Ұлттық өнер арқылы көркемдік талғамды қалыптастырудың мазмұны

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының ұлттық мәдениетінің өркендеуі жағдайында жеткіншек ұрпақгы ұлттық рухани негіздерін қалыптастыратын халық дәстүрлерімен тәрбиелеудің маңызы зор. Әрбір адам өз халқының рухани қазынасы мен оның үлттық мәдениетімен әдет-ғүрпы дәстүрлерімен неғүрлым тереңірек танысуы қажеттігі туындап отыр. Өйткені өз халқының ұлттық ерекшеліктерін сезінбей басқа халықгың өзіне тән белгісін толық түсіну мүмкін емес. Қазақстанда эстетикалық тәрбиенің қалыптасуы мен дамуы халықгың сан ғасырлық тарихымен, тұрмыс-тіршілігімен және мәдениетімен тығыз байланысты. Адамдардың сырт-түрпатында,қарым-қатынастарынд а, киім-кешегімен үй-жайларында, тіл мен өнер туындыларында эстетикалық мәдениеттің, эстетикалық талғам мен үғымдардың ерекшеліктерімен әдістері көрінетіні даусыз.
Өнердің барлық түрі өзіне тән бейнелі тілі, тәсілдері мен әсемдік әлемін ашып көрсете отырып, адам сезіміне әсер ететіні мәлім. Қазақ халқы сонау ерте заманнан-ақ күнделікті еңбек қызметінде өзінің қолданбалы өнерін дамытып отырды. Қодданбалы өнерге тән ерекшеліктер: айналадағы ортамен, өмірмен, еңбекпен тығыз байланысты болды. Ұлттық қолданбалы өнердің әлеуметтік-тәрбиелік ролі тек оның туындыларының өзіндік көркемдік,эстетикалық күндылығымен бағаланбайды, сонымен қатар адамның өз заманына сай талғамын білдіруінен, өткеңдегі мәдениетпен, ұлттық дәстүрлермен сабақтастығынан көрінеді. Қазақ халқының ұрпақ тәрбиелеу дәстүрі отбасыңдағы еңбек тәрбиесінде негізделген. Кәсіп пен өнердің түрлері олар үшін күн-көріс көзі ғана емес, рухани кджеттілік тәрбие қүралы да болған. Отбасындағы еңбек тәрбиесі екі түрлі мақсатта: баланы еңбек етуге қабілет икем дағдысын дамытуға немесе сол негізінде оның бойында халықгық ізгі қасиеттерді дарытуға бағытталған. Балалардың отбасындағы еңбек дағдыларын одан әрі дамытуға елге танымал өнер мен кәсіп шеберлерінің халықгық тәрбиеші ретіндегі тәрбиелеу ықпалы зор болған. Халқымыз тек қана еңбек тәрбиесі емес, әр алуан саладағы тәрбиеге көңіл бөліп, оны алуан жолмен берудегі дағдыға енгізген.
Қазіргі уақытта халықгың өнерге деген ынта-ықыласы анағұрлым жоғарылады. Себебі, қоғамның даму барысында мәдени, экономикалық, саяси-жағдайлардың бәрі де үлттық психология мен көзқарастар адамның сана-сезімінің, талғамының дамуына әсер етеді. Ал, тұтынушылардың арта түсуіне байланысты, мода ағымы да үнемі жаңарып отырады.
Ал "Еңбекке оқыту және тәрбиелеу" түжырымдамасында "Еңбек негіздерін мектеп жасында қалыптастырмай олардан іскер мамандар шықпайды" -- деп окушыларды мектеп қабырғасында тігуге, токуға, бастырмалауға т.б., үйрету жүмыстары бағдарламаларда қамтылған.
"Еңбек өнер өрісі, өнер өмір жемісі"-деп халық мәтелі бекер айтылмаған, қазақ халқының үлттық өнерін көптеген академиктер көрсете білген. Мысалы, С.Тәжімұратов, А.Х.Марғұлан, А.Ғ.Алмабекова, С.Қасымов және т.б. Бүлар өз кітаптарын қазақ халқының ою-өрнегі мен сәндік қолданбалы өнерін шығу тегіне арналған. Халық арасынан шыққан дарынды, талантты шеберлердің есімдері халық жағынан да осы уақытқа дейін сақгалған.
Е.А.Глинская мен А.К.Наймушин, И.И.Литвин, Я.А.Шахова т.б. өз еңбектерінде тігін тігудің технологиясы, оның ішінде ең негізгі түрлері, түрлі қарапайым бұйымды тігу, адамның өлшемдерін алу, пішу технологиясын модельдеу жолдарын көрсеткен.
Жұмыстың мақсаты оқушыларға ұлттық киімін тігу барысында ою-өрнектердің орналасуын үйрету барысында біз окушылардың бойындағы әсемдікті түсіну және сезіну, эстетикалық көзқарасқа, ұқьштылыққа, сұлулыққа, іскерлікке, еңбек сүйгіштікке т.б. баулимыз.
Жұмыстың мақсаты.Көркем еңбек сабағында ұлттық киімінде ою-өрнектердің қолдану тәсілдері.
Зерттеу болжамы: Оқушыларға ұлттық қалыңдық киімін әзірлеуге болады, егерде: үйірме сабағында окушыларға ұлттық киімдерді қолдану мазмұнына қосымша енгізілсе, онда оларды еңбек етуге тәрбиелеу мүмкіндігі артады.
Жетекші идея. Жалпы білім беретін мектептерде педагогикалық іс-тәжірибеде және технология сабағы барысында пайдалануға болады.
Зерттеу әдістері:
Көркем еңбек сабағының теориялық негіздерін анықтау;
Ұлттық киімдерді технология сабағында қолдану тәсілдерін
анықтау;
"Киімді конструкциялау мен модельдеу" мамандығы бойынша
ұлттық қалыңдық киімін технология сабағында қолдану
тәсілдерінің мазмұнын анықтау.
Зерттеу пәні. Ою-өрнектерді технология сабағында қолдану тәсілдері
Зерттеудің теориялық және әдістемелік маңызы:
Ұлттық киімін сәндеудің қазіргі заман мәдениеті талабына сәйкестігі ескерілді;
Оқушылардың еңбекке деген қызығушылығын арттыруға
мүмкіндігі барлығы нақтыланды.
Жұмыстың құрылымы және көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.

Ұлттық өнер арқылы көркемдік талғамды қалыптастырудың мазмұны
Қазіргі заманда эстетикалық тәрбие мәселесі жеке түлғаның дамуы

Эстетикалық тәрбие мәселесі ерте заманнан бастау алады. Эстетикалық тәрбие туралы ойлар, оның міндеттері мен мақсаттары Платон мен Аристотель заманнан күні бүгінге дейін адам баласын толғандырып келеді.
Еліміздің өркениетті елдер қатарына қосылу бағытындағы үлкен мәселелердің бірі - келешек ұрпақтың рухани жаңғыруы. Бұл бағытты Елбасы Н.Назарбаевтың Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру ұлттық рухани дамудың кең көлемді мәселелерін көрсеті. Ұлттық салт-дәстүрлеріміз, тіліміз бен музыкамыз, әдебиетіміз, жоралғыларымыз, бір сөзбен айтқанда ұлттық рухымыз бойымызда мәңгі қалуға тиіс дегеніне сүйене отырып қазақ жастарын өнерге деген құштарлығы, эстетикалық талғамы жоғары, мәдениетті, ізгілікті, сезімтал, өнер сүйгіш етіп қалыптастырудың маңызы ерекше. Адам баласы қай кезде болсын өнерді, оның түрлерін өзінің қабілетіне қарай қабылдап, оған бейімделе білген [1, 36 б.].
Қазіргі мектептің алдында тұрған міндеттердің ең маңыздысы -- оқушыны жан - жақты дамыған тұлға ретінде тәрбиелеу. Сол тәрбиенің ішінде эстетикалық тәрбие де қомақты орын алады. Эстетикалық тәрбие адамның өмірінде зор рөль атқарады. Әсемдікті көре, түсіне жасай білу адамның рухани өмірін байытады, қызғылықты етеді, оған ең жоғарғы рухани ләззатты сезінуге мүмкіндік береді. Эстетикалық тәрбие, ең алдымен, үй ішімен отбасынан, екіншіден, бала-бақшадан, үшіншіден мектеп қабырғасынан басталады. Баланың отбасы мен балабақшадан алған эстетикалық тәрбие қоры мектеп қабырғасында жетіле әрі дами түсіп, оқушының өмірге деген көзқарасы қалыптаса бастайды.
Қоғамымыздағы барлық азаматтардың адам баласының қол жеткізген жетіитіктерін пайдалануға құқы бар. Жеке тұлғаның жан-жақты дамуына қажетті, бұл объективті жағдай біздің елеміздегі әлеуметтік факторы болып табылады. Біздің еліміздегі эстетикалық тәрбие жылдан-жылға артып келеді. Ересектер мен балалар эстетикалық құбылыстармен үнемі бетпе-бет кездеседі. Адамның рухани өміріне, күнделікті еңбегінде, көркемөнермен қарым-қатынасында - барлығында әдемілік пен сыиқсыздық елеулі рол атқарады.
Әдемілік адамдарға ләззәт пен қанағаттанушылық сыйлайды, еңбекке деген құштарлығын атқтырады, адамдармен кездесуде - қуаныш, ал сиықсыздық болса адамды жирендіреді.
Қазірғі заманда эстетикалық тәрбие мәселесі жеке түлғаның дамуында, онық эстетикалық мәдениетінің қалыптасуында тәрбие алдындағы өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Эстетикалық тәрбие ұғымына түрлі түрлі анықтама берілген, соның бірнешеуін алып қарасақ, оның өзінен-ақ мәнін аңғартатын негізгі қағидаларды бөліп айтуға болады
Біріншіден, бұл - тікелей әсер етуге бағытталған үрдіс.
Екіншіден, бұл -- өмір мен өнердегі әдемілікті сезіну мен көру білуді, бағалай білу қабілеттерін қалыптастыру.
Үшіншіден, эстетикалық тәрбиенің міндеті: жеке тұлғаның эстетиқалық талғамы мен арман мұраттарын қалыптастыру.
Төртіншіден, әдемілікті жасауға және жеке дара шығармашылық қабілеттерін дамыту [2, 125 б.].
Қолданбалы өнермен айналысу халықтық өнер туындыларымен таныстырып, оқушылардың эстетикалық талғамын қалыптастырып қана қоймай, оларға қажетті техникалық білім беріп, еңбек, білік дағдыларын жетілдіреді, шеберліктерін қалыптастырады, яғни еңбекке, мамандық таңдауға психологиялық және практикалық дайындық жасайды.
Қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнері арқылы оқушылардың технологиялык іскерлігі мен дағдысын қалыптастыру мазмұны Тсхнология оку бағдарламасында тараулар қарастырылады. Балаларды жастайынан сәндік-қолданбалы өнерге үйрету бүгінгі күнге дейін өзінің маңызын жоғалтпаған, сәндік қолөнер бұйымдарын технологиялық өңдеуге үйрету көзделген.
Қазіргі кезде елімізде ұлттық кұндылыктардың қайта өркендеуіне жол ашылды. Н.Назарбаевтың "Қазакстанның болашагы коғамның идеялық бірлігінде" еңбегіндегі "Мәдени дәстүрлер қашанда әлеуметтік қайта түлеудің қайнар көзі болып келді. Қазақстанда ұлттық өнерді, мәдениетті дамытуға барынша қолдау жасалып отыр "деген сөзі нақты айғақ бола алады.
Адамзат коғамының рухани және мәдени корының кымбат казыналарының бірі -- халыктың колөнері мен әдет-ғұрпы, кай халықтың болсын бітім тұлғасы, психологиялық, этникалық жан сезім белгілері оның колөнер мен әдет-ғұрып, салт-санасынан көрінеді. Өткен ел тарихын, тұрмыс-тіршілігін ой елегінен өткізер болсақ, халық өміріңдегі әдет-ғұрып, салт-санасының дамуы тарихи оқиғалардан кейін заманның өзгеруіне байланысты болғаны айқын.
Ғасырдан-ғасырға, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан ата дәстүрі халықтық өнер желісін үзбей, халқымыздың асыл мұрасы ретінде бағалап, оларды көздерінің қарашағындай сақтап, ілгері дамытып өркендету -- өнегелі іс. Адам өміріндегі қоғамдық салт-дәстүр, әдет-ғұрып қашан да адам қиялынан туындап, заман ағымына карай байып, мазмұны тереңдеп келе жаткан тәрбиелік мәні өте зор тағылым. Мұны ұрпақ тәрбиелеу ісіндегі халықтық тәжірибе белгілсрінен көруге болады.
Оқушылардың эстетикалық талғамын, шеберліктерін жетілдіре отырып жаңа технологиялык әдістерді қолдану, жас ұрпаққа сапалы да терең білім беру арқылы оқу-тәрбие үрдісінде жоғары нәтижеге жету -- біздің басты міндетіміз.
Мектеп оқушыларының шеберліктерін қалыптастыруда адамның қажеттіліктерінен, күнделікті ақпараттардың сапасынан, көркемдік білім-ділігінен, оның "сұлулық заңы" бойынша іс-әрекеттерінің сипатынан талап етіледі. Өнерді үйрету барлық саладағы іс-әрекеттерді камтиды. Ұлттық сәндік қолданбалы өнер арқылы мектеп оқушыларының кәсіби шеберлігін қалыптастыру кажеттіліктердің дамуы адамның ұлттық мәдениетінің жоғары деңгейін көрсетеді және рухани тұрғыдан дамуына ықпал етеді.
Қысқасы, сәндік-қолданбалы өнер туынлыларын технология пәндерінде тиімді пайдалану, қоршаған ортасын безендіру жұмыстарына қатысу, шеберлерімен бірлесіп бұйымдар жасау және т.б. жұмыс формалары оқушының сәндік іс-әрекетіне ыкпал ете отырып оған жаңа мүмкіндіктер береді, сәндік-колданбалы өнер саласынан білімдерін кеңейтеді, кәсіби шеберлігінің жетілуіне септігін тигізеді, әрбір баланың шығармашылық мүмкіндіктерін ашуға, қиялын, фантазиясын оятуға іс-әрекеттерге белсеңді араласуына ыкпал етеді. Мектеп оқушылары ұлттық сәндік-қолданбалы өнерін оку мсн меңгеру барысында еңбек үрдісіндегі өздерінің іс-әрекеттерін басқаруга, оны жоспарлауға, мақсаттар мен міндеттер қоюга, еңбек мақсатына қол жеткізуге үйренеді, жаңа білімдер, іскерліктер мен дағдыларды меңгереді [3, 85 б.].
Сәндік-қолданбалы өнерге негізделген көркем-шығармашылық сабақтар, үйірмелер, тыс жұмыстар мектеп оқушыларына белсенділік береді, бейнелі ойлауын, қиялдауын дамытуға, шеберлігін арттыруға ықпал етеді. Мәселен, халықтың сәндік-қолданбалы өнер туындыларындағы бейнелер мен ою-өрнектерде берілген оюлар, халықтың дүниетанымы жеке тұлғаның эстетикалык сапаларын жетілдіре түседі. Бояу түстері мен материалдың, бұйым формасы мен нақыштарының үйлесімділігі, олардың әсемдігі мен жарасымдылығы адамның ой ұшқырына әсер етіп, оның рухани жан дүниесін байытады. Саналуан, киын да күрделі өрнектерді жүзеге асыру шығармашылықты шыңдайды, сәндік-қолданбалы өнер сабақтарында ырғақ, бояу түстері, сызбалардың икемділігі туралы негізгі үғымдарды меңгереді. Олардың әртүрлі материалдар мен құралдарды пайдалану тәсілдері туралы түсініктері қалыптасады. Халык шеберлерінің колынан шыққан бұйымдарын талдап қана коймай, соларға ұқсатып жасау баланың шығармашылык жұмысқа, ұлттық өнерге сүйіспеншілігін арттырады, әдемі заттар жасауға талпындырады.

1.2 Ұлттық сәндік-қолданбалы өнерді игеруде мектеп оқушыларының
шеберлігін қалыптастыру

Ұлттық сәндік-қолданбалы өнері қаншама жылдар бойы жасалып, жетіле түскен аса кәсіби дағдылар мен амал-тәсілдерге негізделген. Олар арқылы карапайым да көркем мәнерлілікке қол жеткізуге болады. Оларды жұлдызша. айшық, ирек сызықтармен бедерленген керамикалык ыдыстардан; ағаштан ойып жасалған бұйымдардан; жіптерді өру, айқастыру, шатыстыру аркылы токыған токыма үлгілерінен; жапсыру тәсілдерімен, асыл тастарымен, бағалы металдарымен ерекшеленген зергерлік өнер туындыларынан көруге болады. Осы техникалық әдіс-амалдарды үйрену де мектеп оқушыларына тән және бұл олардың шығармашылық қабілеттерінің байқалуына, дамуына кең мүмкіндіктер береді.
Халык өнерінің шығармашылығын игеру мектеп оқушыларының шеберлігін қалыптастыруда сәндік талғамын тәрбиелеп қана қоймай, олардың түрлі материалдардан бұйымдар жасау, ою-өрнектер түрін кұрастыру, оларды дамыта колдану, ою жұмыстарын орындау, тоқыма, кестелеу әдістерін меңгеру сиякты шығармашылық тұрғыдағы жұмыстармен жеке айналысуға құштарлығын оятады.
Мектеп оқушылары үшін сәндік-қолданбалы өнердің алуан түрлерін, дәстүрлі техникалық әдістері мен шеберлік дағдыларын жеңіл игереді [4, 136 б.]. Сонымен мектеп оқушылары сәндік-қолданбалы өнер шығармашылығымен танысуы негізінде қызығушылыққа бөленіп, сұлулық пен әсемдікке тәрбиеленеді, олардың талғампаздығы жетіледі. Сондай-ақ аталған өнер туындыларының мазмұнын жете меңгеруі мен ондағы ою-өрнектердің мәнін ұғынуы аркылы ақыл-ойлары өседі, адами саналары толыса түседі, сол туындыларды өз колдарымен жеке және сынып боп жасауы барысында рухани-адамгершілік сапалары артады, шеберлігі шыңдалады, еңбекке, еңбск адамдарына құрметі калыптасады, өз еңбегін және өзгелер еңбегін бағалай білуге тәрбиеленеді. Осы тұлғалық сапалардың қалыптасуы барысында де шеберлік дағдылары да үлкен мәнге ие болады.
Осыған байланысты қазіргі уақытта әрбір педагог халықтың сәндік-қолданбалы өнерін оқушылардың көркемдік-эстетикалык тәрбиесінде мақсаттылықпен қолдана білуі тиіс. Өйткені сәндік-қолданбалы өнер формасы жағынан да, мазмұны жағынан да оқушылар үшін түсінікті, олардың сұлулық сезімін дамыту күшіне ие. Бұл оқушылар туған ұлттық мәдениетін игеруге, барлық дәуірлердегі шығармашылық еңбекке сұлулық идеалы мен шеберліктің кажеттілігінің қалыптасуына ықпал етеді.
Жас ұрпаққа көркемдік талғамды қалыптастыру рухани дамуды білім мазмұнына, өнердің өмірдегі мәніне деген түсініктер деңгейіне, ұлттық мұраны келесі ұрпаққа жеткізудің бағыт-бағдарының үрдесіне тікелей байланысты сұлулық туралы түсініктердің көркемдік талғамының мәні өзгеріп заман талабына сай жаңа мазмұнға ие болады [5, 278 б.].
Арнайы әдебиеттерде талғамның басты мақсаты - қоршаған өмір шындығының өнердегі сұлулық пен келеңсіздікті ажырата білу деген ұғымда белгіленіп келеді. Қолданбалы өнер саласындағы белгілі ғалым А.Б.Салтыков: Көркемдік талғам дегеніміз - әсемдікті ажарсыздан, нағыз сұлулықты жалған сұлулықтан ажырата білу қабілеті - деп тұжырымдайды.
Сонымен, арнайы әдебиеттердегі авторлардың тұжырымдамаларынан эстетикалық және көркемдік талғам - адам бойында қалыптастыратын әрі дамитын сұлулықты түсіне білу қабілеттілігі талғам құбылысын қабілеттілік тұрғысынан зерделеу үшін ең алдымен сол қабілеттіліктің өзіндік табиғатын, оның қалыптасуына, дамуына мүмкіндік туғызатын басты әсерлі күшті айқындап алудың қажеттілігі туралы пікір - В.К.Скатерщиков, Ю.В.Ворев, В.Г.Лукьянов, Б.Р.Казыханова т.б. еңбектерінде баяндалады. Бұл мәселені анықтауда көптеген зерттеушілер, негізінен адамның эстетикалық сезімнің, шығармашылық ойы мен іс-әрекеттердінің, көркемдікті түйсіну қабілеттілігінің қалыптасуы мен дамуына зор ықпал жасайтын көркем-өнердің бай мүмкіндігіне жүгінеді, өйткені эстетикалық талғам: табиғат, өнер, адам сұлулығы т.б. өмір шындығы құбылыстарының барлық жақтарын қамтиды.
Егер сұлулық заңдылығы бұл құбылыстардың бәріне тән болса, онда талғам табиғатын анықтауда, аталғандардың кез-келгені зерттеу объектісі қызметін атқарады. Бірақ, олардың әрқайысысы көздеген мақсатқа тез жеткізеді, нақтылы жауап алуға мүмкіндік туғыза алады деген сұрақтарға жауап іздей отырып, зерттеушілер эстетиканың ең дамуындағы алғашқы эстетикалық іс-әрекеттің бірі -өнердің болмасына назар аударады. Мысалы, талғам табиғатының өзіндік ерекшеліктерін ескере келіп, талғамды өнер туралы және басқа да эстетикалық құбылыстарды пайымдау қабілеттілігі тұрғысынан қарастыру дұрыс та нақтылы - деп тұжырым жасайды.
Ж.Аймауытов Жан жүйесі мен өнер таңдау атты еңбегінде ең алдымен адам қабілетінің табиғатын зерттеген. Автор адам туа белгілі бір өнерге бейім болып келеді, әр адамның бір нәрсеге талап, ыңғайлы қабілет зеректігі болады - деген ойын көптеген мысалдармен, деректермен, тұжырымдармен дәлелдейді. Адамның дене мүшелердің физиологиялық қызметі, ойлау ерекшелігі, жүйке жүйесі, ми жұлын әрекеті, мінез-құлық (темперамент) ерекшелігін нақты тәжірибеден алынған мысалдар арқылы бейнелеп берді.
Талғам табиғаты, оның өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, зерттеушілердің бірі талғамды өнер туралы және басқа да эстетикалық құбылыстарды саналы түрде пайымдау қабілеттілігі деп қарастырылған дұрыс, өйткені өнердің атқаратын қызметі барысында адам жанында орын тебетін, көркемдік талғам арқылы эстетикалық талғамды қалыптастыру қажет, тіпті эстетикалық тәрбие міндеттерін жүзеге асыруда да бұл кезектілік сақталуы тиіс, - десе, енді бірі - көркемдік талғам эстетикалық талғамның одан әрі дамуына қызмет етеді, - деп бұл тұжырымды нақтылай түседі. Бірақ, зерттеушілердің жан-жақты болжамдары мен тұжырымдарында, талғам негізінен пайымдай білу қабілеттілігі тұрғысында ғана белгіленіп, көркем туындыларды, өнер болмысын қабылдаудан пайда болатын рахаттану, ләззаттану сияқты эстетикалық сезімді қамти ма, немесе талғам - сезім мен ақылдың міндетін де атқара ала ма деген мәселелерді нақтылы ашып көрсетпейді [6, 189 б.].
Психологиялық зерттеулердің нәтижелеріне сүйенсек - сапалы танымдық деңгейіндегі пайымдау, шындық пен өнерді толық мәнде қабылдау үрдісі аяқталмай тұрып жүзеге асырылмайтын, эстетикалық сезім әсері де тек қабылдау үрдесі кезінде пайда болатынын көреміз. Бұдан дәлел: адам әдетте үстіртін көргендері мен естігендерінен нақтылы пайымдау жасамайды, ол үшін сол факторларға толық қанығуы және оны қабылдауы қажет. Сонымен, талғам табиғатын қабілеттілік тұрғысынан зерделеудің басты объектісінің бірі - өнер және оның туындыларын жасау барысындағы түрлі көркемдік іс-әрекеттер. Өнер шындық болмыстың құбылыстарын жаңғарта көрсетудегі суретшінің ақыл-ойы, қиялы мен сезімі, эмоциялық әсерлі көңіл-күйі және көркем бейне жасаудағы шығармашылық іс-әрекеттері арасындағы күрделі қатынастардың нәтижесі.
Өнер туындыларынан әсерленушілік өнер туралы жалпы түсініктердің сапасы мен де тікелей байланысты. Өнер түрлері мен жанрларының ерекшеліктері, көркем мәнерлік құралдары, жасалу заңдылықтары т.б. қасиеттері туралы толық, нақтылы түсініктің болмауы қабылдаудың сапалы болуына кері әсер етеді. Тіпті оны жоққа шығаруы да мүмкін. Сонымен, көркемдік талғам табиғаты және оны қалыптастыруға әсер ететін түрлі психикалық үрдестердің (қабылдау, сезім, таным, әсерлені т.б.) өзіндік ерекше мән-мазмұны мен өзара бірлігін зерделей отырып, бұл құбылыстың эстетикалық тәрбиенің сапасын қажетті деңгейге көтерудегі маңызына тоқталуды ұйғардық.
Көркемдік талғам - адамның өнер туындылардын талапқа сәйкес мәнде қабылдай және бағалай білу қабілетін айқындайтын құбылыс. Ол жеке тұлғаның қоғамның көркемдік тәжірибесін қортындылайтын, айқындайтын үрдіс ретінде өнердің тікелей әсер етуі арқылы қалыптасады. Жеке тұлғаның көркемдік талғамын оның танымдық қабілетінің дамуымен тікелей бірлікте қарастыру қажет. Әсемдікті сезіну, түсіну, бұлардың өзіндік заңдылықтарын білуді әрі сезімталдықпен қабылдауды талап етеді. Эстетикалық тәрбие жүйесінде сезіну мәдениетінің және табиғаттағы заттар дүниесін, адамдар әлемі болмасының әсемдігін эмоциялық қабылдауды қалыптастыру маңызды орын алады.
Балалардың жас ерекшелігін ескере келіп, эстетикалық тәрбиеде баланың өнерге қызығушылығын сол арқылы қабылдауын, танымын, ойлауын жетілдіру эстетикалық сезімге әсер етеді.
Қызығу - деп баланың бір нәрсені не көріністі білейін деп айрықша ынталануын айтамыз. Баланы кейбір нәрсе ерекше қасиетімен қызықтырады. Қызығу тәрбиенің ықпалымен дамып жетіледі [7, 211 б.].
Эстетикалық сезім тұлға бойында эстетикалық мұқтаждықты туғызады, сонымен бірге эстетикалық қабылдауға деген белсенді қабілеттілігін дамытуға мүмкіндік жасайтынын ескерсек, эстетикалық қажеттілікті - табиғаттан, күнделікті өмір қызығыннан, еңбектен, адамдар арасындағы жарасымды қатынастар мен көркем шығармашылықтан белгілі дәрежеде ләззаттануға, әсерленуге, өнеге алуға бағыттайтын әрі танымдық деңгейге көтеретін негізгі фактор болып табылады. Оқушылардың эстетикалық қабылдауы түрлі жағдайларда өтеді. Оны төмендегі кесте арқылы көрсете аламын.
Таным дүниенің адам миында айнаға түскендей бейнелеуінің жай ғана сәулеленуі емес. Таным - білмеуден білуге қарай, шала білуден толық білуге қарай ұмтылатын ой қозғалысының күрделі үрдісін танып білу арқылы баланың ойлауы дамиды.
Ойлау таным үрдісінің ең биік сатысы. Ол - заттар мен құбылыстардың жалпы сипатын, табиғи байланыстары мен қатынастарын психикалық жағынан белгілейді. Бұл үрдіс баланың көркемдік талғамын қалыптастыру барысында ой-өрісінің кеңейіп, жаңа сапаға көтерілуіне тікелей ықпал етеді. Ойлау арқылы баланың пайымдау, әсемдікті сүйсіне сезініп, ұнату және бағалай білу қабілеті пайда бола бастайды. Мұның өзі ең алдымен жоғары идеялы, шын мәніндегі көркем шығармалардың, өнер туындыларының, табиғаттың тамаша көріністерінің адам болмасына әсер етуі арқылы дамиды [8, 37 б.].
Психологиядан, сезімнің бір нәрсеге немесе құбылысқа жағымды немесе жағымсыз (әсем-ажарсыз, сұлу-келеңсіз, көрікті-көріксіз т.б.) сияқты екі түрлі өріс арасында өтетінін білеміз. Басқа сезім түрлері сияқты эстетикалық сезім де адамны жан дүниесін, эмоциялық көңіл-күйін, бір нәрсеге деген қатынасын ғана көрсетеді. Эстетикалық сезім мен қажеттілік, адамның материалдық рухани дүниеден, өнер туындылары мен қоршаған өмір бейнелермен әсемдікті, келеңсіздікті, жарасымдылық пен қайшылықты талғаммен тығыз байланысты.
Өнердің бала өміріне тигізетін әсерлі мүмкіндіктерін қоршаған ортаның сұлулық заңдылықтарымен түрлендіру, (үй іші, оқу бөлмесі, ауладағы гүлзар, киім үлгісі т.б.), іс-әрекеттерінде өзара қатынаста болатын тіл, ойын, ұлттық және жаңа дәстүрлерді меңгерту әрбір педагогикалық ұжымның, отбасының тәлім-тәрбиелік жұмыстарының басты міндеті болып саналады. Бұлар көркем өнердің білімдік, танымдық, дидактикалық, көрнекілік және белсенді шығармашылыққа баулу мүмкіндіктері әрі жүйелі ұйымдастырылған білім беру тәрбие жұмыстары арқылы жүзеге асырады. Сонымен бірге, өнер арқылы эстетикалық тәрбие беру жүйесі баланың бүгінгі күн болмасымен ғана емес, өткен кезеңдердің рухани өмірінің сипатын бейнелі түрде танып білуіне, көркемдік мұраларды игеруіне қолайлы жағдай туғызатын мазмұнда болуын талап етеді.
Балалардың эстетикалық тәрбие өрісін зерттеуге негізделген ғылыми педагогиалық еңбектердегі тұжырымдар мен мағұлыматтар қазіргі кезеңдегі эстетикалық тәрбие жүйесінің әлеуметтік, педагогикалық өзекті мәселелерін, бүгінгі таңда және болашақта жүргізілетін ғылыми - тәжірибелердің негізгі бағыттары, мақсаты мен міндеттерін айқындап алуға жол ашады. Ендігі күн тәртібінде тұрған мәселелердің бірі эстетикалық тәрбие теориясымен көркемдік білім жүйесінің методологиялық және практикалық негіздерін, қазіргі қоғам дамуының талаптарына сәйкестендіріп қайта зерттелуі нәтижесінде үздіксіз эстетикалық тәрбиенің халықтық педагогика мен ұлттық психологияға сүйенген саңдарлы жүйесін жасау әрі оқу тәрбие ісінде тиімді пайдалану көзделуде.
Балалардың әсерлі эстетикалық ой-өрісін көркемдік талғамын дамытуға зор ықпал жасайтын түрлі көркем шығармашылық іс-әрекеттердің дағдылары мен қабілеттіліктер мүмкіндіктерін ашып көрсеткен педагогикалық тәжірибелерге сүйене отырып, жоғарыда аталған республика ғалымдары да эстетикалық тәрбие мәселесінің жалпы жағдайын анықтау, ғылыми әдістемелік негіздегі жүйесін жасауда елеулі жұмыстар атқарды. Бірақ бұл мәселенің аясында әлі де шешімін күтіп тұрған педагогикалық, психологиялық өзекті мәселелер мен міндеттер жеткілікті [9, 255 б.].
Қолда бар педагогикалық тұжырымдар мен іс-тәжірибелердің мазмұнын талдай отырып, жас ұрпаққа эстетикалық тәрбие беру міндеттерінің жүзеге асуы эстетикалық мағұлыматтардың жиынтығын игерумен шектеліп, балалардың әсемдікті тану қабілеттіліктерін қалыптастыру көп жағдайда біржақты (ән айту, өлең үлгілерін жаттау, ою-өрнектер суретін салу т.б.) іс-әрекеттерге бейімделіп қана құрылғандығын көреміз. Сондықтан, балалардың әр жас шағында игеруге тиіс көркемдік білім негіздерінің мазмұнын және оның көркемдік іс-әрекеттермен жүйелі бірлігін айқындау педагогикалық өзекті мәселелердің бірі.
Атап айтқанда, қазіргі кезде жеткіншектерге эстетикалық тәрбие беру жүйесінің мақсат-міндеттерін жүзеге асыратын арнайы пәні не? Әлде ол балалармен жүргізілетін түрлі бағыттағы тәрбие жұмыстарының мазмұнын эстетикалық мәнге ие етуде пайдаланатын жалпы тәрбиенің бір бөлшегі ме? Немесе, көркемдік білім негіздерін сұлулық заңдылығына сәйкес бағытталған пәннің мазмұны қандай болуы керек? Әлде бұл құбылыс балалардың ойын, өзара қатынас, еңбек сияқты жетекші іс-әрекеттердің аясында көмекші роль атқара ма? - деген сұрақтарға жауап іздеу, іс-тәжірибелерге сүйеніп айқындау міндеттері тұр.
Бұл міндеттерді шешу төмендегідей мәселелерді қамтиды:
көркемдік талғамды қалыптастырудың басты құралы көркемдік білім беру жүйесінің өзіне тән мазмұнын, мақсаттары мен нақтылы міндеттерін;
балардың көркемдік іс-әрекеттері барысында игеруге тиісті білім мен дағдарыс көлемін;
көркемдік іс-әрекеттер арқылы балалардың шығармашылық ой-өрісін дамытудың педагогикалық және психологиялық негіздерін айқындапалуды талап етеді.
Тәрбие жүйесінің маңызды бір саласы ретінде, көркемдік тәрбие эстетика ілімінің мағлұматтарына сүйене жүргізілді. Өнердің әлуметтік тарихи анықтылығы мен оның жан-жақтылығын түйісіне қабылдай білу қабілеттілігін және өнер туындыларының құндылығын сұлулық заңдылығының талаптарына сәйкес менде бағалай білу іскерлігін, сонымен бірге өнермен қаушуға деген қажеттілікті қалыптастыру - көркемдік тәрбиенің басты мазмұндық жүйесі.
Көркемдік тәрбиенің басты құралдары - бейнелеу және сәндік-қолданбалы өнер, музыка, көркем әдебиет, балалардың қоршаған табиғаттан, адамдар өмірінің қызықты оқиғаларынан, ойын - сауық мерекелерінен т.б. алған эстетикалық әсерлерінің шығармашылық іс-әрекеттері барысында терең бекініуіне, олардың әсемдікті өз қолымен жасауға талпынысы нәтижесінде сапалы талғамның қалыптасуына мүмкіндік жасалды. Туған ел табиғатының сұлулығы және табиғат құбылыстарының ерекше әсері де көркемдік талғамды қалыптастырудың басты құралы. Балалардың көркемдікті игеруі мен оны өз қолымен жасауға бағытталған іс-әрекеттердің аясында, бейнелеу және сәндік-қолданбалы өнердің айшықты мәнерлілігі, көрнекіліктігі әрі танымдық әсерінің күштілігі баланың шығармашылық белсенділігіне, сол арқылы олардың талғам өрісінің дамуына зор ықпал жасайды.
М.Жұмабаевтың Жан тәрбиесі атты еңбегінде баланың көру сезімінің күшеюі, ұлғаюы үшін ең пайдалы нәрсе балаға сурет салғызу. Сурет салғызу баланың көру сезімін ұлғайту үстіне, әдемілік сезіміне де ұлғайтады - деп тұжырым жасаған [9, 255 б.].
Мәдениетіміздің негіздері ең алдымен балаларды қарапайымдылыққа, достыққа борыш, ар-ұят сияқты сезімдерге тәрбиелеу көзделеді.
Егер балада бұл аталған сезімдер жақсы қалыптасса, басқа сезімдердің де жақсы жетілетіні күмәнсіз. Егер бұл сезімдерді тәрбиелеуде біз кеш қалсақ, ақаулар жіберсек, онда басқалардың дамуына бөгет жасағанымыз. Салт-дәстүр әлеуметтік мәні бар құбылыс, қазіргі таңда қоғамымыздың рухани тіршілігіне сай өтіп әрбір өткен жайған дәстүрлері мен салттар адамдардың дүниетанымы мен эстетикалық көзқарасын қалыптастырып, мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеуде де шешуші күш десе де болады. Сондықтан баланы жас кезінен қайырымдылыққа, үлкендерді сыйлауға, өзінен кішілерге қамқорлық жасауға үйреткен жөн.
Жасынан үлкенге ілтипат көрсетіп, силау, үй ішінен басқа адамдарға да аз да болса көмегін тигізіп үйренген бала мұны біртіндеп әдетке айналдырады. Ал жасынан қатыгез болып, ешкімді сыйламай тек өзіме деп өскен болса, кейін бұл әдетінен қорлық көріп, азап шегеді.
Балалар өмір құбылыстарын - сурет салу, сазбалшықтан немесе пластилиннен мүсіндеу, қиып жапсыру, табиға материалдарын көркем өңдеу т.б. жұмыстары кезінде тереңірек танып білуге мүмкіндік алады. Ересектер тобындағы балалар қоршаған ортадағы түрлі заттар мен құбылыстарды көркем бейнелеу тәсілін меңгеруге, заттың көлемі мен пішінін бояулар мен түстер арқылы айқындай білуге жаттыға отырып, бұл дағдыларды өз қиялымен сюжетті сурет композициясын құруда, көркем бейне жасауда пайдаланды.
Балалармен жұмыс істеудің түрлері ойындармен және инсценировкалармен толықтырылуы мүмкін. Мысалы мінез-құлықтың үстел басындағы ережелері бойынша сабақты әдетте, сол ережелерді орындап көрсету жаттығулары көбірек болады. Көшеде жүру тәртібінің ережесін үйренуді рольді ойын түрінде өткізген дұрыс, ол көшеде ұқыпты және абай болуды сабақтарда әңгімелеген жөн. Бастауыш сынып оқушылырының нақтылы ойлауы мұғалімдерден балаларға мінез-құлық мәдениеті жөнінде білім беруде көрнекті-құралдарды молынан талап етеді [10, 89 б.].
Баланың қиялын, ойлауын дамыту үшін арнайы заттар, ойыншықтар қолданылады. Ойынды әдетте оқытушы-психологтар ұйымдастырады.
Ойлаудың таным сатысы мен процесі ретінде түсінушілік адамның ақыл-ой қызметі туралы толық мағлұмат бере алмайды. Ойланатын бағытынан, талабынан, ізденісінен көрініс беретін алуан түрлі сезімге, тілекке, мүддеге ие жеке адам. Әр адам бірқатар мамандық, темперамент, мінез, жас ерекшеліктеріне ие. Сезім мен ойға ие адам ғана бұрын игерілген ұғым, заң, мағлұматтарды үйлестіре, өзгерте отырып, сондай-ақ өзіне белгілі әдістерді, құралдарды, жабдықтар мен приборларды жаңа үйлесімін тауып пайдалана отырып, өзінің және басқалардың алдына жаңа проблема қойып, оның шешімін қажырлы және табанды түрде іздестіре алады. Балалардың ойлауын дамытуда екі негізгі саты байқалады. Бірінші сатыда олардың ойлау әрекеті көбіне әлі мектеп жасына дейінгі баланың ойлауын еске түсіреді. Оқу материалын талдау бұл жерде көрнекі әсер ету жоспарында басым болады. Мұнда балалар нақтылы заттарға немесе оның дәл баламаларына, бейнелеулерге сүйенеді.
Сәндік-қолданбалы өнер саласындағы көркемдік жұмыстар, балалардың түрлі-түсті қағаздардан арнайы сюжетті құрастыруға қажетті элементтерін, ұлттық ою-өрнектердің қарапайым үлгілерін қию арқылы тұлға силуэтінің (сұлба) сұлулығы, ал оларды жазықтық бетінде желімдеп жапсыру кезінде жеке элементтердің өзара жарасымдылығын, оюлардың өрнек композициясындағы ырғақтылығын, фон мен өрнек бояуларының түстік үйлесімділігін пайымдай білуіне үлкен көмегін тигізеді. Қатты қағаз, мата қиындылары, фольга т.б. табиғи заттардан көркем құрастыру жұмыстары балалардың кеңістік ойлау қабілетінің және пішін, көркем сұлулығын сезіну, түйсіну дағдыларының дамуына мүмкіндік туғызумен бірге, олардың еңбек ету іскерліктерінің қалыптасуына жол ашады.
Еңбек сабақтарының елеулі психологиялық тиімділігі бар. Балалардың алдағы жұмысты жоспарлау, ал одан кейін оны іске асырудың жолдары мен құралдарын табу іскерлігін қалыптастыру үшін еңбек сабақтарын жүргізудің мейлінше жақсы жағдацлары бар. Еңбек сабақтарында бала өзінің іс-әрекеттерін жоспарлау тәртібін және оларды іске асыруға қажетті құралдарды алдын ала қарастыруды жедел меңгереді. Өз қолдарымен жасаған қажетті де пайдалы заттар балаларды терең қанағаттанарлық сезіміне бөлейді. Осының бәрі еңбексүйгіштікті, істелген жұмыс үшін жауапкершілік сезімін тәрбиелеуге ықпал етеді [11, 159 б.].
Қолдан әр түрлі заттар дайындау бөлшектенген және үйлестірілгеніс-әрекеттерді жетілдіру үшін, оларды бұлшық еттің және сол сияқты көзбен көрудің негізінде бақылауды қалыптастыру үшін де елеулі орын алады. Баланы ұлттық сәндік өнерге тән - кесте тігу, қуыршақ киімін дайындау, түрлі-түсті жүнді пайдаланып ши орау, ши тоқу т.б. сияқты іс-әрекеттерге қалыптастыру, қазақ халқының тұрмысында кең тараған, қазіргі кезге дейін қолданып келе жатқан дәстүрлі сәндік бұйым үлгілерімен мақсатты түрде таныстыру, бұйымдардың әсемдік нақышы туралы балалардың өз ойын пайымдай білуге баулу көркемдік талғам өрісін кеңейте түсудің бірден-бір сындарлы жолы.

Оқушыларға ұлттық киім тігуде эстетикалық және көркемдік
талғамды қалыптастырудың негізгі әдістері
2.1. Оқыту процесінің заңдылықтары және принциптері

Білім беру саласында оқыту процесінің мәні өте зор, өйткені осы кездегі қоғамдық-өндірістік қатынастың дамуы оқытудың ғылыми-практикалық деңгейіне байланысты.
Оқыту процесін ұйымдастыру барысында оқушы және оқушылар ұжымы біржағынан оқыту объектісі, екінші жағынан оқыту субъектісі болады. Осыған орай, оқыту процесінде мұғалімдер мен балалар ынтымақтастығы, олардың шығармашылық еңбек етулеріне зор сүйеніш болады. Оқытудың субъектілері мен объектілері арасында әр түрлі байланыстар пайда болады. Мысалы, мұғалімдер мен оқушылар арасындағы қарым-қатынас арқылы ақпарат алмасуы, ынтымақтастық немесе бірлестік іс-әрекеті т.б. Мұндай байланыстар оқыту процесінің табысты болуына игі әсер етеді.
Оқыту процесінің өзіне тән компоненттері бар. Олар оқытудың мақсаты, мазмұны, формалары мен әдістері, осымен қатар нәтижесі. Бұл компоненттер бір-бірімен тікелей байланысты түрде іске асырылады, демек, педагогикалық процесс сонда ғана танымды нәтиже береді.
Оқу процесінің нәтижелі болуы оның ішкі қозғаушы күштеріне байланысты. Қозғаушы күш деп қойылатын талаптар мен оларды орындауда оқушылардың мүмкіндігі арасындағы қайшылықты атайды. Егер қойылатын талап оқушылардың мүмкіншілігіне, яғни даму дәрежесіне сай келсе, онда қайшылық даму процесінің көзіне айналады [12, 32 б.].
Оқыту процесінің өзіне тән ерекшеліктері бар.
Оқыту процесі тәрбие процесіне қарағанда анағұрлым оңай басқарылатын, тез іске асырылатын, нәтижесі тез тексерілетін процесс. Мысалы, әрбір сабақ үстінде бақылау, жаттығу жұмыстары және сұрақ-жауап арқылы оқушылардың білімін, іскерлігін, дағдысын тексеріп, тез қорытынды шығаруға болады.
Сыныптағы оқыту процесі, мұғалім мен шәкірттердің іс-әрекеттеріне сыртқы факторлар әсер етпейді.
Тәрбие процесінде ойлаған мақсаттарды, белгіленген тәрбие шараларын тез іске асыру, тексеру және нәтижесін анықтау мүмкін емес. Сонымен бірге тәрбие жұмысын өткізуге сыртқы факторлар зиянды әсер етеді.
Құбылыстар мен процестер арасындағы дамуды сипаттайтын байланысты философияда заңдылық деп аталады. Оқыту процесінің заңдылықтары оның тұтастығын дәлелдейді. Мұндай заңдылықтардың бірнеше түрлерін атауға болады [13, 232 б.].
Оқытудың қоғамның мұқтаждығына және жағдайына байланысты заңдылығы. Мектепте бұл заңдылықты іске асыру еліміздің әлеуметтік экономикалық дамуына байланысты. Неғұрлым қоғамның экономикалық мүмкіншілігі ғылыми-техникалық үдеуге сәйкес дамып отырса, соғұрлым мектептің оқу-материалдық жағдайы жақсарады, педагогикалық процесс тиімді ұйымдастырылып, жеке адамның дамуына игі әсер етеді.
Оқытудың білім берудің және дамудың өзара байланыс заңдылығы. Оқыту процесі білім беру, тәрбие және даму процестерімен байланысты. Сондықтан оқыту жеке адамның жан-жақты дамуына көмектесе отырып, білім беру, тәрбие және даму функцияларының бірлікте іске асуына мүмкіндік туғызады. Л.С.Выготскийдің айтуы бойынша оқыту дамудың алдына шығып отырса, ол бала дамуының ең таяу даму зонасын жасайды, баланы ізденуге талаптандырады және дамудың бірнеше ішкі процестерін қозғалысқа келтіреді. Ең таяу даму зонасы одан әрі актуальды даму зонасына көшуі тиіс, яғни бұл зонада оқушы тиісті тапсырмаларды өз бетімен орындайды.
Оқытуды іске асыру адам баласына белгілі заңдылықтарды, білімді меңгеру негізінде ғана игі әсер етеді. Егер оқушы оқуды өзімнің міндетім деп санамаса, өзінің жауапкершілігін сезінбесе, онда оқытуды да жақсы ұйымдастыруға болмайды.
Оқыту процесінде баланың таным белсенділігі кеңиді, тереңдейді, ақыл-ой қабілеті, білімді өз бетімен меңгеру белсенділігі дамиды, заттың мәнін, ғылыми ұғымдарды терең түсінеді, іздену нәтижесінде пайда болған сұрақтардың жауаптарын табады.
Оқыту іс-әрекеті шешуші роль атқарады. Оқыту іс-әрекетінің бірнеше түрлері бар. Оларға ойын, оқу, еңбек, спорт, көркемдік, қоғамдық іс-әрекеттері т.б. жатады. Осы іс-әрекеттерінің нәтижесінде баланың ақыл-ойы, дүниеге көзқарасы дамиды, эстетикалық қасиеттері қалыптасады, еңбек ету жауапкершілік сезімі артады [14, 29 б.].
Оқыту процесінде оқушылардың жас, дербес ерекшеліктерін есепке алу. Жас ерекшеліктері мындай жағдайда еске алынады.
а) оқу жоспарларын, оқу бағдарламаларын, оқулықтарды, оқу құралдарын т.б. жасағанда;
ә) организмнің дене және психикалық дамуына байланысты;
б) оқу, тәрбие процесінде.
Жеке адамның дербес ерекшеліктері:
а) темперамент, оның типтері (сангвиник, флегматик, холерик, меланхолик);
ә) қабілет, оның түрлері: жалпы және арнайы қабілеттер.
Қабілет - адамның түрлі іс-әрекеттеріндегі мүмкіншілігі.
Білім беру жеке адамның жас және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.