Банктің несие саясаты

Мазмұны

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Соңғы жылдары Қазақстанда жаңа экономикалық қатынастарға көшу басталды, бұл банк секторын түбегейлі қайта құрылымдау қажеттігіне себепші болды. Оның мәні банк қызметінің нарықтық қатынастармен бірдей болуын қамтамасыз ету бойынша шаралар кешенін қабылдау, яғни жаңа банктік, оның ішінде несиелік саясатты жүзеге асыру және кредиттік портфельді тиісінше басқару болып табылады.

Коммерциялық банкті банк нарығындағы кредит портфелін зерттеу мәні және оны басқару тәсілдері ретінде таңдау себебім: елдегі банк қызметінің осы саласын дамыту әзірше жеткіліксіз, ал нарықтық экономика жағдайында банк қызметін ұйымдастырудың жаңа тәсілдері қажет. Нарыққа өту кезеңінде банк ісін дамыту және халыққа банктік қызметтерді жетілдіру проблемасы ерекше маңызға ие болады.

Несиелік портфель-бұл банктің несиелік қызметінің нәтижесі. Шын мәнінде, ұйымдастырылған несиелік процесс несиелік тәуекелді азайтуға әкеледі.

Несиелік тәуекел несиелік портфельдің сапасына тікелей байланысты. Несиелік процестің мониторингі банктің несиелік портфелінің мерзімді шолуымен толықтырылады. Банктің несиелік портфелі несиелік операцияларды жүргізу кезінде кіріс көзі және тәуекел көзі болып табылады. Несиелеу -актиивтік операциялардың ең маңызды бағыты және несиелік портфель банк активтерінің үштен біріне немесе жартысына дейінгі мөлшерде қалыптастырылады.

Банктер экономиканың нақты жұмысы бойынша, ірі секторлы кәсіпорындарды несиелендіруді белсенді жүргізіп отыр.

Осыған байланысты экономикалық өсуді қаржыландырудың өзекті мәселелерінің бірі банктік несиелендіруді дамыту болып табылатынын атап өткен жөн. Экономиканың түрлі салаларының барлық кәсіпорындарында өз қызметін жандандыру, айналым қаражатын толықтыру үшін базалық және банктік несие алады.

Қазіргі уақытта елде әлемдік өлшемдер бойынша өндірісті несиелеу көлемін ұлғайту үшін өте жақсы жағдайлар бар, бірақ олар шектеулі көлемде ғана пайдаланылады. Бұл экономикадағы құрылымдық өзгерістерді тежеумен ғана емес, сонымен қатар банк секторын несиелік және валюталық тәуекелдерге тарту мүмкіндігін арттыратын банк жүйесі мен несие берудің дамуына бірқатар жағымсыз факторлардың ықпалымен де байланысты. Соңғы жылдары Қазақстанда банктік несиелеудің күрт өсуіне қарамастан, оның ЖІӨ-ге қатынасы төмен болып қалып отыр.

Сондықтан біз экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізуге, несие беруге байланысты шектеулерді жоюға, елдің шаруашылық жүргізуші субъектілерінің қаржылық жағдайын жақсарту тұрғысынан, сондай-ақ бірінші кезекте экспансия проблемасы шешілуіне шақырамыз. Осыған байланысты өзекті мәселелердің бірі банктік несиелендіруді жетілдіру портфелін қайта қарау болып табылады. Басқаша айтқанда, несиені кеңейте отырып және оның дамуы үшін жақсы жағдай жасай отырып, біз кәсіпорындар мен жеке тұлғалардың қаржылық қажеттіліктерін қанағаттандырамыз.

Жалпы, несие беру кезінде өз шешімін күтіп отырған бірқатар қиындықтар бар. Атап айтқанда, ең алдымен, қажетті құжаттарды қарауда кемшіліктер бар. Екіншіден, несие қабілеттілігінің есептері жетіспейді. Үшіншіден, экономика салаларының жекелеген түрлерін ғана несиелейді және олардың ұзақ мерзімді қажеттіліктеріне байланысты ең танымал салалардың кейбірін несиелемейді. Бізге бұл кемшіліктерді түзету және несие беру процесін жақсарту қажет.

Қазіргі кезде Қазақстанда қарыз алушылардың қаржылық жағдайын талдаудың жалпы қабылданған әдістері жоқ, сондықтан әрбір банк клиенттердің несие қабілеттілігін бағалаудың өзінің жеке әдістемесін пайдаланады. Банктердің өтімділігі мен пайдалылығы олардың клиенттерінің қаржылық жағдайына байланысты. Сондықтан банктер несие операцияларының табыстылығын қамтамасыз ету үшін қарыз алушылардың несие қабілеттілігіне егжей-тегжейлі бағалау жүргізуі тиіс. Қарыз алушылардың несие қабілеттілігін бағалау кезінде Қазақстан банктері бірқатар факторларды ескермейтін қаржылық коэффициенттер әдісін пайдаланады. Ал шетелдік тәжірибеде несиелік тәуекелді болдырмау үшін несиеге қабілеттілікті бағалаудың неғұрлым тиімді әдістері пайдаланылады, соның нәтижесінде несие бойынша пайыз төмендейді және жеке және заңды тұлғалардың несиелерге деген қажеттіліктері қанағаттандырылады. Сондықтан қазақстандық банктер үшін қарыз алушылардың несие қабілеттілігін шетелдік тәжірибені ескере отырып бағалау әдістерін жетілдіру өте маңызды.

Диплом жұмысының мақсаты-банктердің несие портфелін басқару нысанын және оларды басқарудың экономикалық маңыздылығын талдау, жақсартылуы тиіс шарттарды анықтау болып табылады. Бұл ретте ұсынымдар беру.

Осы мақсаттарға қол жеткізу үшін мен келесі міндеттерді қарастыруды шештім:

- банктің несиелік саясаты, несиенің жіктелімін зерттеу;

- банктің несие портфелі және оны басқарудың теориялық маңыздылығы;

- банктік несиелер бойынша қамтамасыз етуді басқару ерекшеліктерін зерделеу;

- «Банк ЦентрКредит»АҚ-ның қаржылық жағдайын талдау;

- «Банк ЦентрКредит»АҚ-ның несие портфелін талдау ;

- несие саясатын талдау және оны қайтаруды қамтамасыз ету;

- шетелдік тәжірибедегі банктердің несиелік портфелін басқару ерекшеліктерін анықтау;

- коммерциялық банктердің несиелік портфелін басқару мәселелері, оларды шешу жолдарын анықтау және ұсыныстар әзірлеу.

Зерттеу объектісі «Банк ЦентрКредит»АҚ-ның қызметі болып табылады.

Теориялық және әдістемелік негізі. Жұмысты жазу кезінде Ұлттық Банк Басқармасының тамыздағы қаулысымен бекітілген «коммерциялық банктердің несиелеу жөніндегі құжаттаманы жүргізу ережелеріне» сүйендім. Сонымен қатар Ұлттық Банктің статистикалық бюллетені мен Ұлттық Банктің жылдық есебінің деректерін, «Банк ЦентрКредит» және банктің 2017-2019 жылдардағы жылдық есебінің материалдарын пайдаландым.

Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен және қорытындыдан, сондай-ақ қосымшалардан тұрады. Бірінші тарауда банктің несие портфелі және оны басқарудың мәні қарастырылады, банктің несие саясаты, сондай-ақ несиелеуді қамтамасыз етуді басқарудың ерекшеліктері беріледі.

Екінші тарауда «Банк ЦентрКредит» АҚ-ның экономикалық сипаттамалары анықталады, несиелік портфель талданады, несие беру және оның кірістілігін қамтамасыз ету саясаты талданады.

Үшінші тарауда шетелдік тәжірибеде бар банктердің несиелік портфелін басқару ерекшеліктері айқындалады, коммерциялық банктердің несиелік портфелін басқару проблемалары, оларды шешу жолдары анықталады, ұсынымдар беріледі.

І Банктің несие портфелі, оны басқарудың теориялық негіздері

1. 1 Банктің несие портфелі және оны басқарудың мәні

Портфель сөзі француз тілінде «portefeuille, porte»-ұстап қалу және feuille-тізім дегенді білдіреді.

Қазіргі экономикалық сөздіктерде портфель термині-экономикалық және қаржылық қызметтің нысандары мен түрлеріне сәйкес келетін құжаттардың, ақша құралдары мен объектілердің жиынтығын білдіретін жиынтық ұғым.

Басқа әдебиетте портфель - белгілі бір мақсаттар үшін қолданылатын қаржы құралдарының жиынтығы.

Портфельдің жоғарыда келтірілген анықтамаларын талдау-бұл белгілі бір мақсатта және белгілі бір сипаттамалар бойынша құрылған реттелген қаржы құралдарының жиынтығы. Бұл жиынтық өзара байланысты міндеттер мен талаптарды коммерциялық банктің белгілі бір тәуекелдер деңгейі, табыстар және икемділік жиынтығы болып табылады (сызба-1) .

Өз кезегінде банктік портфель бірнеше жүйелерден тұрады: несиелік портфель, инвестициялық портфель, депозиттік портфель, баланстан тыс міндеттемелер портфелі, бағалы қағаздар портфелі және т. б.

Несиелік портфель-банктердің клиенттерге берілген жиынтық кредиттер сомасын өтеуге байланысты және күтпеген шығындардан сақтандыруға әкеп соғатын берілген кредиттер тәуекелдерін азайтуға байланысты іс-әрекеттері.

Несиелік потфель-белгілі бір күнге екінші деңгейдегі банктің балансындағы дебиторлық берешектің қалдығын көрсетеді. Банктің несиелік портфелі банкаралық несиелерден және жеке және заңды тұлғаларға берілген қарыздардан, сондай-ақ клиенттердің несиелік ағындарынан тұрады.

Несилік портфель мәні қолданбалы және категориялық деңгейлерде қаралуы мүмкін. Белгілі бір факторларға байланысты топтық тәуекелдің факторлары мен түрлерін қоса алғанда, банк активтерінің (қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді және мерзімі өткен несиелері бар вексельдер) және пассивті (кредиттік ұйымдардан алынған кредиттер) шотындағы қаражаттың жалпы қалдығын қолданбалы деңгейде айқындауға болады. criteria. At категориялық деңгейде кредиттік портфель ұғымы банк пен оның контрагенттері арасындағы кредиттік талаптар мен міндеттемелердің жиынтығына негізделген экономикалық қатынастарды білдіреді. Несиелік талаптар мен міндеттемелер алты негізгі операция түрлерін қамтиды:

- активті меншікті несиелік операциялар;

- пассивті меншікті ніксиелоперациялар;

- факторингтік операциялар;

- лизингтік қызмет;

- РЕПО және кері РЕПО операциялары;

- кепілдік операциялары.

Несиелік портфель банк берген несиелер негізінде қалыптастырылуына байланысты несиелік портфельге үнемі талдау жүргізу қажет. Өйткені тек талдау арқылы несие инвестицияларын әртараптандыруға болады. Оны талдау мынадай кезеңдерден тұрады: несиелердің сапасын бағалау критерийлерін талдау және осындай бағалау әдістерін анықтау.

Несиелік портфель-бұл банктің несиелік қызметінің нәтижесі. Шын мәнінде, ұйымдастырылған несиелік процесс несиелік тәуекелді азайтуға әкеледі. Несиелік тәуекел кредиттік портфельдің сапасына тікелей байланысты.

Несие портфелін басқару- жоғарғы жетекшілер қызметі, ол банк қабылдауға дайын тәуекелдердің барлық түрлерін анықтауды және олардың барынша рұқсат етілген деңгейін анықтауды талап етеді[5. б. 18] .

Сызба-1. Банк портфелінің ұғымы

Несиелік портфельді басқару жүйесін енгізудің жалпы алғышарттарына:

- жеке қарыз алушылар мен халық топтары үшін ішкі банктік несие беру лимиттерін белгілеу;

- несиелік рейтингке байланысты жеке қарыз алушылардың тәуекел дәрежесін көрсететін несиелік тәуекелді талдау нысанын әзірлеу;

- өнеркәсіптің түрлі салаларында несие беруді әртараптандыру;

- тәуекел деңгейі төмен ең маңызды бағыттарды анықтау;

- тәуекел деңгейі жоғары салаларға қатысты несиелік саясатты қатаңдату;

- несие бойынша баға саясатын әзірлеу.

Несиелік портфельді басқару құны:

- несиелік портфельдің номиналды кіріс деңгейін қамтамасыз ету;

- несиелік портфельдің өтімділігін бұрынғы деңгейде ұстау;

- несиелік портфель тәуекелін басқару жолымен несиелік портфельден шығындарды болдырмау.

Несиелік портфельді басқару жүйесі мынадай негізгі элементтерді қамтиды:

- несие сапасын бағалау әдістері;

- несие сапасын және несие қоржынының сапасын анықтау критерийлері; ;

- банк активтерінің портфелін немесе несиелік портфелін жіктеу;

- несие қоржынының сапасын анықтау үшін қажетті ақпаратты жинау;

- қаржылық коэффициенттердің көмегімен несие қоржынының сапасын анықтау.

Несиелік процестің мониторингі банктің кредиттік портфелінің мерзімді шолуымен толықтырылады. Банктің несиелік портфелі оның кірістерінің көзі және кредиттік операцияларды жүргізу кезіндегі тәуекел көзі болып табылатындықтан.

Несие беру-активті операциялардың ең маңызды бағыты. Несиелік портфель банк активтерінің үштен біріне немесе жартысына дейінгі мөлшерде қалыптастырылады.

Несие портфелі несие беру және өтеу әдістері мен тәсілдерін, сондай-ақ несие беру процесін, сондай-ақ несие қозғалысын бақылауды қамтитын несие тетігінің ажырамас бөлігі болып табылады. Басқаша айтқанда, несие портфелі-бұл несие пайдалану портфелі. Бұл механизм іс жүзінде жұмыс істейді және өзінің субъективті сипаты бар. Несиелік портфель мәні бойынша несиелік процестің технологиясын көрсетеді.

Несие шартына сәйкес несие құрылымы қиындықтар туындаған жағдайда теріс салдарды жою үшін айқындалуға тиіс. Басқаша айтқанда, мониторингте қолданылатын құралдардың арасында негізгі құрал-несиелік шарт болып табылады. Америкалық банктердегі несиелік мониторингтің маңызды элементі сенімді ақпаратты жинау және талдау болып табылады. Келесі суретте несиелік мониторинг процесінің алгоритмі көрсетілген (сызба-2) .

Сызба-2. Заңды тұлғаларды несиелеудегі несиелік портфельдің мониторинг процесі

Негізінде, банктегі жоғарғы буын басшыларының бірін несиелік мониторинг үшін жауапты еткен жөн. Бұл функция, әсіресе шағын банктерде, банк қызметінің басқа бағыттары бойынша мониторингтік қызметпен біріктірілуі мүмкін.

Қазіргі кредиттік портфель келесі компоненттерден тұрады::

• несие беру әдістері және несие шоттарының түрлері;
• несие транзакциясын қалай құжаттауға болады;
• несие сомасын орнату;
• кредит беру тәртібі;
• кредитті өтеу тәртібі;
• controls несие процесінде жасалған бақылау;
• кепіл заттарын бағалау және сату.

Несие беру әдістері-бұл несие беру мен өтеу ерекшеліктеріне байланысты кәсіпорындардың ақша айналымына банктік несиенің қатысу тәсілдері [5. б. 31] .

Контркорренттік шоттар-банк тәжірибесінде бұл бірінші сыныпты банктер активті және пассивті (есеп айырысу және несие) шоттар комбинациясымен несие беру кезінде несиелік және тиімділігі төмен қарыз алушылардың пайдаланатынын білдіреді.

Бұл шот банк сенімінің жоғары түрін сипаттайды. Оның дебеттік тарапы клиенттің өндірістік қызметіне және пайданы бөлуге байланысты барлық төлемдерді, сондай-ақ клиенттің есебінен несиелік түсімдер мен басқа да түсімдерді ескереді. Бұл шоттың несиелік балансы клиенттің бір мезгілде айналыстағы өз қаражатын, ал дебеттік баланс-айналыстағы банктің несиесін, яғни ол бойынша проценттерді төлейтін фактіні көрсетеді.

Қарыз алушыларды несиелеумен байланысты операцияларды жүзеге асыру үшін коммерциялық банктер олар үшін жай және арнайы несиелік шоттар ашады.

Арнайы ссудалық шоттар несиелерге тұрақты мұқтаж қарыз алушылар үшін, сондай-ақ несие арқылы төлем айналымының көп бөлігін жүзеге асыратын шаруашылық жүргізуші ұйымдар жағдайында ашылады. Қазіргі уақытта арнайы несиелік шоттар тауарлық-материалдық қорлардың айналымымен байланысты бөлшек және көтерме ұйымдарға, сондай-ақ тауарларды өткізетін ұйымдарға кредит беру үшін пайдаланылады. Кәсіпорын үшін ашылуы мүмкін тек бір арнайы несиелік шот. Бірақ банк кәсіпорынды жеке тауарлармен және қызметтермен несие беру, содан кейін оған қарапайым несие шоттарын ашуға рұқсат беру қажет деп санайды. Қарапайым несиелік шоттар банк тәжірибесінде тек бір жолғы несиелер беру үшін пайдаланылады. Осындай шоттар бойынша несиені өтеу келісілген мерзім ішінде қарыз алушының шұғыл міндеттемелер-тапсырмалары негізінде жүзеге асырылады.

Несие қоржынының екінші құраушысы-бұл несие мәмілесін құжаттау. Бастапқыда банк пен клиент арасында ауызша келісім жасалады, оның аяқталуы несие мақсатын көрсете отырып, жазбаша нысанда несиелік ресурсты алуға банкке өтініш беру мен аяқталады. Банктің клиентінің қаржылық жағдайын анықтау және оның несие қабілеттілігін бағалау үшін материалдары болуы тиіс.

Банк пен Қарыз алушы арасында несиелік мәміленің құқықтары мен міндеттерін белгілейтін маңызды құжат - несиелік шарт жасалады. Онда тараптардың экономикалық және құқықтық жауапкершілігі ескертіледі. Біздің елде арнайы несие шартының қатаң белгіленген нысаны жоқ. Мұндай нысандар Германия мен Австрия сияқты елдердің тәжірибесінде кездеседі. Несие шартына қосымша кепіл шарты жасалады. Шын мәнінде, егер кепіл несиелік мәмілеге қатысатын болса, онда міндетті түрде кепіл туралы келісім-шарт жасалуға тиіс. Кейде оны нотариалды куәландыруға болады. Несие беру барысында клиент банкке басқа құжаттарды (кепілдік хат, үшінші тұлғалардың кепілгерлігі, әр түрлі орындардағы сертификаттар) береді. Несие банктің тиісті қызметкері жазбаша шешім шығарған кезде беріледі. Бұл банк басқарушысы, оның орынбасары, несие бөлімінің бастығы, несие бөлімінің бастығы және банктің несие қызметкерлерінің бірі болуы мүмкін. Несие беру туралы шешім клиенттердің шоттары бойынша есеп айырысулар мен кредиттік операцияларды жүргізуге жауапты бөлімге жіберіледі. Онда клиенттің толық аты, несие сомасы және несиенің шот-фактурасы көрсетіледі.

Несиені беру бағытына байланысты оны үш түрге бөлуге болады:

• ссуда клиенттің есеп-айырысу шотына аударылады;
• ссуда есеп-айырысу шотына түспей, тауарлы және тауарлы емес операциялары бойынша әр түрлі төлем құжаттарын төлеуге беріледі;
• ссуда бұрын берілген несиелерді қайтаруға беріледі.

Жалпы, клиентке берілген несие мөлшері көптеген жағдайларға байланысты. Несие сомасы несиелік шарт негізінде беріледі. Осы келісімде көрсетілген сома клиент алуы тиіс ең жоғары сома болып табылады. Бұл сома негізінен несие лимиті болып табылады. Несие мөлшері мыналарға: қарыз алушының төлем айналымындағы алшақтыққа, несиенің қамтамасыз етуіне түскен тауарлы-материалды бағалылықтардың нақты жинағына және олардың өтімділік дәрежесіне, маржа деңгейіне, тәуекел дәрежесі мен банктің клиентке сенім дәрежесіне, банктегі бар ресурс көлеміне байланысты.

Әрбір жеке жағдайда бұл сома кепілдің құнына және банктің клиентке деген сенімділігіне байланысты анықталады.

Несиелік портфельдің ажырамас бөлігі ретінде несиені өтеу. Оның бірегей әзірленген үлгісі жоқ. Оның көптеген нұсқалары бар:

• тікелей міндеттеме негізінде эпизодтық қайтару;
• меншікті қаражаттың жиналуына және несиеге ағымдағы шот ашу қажеттілігіне қарай айырманы төлеу азаяды;
• алдын ала белгіленген сома негізінде қаражатты тұрақты қайтару;
• несие бойынша берешекті дереу есептен шығару үшін түсімді есептеу;
• несиені өтеу мерзімін ұзарту;
• мерзімі өткен қарызды «мерзімі өткен несиелер» шотына аудару;
• банк резервінен мерзімі өткен несиелерді есептеу.

Несие арнайы құжаттардың немесе қағазсыз байланыс арналарының көмегімен өтеледі. Несиені өтеуді негіздейтін құжаттарға мыналар жатады: клиенттің жазбаша нұсқасы, банктің меншікті нұсқасы және сот бұйрықтары.

Кепілмен қамтамасыз етуді бағалау әдістері несиелік портфельдің бір бөлігі болып табылады. Кепілдік қамтамасыз етуді пайдалану кепіл портфелін пайдалануды талап етеді.

Кепіл портфелі-бұл кепіл шартын дайындау, жасау және орындау процесі. Кепіл портфелін іске асырудың негізгі кезеңдері: кепіл заты мен түрін таңдау, кепілді бағалау, кепіл шартын жасасу және орындау, сондай-ақ кепілді пайдалану болып табылады.

Несиелік портфелінің құрамдас элементі - несиені беру процесінің өзін- дік кезеңдері болады. Жалпы, несиелік процесті келесі (сызба-3) көрсетуге болады.

Сызба-3 . Банктегі несиелік процесс

Несие беру процесінің бірінші кезеңінде банк алған несиелік өтінімді қарайды. Бұл құжаттар қарыз алушы мен сұратылған несие туралы негізгі ақпаратты қамтиды яғни, мүліктің мақсаты, мөлшері, түрі, мерзімі және ықтимал қамтамасыз етілуі.

Ұсынылған құжаттарды зерделеу кезінде банк қарыз алушының несиені өтеу қабілетін бағалау туралы шешім қабылдау үшін маңызды мәнге ие. Бағалау техникалық-экономикалық есеп негізінде жүргізіледі.

Екінщі кезеңде қарыз алушының несие қабілеттілігін бағалау кезінде қарыз алушының несиені толық көлемде және мерзімде өтеу қабілеті талданады.

Қарыз алушының несие қабілеттілігін талдау кезінде мынадай факторлар ескеріледі:

- қарызға беру мүмкіндігі. Қарыз алушыға несие беретін оның атынан әрекет ететін тұлғаның заңды күшін анықтайтын жарғымен және нұсқаулықтармен танысу қажет;

- қарыз алушының іскерлік беделі. Бұл қарыз алушының несиені өтеуге дайын екенін ғана емес, сонымен қатар шартқа байланысты барлық міндеттемелердің орындалғанын білдіреді;

- табыс алу мүмкіндігі. Оны анықтау кезінде сату көлеміне әсер ететін факторлар, баға шығындары мен шығындар ескеріледі. Мұндай факторларға кәсіпорынның орналасқан жері, тауарлар мен қызметтердің сапасы, шикізаттың құны, қызметкерлердің біліктілігі жатады.

Несие беру процесінің үшінші кезеңінде несиелк шарт жасалады. Қазіргі заманғы несиелеудің негізгі ерекшелігіне сәйкес, қарыз алушының несие қабілеттілігін тексергеннен кейін банк несие шартын жасау үшін несие беру субъектісімен қарым-қатынас жасайды. Барлық мәселелерде банк пен Қарыз алушы шарт негізінде шешім қабылдайды. Оның мазмұнын тараптардың өздері анықтайды. Мұнда отандық банктер өздерінің типтік нысандарын пайдаланады. Несиелік шартта несие берудің мақсаты, объектісі, оның мөлшері, несие мерзімі және өтеу мерзімдері, қамтамасыз ету нысаны, несие бойынша пайыздық мөлшерлеме көрсетіледі, қарыз алушы ұсынатын құжаттар тізбесі, оларды ұсыну шарттары және несие беру процесінде банктің бақылау қызметі.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс