Осыған сәйкес салықтарды экономикалық мәні бір жағынан шаруашылық субъектілер мен азаматтардың, екінші жағынан мемлекеттік қаржыларды қалыптастыру бойынша мемлекеттің өзара қатынастарын көрсетеді. Сонымен қатар салықтық төлемдердің көздері ұлттық табыстың бір бөлігін құрайды. Ұлттық жиынтық табыс қоғамдық өндірістің негізгі қатысушыларының бастапқы ақшалай қаражаттарын құрайды. Жиынтық өнімнің құндылықты бөлістірілу үрдісі бастапқы ақшалай қорлардың қалыптасуымен шектелмейді; қоғамдық өндірістің негізгі қатысушыларының ақшалай қаражаттарын мемлекет пайдасы үшін жұмысшылардан - табыс салығы, зейнетақы мен сақтандыру қорларына аударымдарды (егер бұл қорлар мемлекеттік болса), ал шаруашылық субъектілерден - пайдаға салынатын салық пен басқа да төлемдер түрінде бөлістіреді.
Кәсіпорындардың ақшалай жинақтары материалдық өндіріс үрдісіндегі қоғамның таза табысын сипаттайды. Олар мемлекеттік бюджеттің кірістерінін негізгі көзі болып табылады. Бюджетпен қаржылық есеп - айырысудан қалғаннан кейінгі қалған ақшалай қаражаттар кәсіпорынның меншікті қаражатында қалады. Осыған сәйкес кәсіпорындар барлық салықтарды пайдасынан төлесе, жеке тұлғалар - өздерінің табысынан төлейді.
Салықтар нақты және жеке салықтарға бөлінеді. Нақты салықтар - бұл мүлікке салынатын салықтар. Бұл салықтар мүліктен немесе кірістен алынады. Оның негізгі ерекшелігі салық салуда салық төлеушінің қаржылық жағдайы есепке алынбайды. Жеке салықтарға халықтың кірістерінен алынып, салық төлеушінің төлем қабілеттілігін ескереді.
Салықтар мынадай қызметтер атқарады: фискальдық, бөлу, реттеушілік, ынталандыру, бақылап-есептеу. Салықтың фискальды немесе жұмылдыру қызметі. Салық түсімі арқылы алынатын қаражаттар мемлекеттің саяси-шаруашылық қызметін атқарудың қаржы негізі болып табылады. Салықтардың фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың қоғамдық міндеті артады.
Бөлу қызметі. Салық механизмі арқылы мемлекеттік бюджетке жалпы ұллттық өнімнің көп бөлігі жұмылдырылатын болады. Салық арқылы мемлекетке әскери, әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландырады. Салық мемлекетке қаржыны әр түрлі топтардың арасында территория, облыс, аудандар бойынша барынша біркелкі бөлуге мүмкіндік береді.
Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлшегі мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс - әрекетінің көлемі ішкі жалпы өнімді салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайды.
Реттеуші қызметі. Мемлекет салықтың көмегімен тұтыну және қорлану арасындағы пропорцияны реттейді. Салықтар дағдарыстық құбылыстарды жоюға, нарық конъюктурасына әсер етуге, экономиканы тұрақтандыруға пайдаланылады.
Реттеушілік қызметі - салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтық реттеу жүзеге асырылады. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету. Салық түрлері, салық ставкалары, салық жеңілдіктері, салық салу әдістері, салықтық реттеудің тетіктері болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін, олардың басұа да экономикалық тетіктермен тығыз байланысты болуы қажет. Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің орыны ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің қарқынын бәсеңдетеді, ал шектен тыс төмен қойылған ставкалар салық төлеушілердің жауапкершілігін азайтып, өңдірістің төмендеуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азайуына әкеліп соқтырады.
Ынталандыру қызметі. Мемлекет өндіріс пен техникалық прогресті дамыту үшін әр түрлі ынталандыру шараларын жүзеге асырады.
Бақылап-есептеу қызметі. Мұнда кәсіпорын мен тұрғындар топтарының топтарының, қаржы қоры көлемінің табысын есептеуді жүзеге асырады.
Шектеу қызметі. Кей кезде мемлекетке кейбір өндірісті дамыту тиімді емес. Салық саясаты арқылы ол осы өндіріс түріне кедергі жасайды немесе шектеу салады. Нарықтық экономиканың қалыптасу кезінде салық саясатының негізгі бағыты немесе салыұ саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру. Салық жүйесі - өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын күрделі модель.
Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынадай: қаржы қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі, яғни салық салу әдістері мен жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды басқару және салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру, салық салудың негізгі принциптері және тағы басқалар салық механизміне жатады. Салық жүйесінің жақсы да, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің тигізер ықпалы өте зор.Қандай да бір механизмінің құрамында бірнеше тетіктер және элементтер болады. Салық салу механизмі де сол сияқты белгілі бір салық элементтерінен құралады.
Салық салу элементтері мыналар:
Субъект, объект, салық көзі, салық ставкасы, салық өлшем бірлігі, салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу мерзімі мен тәртібі, салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері, салықтың төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары.
Салық субъектісі (салық төлеуші) дегеніміз - заң бойынша салық төлеу міндеті жүктелген жеке және заңды тұлғалар.
Әрбір салық бір жағынан салық төлеуші болса, екіншіден оның не үшін алынатынын көрсетеді. Мемлекет әрқашан салық салуға негіз болатын зат, мүлік тауар немесе адамның іс-әрекетін көрсету керек.
Салық объектісі - табыс, мүлік, еңбек ету түрі, қызмет көрсету, ақшамен жасалатын операциялар, мұлікті басқаға бері, табиғи қорларды пайдалану, қосылған құн, айналым және тағы басқа. Салық объектісі субъектімен сәйкес келуі мүмкін.
Салық көзі - салық салынатын табыс. Салық төлеу уақыты келгенде әрбір салық төлеуші салық көзінен салық төлеуге міндетті.
Салықтар бар жерде барлығынан жиналады:
- өндіріс факторлерінде және тауарлар нарығында;
- сатушыдан және сатып алушыдан;
- үй шаруашылығынан және компаниялардан;
- табыс көзінен және шығын статьяларынан.
Ал салық ставкасы салық базасының өлшем бірлігіне салық есептеулерінің шамасын білдіреді. Салық ставкасы салық базасының өлшем бірлігіне процентпен немесе абсолютті сомамен белгіленеді. Тұрақты ставкалар салық объектісінен түсетін табыстың мөлшеріне байланыссыз, өлшем бірлігіне тұрақты сомамен тағайындалады.
Проценттік ставкалар үш түрге бөлінеді: үдемелі немесе прогрессивті; регрессивті және пропорционалды.
Үдемелі немесе прогрессивтік ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұдайы үдеп, өсіп отырады.
Прогрессивтік салық ставкалары - бұл кең таралған салық ставкаларының бір түрі. Оның мәні мынада, табыстың өсу шамасына сәйкес салық ставкасының мөллшері де өсіп отырады.
Регрессивтік ставкалар, керісінше, салық салынатын табыстың төмендеуіне сәйкес, азайып отырады. Регрессивтік салық ставкасы біздің заңдарымызда мүлдем қолданылмайды деп айтуға болады. Бұл салық ставкасының мәні мынада, табыстың төмендеу шамасына сәйкес салық ставкасы мөлшері жоғарылап отырады.
Пропорционалдық ставкалар салық салу объектісінің мөлшеріне байланыссыз, тұрақты бір процентпен тағайындалады. Пропорциональды салық ставкасының мөлшері өзгермейді және ол ешқандай да табыс деңгейіне тәуелді емес. Біздің еліміздің салық заңдарында пропорциональды салық ставкасы қосымша құн салығына қатысты салық түріне қолданылады.
Салық механизмінің негізгі элементтерінің бірі салық базасы, салық ставкалары болып табылады.
Салық базасы дегеніміз салық салу объектісі мен салық салуға байланысты объектінің құн, физикалық немесе өзге де сипаттамалары, олардың негізінде бюджетке төленуге тиіс салық және басқа да міндетті төлемдер сомасы айқындалады.
Салық кезеңі - салықтар міндетті төлемдерге қатысты белгіленген уақыт кезеңі. Бұл мерзімде салық базасы және бюджетке тиісті салық сомасы есептелінеді.
Салық бірлігі - салықты есептеу үшін тағайындалған объектінің өлшем бірлігі.
Салықтар мен басқа да міндетті төлемдерге қатысты Салық Кодексіне сәйкес белгіленген уақыт кезеңі салық кезеңі деп түсініледі, ол аяқталған соң салық базасы айқындалады және бюджетке төленуге тиіс салық және басқа да міндетті төлемдер сомасы есептелінеді.
Салық салу әдістері әр салық түрі бойынша белгіленген нормативтер мен заңдық құқықтарға негізделе отырып анықталады.
Салық оклады - салық төлеушінің белгілі бір салық объектісінен төлейтін салық сомасы.
Салық жеңілдіктері дегеніміз заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе салық төлеуден мүлдем босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту жатады.
Салық төлеу мерзімі - салық төленетін уақыт.
Салық төлеу тәртібі - белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезінде белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
Салық төлеудегі дәйектілік заң жүзінде бекітіледі де, мынадай тәртіппен іске асырылады:
а) бірінші кезеңде барлық мүлікке салынатын салық төленеді, сонан соң акциздер және баж салығы;
ә) екінші кезеңде жергілікті салықтар мен алымдар;
б) үшінші кезеңде басқа салықтар мен алымдар.
Салық төлеушілер мен салық қызметі органдарының құқығы мен міндеттері салық заңдары арқылы белгіленеді және реттеледі.
Салық қызметі органдарының негізгі міндеттері:
- салық төлеушілердің құқықтары мен мемлекет мүдделерін сақтау және қорғау, салықтың дұрыс есептеліп, толығымен, уақытында төленуіне бақытау жасау;
- салық төлеушілер мен салық салынатын объектілердің есебін уақытылы алу;
- салықты есептеу мен төлеуге байланысты декларацияның және басқа құжаттардың нысандарын әзірлеу;
- салық тәртібін бұзушыларға, салықты уақытында төлемегендерге, салықты дұрыс есептемей өз табысын азайтып көрсеткен заңды және жеке тұлғаларға заңға сәйкес шаралар қолдану;
- салық төлеуден жалтарып жүрген жеке және заңды тұлғаларды салық полициясының бөлімшелерімен бірігіп іздестіруді жүзеге асыру;
- мәліметтер құпиясын сақтау.
Салық қызметінің қызметкерлері өздерінің міндеттерін атқару барысында оларды заң қорғайды және республикалық бюджет қаржы есебінен міндетті түрде жеке сақтандырылуда тиіс. Салық төлеушілер өз тарапынан мынадай міндеттерді атқарулары тиіс:
- уақытылы салық инспекциясына тіркеліп, тіркеу нөмерін алуға;
- мемлекеттік салық комитетінің актілеріне сәйкес есеп құжаттамаларды жүргізуге, осы есеп құжаттамаларды бес жыл бойы сақтауға;
- белгілеген мерзімде салық декларациясын тапсыруға;
- атқарылған жұмыс немесе көрсетілген қызмет үшін төлемді жүзеге асыратын, салық төлеуші салық қызметінің талабы бойынша атқарушыға төленген сомалар туралы ақпарат беруге;
- салық заңдарын, салық төлеу тәртібін, салық төлеу мерзімін қатаң сақтау.
Салық жүйесі және оның қызмет ету механизмі белгілі бір принциптерге сәйкес қызмет етуі керек. Сонда ғана салық жүйесі өз қызметін, жан жақты және тиімді түрде іске асыра алады. Дүниежүзілік тәжірибеде қолданылып келе жатқан бірнеше принциптер бар. Олар мыналар: қарапайымдылық, әділеттілік, салыстыру принциптері.
Қарапайымдылық принципі. Бюджеттің кіріс көзін құраудағы салықтар мен төлемдердің тиімді түсуінің кепілі болып саналады.
Әділеттілік принципі. Салық жүйесінде әділеттілік принципі тікелей және көлденең екі бағытта сақталуы тиіс. Тікелей әділеттілік принципі дегеніміз салық ставкасы, салық мөлшері, төлеушінің табысына тікелей байланысты болып, соның негізінде белгіленуі қажеттігін қарастырады. Салық ставкасының шегі аса жоғары болмаған жөн, себебі мұндай жағдайда салық төлеушінің табыс табуға ынтасы төмендеп, табыс азайуы мүмкін, ал бұдан салық та сөзсіз азаяды. Көлденең әділеттілік принципі дегеніміз тиісті жағдайда бірыңғай салық төлеушіге бірдей талап, бірдей шарт қойылу керектігін қарастырады. Салық төлеушілер белгілі бір табыс немесе қызмет түрінен, мүлкінен бірдей ставкамен салық төлеуі тиіс. Салыстыру принципі. Бұл принцип бойынша салық ставкаларын бекіткен кезде ол ставкалар мөлшері басқа елдерде қолданылып жүрген ставкалармен салыстырылып, солардың деңгейінде белгіленуі тиіс. Себебі, шектен тыс жоғары ставкалар өндірісті дамытуға емес, керісінше оны тоқтатуға әсер етеді, шетелдік инвесторлардың ынтасын төмендетіп, олардың республика экономикасына қаржыларын салуына кедергі болуы мүмкін. Ал салық ставкаларының басқа елдерде қолданылып жүрген ставкаларынан едәуір төмен болуы, алдымен, мемлекет бюджетінің кіріс көзінің құралуына теріс ықпал жасауы ықтимал.
Салықтар - бұл қоғамда үнемі болатын құбылыс, әрбір адам бұл құбылыспен күнделікті өмірінде кездесіп отырады. Салықтар - мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын, жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді жабуға бағытталған бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдер.Салықтар мемлекет пен халықтың әртүрлі қажеттіліктерін қанағаттандыру және өндірісті дамыту мақсатында жалпы қоғамдық өнімді, рациональды табысты және жалпы ішкі өнімді бөлизингу, қайта бөлумен байланысты экономикалық қатынастарды көрсетеді. Сонымен қатар олар мемлекеттің шаруашылық субъектілері мен халықпен экономикалық қарым-қатынасын сипаттайтын экономикалық категория болып табылады.Салықтар азаматтар мен шаруашылық субъектілері табысының қалыптасуы бойынша, соңдай-ақ, олардың табыстарының белгілі бір үлесін мемлекеттің өз қызметі мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет меншігіне аудару бойынша қаржылық қатынастардың бір бөлігі болуы салықтардың экономикалық мазмұнын көрсетеді. Салықтар мемлекетпен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүруінің маңызды негізі болып табылады. Мемлекет салықтарды жия отырып экономиканың әртүрлі салаларының дамуына әсер етеді, әлеуметтік саясатты жүзеге асырады, аймақтар мен халық топтары арасында табыстарында қайта бөледі, кедей топты қолдайды. Сонымен бірге, салымдар мен тұтынымдар арасындағы теңдестікі қамтамасыз етеді, яғни халықтың табыстарының бөлігін алу арқылы олардың тұтыну қажеттіліктерін шектей отырып, алынған табыс бөлігін өндірісті дамытуға бағыттайды. Әрбір салық бір жағынан салық төлеуші болса, екіншіден оның не үшін алынатынын көрсетеді.
1.3 Салық салу принциптері және функциялары
Салық жүйесі мемлекеттің тиісті заңнамалық актілеріне негізделеді, олар салық салу мен өндіріп алудың нақты әдістерін белгілейді, яғни салықтардың нақты элементтерін анықтайды:
- салық объектісі - салық салуға жататын мүлік немесе табыс салықты есептеу үшін база болып табылатын;
- салық субъектісі - салық төлеуші, яғни заңнамаға сәйкес салық төлеуге міндетті жеке немесе заңды тұлға;
- салық көзі, яғни салық төленетін табыс;
- салық ставкасы - салық объектісі бірлігінен салық аударымдарының шамасы. Ставка тұрақты ставка түрінде немесе пайыз түрінде айқындалады және салық квотасы деп аталады;
- салық жеңілдігі - салық төлеушіні салықтан толық немесе ішінара босату;
- салықты төлеу мерзімі - салық төленуі тиіс және заңнамада айтылатын мерзім, ал оны бұзғаны үшін, салық төлеушінің кінәсіне қарамастан, мерзімі өткен мерзімге байланысты өсім алынады;
- салықты есептеу ережелері және төлеу тәртібі; айыппұл және салықты төлемегені үшін басқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1. САЛЫҚТАРДЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ САЛЫҚ САЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Шет елдердегі салықтардың қалыптасу тарихы және пайда болуы ... ... ... .6
1.2 Салықтардың экономикалық мәні және қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3 Салық салу принциптері мен функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2. МЕМЛЕКЕТТІК КІРІСТЕР БАСҚАРМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.1 Мемлекеттік кірістердің жалпы ұғымы мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Салықтық және салықтық емес кірістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.3 Салықтардың негізгі түрлері мен түсімдері ... ...30
3. ШЕТЕЛДІК КАПИТАЛДАРҒА САЛЫҚ САЛУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ...39
3.1 Ресейлік ұйымдардың қызметіне шетелдік капиталдың қатысу сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3.2 Кәсіпорынның шетелдік капиталының ұйымның қаржысына қатысуының әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
3.3 Шетел капиталының қатысуымен кәсіпорындардың қаржыларын ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
КІРІСПЕ
Нарықтық экономиканың қалыптасуы жағдайында мемлекеттің әрекет етуіне көмектесетін экономикалық тұтқалардың ішінде маңызды рөл салыққа беріледі. Салықтар ммлекеттің пайда болуымен қатар құрылады да, сол мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып табылады. Кез-келген мемлекет нарықтық даму жағдайында салық саясатын мемлекет өмірінің маңызды жақтарын соның ішінде, оның экономикасын реттеуші ретінде кеңіен қолдануды жөн көреді. Отандық және шетелдік тәжірибе көрсеткендей салықтар мен салық жүйесі экономиканы басқаруда ең қуатты қаржы институттарының бірі болып табылады.
Салықтар - бұл мемлекеттің заңды неізде жүзеге асыратын, заңды және жеке тұлғалардан алынатын қайтарусыз сипаттағы міндетті төлемдері мен алымдары. Олар заңды және жеке тұлғаларды мемлекеттің қаржылық ресурстарын қалыптастыру барысына қатынасуын міндеттейді.
Салықтық түсімдер арқылы мемлекеттің қаржы ресурстары қалыптасып, бюджет пен бюджеттік қорларда шоғырланады. Осыған сәйкес салықтарды экономикалық мәні бір жағынан шаруашылық субъектілер мен азаматтардың, екінші жағынан мемлекеттік қаржыларды қалыптастыру бойынша мемлекеттің өзара қатынастарын көрсетеді. Сонымен қатар салықтық төлемдердің көздері ұлттық табыстың бір бөлігін құрайды.
Салықтар бүгінде республикалық бюджеттің маңызды бөлігін құрайды.
Дипломдық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының жаңа Салық Кодексі мен ағымдық баспасөз беттеріндегі мақалаларды, отандық және шетелдік ғалым-практиктерінің еңбектері мен оқу құралдарын пайдаланбақпын.
Дипломдық зерттеу тақырыбының өзектілігі: жалпы салықтардың ел экономикасындағы рөлінің күннен-күнге арта түсуінде, сондай-ақ, жүргізілген салық реформалары нәтижесінде салық салуды есептеу мен төлеу тәртіптерін нақтылау және салықтардың бюджетке түсуін анықтау.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - салықтардың экономикалық мәнін аша отырып, шет елдердегі салық салу мен салық жүйесінің бюджетті қалыптастырудағы рөлін анықтау, экономист-практиктерінің проблемаларды анықтау және отандық, шетелдік тәжірибелер негізінде шешу жолдарын қарастыру болып табылады.
Дипломның зерттеу әдістері: жалпы салықтардың түсінігі туралы, шет елдердегі салық механизмінде қалыптасқан мәселелерді шешу және жетілдіру жолдары, кәсіпорынның шетелдік капиталға қатысуының әсері.
Дипломның зерттеу пәні: шет елдердегі капиталдарға салынатын салықтар.
Дипломның зерттеу нысаны: шетелдік капиталдардың салық салуы.
Дипломдық зерттеу жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, бөлімшелерден, қорытынды және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімі салықтардың қалыптасу тарихы, экономикалық мәні мен қызметтері туралы пайда болуы.
Екінші бөлімі шет елдердегі салық салу ерекшеліктері. Мысалы, Ресей Федерациясының, Швецияның және тағы басқа да мемлекеттердің салық салуы мен зықметтеріне тоқталамыз.
Үшінші бөлімде Ресейлік ұйымдардың шетелдік капиталға қатысу сипаттамасы, қаржысына қатысу әсері және қаржыларын ұйымдастырылуын қарастырамыз. Ресей экономикасының дамуына, нормативтік-құқықтық және заңнамалық базаны жетілдіруге қарай Ресей нарығы халықаралық қаржы институттары үшін неғұрлым тартымды болып келеді, олардың көпшілігі ресейлік экономикалық секторда тиісті орын алуға ұмтылады.
1. САЛЫҚТАРДЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ САЛЫҚ САЛУ
1.1 Шет елдердегі салықтардың қалыптасу тарихы және пайда болуы
Алғашқы салықтың пайда болу уақытын нақты анықтау қазірде мүмкін болмай отыр. Бірақ та салықтың ұқсас түрі алғашқы адам қоғамын басқарудың ұйымдық формасымен қатар пайда болғаны белгілі.
Алғашқы қоғамда сыртқы орта қаупінен, жауларынан, жыртқыш аңдардан қорғану үшін адамдар топтасып ұйым болып өмір сүре бастады. Әрине сол бір қоғамға жиналған ұжымды сыртқы қатерлі күштерден қорғаумен, қоғам мүшелерін асыраумен айналысатын адамдар қоғамнан істеген қызметтері үшін сыйақы беруді талап етті. Оларға жұмсалған барлық шығындар алғашқы салық формалары ретінде көріне бастады. Осылайша, алғашқы салық қоғамның мұқтаждығын қанағаттандыруға бағытталған ұжымдық қажетьілктен туындады.
1818 жылы Ресейдің қалыптасуы сұрақтарымен айналысып жүрген декабрист Н.И.Тургенев Мемлекеттің немесе қоғамның мақсаттарына жетудегі маңызды құралы,яғни адамдардың мемлекет құруы немесе өз қоғамындарына бірігуі кезіндегі алға қоятын мақсаттары.
Қоғамға біріккен немесе жоғарғы билік қолына үкіметті берген адамдар, оларға билік пен қоса салықты талап ету құқығын да берген, - деп жазады. Көптеген уақытқа дейін адамдар салықты биліктегілердің шартты объективті қажеттіліктері ретінде түсініп келді.
Тек XV ғасырдан бастап ғалымдар ақша қатынастары жүйесін, сондай-ақ мемлекеттің экономикалық негізі мен экономикалық қызметін зерттей бастаған да ғана салық түсінігінің алғашқы ойлары туындай бастады.
Мемлекеттің ақша қатынастары мәселелерімен айналыса бастаған бұл ғылым қаржы деген атқа ие болды. Бұл ғылымның негізгі зерттеу заты мемлекет табыстарының жаңа көздері болды. Сол кездің барлық жұмыстарында көрсетілгендей мемлекеттің негізгі табыс көзі ретінде салықтар ерекше аталып өтті. Арнайы салықты зерттеуге бағытталған көптеген жұмыстар пайда бола бастады. Солардың ішінен белгілі кардинал А.Ришельенің Политическое завещание деп аталатын жұмысын атап өткен жөн. Оның бұл жұмысында алғаш рет салық салу қағидаларының негізі жасалған.
А.Ришелье Қожайынның өз бағыныштыларынан алатын ақшасы олардың мүліктеріне үлкен зиянын тигізбейтіндей, олардың мүмкіндіктеріне сай болуы керек. Осылайша егер артық алмау керек боса, онда мемлекет қажеттілігіне сай кемде алмау керек.
Осы уақытта А.Монкретьен алғаш рет салық реформасы туралы сұраққа, мемлекет мүддесі емес, халық мүддесін қорғайтын тұрғыдан қарастырады. Монкретьен мүліктік кадастр негізіндегі қосымша құн салығының жаңа формасын ұсынды, яғни, жалпы халықтың мүддесіне негізделген салықтардың прогрессивті трактовкасы ұсынылды.
Бұл ұсыныс салық жүйесінің XVII ғасырдағы зерттеулерінде жалғасын тапқан. У.Петти Монкретьеннің салықтар прогрессивтілігі жайындағы ойларын жалғастыра отырып, оларды табыстан ғана емес, сонымен қатар, шенге де байланысты етіп қойды. Ол тұрғындар мемлекет шығындарын толықтыруға өз үлестерінде, яғни мүліктері мен байлықтарына сәйкес үлесте қатысу керек екендігін айтады.
У.Петтидің салықтар мен алымдар туралы трактатында алғаш рет салық теориясына жүйелі түрде келіп, салықтарды үстеме жинау (жанама салықтар) механизмі көрсетілген.
Меркантелизм кезеңі кезіндегі салық туралы зерттеу жұмыстарының ішінде ең негізгісі Х.Юсти мен С.Вовланның еңбектері. Х.Юсти алғаш рет салық салу принциптерінің негізін салуға тырысты. Ол жақсы салықтарға: салық төлеуге мүмкіндігі бар бағыныштылар; тең тұрғыдағылар; мемлекет пен бағыныштылардың байлығына зиян келтірмейтін;жинауға қолайлы; мемлекеттің экономикалық жағдайы мен басқару үлгісіне сәйкес келетін.
С.Вовланның үлесіне барлық табыс пен меншік түрлеріне салынатын 10%-тік салық ретінде ұсынылған бірыңғай салық теориясы тиеді. Бұл салық патшалық ондық деген атқа ие болған. Патшалық ондық: жер; мүліктен түсетін табыс; жанама салымдар; қабаттама салымдар. Барлық осы табыстар байланыстырылып бірыңғай жүйені құрды.
Меркантелистік ғалымдардың ойларына негізделе отырып, физиократтар алғаш рет салықтарды тікелей және жанама салықтарға жіктеді. Физиократтар тікелей салыққа тек жер салығын ғана жатқызды. XVIII ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың басында мемлекеттік табыстар теориясындағы негізгі концепция, бұл салықтарды мемлекеттік қызмет үшін төленген төлем ретінде қарастыру болды.
XVIII ғасырдың соңында буржуазиялық төңкерісті бастан кешірген мемлекеттер тәжірибесіне салықтардың жалпылығы және олардың пропорциональдығы принципі енгізілді. Сол кездегі салық теориясының дамуы негізі классикалық саяси экономикада жатқан классикалық қаржы мектебінің қалыптасуымен байланысты жүргізілді. Осы кездің маңызды қаржылық зерттеу жұмыстарының бірі А.Смиттің танымал Табиғат және халықтар байлығының себептері туралы кітабы болатын.
Адам Смит келтірген салық жүйесін құрудағы жалпы жағдай немесе төрт ереже әлі күнге дейін дамыған елдердегі салық салу принциптерінің негізі болып табылады. А.Смит келтірген төрт ереже мынадай:
- Мемлекет бағыныштылары өз мүмкіндіктері бойынша үкімет шығындарын қамтамасыз етуге қатысуға тиіс.
- Әрбір жеке тұлға төлеуге міндеттенетін салық жай жасалған емес,нақты анықталған болу керек. Төлем уақыты, төлеу әдісі, төленетін сома - осының барлығы салық төлеуші немесе басқа кез-келген тұлға үшін түсінікті, анық болуы керек.
- Әрбір салық төлеушіге оны төлеу қолайлы уақытта, қолайлы әдіспен жиналу керек.
- Әрбір салық халық қалтасынан ол мемлекет қазынасына бере алатын мүмкіндігінен аз мөлшерде болатындай етіліп ойластырылуы қажет. А.Смит сонымен қатар еңбек ақыға салынатын тікелей салық жүйесін және оның экономикаға әсерінің негізін салған болатын.
Салық салу теориясы төңірегіндегі А.Смиттің идеялары XVIII ғасырмен ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы көптеген экономистерден қолдау тапты. Маңызды теоретикалық идеялар Д.Рикардо (Начало политической экономии и налогообложения) мен Н.И.Тургенев (Опыт теории налогов), Ж.М.Сисмонди (Новых начал политической экономии алтыншы кітап) еңбектерінде дамыды. ХІХ ғасырдың екінші жартысы қаржылық ғылымның нағыз дамығын кезеңі.
Салықты мемлекеттік қызмет үшін төленетін төлем деген ұғым өзгере бастады. Салықты төменгі топтың жағдайын жақсартушы құрал ретінде қарастыра бастады.
Қаржы ғылымы сияқты салық теориясында да көптеген әр түрлі көзқарастар мен мектептер дами бастады. Салық теориясына үлкен үлес қосқандардың бірі әлеуметтік-саяси мектептің өкілі танымал неміс экономисі А.Вагнер. Оның еңбектері сол кездегі қаржылық әдебиеттерінің бәріне де шықты. А.Вагнер салық теориясында өзінің радикальды көзқарастарымен ерекшеленді. Бүгінгі күнде А.Вагнер ұсынған салық салудың тоғыз негізгі ережесі әлі де қолданылуда.
Ол оларды төрт топқа біріктірді. Вагнер бірінші орынды салық салудың қаржылық принциптеріне берді, бұл: салымның жеткіліктілігі және салымның икемділігі. Одан кейін халық шаруашылығы принциптері тобы кетеді: салым көзінің таңдауға берілуі; салықтарды олардың жағдайлары мен салдарын есепке алатын жүйеге әртүрлі салықтардың дұрыс біріктірілуі. А.Вагнер үшінші топқа этикалық принциптерді топтастырады: салық салудың жалпылайлығы; теңдігі. Төртінші топ әкімшілік-техникалық тәртіптерден тұрады: салық салудың анықтығы; салық салудың қолайлылығы; жинау шығындарын шегінше төмендету.
Объективті мектептің өкілдері А.Маршалл мен Г.Хиггс салық теориясы сұрақтарын ұсыныс пен сұраныс тұрғысынан қарастырды. Марксизм классиктері К.Маркс пен Ф.Энгельстің көзқарастары қызықты, олар салықты әлеуметтік төңкеріс тұрғысынан талдады. К.Маркс пен Ф.Энгельс жанама салықтарға қарсы шықты, олар жанама салықтар, бұл буржуазияның халықты қанау тәсілі деп түсінді. Олар өз тұжырымдарының соңында салықты мемлекеттік басқарудың құралы деген пікірге мүлдем қарсы шықты.
Маркс салық туралы сұрақтар бұл саудагерлер мен шенділердің ісі деп санап, еңбек пен капитал арасындағы қарама-қайшылықтың экономикалық жолдарын талдаумен айналысқан. Бірақ оның еңбектеріне қатысты піріклердің ішінде салық теориясына қатысты көзқарастар да болды. К.Каутский салық неғұрлым жоғары болған сайын, салық төлеушінің одан жалтаруы соғұрлым күшті болады. Егер біз мүлік табысын кез-келген жолмен қысқарту мүмкін болмайтындай қылып істегенімізбен, біз салықты өзіміз қалаған деңгейге көтере алмаймыз. Қосымша құн салығы мен мүлік салығын сондай көтеруге болмайды, өйткені, мұндай жағдайда капиталистер мемлекетті тастап жүре берді. 1930 жылдарға дейін мұндай көзқарастар жалғаса берді. 1929-1930 жылдары ірі капиталистік елдерді қамтыған дағдарыстан кейін экономикалық дамудың жаңа кезеңі басталды. Көптеген экономистер мемлекеттің экономикаға қатынасын қарастыра бастады және оның дамуына араласу керектігін түсінді. Экономикаға және оны реттеу мақсатында араласудың тиімді құралы салық екені белгілі.
Салықты экономиканы реттеу құралы ретінде қолдануды ең алғаш рет Д.Кейнс, өзінің Общая теория занятости, процента, денег атты еңбегінде ұсынған. Кейнстен кейін Батыстың белгілі экономистері салықтың экономикаға әсерін қарастыра бастады. Салық түсімдерінің құрылымы мен көлемін өзгерту арқылы экономикалық циклді жайғастыруға, инвестицияны тұрақтандыру, өндірістің құлдырауын тоқтатуға әсерін дәлелдеді. Экономикалық өсімнің әртүрлі концепцияларына әсер ететін салық салу механизмі.
В.Витман салық салу арқылы қоғамдық азық-түлік өсімі қарқынына, техникалық прогресске әсер ете алады, салықтың жоғарылу немесе төмендеуі экономиканың дамуын тездетеді немесе бәсендетеді. Біздің уақытымыздың сіңірген еңбегі зор белгілі экономистері П.Самуэльсон, К.Воуллинг, Дж.Гэлбрейт, Э.Хансендер байлар мен кедейлер арасында табыстарды қайтабөлу мәселелерін қарастырып, салыққа көп қөніл бөлген. Салық әр уақытта мемлекетпен бірге құрылып, оның ажырамас экономикасын реттеу құралы болып табылады. Салық жүйесін мемлекет пен және заңды тұлғалар арасындағы қаржы қатынастарының жиынтығы, салықтар мен алымдар, салық салу әдістері мен тәсілдері,салық заңдары мен салыққа қатысты актілер, салық салу органдары мен салық қызметі жиынтығы құрайды.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
Мемлекет қоғамның өмір сүруінің ғана емес, сонымен қатар оның мүдделерінің әрі қатынастар үйлесімділігінің нысаны болып табылады. Үйлесімді даму сөзінің астарында барлық адамдардың, қоғамның кез келген мүшесінің материалдық, мәдени және рухани өркендеуі жатыр. Оның прогрессивті дамуы мен өркендеуінің, материалдық қамсыздандырылуының басты құралы - салықтар.
Адамзат қоғамы мемлекеттерге біркелкі салықтың қоғамдық дамуға тигізетін әсері күннен - күнге арта түскен.
Салық - экономикалық қатынастардың ең ежелгі формаларының бірі. Адамзаттың цивилизациясының өркендеу шыңында пайда болған салықтар ең алғашқы қоғамдық қажеттіліктердің пайда болуымен байланысты туындаған.
Кез келген қоғамның үйлесімді дамуы тиімді жұмыс істейтін салық жүйесінің болуына байланысты. мемлекеттің дамуы мен басқару формаларының өзгеруі оның салық жүйесінің өзгеруімен қатар жүреді.
Қазіргі таңда салық деп жеке немесе заңды тұлғалардан заң жүзінде белгіленген мөлшерде біржақты, міндетті, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта алынатын ақшалай төлемдерді түсіндіреді. Сан ғасырлық тарихы бар бұл қаржылық категорияның түпкі мағынасы осынау күрделі эволюциялық даму нәтижесінде айтарлықтай өзгеріске ұшырамаған.
Салық мемлекеттің қалыптасуымен бірге пайда болып, оның өмір сүруінің негізі болып табылады. Мемлекетті қамсыздандыру үшін, азаматтардың біртіндеп міндетті және үздіксіз бола бастаған табиғи және ақшалай түріндегі жарналары қажет болды. Адамзаттың даму тарихында салық нысандары мен әдістері өзгеріске түсті, өңделді, мемлекет қажеттілігі мен сұранысына бейімделді, олардың қызметі кеңейді.
Салық төлеу нысандары мен әдістерінің дамуында үш ірі кезеңді атауға болады. Дамудың бастапқы кезеңінде ерте заманнан орта ғасыр басына дейін мемлекеттің салықты анықтау және жинауға арналған қаржылық аппараты болмады. Қаражаттың тек жалпы сомасы анықталып, салық жинау қалаға немесе қауымға жүктелген.
Екінші кезеңде елде мемлекеттік мекемелер желісі, оның ішінде қаржылық желі құрылып, мемлекет қызметтің бір бөлігін өз мойнына алады: салық салу үлесі артады, салықты жинау процесін қадағалайды, бұл процесті кең мәселе төңірегінде анықтайды.
Үшінші кезең - жаңа кезең. Мемлекет салық белгілеу және төлетуге байланысты қызметті өз қолына алады, салық салу ережелері белгіленеді.
Үкіметтің аймақтық органдары өзіндік деңгейі бола тұрып, мемлекет көмекшісінің рөлін атқарады.
Қазақстан территориясындағы салық пен салық салу дамуының өзіндік, спецификалық теориясы бар.
1.2 Салықтардың экономикалық мәні және қызметі
Қазіргі нарықтық экономика жүйесінде салықтардың алатын орны өте зор. Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі бөлігі. Бүгінгі күнде салықтар әлеуметтік сферада және экономикалық реттеуде негізгі инструмент ретінде көрініс табады, өйткені мемлекет салық жүйесінің көмегімен ұлттық табысты қайта бөлу кезіңде өзінің әсерін тигізе алады.
Ұйымдық - құқықтық жағынан салықтар - бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер болып табылады.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады. Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар - ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олар дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық - экономикалық құрылысы мен саяси іс - бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі - ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік - экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конститутциясының 35-бабында: заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, - деп жазылған.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін бөлудің екі қағидаты қалыптасқан:
1. Пайда (алынған игіліктер) қағидаты;
2. Қайыр көрсету (төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Салық мәселесі мен салық салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен. Ал, оларға ғылыми көзқарас XVII - XIX ғасырларда пайда болды. Оған дәлелді теориялық экономия классикалық мектебі ағылшын өкілдері еңбегінен табамыз: В.Петти (1623-1687 жылы), Салық пен жиынтық трактаты - (1662 жылы), Дэвид Рикардо Салық салу және саяси экономиканың басталуы - (1817 жылы), Адам Смит Халықтар байлығының себептері мен табиғатын зерттеу - (1776 жылы) Адам Смит салық салудың төрт принциптерін айқындаған. Оның осы принциптері дамыған елдерде салық салудың негізін құрайды.
1.Өзіне бекем мемлекет мүмкіндігіне қарай, қабілеті мен күшіне сай үкіметті ұстауға қатысады. Мемлекеттің қорғауымен қамқорлығын пайдалана отырып, қаржыландыру үкіметтің табысына сай жүзеге асады. Бұл ережені сақтау немесе сақтамау салық салудың тереңдігіне немесе тепе-теңдігіне ұғындырады.
2.Жеке тұлға төлейтін салық міндетті түрде айқын болуы керек. Салықтық төлеу мерзімі, төлем тәсілі, сомасы - барлығы төлем төлеуші үшін анық әрі ашық болуы қажет және кез келген адамға да солай.
3.Әрбір алынатын салық белгілі уақытта немесе белгілі тәсілмен төлеуші үшін ыңғайлы кезде барлығын төлейді.
4.Әрбір салық ой елегінен өткізіліп, толғағына толық жеткізілгені дұрыс. Оның мемлекет қазынасына құйылуы, халық қалтасынан алғаны және ұстағаны мүмкіндігінше аздау болғаны жөн. Қазынаға құйылғаннан гөрі, салықты халық қатынасынан алу мен ұстаудың көп болуы да әбден мүмкін. Себебі, оны жинау шенелдіктердің көп болуын талап етсе, оларға төленетін айлық сомасы салықтың мол мөлшері арқылы жүзеге асады. Адам Смит тікелей, жаңбасы, жанама салықтар жүйесін және оларды қолданудың әлеуметтік - экономикалық салдарын барынша талдады.
Экономикалық мазмұн тұрғысынан салық дегеніміз тұрғындар, кәсіпорын (фирма) мен ұйымдардан заңға негізделіп алынатын міндетті төлем жүйесін айтады. Салық салудың мақсаты кәсіпорын, тұрғындар қаржыларын қоғамдық қажеттілікке (өндірістік және әлеуметтік) тарту болмақ.
Салық салудың мынадай принциптері бар:
- салық бар игіліктерге пропорционалды түрде қоғам мүддесіне сай алынады;
- салық табыс мөлшері мен әл-ауқаттылық деңгейіне тәуелді болады.
Сонымен, салықтар мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер болып табылады.
Салықтар - шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын экономикалық категория.Салықтардың экономикалық мәні мынада:
- біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін көрсетеді.
- екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып табылады. Мемлекет құрылымның өзгеруі, өркендеуі қашан болса да оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әрбір мемлекет өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет.
Салықтар - мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Осы салық салуға байланысты әр дәуірлерде мемлекет қайраткерлері, экономистер, философтар, ойшылдар көптеген еңбектер жазған. Мысалы, Ф. Аквиннский Салықтарды ұрлаудың рұқсат етілген нысаны ретінде анықтаса, салық салу теориясының негізін салушылардың бірі Адам Смит Салық төлеушілер үшін құлшылықтың белгісі емес, бостандықтың белгісі деп тұжырымдаған.
Салық ұғымы әр түрлі әдебиеттерде әр түрлі қарастырылады. Негізінен көптеген экономикалық әдебиеттерде салық ұғымы бюджет қорына белгілі бір көлемде және белгілі бір уақытта түсетін міндетті төлем ретінде қарастырылады.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының негізгі бағыты - салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық салудың әдістері мен жолдары, салық салудың негізгі қағидалары, салық салуды ұйымдастыру салық механизміне жатады.
Қандай да механизмінің құрамында бірнеше тетіктер мен элементтер болады. Сол сияқты салық механизмі де белгілі бір салық элементтерінен тұрады. Қазақстан Республикасының салық төлеушілері:
1) резидент және резидент емес заңды тұлғалар;
2) Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар болып жіктеледі.
Салық төлеушілердің құқығы:
- қолданылып жүрген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы, салық заңдарындағы өзгерістер туралы салық қызметі органдарынан ақпарат алу;
- салық қатынастары мәселелері бойынша өз мүдделерін қорғау және оны өзі, не өз өкілі арқылы білдіру;
- салық бақылауы нәтижелері бойынша салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемді есептеу мен төлеу жөнінде салық қызметіне органдарына түсіндірме табыс ету;
- салық бақылауы нәтижелерін алу;
- жеке шотынан салық міндеттемелерінің орындалуы бойынша бюджетпен есеп айырысудың жай-күйі туралы көшірме алу;
- Салық Кодексінде және Қазақстан Республикасының басқа да заң актілерінде белгіленген тәртіппен салықтық тексеру актілері бойынша хабарламаға және салық қызметі органдары лауазымды адамдарының әрекетіне (әрекетсіздігіне) шағым жасау;
- салық құпиясының сақталуын талап ету;
- салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжаттарды табыс етпеу.
Салық төлеушінің міндеттері:
- салық міндеттемелерін дер кезінде және толық көлемінде орындау;
- салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды жою туралы заңды талаптарын орындау, сондай - ақ қызметтік міндеттемелерін атқаруы кезіндегі заңды қызметіне кедергі жасамау;
- нұсқама негізінде салық қызметі органдары лауазымды адамдарының салық салу объектісі және салық салумен байланысты объект болып табылатын мүлікті тексеруіне жол беру;
- салық есептілігі мен құжаттарды заңға сәйкес тәртіптен табыс ету;
-сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды фискалдық жады бар бақылау - касса машиналарын міндетті түрде пайдалана тұтынушының қолына бақылау чегін бере отырып жүргізу.
Салық салу қағидалары:
Салық механизмінің қызметі белгілі қағидаларға сүйеніп іске асырылады. Қазақстан Республикасының Салық Кодексі салық ісін мынадай қағидаларға негізделіп жүргізілуін талап етеді:
- міндеттілік қағидасы бойынша салық төлеуші салықтық міндетін толық және белгіленген мерзімде орындауы тиіс;
- нақтылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасындағы бюджетке төленетін төлемдер мен салықтар нақты болуы тиіс;
- әділеттілік қағидасы бойынша Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға бірдей және міндетті болады, жеке түрдегі жеңілдік жасауға рұқсат етілмейді;
- біртұтастылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасы аумағында жалпыға бірдей салық жүйесі қолданылады;
- жариялылық қағидасы бойынша салықты реттеуші нормативтік құқықтық кесімдер ресми басылымдарда жарық көреді.
Қазақстан Республикасында салық жүйесінің де алатын орны зор.
Салық жүйесін мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржы қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі яғни, салық салу әдістері мен тәсілдері, жолдары, салық заңдары мен салыққа қатысты кесімдердің, салық қызметі органдарының жиынтығын құрайды.
Салықтар - бұл мемлекеттің заңды негізде жүзеге асыратын, заңды және жеке тұлғалардан алынатын қайтарусыз сипаттағы міндетті төлемдері мен алымдары. Олар заңды және жеке тұлғаларды мемлекеттің қаржылық ресурстарын қалыптастыру барысына қатынасуын міндеттейді.
Салықтық түсімдер арқылы мемлекеттің қаржы ресурстары қалыптасып, бюджет пен бюджеттік қорларда шоғырланады. Осыған сәйкес салықтарды экономикалық мәні бір жағынан шаруашылық субъектілер мен азаматтардың, екінші жағынан мемлекеттік қаржыларды қалыптастыру бойынша мемлекеттің өзара қатынастарын көрсетеді. Сонымен қатар салықтық төлемдердің көздері ұлттық табыстың бір бөлігін құрайды. Ұлттық жиынтық табыс қоғамдық өндірістің негізгі қатысушыларының бастапқы ақшалай қаражаттарын құрайды. Жиынтық өнімнің құндылықты бөлістірілу үрдісі бастапқы ақшалай қорлардың қалыптасуымен шектелмейді; қоғамдық өндірістің негізгі қатысушыларының ақшалай қаражаттарын мемлекет пайдасы үшін жұмысшылардан - табыс салығы, зейнетақы мен сақтандыру қорларына аударымдарды (егер бұл қорлар мемлекеттік болса), ал шаруашылық субъектілерден - пайдаға салынатын салық пен басқа да төлемдер түрінде бөлістіреді.
Кәсіпорындардың ақшалай жинақтары материалдық өндіріс үрдісіндегі қоғамның таза табысын сипаттайды. Олар мемлекеттік бюджеттің кірістерінін негізгі көзі болып табылады. Бюджетпен қаржылық есеп - айырысудан қалғаннан кейінгі қалған ақшалай қаражаттар кәсіпорынның меншікті қаражатында қалады. Осыған сәйкес кәсіпорындар барлық салықтарды пайдасынан төлесе, жеке тұлғалар - өздерінің табысынан төлейді.
Салықтар нақты және жеке салықтарға бөлінеді. Нақты салықтар - бұл мүлікке салынатын салықтар. Бұл салықтар мүліктен немесе кірістен алынады. Оның негізгі ерекшелігі салық салуда салық төлеушінің қаржылық жағдайы есепке алынбайды. Жеке салықтарға халықтың кірістерінен алынып, салық төлеушінің төлем қабілеттілігін ескереді.
Салықтар мынадай қызметтер атқарады: фискальдық, бөлу, реттеушілік, ынталандыру, бақылап-есептеу. Салықтың фискальды немесе жұмылдыру қызметі. Салық түсімі арқылы алынатын қаражаттар мемлекеттің саяси-шаруашылық қызметін атқарудың қаржы негізі болып табылады. Салықтардың фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың қоғамдық міндеті артады.
Бөлу қызметі. Салық механизмі арқылы мемлекеттік бюджетке жалпы ұллттық өнімнің көп бөлігі жұмылдырылатын болады. Салық арқылы мемлекетке әскери, әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландырады. Салық мемлекетке қаржыны әр түрлі топтардың арасында территория, облыс, аудандар бойынша барынша біркелкі бөлуге мүмкіндік береді.
Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлшегі мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс - әрекетінің көлемі ішкі жалпы өнімді салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайды.
Реттеуші қызметі. Мемлекет салықтың көмегімен тұтыну және қорлану арасындағы пропорцияны реттейді. Салықтар дағдарыстық құбылыстарды жоюға, нарық конъюктурасына әсер етуге, экономиканы тұрақтандыруға пайдаланылады.
Реттеушілік қызметі - салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтық реттеу жүзеге асырылады. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету. Салық түрлері, салық ставкалары, салық жеңілдіктері, салық салу әдістері, салықтық реттеудің тетіктері болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін, олардың басұа да экономикалық тетіктермен тығыз байланысты болуы қажет. Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің орыны ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің қарқынын бәсеңдетеді, ал шектен тыс төмен қойылған ставкалар салық төлеушілердің жауапкершілігін азайтып, өңдірістің төмендеуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азайуына әкеліп соқтырады.
Ынталандыру қызметі. Мемлекет өндіріс пен техникалық прогресті дамыту үшін әр түрлі ынталандыру шараларын жүзеге асырады.
Бақылап-есептеу қызметі. Мұнда кәсіпорын мен тұрғындар топтарының топтарының, қаржы қоры көлемінің табысын есептеуді жүзеге асырады.
Шектеу қызметі. Кей кезде мемлекетке кейбір өндірісті дамыту тиімді емес. Салық саясаты арқылы ол осы өндіріс түріне кедергі жасайды немесе шектеу салады. Нарықтық экономиканың қалыптасу кезінде салық саясатының негізгі бағыты немесе салыұ саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру. Салық жүйесі - өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын күрделі модель.
Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынадай: қаржы қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі, яғни салық салу әдістері мен жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды басқару және салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру, салық салудың негізгі принциптері және тағы басқалар салық механизміне жатады. Салық жүйесінің жақсы да, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің тигізер ықпалы өте зор.Қандай да бір механизмінің құрамында бірнеше тетіктер және элементтер болады. Салық салу механизмі де сол сияқты белгілі бір салық элементтерінен құралады.
Салық салу элементтері мыналар:
Субъект, объект, салық көзі, салық ставкасы, салық өлшем бірлігі, салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу мерзімі мен тәртібі, салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері, салықтың төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары.
Салық субъектісі (салық төлеуші) дегеніміз - заң бойынша салық төлеу міндеті жүктелген жеке және заңды тұлғалар.
Әрбір салық бір жағынан салық төлеуші болса, екіншіден оның не үшін алынатынын көрсетеді. Мемлекет әрқашан салық салуға негіз болатын зат, мүлік тауар немесе адамның іс-әрекетін көрсету керек.
Салық объектісі - табыс, мүлік, еңбек ету түрі, қызмет көрсету, ақшамен жасалатын операциялар, мұлікті басқаға бері, табиғи қорларды пайдалану, қосылған құн, айналым және тағы басқа. Салық объектісі субъектімен сәйкес келуі мүмкін.
Салық көзі - салық салынатын табыс. Салық төлеу уақыты келгенде әрбір салық төлеуші салық көзінен салық төлеуге міндетті.
Салықтар бар жерде барлығынан жиналады:
- өндіріс факторлерінде және тауарлар нарығында;
- сатушыдан және сатып алушыдан;
- үй шаруашылығынан және компаниялардан;
- табыс көзінен және шығын статьяларынан.
Ал салық ставкасы салық базасының өлшем бірлігіне салық есептеулерінің шамасын білдіреді. Салық ставкасы салық базасының өлшем бірлігіне процентпен немесе абсолютті сомамен белгіленеді. Тұрақты ставкалар салық объектісінен түсетін табыстың мөлшеріне байланыссыз, өлшем бірлігіне тұрақты сомамен тағайындалады.
Проценттік ставкалар үш түрге бөлінеді: үдемелі немесе прогрессивті; регрессивті және пропорционалды.
Үдемелі немесе прогрессивтік ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұдайы үдеп, өсіп отырады.
Прогрессивтік салық ставкалары - бұл кең таралған салық ставкаларының бір түрі. Оның мәні мынада, табыстың өсу шамасына сәйкес салық ставкасының мөллшері де өсіп отырады.
Регрессивтік ставкалар, керісінше, салық салынатын табыстың төмендеуіне сәйкес, азайып отырады. Регрессивтік салық ставкасы біздің заңдарымызда мүлдем қолданылмайды деп айтуға болады. Бұл салық ставкасының мәні мынада, табыстың төмендеу шамасына сәйкес салық ставкасы мөлшері жоғарылап отырады.
Пропорционалдық ставкалар салық салу объектісінің мөлшеріне байланыссыз, тұрақты бір процентпен тағайындалады. Пропорциональды салық ставкасының мөлшері өзгермейді және ол ешқандай да табыс деңгейіне тәуелді емес. Біздің еліміздің салық заңдарында пропорциональды салық ставкасы қосымша құн салығына қатысты салық түріне қолданылады.
Салық механизмінің негізгі элементтерінің бірі салық базасы, салық ставкалары болып табылады.
Салық базасы дегеніміз салық салу объектісі мен салық салуға байланысты объектінің құн, физикалық немесе өзге де сипаттамалары, олардың негізінде бюджетке төленуге тиіс салық және басқа да міндетті төлемдер сомасы айқындалады.
Салық кезеңі - салықтар міндетті төлемдерге қатысты белгіленген уақыт кезеңі. Бұл мерзімде салық базасы және бюджетке тиісті салық сомасы есептелінеді.
Салық бірлігі - салықты есептеу үшін тағайындалған объектінің өлшем бірлігі.
Салықтар мен басқа да міндетті төлемдерге қатысты Салық Кодексіне сәйкес белгіленген уақыт кезеңі салық кезеңі деп түсініледі, ол аяқталған соң салық базасы айқындалады және бюджетке төленуге тиіс салық және басқа да міндетті төлемдер сомасы есептелінеді.
Салық салу әдістері әр салық түрі бойынша белгіленген нормативтер мен заңдық құқықтарға негізделе отырып анықталады.
Салық оклады - салық төлеушінің белгілі бір салық объектісінен төлейтін салық сомасы.
Салық жеңілдіктері дегеніміз заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе салық төлеуден мүлдем босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту жатады.
Салық төлеу мерзімі - салық төленетін уақыт.
Салық төлеу тәртібі - белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезінде белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
Салық төлеудегі дәйектілік заң жүзінде бекітіледі де, мынадай тәртіппен іске асырылады:
а) бірінші кезеңде барлық мүлікке салынатын салық төленеді, сонан соң акциздер және баж салығы;
ә) екінші кезеңде жергілікті салықтар мен алымдар;
б) үшінші кезеңде басқа салықтар мен алымдар.
Салық төлеушілер мен салық қызметі органдарының құқығы мен міндеттері салық заңдары арқылы белгіленеді және реттеледі.
Салық қызметі органдарының негізгі міндеттері:
- салық төлеушілердің құқықтары мен мемлекет мүдделерін сақтау және қорғау, салықтың дұрыс есептеліп, толығымен, уақытында төленуіне бақытау жасау;
- салық төлеушілер мен салық салынатын объектілердің есебін уақытылы алу;
- салықты есептеу мен төлеуге байланысты декларацияның және басқа құжаттардың нысандарын әзірлеу;
- салық тәртібін бұзушыларға, салықты уақытында төлемегендерге, салықты дұрыс есептемей өз табысын азайтып көрсеткен заңды және жеке тұлғаларға заңға сәйкес шаралар қолдану;
- салық төлеуден жалтарып жүрген жеке және заңды тұлғаларды салық полициясының бөлімшелерімен бірігіп іздестіруді жүзеге асыру;
- мәліметтер құпиясын сақтау.
Салық қызметінің қызметкерлері өздерінің міндеттерін атқару барысында оларды заң қорғайды және республикалық бюджет қаржы есебінен міндетті түрде жеке сақтандырылуда тиіс. Салық төлеушілер өз тарапынан мынадай міндеттерді атқарулары тиіс:
- уақытылы салық инспекциясына тіркеліп, тіркеу нөмерін алуға;
- мемлекеттік салық комитетінің актілеріне сәйкес есеп құжаттамаларды жүргізуге, осы есеп құжаттамаларды бес жыл бойы сақтауға;
- белгілеген мерзімде салық декларациясын тапсыруға;
- атқарылған жұмыс немесе көрсетілген қызмет үшін төлемді жүзеге асыратын, салық төлеуші салық қызметінің талабы бойынша атқарушыға төленген сомалар туралы ақпарат беруге;
- салық заңдарын, салық төлеу тәртібін, салық төлеу мерзімін қатаң сақтау.
Салық жүйесі және оның қызмет ету механизмі белгілі бір принциптерге сәйкес қызмет етуі керек. Сонда ғана салық жүйесі өз қызметін, жан жақты және тиімді түрде іске асыра алады. Дүниежүзілік тәжірибеде қолданылып келе жатқан бірнеше принциптер бар. Олар мыналар: қарапайымдылық, әділеттілік, салыстыру принциптері.
Қарапайымдылық принципі. Бюджеттің кіріс көзін құраудағы салықтар мен төлемдердің тиімді түсуінің кепілі болып саналады.
Әділеттілік принципі. Салық жүйесінде әділеттілік принципі тікелей және көлденең екі бағытта сақталуы тиіс. Тікелей әділеттілік принципі дегеніміз салық ставкасы, салық мөлшері, төлеушінің табысына тікелей байланысты болып, соның негізінде белгіленуі қажеттігін қарастырады. Салық ставкасының шегі аса жоғары болмаған жөн, себебі мұндай жағдайда салық төлеушінің табыс табуға ынтасы төмендеп, табыс азайуы мүмкін, ал бұдан салық та сөзсіз азаяды. Көлденең әділеттілік принципі дегеніміз тиісті жағдайда бірыңғай салық төлеушіге бірдей талап, бірдей шарт қойылу керектігін қарастырады. Салық төлеушілер белгілі бір табыс немесе қызмет түрінен, мүлкінен бірдей ставкамен салық төлеуі тиіс. Салыстыру принципі. Бұл принцип бойынша салық ставкаларын бекіткен кезде ол ставкалар мөлшері басқа елдерде қолданылып жүрген ставкалармен салыстырылып, солардың деңгейінде белгіленуі тиіс. Себебі, шектен тыс жоғары ставкалар өндірісті дамытуға емес, керісінше оны тоқтатуға әсер етеді, шетелдік инвесторлардың ынтасын төмендетіп, олардың республика экономикасына қаржыларын салуына кедергі болуы мүмкін. Ал салық ставкаларының басқа елдерде қолданылып жүрген ставкаларынан едәуір төмен болуы, алдымен, мемлекет бюджетінің кіріс көзінің құралуына теріс ықпал жасауы ықтимал.
Салықтар - бұл қоғамда үнемі болатын құбылыс, әрбір адам бұл құбылыспен күнделікті өмірінде кездесіп отырады. Салықтар - мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын, жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді жабуға бағытталған бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдер.Салықтар мемлекет пен халықтың әртүрлі қажеттіліктерін қанағаттандыру және өндірісті дамыту мақсатында жалпы қоғамдық өнімді, рациональды табысты және жалпы ішкі өнімді бөлизингу, қайта бөлумен байланысты экономикалық қатынастарды көрсетеді. Сонымен қатар олар мемлекеттің шаруашылық субъектілері мен халықпен экономикалық қарым-қатынасын сипаттайтын экономикалық категория болып табылады.Салықтар азаматтар мен шаруашылық субъектілері табысының қалыптасуы бойынша, соңдай-ақ, олардың табыстарының белгілі бір үлесін мемлекеттің өз қызметі мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет меншігіне аудару бойынша қаржылық қатынастардың бір бөлігі болуы салықтардың экономикалық мазмұнын көрсетеді. Салықтар мемлекетпен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүруінің маңызды негізі болып табылады. Мемлекет салықтарды жия отырып экономиканың әртүрлі салаларының дамуына әсер етеді, әлеуметтік саясатты жүзеге асырады, аймақтар мен халық топтары арасында табыстарында қайта бөледі, кедей топты қолдайды. Сонымен бірге, салымдар мен тұтынымдар арасындағы теңдестікі қамтамасыз етеді, яғни халықтың табыстарының бөлігін алу арқылы олардың тұтыну қажеттіліктерін шектей отырып, алынған табыс бөлігін өндірісті дамытуға бағыттайды. Әрбір салық бір жағынан салық төлеуші болса, екіншіден оның не үшін алынатынын көрсетеді.
1.3 Салық салу принциптері және функциялары
Салық жүйесі мемлекеттің тиісті заңнамалық актілеріне негізделеді, олар салық салу мен өндіріп алудың нақты әдістерін белгілейді, яғни салықтардың нақты элементтерін анықтайды:
- салық объектісі - салық салуға жататын мүлік немесе табыс салықты есептеу үшін база болып табылатын;
- салық субъектісі - салық төлеуші, яғни заңнамаға сәйкес салық төлеуге міндетті жеке немесе заңды тұлға;
- салық көзі, яғни салық төленетін табыс;
- салық ставкасы - салық объектісі бірлігінен салық аударымдарының шамасы. Ставка тұрақты ставка түрінде немесе пайыз түрінде айқындалады және салық квотасы деп аталады;
- салық жеңілдігі - салық төлеушіні салықтан толық немесе ішінара босату;
- салықты төлеу мерзімі - салық төленуі тиіс және заңнамада айтылатын мерзім, ал оны бұзғаны үшін, салық төлеушінің кінәсіне қарамастан, мерзімі өткен мерзімге байланысты өсім алынады;
- салықты есептеу ережелері және төлеу тәртібі; айыппұл және салықты төлемегені үшін басқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz