Амин қышқылдарына жалпы сипаттама
Жоспар
І.Кіріспе ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.1Химияны оқыту әдістемесі.
ІІ.Негізгі бөлім
2.1 Амин қышқылдарына жалпы сипаттама.
2.2 Амин қышқылдарының физикалық, химиялық қасиеттері.
2.3 Амин қышқылдарының адам ағзасындағы рөлі, қолданылуы.
2.4 Тақырыпты оқытуда интерактивті әдіс-тәсілдерді қолдану.
ІІІ. Эксперименттік бөлім.
3.1 Амин қышқылдары тақырыбына сабақ жоспарын құрастыру.
ІV.Қорытынды.
V. Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе
Химияны оқыту әдістемесі - мұғалімдер дайындайтын университеттер мен педагогикалық институттардың оқу жоспарындағы негізгі пәндердің бірі. Ол болашақ мұғалімдерді химияны оқыту теориясымен қаруландырып, іс жүзінде күнделікті туындап отыратын жеке әдістемелік мәселелерді ғылыми тұрғыдан шеше білуге әзірлейді. Оған оқу үрдісін ұйымдастыру, оқушылардың танымдық іс-әрекетіне басшылық, сарамандық дағдылар мен іскерліктер қалыптастыру, шығармашылық қабілеттер мен ғылыми дүниетанымдық көзқарастарды дамыту жатады .
Химияны оқыту әдістемесі педагогикалық ғылым әрі оқу пәні. Химия -- заттардың бір-біріне өзгеруін зерттейтін ғылым. Демек, химияны оқыту әдістемесі мектептің химия курсындағы осындай заңдылықтарды оқушыларға үйрету жолдарын, түсіндіру тәсілдерін зерттейтін педагогикалық ғылым деп түсінуіміз керек.
Химияны оқыту әдістемесі әрі ғылым, әрі оқу пәні ретінде оқытудың мазмұнын, оқыту әдістерін тәрбие жұмысымен тығыз бірлікте, өзара байланыста зерттейді. Оқытудың заңдылықтарын ашумен қатар, оқытудың мазмұн-мақсатын,оқыту формалары мен құралдарын, оқытушы мен оқушының іс-әрекетін бір-бірінен ажыратпай біртұтас қарастырады. Химияны оқыту әдістемесі мұғалімдердің оқу материалын оқытуы мен оқушылардың химиялық білімді саналы меңгеруін, алған білімдерін іс жүзінде қолдану ерекшеліктерін және дағдыларын дамыту әдістері мен құралдарын айқындап береді. Химияны оқыту әдістемесінің зерттейтін объектісі - сол пәнді оқыту әрекеті. Оқыту, педагогика, дидактика және әдістеме ғылымы тұрғысынан түсінуге болатын күрделі әрекет болып табылады. Педагогикалық тұрғыдан қарастырғанда оқыту дегеніміз - жасѳспірімнің бойына ұжымдық тәжірибені сіңіру. Дидактикалық жағынан алғанда, оқыту білім берудің мазмұнын жасѳспірімге жеткізу ісіндегі сабақ беру мен оқудың бірлігі. Ал әдістемелік тұрғыдан алғанда оқыту - нақтылы оқу пәнінің материалын жасѳспірімге жеткізу ісіндегі сабақ беру мен оқудың бірлігі. Оқыту әрекетіне мұғалім-оқушы, оқушы-оқу пәні, оқушы- оқушы қатысады. Осылардың ішіндегі ең негізгісі - мұғалім мен оқушы қарым-қатынасының бірлігі мен үйлесуі, оқытудың мақсаттары мен міндеттері, мазмұны, ұйымдастыру формалары, құралдары мен әдістері арқылы жүзеге асады. [1]
Пәнді оқыту мақсаты - мұғалімдерді орта мектепте жұмыс істеуге арналған білімі мен іскерлігін арттыру болып табылады. Мектепте химия курсын оқытуда қажетті материал іріктеу, химия білімінің даму логикасы, даму тарихы, теория мен заңдарын тусіндіру, жас ерекшеліктерін ескеру, сатылап оқыту, психология- педагогикалық жағдайларын ескеру сияқты мәселелерін қарастырады. Орта мектептердегі химияның мазмұны мен ұйымдастырылуын, оқу құралдарының құрылымдық ерекшелігін қарастырады. Жалпы орта мектептерінде оқу кабинеттерінің құрал- жабдықтармен жабдықталуы, дидактикалық мүмкіншіліктер мен зертханалық жабдықтардың болуы қажет. Оқыту барысында мұғалімдердің түрлі әдіс-тәсілдерді пайдаланып, пәнге деген қызығушылықты арттыра отырып, тақырыпты меңгерту басты міндет болып табылады.
Органикалық химия - химияның көміртек және оның басқа элементтермен түзілген органикалық қосылыстарын, олардың өзара түрлену заңдылықтарын зерттейтін саласы.Аминқышқылдары - органикалық химияның маңызды бөлімдерінің бірі. Бұл еңбекте химиялық тіл қалыптастыру, амин қышқылдары туралы жалпы түсінік, олардың түрлері, номенклатурасы, гомологтық қатарын оқыту, алыну әдістері, физикалық және химиялық қасиеттері және қолданылуы туралы мейлінше кең мағлұмат беріледі. Аминқышқылдары жайлы толық химиялық ақпарат беру, оқу процесін ұйымдастыру, танымдық әрекетін басқару, сарамандық икемділікті қалыптастырып, шығармашылық қабілетін дамыту,ғылыми көзқарас қалыптастыру мәселелерін қамтиды. Тақырыпты оқыту барысында түрлі әдіс-тәсілдер туралы баяндалады.
Негізгі бөлім
2.1 Амин қышқылдары туралы жалпы түсінік.
Аминқышқылдары деп, молекула құрамында амин топшасы - NH2 және карбонтопшасы - COOH бар органикалық қосылыстарды айтамыз. Оларды карбон қышқылдарының туындылары деп қарастыруға болады, себебі молекула құрамындағы көмірсутек радикалдарындағы сутегі атомын аминтопшасы орнын басқан.
Қышқылдардың аты
Формуласы
Аминсірке
Аминпропион
Аминмай
Аминвалериан
Аминкапрон
Аминэнант
NH2 -- CH2 -- COOH
NH2 -- CH2 -- CH2 -- COOH
NH2 -- CH2 -- CH2 -- CH2 -- COOH
NH2 -- (CH2)4 -- COOH
NH2 -- (CH2)5 -- COOH
NH2 -- (CH2)6 -- COOH
1-кесте.Аминқышқылдарының кейбір өкілдері.
1-сурет. Аминқышқылдарының жалпы құрылымдық формуласы.
Аминқышқылдарының жіктелуі.
Амин қышқылдары құрылысы бойынша үш топқа бөлінеді:
1. Ациклді;
2. Карбоциклді;
3. Гетероциклді.
Ациклді амин қышқылдары карбоксил - СООН және амин −NH2 топтарының санына қарай бөлінеді:
1. Моноаминкарбон қышқылдары: аланин СН3СН(NH2)СООН - барлық ақуыздар құрамына кіреді.
2.Моноаминдикарбон қышқылдары: аспарагин қышқылы НООССН2СН(NH2)СООН - аминянтар қышқылы, ақуыз гидролизі нәтижесінде түзіледі. Табиғатта аспарагин қышқылының амиді кездеседі -
NH2СОСН2СН(NH2)СООН.
3. Диаминмонокарбон қышқылдары: Н2N(СН2)4СН(NH2)СООН - лизин, кейбір балық уылдырығының құрамында кездеседі, күшті негіз, ауыстырылмайтын амин қышқылдарына жатады. Оны синтетикалық жолмен капролактамнан және биохимиялық әдіспен алады.
Аминқышқылдары
Алмасатын - адам организмінде синтезделеді.
Алмаспайтын - адамның және жануарлардың ағзаларында түзілмейтін аминқышқылдары.
Аланин
Аргинин
Аспарагин
Аспарагин қышқылы
Глицин (гликокол)
Серин
Тирозин
Цистин
Валин
Гистидин
Изолейцин
Лейцин
Лизин
Метионин
Треонин
Триптофан
Фенилаланин
2-кесте. Аминқышқылдарының түрлері.
Табиғи амин қышқылдарын сипаттаушы қасиеттердің бірі- олардың меншікті айналуы. Олардың барлығында да асимметриялы көміртек атомы болады және табиғатта α- изомерлер түрінде кездеседі. Кейбір маңызды амин қышқылдарының құрамында басқа(OH, SH және басқа) функционалды топтар да болады. Құрамында әртүрлі функционалды топтары болғандықтан, аминқышқылдары гетерофункционалды қосылыстарға жатады. Аминқышқылдары табиғатта көп таралған қосылыстар. Олар ақуыздардың, пептидтердің және т.б. физиологиялық белсенді қосылыстардың құрамына кіреді және бос күйінде де кездеседі. Ақуыз молекуласын аминқышқылдарының қалдықтарынан тұрады, оған 20 шақты α- аминқышқылдары қатысады. Олардың басым көпшілігі алмаспайтын аминқышқылдары болып келеді және ол 4- кестеде көрсетілген.Олар организмде синтезделмейді немесе өте аз мөлшерде синтезделеді, сондықтан олардың организмге қажеттілігі тек қана тағаммен қамтамасыз етіледі. . Тірі организмде ақуыздың маңызы өте зор, сондай-ақ оның құрамындағы аминқышқылдары да маңызды рөл атқарады.
Құрылысы
Атауы
NH2 -- CH2 -- COOH
Аминсірке қышқылы
(глицин)
CH2 -- CH2 -- COOH
ǀ
NH2
α-аминпропион қышқылы
(аланин)
HO -- CH2 -- CH -- COOH
ǀ
NH2
α-амин- β-гидроксипропион қышқылы (серин)
HS -- CH2 -- CH -- COOH*
ǀ
NH2
α-амин - β-тиопропион қышқылы (цистеин)
CH2 -- S -- CH2 -- CH2 -- CH -- COOH*
ǀ
NH2
α-амин - γ -тиометилмай қышқылы
(метионин)
CH2 -- CH2 -- CH -- COOH*
ǀ ǀ
OH NH2
α-амин - γ -оксимай қышқылы
(треонин)
HOOC -- CH2 -- CH -- COOH*
ǀ
NH2
α-аминянтарь қышқылы (аспарагин)
CH3 -- CH -- CH -- COOH*
ǀ ǀ
CH3 NH2
α-амин - изовалериан қышқылы (валин)
C6H5 -- CH2 -- CH -- COOH*
ǀ
NH2
α-амин - β- фенилпропион қышқылы (фенилаланин)
CH3 -- CH -- CH2 -- CH -- COOH*
ǀ ǀ
CH3 NH2
α-амин - γ - метилвалериан қышқылы (лейцин)
CH2 -- (CH2)3 -- CH2 -- CH -- COOH*
ǀ ǀ
NH2 NH2
α, ε- диаминкапрон қышқылы
(лизин)
* Алмаспайтын аминқышқылдары
3-кесте. Белоктардың құрамында кездесетін α-аминқышқылдары.
Номенклатура және изомерия.
Тарихи номенклатура бойынша аминқышқылдарын сәйкес карбон қышқылдарының атына амин деген сөзді қосып айтамыз.
Рационалды номенклатура бойынша амин топшасының орнын грек алфавитінің әріптерімен көрсетіледі, карбоксил топшасына жақын орналасқан көміртегі атомынан басталады. Аминқышқылдарына жай (тривиалды) атау да тән ( trivial - француз сөзі - жай, кәдімгі). Мұндай атаулар сол өнімнің қасиетіне және оның ең алғашқы атына байланысты.
α β α β α
CH2 -- COOH СН3 -- CH -- СООН СН2 -- CH2 -- СООН
NH2 NH2 NH2
аминсірке α - аминопропион β - аминпропион
қышқылы қышқылы қышқылы
глицин (гликогол) α- аланин β - аланин
Жүйелі (халықаралық) номенклатура бойынша аминқышқылдарын құрамындағы карбон қышқылдарының атына сәйкес амин жұрнағын қосып атаймыз. Амин топшасының орналасуы цифрмен көрсетііледі. Көміртегі атомын нөмірлеуді, карбоксил топшасында орналасқан атомнан бастаймыз:
4 3 2 1 4 3 2 1
CH3 -- CH2 -- CH -- COOH CH3 -- CH - CH2 -- COOH
NH2 NH2
2- аминобутан 3- аминобутан
қышқылы қышқылы
NH2
3 2 1 3 2 1
CH3 -- C -- COOH CH2 -- CH -- COOH
CH3 NH2 CH3
2-амин 2- метил 3- амин 2 - метил
қышқылы қышқылы
Аминқышқылдарына мынадай екі изомерия түрі бар: 1) көміртегі қаңқасы және 2) аминтошасының орналасуы бойынша. [2]
Аминқышқылдарының изомериясы көміртектік қаңқаның изомериясына және амин тобының орналасуына байланысты болады. Амин тобының орны грек алфавитінің әріптерімен белгіленеді.[3]
Г
О
М
О
Л
О
Г
Т
NH2 -- CH2 -- COOH
Амин сірке қышқылы
(Глицин)
CH3 -- CH -- COOH
NH2
2-аминпропион қышқылы
α- аминпропион қышқылы
NH2 -CH2- CH2-COOH
3-аминпропион
қышқылы
β- аминпропион қышқылы
А
Р
CH3-CH2- CH-COOH
NH2
2-аминмай қышқылы
2-аминбутан қышқылы
α- аминмай қышқылы
CH3-CH- CH2-COOH
NH2
3-аминмай қышқылы
3-аминбутан қышқылы
β- аминмай қышқылы
CH3
CH3-C- COOH
NH2
2- амин 2- метил
пропион
қышқылы
И З О М Е Р Л Е Р
4-кесте. Аминқышқылдарының кейбір өкілдерінің изомерлері.
Аминқышқылдарының алыну жолдары.
Табиғи белоктарда кездесетін амин қышқылдары, оларды сумен гидролиздегенле қоспа түрінде түзіледі. Бұл қоспадан арнаулы өңдеу жолдарымен таза түрінде көптеген амин қышқылдарын алуға болады. Мұнымен қатар аминқышқылдарын алудың синтетикалық тәсілдері лабораторияда немесе өнеркәсіпте кейбір аминқышқылдарын алу үшін қолданылуда. Алифатты амин қышқылдарын алу үшін негізінен әрбір табиғи амин қышқылдарының ерекшеліктеріне ыңғайластырылған бірнеше тәсілдер қолданылады.
1. α- амин қышқылдарын алу
Хлор алмасқан қышқылдарға аммиакпен әсер етіп:
NH3 + СlСН2СООН -- НСl +NH2СН2СООН
Альдегидтерге аммиак және циан қышқылымен әрекет етіп (Штрекер реакциясы):
2.β- амин қышқылдарын алу
Қанықпаған қышқылдарға аммиак қосып, катализатор қатысында
Малон қышқылынан алу (В.М. Родионов реакциясы):[5]
СН3СНО + СН2(СООН)2 + NH3 -- СН3СНNH2CН2 СOOH + Н2О + СО2
3.α-галогенді карбон қышқылдарын аминдеу. Бұл тәсілдің қарапайым түрі галогенді карбон қышқылдарына аммиакпен әсер ету:
СН2 - СООН + NH3 CH2 - CОOН + NН4Сl
Cl NH2
хлорсірке қышқылы аминсірке қышқылы (глицин)
Бірақ, бұл реакцияда аммиакты галогеналкилдермен алкилдеу процесіндегі кемшіліктердің бәрі де болады. Олардың маңыздыларының бірі - реакцияның, азот атомында екі немесе үш органикалық қалдықтар болатын заттар түзілуі нәтижесінде, онан әрі жүру. Сондықтан көпшілік жағдайда аммиак емес, калий фталимиді қолданылады.Фталимидті алкилдеу өнімін гидролиздегенде амин қышқылдарын алады.
CO CO CH3
N - K +CH3 - CH - COOC2H5-- N - CH + KBr
CO Br CO COOC2H5
Калий фталимиді α- бром пропион
қышқылының эфирі
Фталимидті алкилдеу өнімін гидролиздегенде амин қышқылдарын алады.
COOH
CO CH3
N - CH + H2O -- NH2 -- CH -- COOH + + C2H5OH
CO COOC2H5 CH3 COOH
α-аланин
α- бромкарбон қышқылдарының эфирлері тікелей карбон қышқылдарынан оңай алынатындықтан, бұл синтез өте кең таралған.
Амин тобы α- жағдайда болатын карбон қышқылдарын кетоқышқылдардың азотты туындыларын тотықсыздандыру арқылы алуға болады:
[H]
CH3 - C - COOH + NH2OH -- CH3C - COOH -- CH3 - CH - COOH
ǁ ǀ ǀ
O NOH NH2
Пирожүзім пирожүзім аланин
қышқылы қышқылының оксимі
Ароматты қатардың амин қышқылдарын ароматты қышқылдар мен аминдерді алудың дағдылы тәсілдерін пайдалану арқылы алады. Мысалы, маңызды ароматты амин қышқылдардың бірі - антранил қышқылын - фталамидтен алуға болады. Фталимид гидролизге ұшырап фталимид қышқылы түзіледі.
COOH COOH
+ NaOCl -- + NaCl + CO2
CONH2 NH2
Фталимид антранил қышқылы
қышқылы
2.2 Амин қышқылдарының физикалық. химиялық қасиеттері.
Амин қышқылдары - түссіз, кристалды заттар, жоғары температурада балқып, ыдырайды, суда жақсы ериді, ал спиртте нашар және эфирде тіпті ерімейді. Көпшілік амин қышқылдарына тәттілік дәм, кейбіреулерінің иісі жағымсыз, ал кейбіреулерінің иісі ащы. Ерітіндінің қышқылдығына байланысты, молекула құрамында қатарымен қышқылдық және негіздік топтар болғандықтан, еріген амин қышқылының нақтылы формуласы өзгереді. Осыған байланысты кез келген амин қышқылы сілтілі ерітіндіде COO- тобы бар тұзға, ал қышқылды ерітіндіде NH3 тобы бар басқа тұзға айналады. Мысалы, қарапайым алифатты амин қышқылы - амин сірке қышқылы, тривиалды атау бойынша глицин немесе гликокол NH2- CH2-COOH төмендегіше өзгереді.
NH3- CH2-COOH -- NH2- CH2-COO-
Қышқыл ерітіндіде сілтілі ерітіндіде
Амин қышқылдарының толық диполярлы ионға айналу кезіндегі ерітіндінің pH мөлшерін изоэлектрлі нүкте деп атайды. Бұл мөлшердің амин қышқылдары химиясында маңызы күшті, өйткені, белоктар құрамына кіретін қышқылдарды сипаттаушы қасиеттердің бірі болып табылады.
Жасанды амин қышқылдарының арасында жалпы формуласы NH2- (CH2)n-COOH болып келетін амин қышқылдарының маңызы күшті. [4]
Химиялық қасиеттері.
Аминқышқылдарының құрылысына қарастырсақ, молекула құрамына бір мезгілде екі функционалды топтардың бар екендігі анықталды және олардың қасиеттері бір-біріне қарама- қарсы: карбоксил топшасы - қышқылдық қасиет көрсетсе, ал аминтопшасы - негіздік қасиет көрсетеді. Амин қышқылдары - амфотерлі органикалық қосылыстар.
Аминқышқылдарының құрамындағы осы жоғарыда аталған топшалардың арақатынасына байланысты индикаторларға әсерлі әр түрлі .Егер аминқышқылдарының құрамында осы екі топшалардың (-COOH және NH2 )сандарды бірдей болса, орта- бейтарап. Егер аминқышқылдарының құрамында карбоксил топшасы көп болса- қышқылдық, ал амин топшасының саны көп болса- негіздік көрсетеді.
1.Негіздермен әрекеттесуі. Аминқышқылдары қышқылдық қасиет көрсете отырып әрекеттеседі. Нәтижесінде тұз және су түзіледі:
NH2- CH2-COOH + NaOH -- NH2- CH2- COONa + H2O
глицинді натрий тұзы,
α-аминсірке қышқылының
натрий тұзы
2. Қышқылдармен әрекеттесуі. Аминқышқылдары негіздік қасиет көрсете отырып, қышқылдармен әрекеттесіп тұз түзеді.
+
NH2- CH2-COOH + HCl -- [NH3- CH2-COOH] Cl-
глицин хлорлы тұзы
Аминқышқылдарының судағы ерітіндісі тұз қышқылымен әрекеттесіп, тұз және су түзеді.
3. Спирттермен әрекеттесуі. Аминқышқылдары спирттермен әрекеттесіп күрделі эфирлер түзеді.
NH2- CH2-COOH + C2H5OH-- NH2- CH2-COOC2H5 + H2O
4. Аминқышқылдарының өзара әрекеттесуі.Бейорганикалық амфотерлі қосылыстармен салыстырғанда аминқышқылдарының амфотерлі қасиеттерінің кейбір айырмашылықтары бар. Аминқышқылдарының құрамындағы карбоксил және амин топшаларының болуына байланысты, аминқышқылдары өзара әрекеттеседі.
O H O H
ǁ ǀ ǁ ǀ
NH2- CH2-C + H - N- CH2- COOH -- NH2- CH2-C - N- CH2 - COOH + H2O
ǀ
OH
O H
ǀ ǀ
- C - N-топшаны пептидтік немесе амидтік деп, ал көміртегі мен азот атомдарының арасындағы байланысты пептидтік байланыс деп атаймыз.
2-сурет.Пептидті байланыстардың түзілуі.
Екі аминқышқылы өзара әрекеттескенде түзілген қосылысты дипептидтік деп атаймыз. Дипептидтердің құрамында карбоксил және аминтопшасы болғандықтан, аминқышқылдарының келесі молекуласымен әрекеттесіп үшпептидтер түзеді және әрі қарай осылай әрекеттесу нәтижесінде полипептидтер түзеді.
6. Жану реакциясы:
4NH2- CH2-COOH + 13O2 -- 2N2 +8CO2 + 10H2O
7. Гидролиз:
NH2- CH2-COOH + H2O ⇆ +NH3CH2COOH + OH-
NH2- CH2-COOH + H2O ⇆ NH2CH2COO- + H3O+
(NH2- CH2-COOH ⇆ NH2- CH2-COO- + H+)
2.3 Амин қышқылдарының адам ағзасындағы рөлі, қолданылуы.
Аминқышқылдары - нәруыздар маномері. Нәруыздар құрамында жүздеген тіпті одан да көп аминқышқылдар бар. Мысалы, ересек адам гемоглобинінің құрамында аминқышқылдарыдың 574 қалдықтары бар. Сондықтан амин қышқылдарын нәруыз маномері құрылыс материалы негізі деп айта аламын. Себебі нәруыз биосинтезіне аминқышқылдар қажет. Аминқышқылдардың ағзада кездесетін сиқырлы 20- түрі қатысады.Биосинтез үдерісі үшін аминқышқылдартоптамасынан басқа АТФ энергиясы , сондай-ақ ферменттер қажет. Яғни аминқышқылдар қосылыс үдерісінің өзі бірталай ферменттердің қатысуын қажет етеді. Нәруыз белсенді қызмет атқару ең маңыздысы амин қышқылдарды тұқым қуалау аппараттарына сәйкес белгілі тәртіпке қосып алу. Аминқышқылдардың белгілі түрлерінің қажетті реттілікте жайғасу үшін оларды т- ДНҚ рибосомаға жеткізеді. т-РНҚ ДНҚ көшірмесі триплеті ААА- болса рибосомадағы а- РНҚ осы триплетке коден бола алатын УУУ - молекуласымен пролин аминқышқылын рибосомалы - РНҚ тізбегінен тігеді, нәтижесінде рибосома өзінің қызмет атқаратын орталығында т- РНҚ РНҚ - ның екі - екіден молекуласын ұстап қалып аминқышқылдарды өзара қосуға мүмкіндік береді.Рибосома соңында аминқышқылға су молекуласын қосып нәруыз немесе пептид тізбегін босатып шығарады. Бұл рибосомада амин қышқылдары қосылуы нәтижесінде түзілген нәруыз ағзада шаш, тыпнақ өсуіне т.б қоректік зат ретінде қызмет атқарады. Қорыта айтқанда, ағзадағы құрылыс материалы болып табылатын нәруыз , қорғаныш қызметін атқаратын нәруыз , қор жинаушы , тасымалдаушы, рецепторлық, реттеуші қызмет атқаратын нәруыз синтезі аминқышқылдардың қосылуы нәтижесінде ғана түзіледі. Осы үдерістердің барлығынан амин қышқылдарының адам ағзасындағы рөлі маңызды екенін байқауға болады. Аминқышқылдары және олардың организмдегі рөлі
Молекула органикалық қосылыстардың маңызды тобын құрайды, мысалы карбон және диарбон қышқылдары, аминокарбон қышқылдары немесе бір немесе бірнеше аминқышқылдары бар қарапайым аминқышқылдары.
Аминқышқылдары - бұл ақуыздарды құрайтын құрылымдық бөлімдер, химиялық блоктар немесе құрылыс блоктары. Амин қышқылдарының құрамында 16% азот бар, бұл көмірсулар мен майлар арасындағы негізгі химиялық айырмашылық, керісінше қайталама қоректік заттар болып табылады. Аминқышқылдарының ағзадағы маңызы белоктардың өмірдің барлық процестеріндегі маңызды рөлімен анықталады. Ең ірі жануарлардан бастап ең кіші микробтарға дейін ағзаларда ақуыздар болады. Белоктардың әртүрлі формалары тірі организмде болатын барлық процестерге қатысады. Адам ағзасында ақуыздар бұлшықеттерді, сіңірлерді, барлық мүшелерді, сонымен қатар шаш пен тырнақты құрайды; Ақуыздар сонымен қатар организмдегі барлық процестерді жеделдететін және реттейтін ферменттер мен гормондар болып табылады.
Денеде ақуыздың жетіспеушілігі су балансының бұзылуына әкеледі, бұл рак ауруына әкеледі. Денедегі әрбір ақуыз ерекше және нақты мақсат үшін өмір сүреді. Ақуыздар бір-бірін алмастырмайды. Олар ағзада тағамдық белоктардың ыдырауы кезінде түзілетін аминқышқылдарынан синтезделеді. Бұдан біз барлық ақуыздар емес, аминқышқылдары диетадағы құнды элементтер екенін түсінеміз. Нейротрансмиттерлер - бұл жүйке импульстарын бір жасушадан екінші клеткаға жеткізетін химиялық заттар. Осыдан біз кейбір амин қышқылдары мидың қалыпты жұмыс істеуі үшін қажет екенін түсінеміз. Амин қышқылдары витаминдер мен минералдардың дұрыс жұмыс істеуіне әсер етеді. Кейбір амин қышқылдары бұлшық еттерге тікелей қуат береді.
α-аминқышқылдары табиғи заттардан және синтетикадан алынады. Қышқыл қатысуымен сульфондық ерітінділерде белоктардың гидролизі кезінде α-аминқышқылдарының қоспасы түзіледі. Бұл қосылыстардан ерекше α-аминқышқылдарын әртүрлі жолдармен алуға болады. Ақуыздардан алынған барлық α-аминқышқылдары (аминқышқылдарынан басқа) белсенді. Аминқышқылдарын синтездеуге арналған бастапқы материалдар α-біртекті карбон қышқылдары, альдегидтер, сутегі галогендері.
Ол аминқышқылдарын аммиакпен, α-, β-қанықпаған көмір қышқылымен біріктіру арқылы алынады. 1926 жылы В.М. Радион бұл реакция үшін ыңғайлы әдісті тапты, ол қанықпаған қышқылдарды өндіруді аммиак қосумен біріктірді.
Қолданылуы. Тірі организмде белок синтезінде аминқышқылдарының маңызы зор, организм аминқышқылдарын азықтан алынады. Кейбір аминқышқылдары медицинада қолданылады.Адам қатты әлсірегенде аминқышқылдарын дәрі ретінде тағайындайды. Аминқышқылдарының біразын жеке ауруларды емдеу үшін қолданылады. Мысалы, метионин мен гистидинді бауырдың ауруларын емдеуге, глутамин қышқылын - жүйке ауруларын емдеуге, глицинді- көз ауруларын емдеуге, глицинді жүйке шаршағанда және адамның ойлау қабілетін арттыру үшін қолданылады. Кейбір аминқышқылдарын ауыл шаруашылығында малдың өсуін тездету үшін үстеме қорек ретінде пайдаланылады. Тармақталмаған аминқышқылдарын синтездік талшықтар, мысалы, 6-амингексан қышқылын капрон талшығын алуда пайдаланылады.
Табиғатта аминқышқылдардың 150-ден астам түрі бар. Олардың 20-сына жуығы ақуыздар түзілісінде аса маңызды қызмет атқаратын мономер блок-топшалар. Аминқышқылдардың ақуыз құрамына енгізілуі тәртібін тектік код есептейді. Аминқышқылдары негізгі қызметі: барлық ағзалардың зат алмасу процесіне қатысып, гормондар витаминдер мидиаторлар пуринді және пиримидинді азоттық негіздердің алқолоидтердің т. б. гормондар биосинтезінің негізгі қосылыстарын түзу болып табылады. Адам мен барлық жануарлар аминқышқышқылдарын өздері түзіле алмағандықтан оларды дайын түрінде азықтан алып отырады. Қазіргі кезде адам және жануарлардың тамағына косылатын аминқышқылдары биотехнологиялық синтездеу әдісімен игеріледі. Сонымен қатар олар өнеркәсіптік полиамидтер - бояулар мен дәрі-дәрмек шығаруда да үнемі пайдаланылатын өнім.Амин қышқылдары барлық тірі организмдерде жүретін гормондардың, витаминдердің, медиаторлардың, пурин және пиримидин негіздерінің, алкалоидтардың алмасуына қатысады, жануарлар мен өсімдіктер организмдерінің барлық ақуыздарының мономерлері рөлін атқарады. Жасушалардағы протеиндер биосинтезіндегі аминқышқылдарының ақуыздағы орындарын генетикалық код анықтайды. Микроорганизмдер мен өсімдік организмдерінің көпшілігінде, оларға қажет амин қышқылдарының барлығы түгелімен, аталған организмдерде түзіледі, ал адам мен жануарлар организмдерінде алмаспайтын амин қышқылдары түзілмейді, олар тек дайын түрінде ғана тамақ пен азықтың құрамымен организмге келеді. Адам организмі қажетті аминқышқылдарының жартысынан астамын өздігінен синтездей алады. Ал сегіз аминқышқылын адам организмі синтездей алмайды. Олар ауыстырылмайтын аминқышқылдары деп аталады. Организмде синтезделмейтін аминқышқылдарын адам қоректік заттармен қабылдауы керек. Барлық аминқышқылдары мал етінің құрамында болатындықтан, ет аминқышқылдарының негізгі көзі болып саналады. Ал әр өсімдіктің құрамында өзіне тән жеке аминқышқылдары болады. Аминқышқылдары медицинада дәрі-дәрмек алуда пайдаланылады.
2.4 Тақырыпты оқытудағы интерактивті әдіс-тәсілдерді қолдану.
Химиялық білім беру процесінде тек оқу-тәрбие міндеттері ғана емес, сонымен бірге оқушылардың психофизикалық, интеллектуалдық және рухани дамуының міндеттері, сонымен қатар, зейін, қиял, есте сақтау, ойлау, сөйлеу, ерік-жігер, эмоциялар, қажеттіліктер, мотивтер және т.б. шешіледі. Оқыту әдісі дегеніміз белгілі бір пәнді немесе тақырыпты меңгерту үшін қолданылатын тәсілдер мен құралдар жиынтығы. Жалпы мақсаты тақырыпты түсіндіру, меңгертуде түрлі әдістерді қолдану, ғылыми көзқарас қалыптастыру, білім, біліктерін арттыру, адамгершілік көзқарасын қалыптастыру,яғни, тәрбиелеу болып табылады.
Химиялық білім беру процесінде зейін, қиял, есте сақтау, ойлау және сөйлеу қабілеттері кіретін бастапқы қабілеттер негізінде қайталама қабілеттер қалыптасатындығын есте сақтау керек. Егер химия пәнінің мұғалімі шәкірттерінің осы және басқа қабілеттерін дамыту мәселелерін жүйелі және мақсатты түрде шешетін болса, химиялық білім беру кезіндегі орта қабілеттер айтарлықтай өзгеруі мүмкін. Қабілеттерін дамыту үшін оқушыларды үнемі өзгертіп отыратын әр түрлі қызмет түрлеріне үнемі қосу керек. Бұған теориялық және практикалық жұмыстың оңтайлы үйлесуі арқылы қол жеткізуге болады. Оқыту әдістері мұғалімдерді іскерлікке, ізденуге үйретеді, ой- өрісін дамытады және оқушыларға әдіс-тәсіл қолдануда, тапсырма беруде олардың жас ерекшеліктерін ескеруі талап етіледі. Теориялық жұмыс қиял мен логикалық ойлауды дамытады, ал практикалық жұмыс визуалды тиімді және практикалық ойлауды дамытады. Әр түрлі іс-әрекет формаларына қатысу оқушыларға әртүрлі білім алуға, күрделі дағдылардың бөлігі болып табылатын көптеген дағдылар мен ақыл-ой әрекеттерін дамытуға, жетілдіруге мүмкіндік береді.
Зейінді дамыту әдістері. Назар аудару - психологиялық шоғырлану жағдайы, кез-келген объектіге көңіл бөлу. Химия пәнінің мұғалімі оқушылардың химиялық объектілерге заттар, химиялық реакциялар және т.б. психологиялық бағыттылығына қол жеткізу үшін маңызды. Химияны оқу процесінде оқушылардың назарын ойдағыдай дамыту үшін келесі әдістер мен әдістерді қолдану қажет. Мұнда бірнеше мысалдар келтірілген.
1. Кез-келген білім беру жағдайындағы мұғалім оқушыларға барлық типтік, мінезді, ақылға жауап беретін сұраққа назар аударуды үйретуі керек: берілген химиялық объектінің ерекшелігі неде химиялық элемент, зат, химиялық реакция, химиялық технология, химиялық өндіріс ? Осы химиялық объектінің сіз бұрыннан таныс заттардан қандай айырмашылығы бар?Осындай маңызды сұрақтарға жауап іздеп, сұрақ қою барысында нақтылығына мән беруге баулу керек.
2. Химиялық реакциялар мен процестерді зерделеу барысында мұғалім оқушыларды ағымынан бастап өзгерген барлық заттарды байқауды үнемі үйретуі керек агрессия күйі, заттардың түсі, заттардың еруі, жауын-шашын, газ, жылу, жарық, иістер және т.б.
3. Химиялық мәтіндерді оқыған кезде мұғалім оқушыларға мәтінді мүмкіндігінше көп түсінуге, оқығанның мағынасын тез түсінуге, қабылдауға үйретуі керек.
4. Оқушыларға бірден назар аударуға, әсіресе ауысу және шоғырлану сияқты қасиеттердің дамуына әкелетін бірнеше нәрсені жасауға үйрету. Психологтар студенттердің назарын айналасында болып жатқан нәрселерге өз сезімдерінен аудару пайдалы деп санайды.Оқушылардың назарын аудара біліп, маңызды нәрселерді ұғындыру жұмыстарын жүргізу қажет.
5. Химия пәнінің мұғалімі зейіннің шоғырлануы мен таралуын дамытуға машықтанады. Мысалы, химиялық тәжірибелер жүргізу кезінде оқушыларды барлық құралдарды құрылғы, реактивтер, материалдар, керек-жарақтар және т.б. көруге болатындай етіп бөлуге және сол уақытта зейінін реакциялық түтікке аударуға керек
Қиялды дамыту әдістері. Қиял дегеніміз - жоқ немесе мүлде жоқ затты бейнелеу, оны есінде сақтап, оны ақылмен басқара білу. Сондықтан химияны зерттеудегі қиялды қалыптастырудың негізгі әдісі - бұл жоқ химиялық объектіні немесе мүлде жоқ, виртуалды химиялық объектіні бейнелі түрде бейнелеу, оны есте сақтап, оны ақыл-оймен басқару әдісі болып табылады. Мұнда бірнеше мысалдар келтірілген.
1. Химия пәнінің мұғалімі оқушыларға мүмкіндігінше олар көрген химиялық объектіні елестетуге және оны жадында сурет ретінде бекітуге көмектесуі қажет.
2. Химиялық білім беру процесінде химия пәнінің мұғалімі оқушыларға химиялық заттарды немесе олар туралы ақпаратты сызбалар, белгілер, диаграммалар, символдар түрінде бейнелеуді, сәйкес суреттерге мүмкіндігінше шығармашылық қиялын келтіруді бейімдеу керек.
3. Химия пәнінің мұғалімі оқушыларға химияны оқытуда қолданылатын үш өлшемді модельдер мен модельдерді әртүрлі проекцияларда бейнелеуді үйрете алады немесе оларды химиялық нысанды, мысалы, химиялық құрылғыны түпнұсқада бейнелеуге үйрете алады. Қиялды құру үшін химиялық композицияларды, кейбір химиялық объектілерді жобалау мен модельдеуді қолдану қажет.
4. Елестету қабілетін дамытуға химиялық шыны ыдыс, химиялық эксперимент сияқты химиялық нысандарды бейнелеу әдістері көмектеседі, олар қай жерде емес, жақын жерде көрінеді.
5. Сенсорлық. Сенсорлық қиялдың дамуына оны дамытуға бағытталған бірқатар әдістер көмектеседі. Белгілі бір заттардың иісіне немесе дәміне тестілеуден кейін мектепте рұқсат етіледі, иісті немесе дәмді еске түсіріп, елестетіңіз. Химиялық тәжірибеден кейін оқушыларды химиялық эксперимент кезінде жасаған қимыл-қозғалыстарды, қимылдарды елестетіп, ақыл-оймен ойнатуға шақыру керек.
Есте сақтау қабілеттерін дамыту әдістері. Жад - адамның әртүрлі ақпаратты жаттау, сақтау, молайту және өңдеу процестерінен тұрады. Сондықтан химиялық білім беру процесінде есте сақтауды дамыту оқушылардың химиялық және басқа ақпараттарды есте сақтау, сақтау, көбейту және өңдеу әдістерін жүзеге асыруды талап етеді. Мұнда бірнеше мысалдар келтірілген.
1. Жазбасыз жаттау. Оқушыларды әр түрлі ақпаратты фактілерді, әлемнің әйгілі химиктерінің есімдері, жаңа химиялық терминдер, атаулар және т.б. жазбаларға жазбастан ауызша жаттауға үйрету.
2. Ақпаратты қайталау арқылы есте сақтау. Оқушыларды химиялық ақпараттарды түйсіктердің көмегімен бірден есте сақтауға және оны үнемі қайталай отырып есте сақтауға көндіріңіз.
3. Мнемоникалық (mnemonikon - жаттау өнері деген сөзден) жаттау - бұл жаттауды жеңілдететін әртүрлі әдістер жүйесіне негізделген әдіс болып келеді. Бұл әдіс жасанды бірлестіктер құру арқылы жатталған оқу материалдарының көлемін ұлғайтуға әкеледі. Ең танымал әдіснамалық әдістердің бірі - бұл жатталған химиялық объект пен нақты белгілер, әріптер, графикалық немесе сызбалық суреттер арасындағы байланыс орнату. Сонымен, тотығу реакцияларының мәнін зерттегенде химия мұғалімдері әріптерді мнемоникалық ретінде қолданады.
4. Мағыналы есте сақтау - мағыналы қабылдауға, бейнелі бейнелеуге және белгілі химиялық фактілермен, ұғымдармен және теориялық принциптермен байланыстыруға негізделген есте сақтау әдіс.
5. Эмоционалды есте сақтау дегеніміз - оқушылардың эмоционалды реакциясын тудыруы мүмкін қызықты және ерекше химиялық оқу материалына негізделген әдісі.
Химиялық білім беру процесінде практикалық ойлаудың дамуы оқушылардың көбіне практикалық есептерді шешумен байланысты, сонымен бірге теориялық ойлаудың логикалық операцияларын қажет етеді. Практикалық ойлаудың мәні білім беру жағдайларында оқушылардың нақты химиялық заттармен немесе олардың алмастырғыштарымен байланысты практикалық іс-әрекеттері химиялық объектілердің ұғымдары мен кескіндерімен интеллектуалдық, ақыл-ой операцияларының басым болуында. Оқушыларды практикалық ойлауды дамыту химиялық эксперимент, химиялық объектілерді модельдеу, химиялық құрылғылардың құрылысында, олардың практикалық іс-әрекеті процесінде субъектілік және пәнаралық сипатта болады.
Мұғалімдер сабақты Білім және Ғылым министрлігі бекіткен мемлекеттік стандартқа сай жүргізеді. Сабақты әдістермен, ойын немесе жарыс түрінде, жекелей немесе топпен жұмыс арқылы қызықтыра сабақ жүргізу мұғалімнің білімі, біліктілігіне, кәсіби шеберлігіне тікелей байланысты. Тоқтала кетсек, жекелей оқыту барысында оқушылардың мен деген түсінігі қалыптасып, өз білімін көрсетеді және жеке бағаланады. Бірақ бұл әдісте оқушылар көп болса, барлығынан сабақ сұрап, бағалап үлгермейді. Ал топтық жұмыс жүргізуде тапсырманы топпен орындайды, пікір алмасады, қоғаммен араласуға, белсенділікке, ұйымшылдыққа, шығармашылыққа үйретеді және барлық оқушыларды бір сабақта бағалай алады.
Аминқышқылдарын оқытуға тоқталсақ, оқушыларға теориялық және практикалық білімдерін қалыптастыру, ой- өрісін дамыту, ойын және әдіс- тәсілдерді пайдалана отырып,пәнге қызығушылығын арттыру ,жаңа технологияны қолдану, жаңартылған бағдарламаға сай сабақ өту. Аминқышқылдарын оқыту барысында аминқышқылдары туралы ғылыми теориядан ауытқымай, оны түсіндіру барысында түрлі әдістермен жүйелеп оқытады. Толығырақ айтсақ, аминқышқылдары қандай қосылыс екеніне анықтама беріп, ондағы функционалды топтарды, құрылымдық формуласын суретпен немесе схемамен сызып көрсету. Тақырыпты оқыту барысында тек лекция жүзінде ғана түсіндіріп қоймай көрнекіліктерді пайдалану керек,себебі, оқушылар теорияны есітіп қана қоймай, суретпен,басқа да көрнекіліктермен тез есте қалады және түсінуі оңай болады. Олардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, түсінікті етіп көрсету,ескеретін жайт теория бұрмаланып айтылмауы керек. Мысалы, аминқышқылдарын структурасын пластилин мен сіріңкені пайдалана отырып,макетін жасап көрсетуге болады.
Оқушылар оны есінде сақтайды және пәнге деген қызығушылықтарын арттыруға болады. Әрі қарай аминқышқылдарының гомологтық қатары,изомериясы номенклатурасын түсіндіріп, физикалық қасиеттерін де көрнекілік әдіспен аминқышқылдары өкілдерін көрсету керек. Мектеп жағдайында аминқышқылдары бар болса тіптен жақсы, ал егер жоқ болған жағдайда суреттермен көрсету қажет. Теориялық білімді бере отырып, амынқышқылдарының түссіз, кристалды зат екендігіне көз жеткізеді. Ал химиялық қасиетін түсіндіруде, реакцияларды жазуды үйрету, олардың қалай байланысатынын көрсету және олардың суда ерігіштігін, амфотерлік қасиет көрсетуін тәжірибе жүзінде көрсету. Бастысы тәжірибені техника қауіпсіздігін сақтай отырып жасау керек. Жұмысты жасау кезінде оқушылардың теориялық тұрғыдан білетіндігін байқау керек. Сабақта теория мен тәжірибелік жұмыстардың сабақтаса өткізілгені дұрыс. Тәжірибелік жұмыстардан оқушылардың теориялық білімін нақтылаумен қатар, ой-өрісін кеңейтеді, дүниетанымын дамытады. Аминқышқылдарының қолданылуында олардың адам ағзасында, азық- түліктерде болатынын,сондай - ақ олардың медицинада дәрі- дәмек алуда, мал және құс шаруашылығында, өндірісте қолданылуын мысал келтіре отырып, қай түрлері пайдаланылатынын жіктеп түсіндіру тиімді. Табиғатта, тұрмыста қолданылуын біліп, білім қорлары кеңейеді. Жалпы оқытудың нәтижесі оқушыларға политехникалық білім беру, теорияны нақтылау, кітаппен жұмыс жасауға үйрету, білім, біліктерін арттыру, шығармашылыққа баулу күтіледі. Сабақ жаңа технологияны, оқушыларды сыни тұрғыдан ойлауға бағытталған интербелсенді әдістер,көрнекіліктер көмегімен өтіледі. Қазіргі стандартқа сай сабақтар дәстүрлі сабақтардан ерекшелігі де сол. Оқушылардың интеллектісін ашатын, ой өрісін дамытатын, дүниетанымын кеңейтетін, адамгершілікке, ізденімпаздыққа,белсенділікке төрбиелейтін әдістер қолданылады. Мұғалім сабақ өту барысында ынталандыру жұмыстарында қатар алып жүруі керек. Ынталандыру - ол оқушыларды мақтап отыру немесе жазалау, бұл оқушыларды алға ұмтылуға көмегін тигізеді. Ақпараттық технологияны міндетті түрде пайдалану керек. Ол баланы жаңашылдыққа бағыттайды,ой өрісін дамытып, қызығушылығын арттырады. Сабақты түсіндіру барысында интерактивті тақта көмегімен, аминқышқылдары туралы мәліметтерді қысқа, тиянақты түрде сызбанұсқа, кесте түрінде көрсеткен дұрыс. Инновациялық әдістердің ішіндегі ең маңызды әдіс - интерактивті оқыту әдісі. Бұл әдісте негізгі қағида - педагогикалық қарым-қатынас пен қарым-қатынас диалогі арқылы жеке тұлғаны қалыптастырып дамыту.
Интерактивті оқыту - ең алдымен оқушы мен мұғалімнің қарым-қатынасы тікелей жүзеге асатын сұхбаттасып оқыту болып табылады.
Интерактивті оқытудың мәнісі - кластағы барлық оқушы таным үрдісімен қамтылып отырады, оқушылар өздерінің білетін және ойлайтын нәрселері арқылы түсінуге және қарсы әсер етуге мүмкіндік ала алады. Таным барысында оқушылар біріге әрекеттес отырып мынаны игере алады,әр оқушы өзіне тән еңбегін сіңіреді, білім, идея, әрекет ету тәсілдерімен алмасу үздіксіз жүреді. Сонымен қатар, бұл үрдіс мейірімділік пен өзара бір-біріне қолдау көрсету аясында болады.
Интерактивті әдіс қолдану кезінде мыналар ескерілуі керек:
-тұлғаның, оқушының еркіндігі мен құқықтары сақталуы;
-тұлғаның, оқушының өзін көрсете алуына жағдай жасау;
-оқушыларға педагогикалық қолдау көрсету.
Интерактивті әдістерге мыналар жатады:проблемалық шығарма әдістері, презентациялар, пікірталастар, топпен жұмыс, жеке жұмыс, миға шабуыл әдісі, сын тұрғысынан ойлау әдісі, зерттеулер, іскерлік ойындар, рөлдік ойындар, инсерт әдісі, сахналау, тест сынағы әдісі, дебат, т.б. жатады.
Интерактивті әдіске сондай-ақ әр түрлі көмекші құралдарды: тақта, кітаптар, бейне материалдар, мультимедия әдісі, слайдтар, флипчартттар, постерлер, компьютерлер, интерактивті тақта және т.б. пайдалана отырып,таныстырулар, түсіндірулер жүргізіледі.
Интерактивті оқыту - бұл танымдық іс-әрекетті ұйымдастырудың ерекше формасы, егер білім беру процесі барлық студенттер таным процесіне қатысатын болса, олар өздері білетін және ойлаған нәрселерді түсінуге және ойлауға мүмкіндік алады. Таным дегеніміз оқу материалын игеру процесінде студенттердің өзара әрекеттесуі, әркім өз үлесін қосып, білім, идея, іс-әрекетпен алмасатынын білдіреді. Бұл студенттерге жаңа білім алуға ғана емес, сонымен бірге олардың қарым-қатынас дағдыларын дамытуға мүмкіндік береді: басқалардың пікірлерін тыңдау, әртүрлі көзқарастарды өлшеу және бағалау, пікірталастарға қатысу және ізгі ниет пен өзара қолдау рухында бірлескен шешімдер қабылдау. Интерактивті жұмыс формаларының білім беру мүмкіндіктері маңызды. Олар студенттер арасында эмоционалды байланыстарды орнатуға, топта жұмыс істеуге, оқушылардың күйзелісін жеңілдетуге, қауіпсіздік, өзара түсіністік және өзіндік жетістік сезімін қалыптастыруға көмектеседі.
Интерактивті оқыту танымдық іс-әрекетті ұйымдастырудың арнайы формаларын қолдануды талап етеді және өте нақты және болжанатын мақсаттар қояды, мысалы, оқудың қолайлы жағдайларын жасау және оқу процесін тиімді ететін оқушыларды оқу іс-әрекетіне тарту. Дәстүрлі оқытумен салыстырғанда интерактивті оқыту барысында мұғалім мен студенттердің өзара әрекеті өзгереді: мұғалімнің іс-әрекеті оқушыларға белсенді болуға мүмкіндік береді, ал мұғалімнің міндеті - бастама жасауға жағдай жасау. Оқушылардың сабақты қабылдауы мұғалім білімділігіне, іскерлігіне, әдіс - тәсілдерді тиімді пайдалануына , оқушыларды ынталандыруына яғни, шеберлігіне байланысты болады. Оқытудағы интерактивті әдістерді тақырыбыма, яғни , амин қышқылдарына өту барысын талқылаймын.Мысалы кім жылдам әдісі, оқушыларды шапшаңдыққа, сыни тұрғыдан ойлауға үйретеді. Оқушылар сұрақтарға жылдам жауап беру арқылы өз білімдерін көрсетеді. Бұл әдіспен үй тапсырмасын пысықтау мақсатында қолдануға болады.
Мысал ретінде интерактивті оқыту әдісін қолданыңыз, мысалы, Күту. Мен бұл әдісті сабақтың басында оқушылар сабақтың дидактикалық мақсаттарын анықтаған кезде қолданамын. Күту хабары тақтада көрсетіледі. Мен балаларға тақырыпты айтқаннан кейін өз үміттерін білдіруге шақырамын. Осы кезеңдегі мұғалім мен оқушының арасындағы ынтымақтастық менің бақылауымда, сондықтан сабақтың мақсаты тұжырымдалған. Оқушылар олардың қалай және неге екенін білгісі келеді. Мен балалардың сабақтан күткен нәтижелерін тақтаға жазамын, содан кейін сабақтың нақты дидактикалық мақсаттары туралы хабардар етемін, ол мақсат қою кезінде оқушының пікірі мен тілектері ескерілетінін айтады. Күтуге талдау жасай отырып, мен, мұғалім ретінде:
:: Сабақтың тақырыбына балалардың не қызықтыратынын білу;
:: баланың тақырып бойынша алғашқы таныстырылымын анықтау;
:: Оқуда қандай қиындықтар күтіп тұрғанын білу үшін балалардың мүмкіндіктері туралы ақпарат алыңыз;
:: балаларға өздерінің мотивтерін түсінуге көмектесу;
:: Сіздің қалауыңызды кім білетінін сезіну;
:: қол жеткізілген нәтижелерді Күтулермен салыстыру;
Балалардың нәтижелері үшін жауапкершілікті бөлу.
Оқушылар сабақта осы элементті қолданғанда, олар білгендері мен ойлағандары туралы ойлауға мүмкіндік алады.
Жақсы нәтижелер жұпта, топта, алаңда және тақтада жұмыс істейді, онда әлсіз оқушы досының қолдауын сезінеді. Бұл жұмыстың артықшылығы - барлық балалардың сөйлесуге, серіктесімен пікір алмасуға, содан кейін оларды сыныпта жариялауға мүмкіндік бар. Сонымен қатар, жұмысқа барлығы қатысады. Бұл жұмыстың мысалдары мәтінді талқылау, серіктеспен сөйлесу, серіктестің жазбаша жұмысын талдау, сыныпқа арналған сұрақтар әзірлеу немесе мұғалімнің сұрақтарына жауап беру және т.б.
Мен бір уақытта мәселені немесе мәселені талқылауға оқушылардың белсенді қатысуымен білім көлемі мен тереңдігін тексеру үшін карусель әдісін өте тиімді қолданамын. Бұл іс-шараның технологиясы - балаларды екі шеңберге ішкі және сыртқы орналастыру және осы үйірмелердің өкілдері арасындағы мәселелерді талқылау. Ішкі сақинада оқушылар қозғалыссыз отырады, ал ішкі сақинада оқушылар әр 30 секунд сайын өзгеріп отырады. Оқушылар сұрақтарды алдын-ала дайындайды, оларды кішкене қағазға жазады. Жұмыс барысында оқушылар бір-біріне сұрақтар қояды, егер жауап дұрыс болса, оқушылар автордан карта алады. Қорытындылау кезінде жиналған карталар есептеледі және шағын ойынның жеңімпазы анықталады.
Күрделі мәселелерді бірлесе шешу қажет болған кезде мен жұмысты шағын топтарда қолданамын. Мұндай жұмысты тиімді ұйымдастырудың бірнеше шарттары бар. Біріншіден, оқушылар тапсырманы орындау үшін білім мен дағдыға ие болуы керек. Оқушылар үш-бес адамнан тұратын топтарға бөлінуі керек. Топтың барлық мүшелері бір-бірін жақсы көруі керек. Әр топта студент белгілі бір рөл атқарады, оны мұғалім өзі таңдайды (баяндамашы, хатшы, делдал, спикер). Әр топқа нақты тапсырма беріліп, оны орындауға нақты нұсқаулар берілуі керек. Оқушылармен жұмыс жасаудың осы тәсілін күшейту үшін командалық жұмыстың сыйақысы қажет. Шағын топтық жұмыс әдістерінің бірнеше мысалдары келтірілген. Шешім ағашы - сынып студенттердің тең топтарына бөлінеді. Әр топ мәселені талқылап, өзінің ағашына (дәптер) жазып алады, содан кейін топтар айнала қозғалады және көршілерінің ағаштарына өз идеяларын қосады.
Ақпаратты іздеу - бұл әдіс құрғақ материалды қайта жандандыру қажет болған жағдайда қолданылады. Оның мәні бар ақпаратты келесі сұрақтарға жауаптармен толықтыратын ақпаратты іздеуден тұрады. Мен топтарға сұрақтар әзірлеймін, олардың жауаптарын оқулықтар мен үлестірмелерден табуға болады. Мен ақпаратты талдап, сұрақтарға жауап іздеу керек болған кезде анықтаймын.
Интерактивті оқыту идеясы интерактивті компьютерлік технологияны қолдану арқылы жаңа сапаға ие болуда. Мұнда интерактивтілікке компьютерлік бағдарламалар бойынша оқытуды ұйымдастырудың, сонымен қатар интерактивті тақталар сияқты оқулықтарды қолдану арқасында қол жеткізіледі. Менің ойымша, оқытудағы интерактивті құралдардың рөлін түсіну, оқу материалдарын соған сәйкес әзірлеу дәстүрлі оқытуды түбегейлі өзгертеді және оны жаңа сапалық деңгейге көтереді. Оқу материалдарының орташа пайызы келесідей: дәрістер - 5%; өзіндік жұмыс элементтерін пайдалану кезінде - 10%; көрнекі және аудио материалдар - 20%; Аудиовизуалды материалдар - 30-40%; пікірталас топтарында жұмыс - 50%; белсенді дайындық - 75%; мультимедиялық технологияларды қолдану - 80-85%; Басқаларды оқыту ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І.Кіріспе ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.1Химияны оқыту әдістемесі.
ІІ.Негізгі бөлім
2.1 Амин қышқылдарына жалпы сипаттама.
2.2 Амин қышқылдарының физикалық, химиялық қасиеттері.
2.3 Амин қышқылдарының адам ағзасындағы рөлі, қолданылуы.
2.4 Тақырыпты оқытуда интерактивті әдіс-тәсілдерді қолдану.
ІІІ. Эксперименттік бөлім.
3.1 Амин қышқылдары тақырыбына сабақ жоспарын құрастыру.
ІV.Қорытынды.
V. Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе
Химияны оқыту әдістемесі - мұғалімдер дайындайтын университеттер мен педагогикалық институттардың оқу жоспарындағы негізгі пәндердің бірі. Ол болашақ мұғалімдерді химияны оқыту теориясымен қаруландырып, іс жүзінде күнделікті туындап отыратын жеке әдістемелік мәселелерді ғылыми тұрғыдан шеше білуге әзірлейді. Оған оқу үрдісін ұйымдастыру, оқушылардың танымдық іс-әрекетіне басшылық, сарамандық дағдылар мен іскерліктер қалыптастыру, шығармашылық қабілеттер мен ғылыми дүниетанымдық көзқарастарды дамыту жатады .
Химияны оқыту әдістемесі педагогикалық ғылым әрі оқу пәні. Химия -- заттардың бір-біріне өзгеруін зерттейтін ғылым. Демек, химияны оқыту әдістемесі мектептің химия курсындағы осындай заңдылықтарды оқушыларға үйрету жолдарын, түсіндіру тәсілдерін зерттейтін педагогикалық ғылым деп түсінуіміз керек.
Химияны оқыту әдістемесі әрі ғылым, әрі оқу пәні ретінде оқытудың мазмұнын, оқыту әдістерін тәрбие жұмысымен тығыз бірлікте, өзара байланыста зерттейді. Оқытудың заңдылықтарын ашумен қатар, оқытудың мазмұн-мақсатын,оқыту формалары мен құралдарын, оқытушы мен оқушының іс-әрекетін бір-бірінен ажыратпай біртұтас қарастырады. Химияны оқыту әдістемесі мұғалімдердің оқу материалын оқытуы мен оқушылардың химиялық білімді саналы меңгеруін, алған білімдерін іс жүзінде қолдану ерекшеліктерін және дағдыларын дамыту әдістері мен құралдарын айқындап береді. Химияны оқыту әдістемесінің зерттейтін объектісі - сол пәнді оқыту әрекеті. Оқыту, педагогика, дидактика және әдістеме ғылымы тұрғысынан түсінуге болатын күрделі әрекет болып табылады. Педагогикалық тұрғыдан қарастырғанда оқыту дегеніміз - жасѳспірімнің бойына ұжымдық тәжірибені сіңіру. Дидактикалық жағынан алғанда, оқыту білім берудің мазмұнын жасѳспірімге жеткізу ісіндегі сабақ беру мен оқудың бірлігі. Ал әдістемелік тұрғыдан алғанда оқыту - нақтылы оқу пәнінің материалын жасѳспірімге жеткізу ісіндегі сабақ беру мен оқудың бірлігі. Оқыту әрекетіне мұғалім-оқушы, оқушы-оқу пәні, оқушы- оқушы қатысады. Осылардың ішіндегі ең негізгісі - мұғалім мен оқушы қарым-қатынасының бірлігі мен үйлесуі, оқытудың мақсаттары мен міндеттері, мазмұны, ұйымдастыру формалары, құралдары мен әдістері арқылы жүзеге асады. [1]
Пәнді оқыту мақсаты - мұғалімдерді орта мектепте жұмыс істеуге арналған білімі мен іскерлігін арттыру болып табылады. Мектепте химия курсын оқытуда қажетті материал іріктеу, химия білімінің даму логикасы, даму тарихы, теория мен заңдарын тусіндіру, жас ерекшеліктерін ескеру, сатылап оқыту, психология- педагогикалық жағдайларын ескеру сияқты мәселелерін қарастырады. Орта мектептердегі химияның мазмұны мен ұйымдастырылуын, оқу құралдарының құрылымдық ерекшелігін қарастырады. Жалпы орта мектептерінде оқу кабинеттерінің құрал- жабдықтармен жабдықталуы, дидактикалық мүмкіншіліктер мен зертханалық жабдықтардың болуы қажет. Оқыту барысында мұғалімдердің түрлі әдіс-тәсілдерді пайдаланып, пәнге деген қызығушылықты арттыра отырып, тақырыпты меңгерту басты міндет болып табылады.
Органикалық химия - химияның көміртек және оның басқа элементтермен түзілген органикалық қосылыстарын, олардың өзара түрлену заңдылықтарын зерттейтін саласы.Аминқышқылдары - органикалық химияның маңызды бөлімдерінің бірі. Бұл еңбекте химиялық тіл қалыптастыру, амин қышқылдары туралы жалпы түсінік, олардың түрлері, номенклатурасы, гомологтық қатарын оқыту, алыну әдістері, физикалық және химиялық қасиеттері және қолданылуы туралы мейлінше кең мағлұмат беріледі. Аминқышқылдары жайлы толық химиялық ақпарат беру, оқу процесін ұйымдастыру, танымдық әрекетін басқару, сарамандық икемділікті қалыптастырып, шығармашылық қабілетін дамыту,ғылыми көзқарас қалыптастыру мәселелерін қамтиды. Тақырыпты оқыту барысында түрлі әдіс-тәсілдер туралы баяндалады.
Негізгі бөлім
2.1 Амин қышқылдары туралы жалпы түсінік.
Аминқышқылдары деп, молекула құрамында амин топшасы - NH2 және карбонтопшасы - COOH бар органикалық қосылыстарды айтамыз. Оларды карбон қышқылдарының туындылары деп қарастыруға болады, себебі молекула құрамындағы көмірсутек радикалдарындағы сутегі атомын аминтопшасы орнын басқан.
Қышқылдардың аты
Формуласы
Аминсірке
Аминпропион
Аминмай
Аминвалериан
Аминкапрон
Аминэнант
NH2 -- CH2 -- COOH
NH2 -- CH2 -- CH2 -- COOH
NH2 -- CH2 -- CH2 -- CH2 -- COOH
NH2 -- (CH2)4 -- COOH
NH2 -- (CH2)5 -- COOH
NH2 -- (CH2)6 -- COOH
1-кесте.Аминқышқылдарының кейбір өкілдері.
1-сурет. Аминқышқылдарының жалпы құрылымдық формуласы.
Аминқышқылдарының жіктелуі.
Амин қышқылдары құрылысы бойынша үш топқа бөлінеді:
1. Ациклді;
2. Карбоциклді;
3. Гетероциклді.
Ациклді амин қышқылдары карбоксил - СООН және амин −NH2 топтарының санына қарай бөлінеді:
1. Моноаминкарбон қышқылдары: аланин СН3СН(NH2)СООН - барлық ақуыздар құрамына кіреді.
2.Моноаминдикарбон қышқылдары: аспарагин қышқылы НООССН2СН(NH2)СООН - аминянтар қышқылы, ақуыз гидролизі нәтижесінде түзіледі. Табиғатта аспарагин қышқылының амиді кездеседі -
NH2СОСН2СН(NH2)СООН.
3. Диаминмонокарбон қышқылдары: Н2N(СН2)4СН(NH2)СООН - лизин, кейбір балық уылдырығының құрамында кездеседі, күшті негіз, ауыстырылмайтын амин қышқылдарына жатады. Оны синтетикалық жолмен капролактамнан және биохимиялық әдіспен алады.
Аминқышқылдары
Алмасатын - адам организмінде синтезделеді.
Алмаспайтын - адамның және жануарлардың ағзаларында түзілмейтін аминқышқылдары.
Аланин
Аргинин
Аспарагин
Аспарагин қышқылы
Глицин (гликокол)
Серин
Тирозин
Цистин
Валин
Гистидин
Изолейцин
Лейцин
Лизин
Метионин
Треонин
Триптофан
Фенилаланин
2-кесте. Аминқышқылдарының түрлері.
Табиғи амин қышқылдарын сипаттаушы қасиеттердің бірі- олардың меншікті айналуы. Олардың барлығында да асимметриялы көміртек атомы болады және табиғатта α- изомерлер түрінде кездеседі. Кейбір маңызды амин қышқылдарының құрамында басқа(OH, SH және басқа) функционалды топтар да болады. Құрамында әртүрлі функционалды топтары болғандықтан, аминқышқылдары гетерофункционалды қосылыстарға жатады. Аминқышқылдары табиғатта көп таралған қосылыстар. Олар ақуыздардың, пептидтердің және т.б. физиологиялық белсенді қосылыстардың құрамына кіреді және бос күйінде де кездеседі. Ақуыз молекуласын аминқышқылдарының қалдықтарынан тұрады, оған 20 шақты α- аминқышқылдары қатысады. Олардың басым көпшілігі алмаспайтын аминқышқылдары болып келеді және ол 4- кестеде көрсетілген.Олар организмде синтезделмейді немесе өте аз мөлшерде синтезделеді, сондықтан олардың организмге қажеттілігі тек қана тағаммен қамтамасыз етіледі. . Тірі организмде ақуыздың маңызы өте зор, сондай-ақ оның құрамындағы аминқышқылдары да маңызды рөл атқарады.
Құрылысы
Атауы
NH2 -- CH2 -- COOH
Аминсірке қышқылы
(глицин)
CH2 -- CH2 -- COOH
ǀ
NH2
α-аминпропион қышқылы
(аланин)
HO -- CH2 -- CH -- COOH
ǀ
NH2
α-амин- β-гидроксипропион қышқылы (серин)
HS -- CH2 -- CH -- COOH*
ǀ
NH2
α-амин - β-тиопропион қышқылы (цистеин)
CH2 -- S -- CH2 -- CH2 -- CH -- COOH*
ǀ
NH2
α-амин - γ -тиометилмай қышқылы
(метионин)
CH2 -- CH2 -- CH -- COOH*
ǀ ǀ
OH NH2
α-амин - γ -оксимай қышқылы
(треонин)
HOOC -- CH2 -- CH -- COOH*
ǀ
NH2
α-аминянтарь қышқылы (аспарагин)
CH3 -- CH -- CH -- COOH*
ǀ ǀ
CH3 NH2
α-амин - изовалериан қышқылы (валин)
C6H5 -- CH2 -- CH -- COOH*
ǀ
NH2
α-амин - β- фенилпропион қышқылы (фенилаланин)
CH3 -- CH -- CH2 -- CH -- COOH*
ǀ ǀ
CH3 NH2
α-амин - γ - метилвалериан қышқылы (лейцин)
CH2 -- (CH2)3 -- CH2 -- CH -- COOH*
ǀ ǀ
NH2 NH2
α, ε- диаминкапрон қышқылы
(лизин)
* Алмаспайтын аминқышқылдары
3-кесте. Белоктардың құрамында кездесетін α-аминқышқылдары.
Номенклатура және изомерия.
Тарихи номенклатура бойынша аминқышқылдарын сәйкес карбон қышқылдарының атына амин деген сөзді қосып айтамыз.
Рационалды номенклатура бойынша амин топшасының орнын грек алфавитінің әріптерімен көрсетіледі, карбоксил топшасына жақын орналасқан көміртегі атомынан басталады. Аминқышқылдарына жай (тривиалды) атау да тән ( trivial - француз сөзі - жай, кәдімгі). Мұндай атаулар сол өнімнің қасиетіне және оның ең алғашқы атына байланысты.
α β α β α
CH2 -- COOH СН3 -- CH -- СООН СН2 -- CH2 -- СООН
NH2 NH2 NH2
аминсірке α - аминопропион β - аминпропион
қышқылы қышқылы қышқылы
глицин (гликогол) α- аланин β - аланин
Жүйелі (халықаралық) номенклатура бойынша аминқышқылдарын құрамындағы карбон қышқылдарының атына сәйкес амин жұрнағын қосып атаймыз. Амин топшасының орналасуы цифрмен көрсетііледі. Көміртегі атомын нөмірлеуді, карбоксил топшасында орналасқан атомнан бастаймыз:
4 3 2 1 4 3 2 1
CH3 -- CH2 -- CH -- COOH CH3 -- CH - CH2 -- COOH
NH2 NH2
2- аминобутан 3- аминобутан
қышқылы қышқылы
NH2
3 2 1 3 2 1
CH3 -- C -- COOH CH2 -- CH -- COOH
CH3 NH2 CH3
2-амин 2- метил 3- амин 2 - метил
қышқылы қышқылы
Аминқышқылдарына мынадай екі изомерия түрі бар: 1) көміртегі қаңқасы және 2) аминтошасының орналасуы бойынша. [2]
Аминқышқылдарының изомериясы көміртектік қаңқаның изомериясына және амин тобының орналасуына байланысты болады. Амин тобының орны грек алфавитінің әріптерімен белгіленеді.[3]
Г
О
М
О
Л
О
Г
Т
NH2 -- CH2 -- COOH
Амин сірке қышқылы
(Глицин)
CH3 -- CH -- COOH
NH2
2-аминпропион қышқылы
α- аминпропион қышқылы
NH2 -CH2- CH2-COOH
3-аминпропион
қышқылы
β- аминпропион қышқылы
А
Р
CH3-CH2- CH-COOH
NH2
2-аминмай қышқылы
2-аминбутан қышқылы
α- аминмай қышқылы
CH3-CH- CH2-COOH
NH2
3-аминмай қышқылы
3-аминбутан қышқылы
β- аминмай қышқылы
CH3
CH3-C- COOH
NH2
2- амин 2- метил
пропион
қышқылы
И З О М Е Р Л Е Р
4-кесте. Аминқышқылдарының кейбір өкілдерінің изомерлері.
Аминқышқылдарының алыну жолдары.
Табиғи белоктарда кездесетін амин қышқылдары, оларды сумен гидролиздегенле қоспа түрінде түзіледі. Бұл қоспадан арнаулы өңдеу жолдарымен таза түрінде көптеген амин қышқылдарын алуға болады. Мұнымен қатар аминқышқылдарын алудың синтетикалық тәсілдері лабораторияда немесе өнеркәсіпте кейбір аминқышқылдарын алу үшін қолданылуда. Алифатты амин қышқылдарын алу үшін негізінен әрбір табиғи амин қышқылдарының ерекшеліктеріне ыңғайластырылған бірнеше тәсілдер қолданылады.
1. α- амин қышқылдарын алу
Хлор алмасқан қышқылдарға аммиакпен әсер етіп:
NH3 + СlСН2СООН -- НСl +NH2СН2СООН
Альдегидтерге аммиак және циан қышқылымен әрекет етіп (Штрекер реакциясы):
2.β- амин қышқылдарын алу
Қанықпаған қышқылдарға аммиак қосып, катализатор қатысында
Малон қышқылынан алу (В.М. Родионов реакциясы):[5]
СН3СНО + СН2(СООН)2 + NH3 -- СН3СНNH2CН2 СOOH + Н2О + СО2
3.α-галогенді карбон қышқылдарын аминдеу. Бұл тәсілдің қарапайым түрі галогенді карбон қышқылдарына аммиакпен әсер ету:
СН2 - СООН + NH3 CH2 - CОOН + NН4Сl
Cl NH2
хлорсірке қышқылы аминсірке қышқылы (глицин)
Бірақ, бұл реакцияда аммиакты галогеналкилдермен алкилдеу процесіндегі кемшіліктердің бәрі де болады. Олардың маңыздыларының бірі - реакцияның, азот атомында екі немесе үш органикалық қалдықтар болатын заттар түзілуі нәтижесінде, онан әрі жүру. Сондықтан көпшілік жағдайда аммиак емес, калий фталимиді қолданылады.Фталимидті алкилдеу өнімін гидролиздегенде амин қышқылдарын алады.
CO CO CH3
N - K +CH3 - CH - COOC2H5-- N - CH + KBr
CO Br CO COOC2H5
Калий фталимиді α- бром пропион
қышқылының эфирі
Фталимидті алкилдеу өнімін гидролиздегенде амин қышқылдарын алады.
COOH
CO CH3
N - CH + H2O -- NH2 -- CH -- COOH + + C2H5OH
CO COOC2H5 CH3 COOH
α-аланин
α- бромкарбон қышқылдарының эфирлері тікелей карбон қышқылдарынан оңай алынатындықтан, бұл синтез өте кең таралған.
Амин тобы α- жағдайда болатын карбон қышқылдарын кетоқышқылдардың азотты туындыларын тотықсыздандыру арқылы алуға болады:
[H]
CH3 - C - COOH + NH2OH -- CH3C - COOH -- CH3 - CH - COOH
ǁ ǀ ǀ
O NOH NH2
Пирожүзім пирожүзім аланин
қышқылы қышқылының оксимі
Ароматты қатардың амин қышқылдарын ароматты қышқылдар мен аминдерді алудың дағдылы тәсілдерін пайдалану арқылы алады. Мысалы, маңызды ароматты амин қышқылдардың бірі - антранил қышқылын - фталамидтен алуға болады. Фталимид гидролизге ұшырап фталимид қышқылы түзіледі.
COOH COOH
+ NaOCl -- + NaCl + CO2
CONH2 NH2
Фталимид антранил қышқылы
қышқылы
2.2 Амин қышқылдарының физикалық. химиялық қасиеттері.
Амин қышқылдары - түссіз, кристалды заттар, жоғары температурада балқып, ыдырайды, суда жақсы ериді, ал спиртте нашар және эфирде тіпті ерімейді. Көпшілік амин қышқылдарына тәттілік дәм, кейбіреулерінің иісі жағымсыз, ал кейбіреулерінің иісі ащы. Ерітіндінің қышқылдығына байланысты, молекула құрамында қатарымен қышқылдық және негіздік топтар болғандықтан, еріген амин қышқылының нақтылы формуласы өзгереді. Осыған байланысты кез келген амин қышқылы сілтілі ерітіндіде COO- тобы бар тұзға, ал қышқылды ерітіндіде NH3 тобы бар басқа тұзға айналады. Мысалы, қарапайым алифатты амин қышқылы - амин сірке қышқылы, тривиалды атау бойынша глицин немесе гликокол NH2- CH2-COOH төмендегіше өзгереді.
NH3- CH2-COOH -- NH2- CH2-COO-
Қышқыл ерітіндіде сілтілі ерітіндіде
Амин қышқылдарының толық диполярлы ионға айналу кезіндегі ерітіндінің pH мөлшерін изоэлектрлі нүкте деп атайды. Бұл мөлшердің амин қышқылдары химиясында маңызы күшті, өйткені, белоктар құрамына кіретін қышқылдарды сипаттаушы қасиеттердің бірі болып табылады.
Жасанды амин қышқылдарының арасында жалпы формуласы NH2- (CH2)n-COOH болып келетін амин қышқылдарының маңызы күшті. [4]
Химиялық қасиеттері.
Аминқышқылдарының құрылысына қарастырсақ, молекула құрамына бір мезгілде екі функционалды топтардың бар екендігі анықталды және олардың қасиеттері бір-біріне қарама- қарсы: карбоксил топшасы - қышқылдық қасиет көрсетсе, ал аминтопшасы - негіздік қасиет көрсетеді. Амин қышқылдары - амфотерлі органикалық қосылыстар.
Аминқышқылдарының құрамындағы осы жоғарыда аталған топшалардың арақатынасына байланысты индикаторларға әсерлі әр түрлі .Егер аминқышқылдарының құрамында осы екі топшалардың (-COOH және NH2 )сандарды бірдей болса, орта- бейтарап. Егер аминқышқылдарының құрамында карбоксил топшасы көп болса- қышқылдық, ал амин топшасының саны көп болса- негіздік көрсетеді.
1.Негіздермен әрекеттесуі. Аминқышқылдары қышқылдық қасиет көрсете отырып әрекеттеседі. Нәтижесінде тұз және су түзіледі:
NH2- CH2-COOH + NaOH -- NH2- CH2- COONa + H2O
глицинді натрий тұзы,
α-аминсірке қышқылының
натрий тұзы
2. Қышқылдармен әрекеттесуі. Аминқышқылдары негіздік қасиет көрсете отырып, қышқылдармен әрекеттесіп тұз түзеді.
+
NH2- CH2-COOH + HCl -- [NH3- CH2-COOH] Cl-
глицин хлорлы тұзы
Аминқышқылдарының судағы ерітіндісі тұз қышқылымен әрекеттесіп, тұз және су түзеді.
3. Спирттермен әрекеттесуі. Аминқышқылдары спирттермен әрекеттесіп күрделі эфирлер түзеді.
NH2- CH2-COOH + C2H5OH-- NH2- CH2-COOC2H5 + H2O
4. Аминқышқылдарының өзара әрекеттесуі.Бейорганикалық амфотерлі қосылыстармен салыстырғанда аминқышқылдарының амфотерлі қасиеттерінің кейбір айырмашылықтары бар. Аминқышқылдарының құрамындағы карбоксил және амин топшаларының болуына байланысты, аминқышқылдары өзара әрекеттеседі.
O H O H
ǁ ǀ ǁ ǀ
NH2- CH2-C + H - N- CH2- COOH -- NH2- CH2-C - N- CH2 - COOH + H2O
ǀ
OH
O H
ǀ ǀ
- C - N-топшаны пептидтік немесе амидтік деп, ал көміртегі мен азот атомдарының арасындағы байланысты пептидтік байланыс деп атаймыз.
2-сурет.Пептидті байланыстардың түзілуі.
Екі аминқышқылы өзара әрекеттескенде түзілген қосылысты дипептидтік деп атаймыз. Дипептидтердің құрамында карбоксил және аминтопшасы болғандықтан, аминқышқылдарының келесі молекуласымен әрекеттесіп үшпептидтер түзеді және әрі қарай осылай әрекеттесу нәтижесінде полипептидтер түзеді.
6. Жану реакциясы:
4NH2- CH2-COOH + 13O2 -- 2N2 +8CO2 + 10H2O
7. Гидролиз:
NH2- CH2-COOH + H2O ⇆ +NH3CH2COOH + OH-
NH2- CH2-COOH + H2O ⇆ NH2CH2COO- + H3O+
(NH2- CH2-COOH ⇆ NH2- CH2-COO- + H+)
2.3 Амин қышқылдарының адам ағзасындағы рөлі, қолданылуы.
Аминқышқылдары - нәруыздар маномері. Нәруыздар құрамында жүздеген тіпті одан да көп аминқышқылдар бар. Мысалы, ересек адам гемоглобинінің құрамында аминқышқылдарыдың 574 қалдықтары бар. Сондықтан амин қышқылдарын нәруыз маномері құрылыс материалы негізі деп айта аламын. Себебі нәруыз биосинтезіне аминқышқылдар қажет. Аминқышқылдардың ағзада кездесетін сиқырлы 20- түрі қатысады.Биосинтез үдерісі үшін аминқышқылдартоптамасынан басқа АТФ энергиясы , сондай-ақ ферменттер қажет. Яғни аминқышқылдар қосылыс үдерісінің өзі бірталай ферменттердің қатысуын қажет етеді. Нәруыз белсенді қызмет атқару ең маңыздысы амин қышқылдарды тұқым қуалау аппараттарына сәйкес белгілі тәртіпке қосып алу. Аминқышқылдардың белгілі түрлерінің қажетті реттілікте жайғасу үшін оларды т- ДНҚ рибосомаға жеткізеді. т-РНҚ ДНҚ көшірмесі триплеті ААА- болса рибосомадағы а- РНҚ осы триплетке коден бола алатын УУУ - молекуласымен пролин аминқышқылын рибосомалы - РНҚ тізбегінен тігеді, нәтижесінде рибосома өзінің қызмет атқаратын орталығында т- РНҚ РНҚ - ның екі - екіден молекуласын ұстап қалып аминқышқылдарды өзара қосуға мүмкіндік береді.Рибосома соңында аминқышқылға су молекуласын қосып нәруыз немесе пептид тізбегін босатып шығарады. Бұл рибосомада амин қышқылдары қосылуы нәтижесінде түзілген нәруыз ағзада шаш, тыпнақ өсуіне т.б қоректік зат ретінде қызмет атқарады. Қорыта айтқанда, ағзадағы құрылыс материалы болып табылатын нәруыз , қорғаныш қызметін атқаратын нәруыз , қор жинаушы , тасымалдаушы, рецепторлық, реттеуші қызмет атқаратын нәруыз синтезі аминқышқылдардың қосылуы нәтижесінде ғана түзіледі. Осы үдерістердің барлығынан амин қышқылдарының адам ағзасындағы рөлі маңызды екенін байқауға болады. Аминқышқылдары және олардың организмдегі рөлі
Молекула органикалық қосылыстардың маңызды тобын құрайды, мысалы карбон және диарбон қышқылдары, аминокарбон қышқылдары немесе бір немесе бірнеше аминқышқылдары бар қарапайым аминқышқылдары.
Аминқышқылдары - бұл ақуыздарды құрайтын құрылымдық бөлімдер, химиялық блоктар немесе құрылыс блоктары. Амин қышқылдарының құрамында 16% азот бар, бұл көмірсулар мен майлар арасындағы негізгі химиялық айырмашылық, керісінше қайталама қоректік заттар болып табылады. Аминқышқылдарының ағзадағы маңызы белоктардың өмірдің барлық процестеріндегі маңызды рөлімен анықталады. Ең ірі жануарлардан бастап ең кіші микробтарға дейін ағзаларда ақуыздар болады. Белоктардың әртүрлі формалары тірі организмде болатын барлық процестерге қатысады. Адам ағзасында ақуыздар бұлшықеттерді, сіңірлерді, барлық мүшелерді, сонымен қатар шаш пен тырнақты құрайды; Ақуыздар сонымен қатар организмдегі барлық процестерді жеделдететін және реттейтін ферменттер мен гормондар болып табылады.
Денеде ақуыздың жетіспеушілігі су балансының бұзылуына әкеледі, бұл рак ауруына әкеледі. Денедегі әрбір ақуыз ерекше және нақты мақсат үшін өмір сүреді. Ақуыздар бір-бірін алмастырмайды. Олар ағзада тағамдық белоктардың ыдырауы кезінде түзілетін аминқышқылдарынан синтезделеді. Бұдан біз барлық ақуыздар емес, аминқышқылдары диетадағы құнды элементтер екенін түсінеміз. Нейротрансмиттерлер - бұл жүйке импульстарын бір жасушадан екінші клеткаға жеткізетін химиялық заттар. Осыдан біз кейбір амин қышқылдары мидың қалыпты жұмыс істеуі үшін қажет екенін түсінеміз. Амин қышқылдары витаминдер мен минералдардың дұрыс жұмыс істеуіне әсер етеді. Кейбір амин қышқылдары бұлшық еттерге тікелей қуат береді.
α-аминқышқылдары табиғи заттардан және синтетикадан алынады. Қышқыл қатысуымен сульфондық ерітінділерде белоктардың гидролизі кезінде α-аминқышқылдарының қоспасы түзіледі. Бұл қосылыстардан ерекше α-аминқышқылдарын әртүрлі жолдармен алуға болады. Ақуыздардан алынған барлық α-аминқышқылдары (аминқышқылдарынан басқа) белсенді. Аминқышқылдарын синтездеуге арналған бастапқы материалдар α-біртекті карбон қышқылдары, альдегидтер, сутегі галогендері.
Ол аминқышқылдарын аммиакпен, α-, β-қанықпаған көмір қышқылымен біріктіру арқылы алынады. 1926 жылы В.М. Радион бұл реакция үшін ыңғайлы әдісті тапты, ол қанықпаған қышқылдарды өндіруді аммиак қосумен біріктірді.
Қолданылуы. Тірі организмде белок синтезінде аминқышқылдарының маңызы зор, организм аминқышқылдарын азықтан алынады. Кейбір аминқышқылдары медицинада қолданылады.Адам қатты әлсірегенде аминқышқылдарын дәрі ретінде тағайындайды. Аминқышқылдарының біразын жеке ауруларды емдеу үшін қолданылады. Мысалы, метионин мен гистидинді бауырдың ауруларын емдеуге, глутамин қышқылын - жүйке ауруларын емдеуге, глицинді- көз ауруларын емдеуге, глицинді жүйке шаршағанда және адамның ойлау қабілетін арттыру үшін қолданылады. Кейбір аминқышқылдарын ауыл шаруашылығында малдың өсуін тездету үшін үстеме қорек ретінде пайдаланылады. Тармақталмаған аминқышқылдарын синтездік талшықтар, мысалы, 6-амингексан қышқылын капрон талшығын алуда пайдаланылады.
Табиғатта аминқышқылдардың 150-ден астам түрі бар. Олардың 20-сына жуығы ақуыздар түзілісінде аса маңызды қызмет атқаратын мономер блок-топшалар. Аминқышқылдардың ақуыз құрамына енгізілуі тәртібін тектік код есептейді. Аминқышқылдары негізгі қызметі: барлық ағзалардың зат алмасу процесіне қатысып, гормондар витаминдер мидиаторлар пуринді және пиримидинді азоттық негіздердің алқолоидтердің т. б. гормондар биосинтезінің негізгі қосылыстарын түзу болып табылады. Адам мен барлық жануарлар аминқышқышқылдарын өздері түзіле алмағандықтан оларды дайын түрінде азықтан алып отырады. Қазіргі кезде адам және жануарлардың тамағына косылатын аминқышқылдары биотехнологиялық синтездеу әдісімен игеріледі. Сонымен қатар олар өнеркәсіптік полиамидтер - бояулар мен дәрі-дәрмек шығаруда да үнемі пайдаланылатын өнім.Амин қышқылдары барлық тірі организмдерде жүретін гормондардың, витаминдердің, медиаторлардың, пурин және пиримидин негіздерінің, алкалоидтардың алмасуына қатысады, жануарлар мен өсімдіктер организмдерінің барлық ақуыздарының мономерлері рөлін атқарады. Жасушалардағы протеиндер биосинтезіндегі аминқышқылдарының ақуыздағы орындарын генетикалық код анықтайды. Микроорганизмдер мен өсімдік организмдерінің көпшілігінде, оларға қажет амин қышқылдарының барлығы түгелімен, аталған организмдерде түзіледі, ал адам мен жануарлар организмдерінде алмаспайтын амин қышқылдары түзілмейді, олар тек дайын түрінде ғана тамақ пен азықтың құрамымен организмге келеді. Адам организмі қажетті аминқышқылдарының жартысынан астамын өздігінен синтездей алады. Ал сегіз аминқышқылын адам организмі синтездей алмайды. Олар ауыстырылмайтын аминқышқылдары деп аталады. Организмде синтезделмейтін аминқышқылдарын адам қоректік заттармен қабылдауы керек. Барлық аминқышқылдары мал етінің құрамында болатындықтан, ет аминқышқылдарының негізгі көзі болып саналады. Ал әр өсімдіктің құрамында өзіне тән жеке аминқышқылдары болады. Аминқышқылдары медицинада дәрі-дәрмек алуда пайдаланылады.
2.4 Тақырыпты оқытудағы интерактивті әдіс-тәсілдерді қолдану.
Химиялық білім беру процесінде тек оқу-тәрбие міндеттері ғана емес, сонымен бірге оқушылардың психофизикалық, интеллектуалдық және рухани дамуының міндеттері, сонымен қатар, зейін, қиял, есте сақтау, ойлау, сөйлеу, ерік-жігер, эмоциялар, қажеттіліктер, мотивтер және т.б. шешіледі. Оқыту әдісі дегеніміз белгілі бір пәнді немесе тақырыпты меңгерту үшін қолданылатын тәсілдер мен құралдар жиынтығы. Жалпы мақсаты тақырыпты түсіндіру, меңгертуде түрлі әдістерді қолдану, ғылыми көзқарас қалыптастыру, білім, біліктерін арттыру, адамгершілік көзқарасын қалыптастыру,яғни, тәрбиелеу болып табылады.
Химиялық білім беру процесінде зейін, қиял, есте сақтау, ойлау және сөйлеу қабілеттері кіретін бастапқы қабілеттер негізінде қайталама қабілеттер қалыптасатындығын есте сақтау керек. Егер химия пәнінің мұғалімі шәкірттерінің осы және басқа қабілеттерін дамыту мәселелерін жүйелі және мақсатты түрде шешетін болса, химиялық білім беру кезіндегі орта қабілеттер айтарлықтай өзгеруі мүмкін. Қабілеттерін дамыту үшін оқушыларды үнемі өзгертіп отыратын әр түрлі қызмет түрлеріне үнемі қосу керек. Бұған теориялық және практикалық жұмыстың оңтайлы үйлесуі арқылы қол жеткізуге болады. Оқыту әдістері мұғалімдерді іскерлікке, ізденуге үйретеді, ой- өрісін дамытады және оқушыларға әдіс-тәсіл қолдануда, тапсырма беруде олардың жас ерекшеліктерін ескеруі талап етіледі. Теориялық жұмыс қиял мен логикалық ойлауды дамытады, ал практикалық жұмыс визуалды тиімді және практикалық ойлауды дамытады. Әр түрлі іс-әрекет формаларына қатысу оқушыларға әртүрлі білім алуға, күрделі дағдылардың бөлігі болып табылатын көптеген дағдылар мен ақыл-ой әрекеттерін дамытуға, жетілдіруге мүмкіндік береді.
Зейінді дамыту әдістері. Назар аудару - психологиялық шоғырлану жағдайы, кез-келген объектіге көңіл бөлу. Химия пәнінің мұғалімі оқушылардың химиялық объектілерге заттар, химиялық реакциялар және т.б. психологиялық бағыттылығына қол жеткізу үшін маңызды. Химияны оқу процесінде оқушылардың назарын ойдағыдай дамыту үшін келесі әдістер мен әдістерді қолдану қажет. Мұнда бірнеше мысалдар келтірілген.
1. Кез-келген білім беру жағдайындағы мұғалім оқушыларға барлық типтік, мінезді, ақылға жауап беретін сұраққа назар аударуды үйретуі керек: берілген химиялық объектінің ерекшелігі неде химиялық элемент, зат, химиялық реакция, химиялық технология, химиялық өндіріс ? Осы химиялық объектінің сіз бұрыннан таныс заттардан қандай айырмашылығы бар?Осындай маңызды сұрақтарға жауап іздеп, сұрақ қою барысында нақтылығына мән беруге баулу керек.
2. Химиялық реакциялар мен процестерді зерделеу барысында мұғалім оқушыларды ағымынан бастап өзгерген барлық заттарды байқауды үнемі үйретуі керек агрессия күйі, заттардың түсі, заттардың еруі, жауын-шашын, газ, жылу, жарық, иістер және т.б.
3. Химиялық мәтіндерді оқыған кезде мұғалім оқушыларға мәтінді мүмкіндігінше көп түсінуге, оқығанның мағынасын тез түсінуге, қабылдауға үйретуі керек.
4. Оқушыларға бірден назар аударуға, әсіресе ауысу және шоғырлану сияқты қасиеттердің дамуына әкелетін бірнеше нәрсені жасауға үйрету. Психологтар студенттердің назарын айналасында болып жатқан нәрселерге өз сезімдерінен аудару пайдалы деп санайды.Оқушылардың назарын аудара біліп, маңызды нәрселерді ұғындыру жұмыстарын жүргізу қажет.
5. Химия пәнінің мұғалімі зейіннің шоғырлануы мен таралуын дамытуға машықтанады. Мысалы, химиялық тәжірибелер жүргізу кезінде оқушыларды барлық құралдарды құрылғы, реактивтер, материалдар, керек-жарақтар және т.б. көруге болатындай етіп бөлуге және сол уақытта зейінін реакциялық түтікке аударуға керек
Қиялды дамыту әдістері. Қиял дегеніміз - жоқ немесе мүлде жоқ затты бейнелеу, оны есінде сақтап, оны ақылмен басқара білу. Сондықтан химияны зерттеудегі қиялды қалыптастырудың негізгі әдісі - бұл жоқ химиялық объектіні немесе мүлде жоқ, виртуалды химиялық объектіні бейнелі түрде бейнелеу, оны есте сақтап, оны ақыл-оймен басқару әдісі болып табылады. Мұнда бірнеше мысалдар келтірілген.
1. Химия пәнінің мұғалімі оқушыларға мүмкіндігінше олар көрген химиялық объектіні елестетуге және оны жадында сурет ретінде бекітуге көмектесуі қажет.
2. Химиялық білім беру процесінде химия пәнінің мұғалімі оқушыларға химиялық заттарды немесе олар туралы ақпаратты сызбалар, белгілер, диаграммалар, символдар түрінде бейнелеуді, сәйкес суреттерге мүмкіндігінше шығармашылық қиялын келтіруді бейімдеу керек.
3. Химия пәнінің мұғалімі оқушыларға химияны оқытуда қолданылатын үш өлшемді модельдер мен модельдерді әртүрлі проекцияларда бейнелеуді үйрете алады немесе оларды химиялық нысанды, мысалы, химиялық құрылғыны түпнұсқада бейнелеуге үйрете алады. Қиялды құру үшін химиялық композицияларды, кейбір химиялық объектілерді жобалау мен модельдеуді қолдану қажет.
4. Елестету қабілетін дамытуға химиялық шыны ыдыс, химиялық эксперимент сияқты химиялық нысандарды бейнелеу әдістері көмектеседі, олар қай жерде емес, жақын жерде көрінеді.
5. Сенсорлық. Сенсорлық қиялдың дамуына оны дамытуға бағытталған бірқатар әдістер көмектеседі. Белгілі бір заттардың иісіне немесе дәміне тестілеуден кейін мектепте рұқсат етіледі, иісті немесе дәмді еске түсіріп, елестетіңіз. Химиялық тәжірибеден кейін оқушыларды химиялық эксперимент кезінде жасаған қимыл-қозғалыстарды, қимылдарды елестетіп, ақыл-оймен ойнатуға шақыру керек.
Есте сақтау қабілеттерін дамыту әдістері. Жад - адамның әртүрлі ақпаратты жаттау, сақтау, молайту және өңдеу процестерінен тұрады. Сондықтан химиялық білім беру процесінде есте сақтауды дамыту оқушылардың химиялық және басқа ақпараттарды есте сақтау, сақтау, көбейту және өңдеу әдістерін жүзеге асыруды талап етеді. Мұнда бірнеше мысалдар келтірілген.
1. Жазбасыз жаттау. Оқушыларды әр түрлі ақпаратты фактілерді, әлемнің әйгілі химиктерінің есімдері, жаңа химиялық терминдер, атаулар және т.б. жазбаларға жазбастан ауызша жаттауға үйрету.
2. Ақпаратты қайталау арқылы есте сақтау. Оқушыларды химиялық ақпараттарды түйсіктердің көмегімен бірден есте сақтауға және оны үнемі қайталай отырып есте сақтауға көндіріңіз.
3. Мнемоникалық (mnemonikon - жаттау өнері деген сөзден) жаттау - бұл жаттауды жеңілдететін әртүрлі әдістер жүйесіне негізделген әдіс болып келеді. Бұл әдіс жасанды бірлестіктер құру арқылы жатталған оқу материалдарының көлемін ұлғайтуға әкеледі. Ең танымал әдіснамалық әдістердің бірі - бұл жатталған химиялық объект пен нақты белгілер, әріптер, графикалық немесе сызбалық суреттер арасындағы байланыс орнату. Сонымен, тотығу реакцияларының мәнін зерттегенде химия мұғалімдері әріптерді мнемоникалық ретінде қолданады.
4. Мағыналы есте сақтау - мағыналы қабылдауға, бейнелі бейнелеуге және белгілі химиялық фактілермен, ұғымдармен және теориялық принциптермен байланыстыруға негізделген есте сақтау әдіс.
5. Эмоционалды есте сақтау дегеніміз - оқушылардың эмоционалды реакциясын тудыруы мүмкін қызықты және ерекше химиялық оқу материалына негізделген әдісі.
Химиялық білім беру процесінде практикалық ойлаудың дамуы оқушылардың көбіне практикалық есептерді шешумен байланысты, сонымен бірге теориялық ойлаудың логикалық операцияларын қажет етеді. Практикалық ойлаудың мәні білім беру жағдайларында оқушылардың нақты химиялық заттармен немесе олардың алмастырғыштарымен байланысты практикалық іс-әрекеттері химиялық объектілердің ұғымдары мен кескіндерімен интеллектуалдық, ақыл-ой операцияларының басым болуында. Оқушыларды практикалық ойлауды дамыту химиялық эксперимент, химиялық объектілерді модельдеу, химиялық құрылғылардың құрылысында, олардың практикалық іс-әрекеті процесінде субъектілік және пәнаралық сипатта болады.
Мұғалімдер сабақты Білім және Ғылым министрлігі бекіткен мемлекеттік стандартқа сай жүргізеді. Сабақты әдістермен, ойын немесе жарыс түрінде, жекелей немесе топпен жұмыс арқылы қызықтыра сабақ жүргізу мұғалімнің білімі, біліктілігіне, кәсіби шеберлігіне тікелей байланысты. Тоқтала кетсек, жекелей оқыту барысында оқушылардың мен деген түсінігі қалыптасып, өз білімін көрсетеді және жеке бағаланады. Бірақ бұл әдісте оқушылар көп болса, барлығынан сабақ сұрап, бағалап үлгермейді. Ал топтық жұмыс жүргізуде тапсырманы топпен орындайды, пікір алмасады, қоғаммен араласуға, белсенділікке, ұйымшылдыққа, шығармашылыққа үйретеді және барлық оқушыларды бір сабақта бағалай алады.
Аминқышқылдарын оқытуға тоқталсақ, оқушыларға теориялық және практикалық білімдерін қалыптастыру, ой- өрісін дамыту, ойын және әдіс- тәсілдерді пайдалана отырып,пәнге қызығушылығын арттыру ,жаңа технологияны қолдану, жаңартылған бағдарламаға сай сабақ өту. Аминқышқылдарын оқыту барысында аминқышқылдары туралы ғылыми теориядан ауытқымай, оны түсіндіру барысында түрлі әдістермен жүйелеп оқытады. Толығырақ айтсақ, аминқышқылдары қандай қосылыс екеніне анықтама беріп, ондағы функционалды топтарды, құрылымдық формуласын суретпен немесе схемамен сызып көрсету. Тақырыпты оқыту барысында тек лекция жүзінде ғана түсіндіріп қоймай көрнекіліктерді пайдалану керек,себебі, оқушылар теорияны есітіп қана қоймай, суретпен,басқа да көрнекіліктермен тез есте қалады және түсінуі оңай болады. Олардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, түсінікті етіп көрсету,ескеретін жайт теория бұрмаланып айтылмауы керек. Мысалы, аминқышқылдарын структурасын пластилин мен сіріңкені пайдалана отырып,макетін жасап көрсетуге болады.
Оқушылар оны есінде сақтайды және пәнге деген қызығушылықтарын арттыруға болады. Әрі қарай аминқышқылдарының гомологтық қатары,изомериясы номенклатурасын түсіндіріп, физикалық қасиеттерін де көрнекілік әдіспен аминқышқылдары өкілдерін көрсету керек. Мектеп жағдайында аминқышқылдары бар болса тіптен жақсы, ал егер жоқ болған жағдайда суреттермен көрсету қажет. Теориялық білімді бере отырып, амынқышқылдарының түссіз, кристалды зат екендігіне көз жеткізеді. Ал химиялық қасиетін түсіндіруде, реакцияларды жазуды үйрету, олардың қалай байланысатынын көрсету және олардың суда ерігіштігін, амфотерлік қасиет көрсетуін тәжірибе жүзінде көрсету. Бастысы тәжірибені техника қауіпсіздігін сақтай отырып жасау керек. Жұмысты жасау кезінде оқушылардың теориялық тұрғыдан білетіндігін байқау керек. Сабақта теория мен тәжірибелік жұмыстардың сабақтаса өткізілгені дұрыс. Тәжірибелік жұмыстардан оқушылардың теориялық білімін нақтылаумен қатар, ой-өрісін кеңейтеді, дүниетанымын дамытады. Аминқышқылдарының қолданылуында олардың адам ағзасында, азық- түліктерде болатынын,сондай - ақ олардың медицинада дәрі- дәмек алуда, мал және құс шаруашылығында, өндірісте қолданылуын мысал келтіре отырып, қай түрлері пайдаланылатынын жіктеп түсіндіру тиімді. Табиғатта, тұрмыста қолданылуын біліп, білім қорлары кеңейеді. Жалпы оқытудың нәтижесі оқушыларға политехникалық білім беру, теорияны нақтылау, кітаппен жұмыс жасауға үйрету, білім, біліктерін арттыру, шығармашылыққа баулу күтіледі. Сабақ жаңа технологияны, оқушыларды сыни тұрғыдан ойлауға бағытталған интербелсенді әдістер,көрнекіліктер көмегімен өтіледі. Қазіргі стандартқа сай сабақтар дәстүрлі сабақтардан ерекшелігі де сол. Оқушылардың интеллектісін ашатын, ой өрісін дамытатын, дүниетанымын кеңейтетін, адамгершілікке, ізденімпаздыққа,белсенділікке төрбиелейтін әдістер қолданылады. Мұғалім сабақ өту барысында ынталандыру жұмыстарында қатар алып жүруі керек. Ынталандыру - ол оқушыларды мақтап отыру немесе жазалау, бұл оқушыларды алға ұмтылуға көмегін тигізеді. Ақпараттық технологияны міндетті түрде пайдалану керек. Ол баланы жаңашылдыққа бағыттайды,ой өрісін дамытып, қызығушылығын арттырады. Сабақты түсіндіру барысында интерактивті тақта көмегімен, аминқышқылдары туралы мәліметтерді қысқа, тиянақты түрде сызбанұсқа, кесте түрінде көрсеткен дұрыс. Инновациялық әдістердің ішіндегі ең маңызды әдіс - интерактивті оқыту әдісі. Бұл әдісте негізгі қағида - педагогикалық қарым-қатынас пен қарым-қатынас диалогі арқылы жеке тұлғаны қалыптастырып дамыту.
Интерактивті оқыту - ең алдымен оқушы мен мұғалімнің қарым-қатынасы тікелей жүзеге асатын сұхбаттасып оқыту болып табылады.
Интерактивті оқытудың мәнісі - кластағы барлық оқушы таным үрдісімен қамтылып отырады, оқушылар өздерінің білетін және ойлайтын нәрселері арқылы түсінуге және қарсы әсер етуге мүмкіндік ала алады. Таным барысында оқушылар біріге әрекеттес отырып мынаны игере алады,әр оқушы өзіне тән еңбегін сіңіреді, білім, идея, әрекет ету тәсілдерімен алмасу үздіксіз жүреді. Сонымен қатар, бұл үрдіс мейірімділік пен өзара бір-біріне қолдау көрсету аясында болады.
Интерактивті әдіс қолдану кезінде мыналар ескерілуі керек:
-тұлғаның, оқушының еркіндігі мен құқықтары сақталуы;
-тұлғаның, оқушының өзін көрсете алуына жағдай жасау;
-оқушыларға педагогикалық қолдау көрсету.
Интерактивті әдістерге мыналар жатады:проблемалық шығарма әдістері, презентациялар, пікірталастар, топпен жұмыс, жеке жұмыс, миға шабуыл әдісі, сын тұрғысынан ойлау әдісі, зерттеулер, іскерлік ойындар, рөлдік ойындар, инсерт әдісі, сахналау, тест сынағы әдісі, дебат, т.б. жатады.
Интерактивті әдіске сондай-ақ әр түрлі көмекші құралдарды: тақта, кітаптар, бейне материалдар, мультимедия әдісі, слайдтар, флипчартттар, постерлер, компьютерлер, интерактивті тақта және т.б. пайдалана отырып,таныстырулар, түсіндірулер жүргізіледі.
Интерактивті оқыту - бұл танымдық іс-әрекетті ұйымдастырудың ерекше формасы, егер білім беру процесі барлық студенттер таным процесіне қатысатын болса, олар өздері білетін және ойлаған нәрселерді түсінуге және ойлауға мүмкіндік алады. Таным дегеніміз оқу материалын игеру процесінде студенттердің өзара әрекеттесуі, әркім өз үлесін қосып, білім, идея, іс-әрекетпен алмасатынын білдіреді. Бұл студенттерге жаңа білім алуға ғана емес, сонымен бірге олардың қарым-қатынас дағдыларын дамытуға мүмкіндік береді: басқалардың пікірлерін тыңдау, әртүрлі көзқарастарды өлшеу және бағалау, пікірталастарға қатысу және ізгі ниет пен өзара қолдау рухында бірлескен шешімдер қабылдау. Интерактивті жұмыс формаларының білім беру мүмкіндіктері маңызды. Олар студенттер арасында эмоционалды байланыстарды орнатуға, топта жұмыс істеуге, оқушылардың күйзелісін жеңілдетуге, қауіпсіздік, өзара түсіністік және өзіндік жетістік сезімін қалыптастыруға көмектеседі.
Интерактивті оқыту танымдық іс-әрекетті ұйымдастырудың арнайы формаларын қолдануды талап етеді және өте нақты және болжанатын мақсаттар қояды, мысалы, оқудың қолайлы жағдайларын жасау және оқу процесін тиімді ететін оқушыларды оқу іс-әрекетіне тарту. Дәстүрлі оқытумен салыстырғанда интерактивті оқыту барысында мұғалім мен студенттердің өзара әрекеті өзгереді: мұғалімнің іс-әрекеті оқушыларға белсенді болуға мүмкіндік береді, ал мұғалімнің міндеті - бастама жасауға жағдай жасау. Оқушылардың сабақты қабылдауы мұғалім білімділігіне, іскерлігіне, әдіс - тәсілдерді тиімді пайдалануына , оқушыларды ынталандыруына яғни, шеберлігіне байланысты болады. Оқытудағы интерактивті әдістерді тақырыбыма, яғни , амин қышқылдарына өту барысын талқылаймын.Мысалы кім жылдам әдісі, оқушыларды шапшаңдыққа, сыни тұрғыдан ойлауға үйретеді. Оқушылар сұрақтарға жылдам жауап беру арқылы өз білімдерін көрсетеді. Бұл әдіспен үй тапсырмасын пысықтау мақсатында қолдануға болады.
Мысал ретінде интерактивті оқыту әдісін қолданыңыз, мысалы, Күту. Мен бұл әдісті сабақтың басында оқушылар сабақтың дидактикалық мақсаттарын анықтаған кезде қолданамын. Күту хабары тақтада көрсетіледі. Мен балаларға тақырыпты айтқаннан кейін өз үміттерін білдіруге шақырамын. Осы кезеңдегі мұғалім мен оқушының арасындағы ынтымақтастық менің бақылауымда, сондықтан сабақтың мақсаты тұжырымдалған. Оқушылар олардың қалай және неге екенін білгісі келеді. Мен балалардың сабақтан күткен нәтижелерін тақтаға жазамын, содан кейін сабақтың нақты дидактикалық мақсаттары туралы хабардар етемін, ол мақсат қою кезінде оқушының пікірі мен тілектері ескерілетінін айтады. Күтуге талдау жасай отырып, мен, мұғалім ретінде:
:: Сабақтың тақырыбына балалардың не қызықтыратынын білу;
:: баланың тақырып бойынша алғашқы таныстырылымын анықтау;
:: Оқуда қандай қиындықтар күтіп тұрғанын білу үшін балалардың мүмкіндіктері туралы ақпарат алыңыз;
:: балаларға өздерінің мотивтерін түсінуге көмектесу;
:: Сіздің қалауыңызды кім білетінін сезіну;
:: қол жеткізілген нәтижелерді Күтулермен салыстыру;
Балалардың нәтижелері үшін жауапкершілікті бөлу.
Оқушылар сабақта осы элементті қолданғанда, олар білгендері мен ойлағандары туралы ойлауға мүмкіндік алады.
Жақсы нәтижелер жұпта, топта, алаңда және тақтада жұмыс істейді, онда әлсіз оқушы досының қолдауын сезінеді. Бұл жұмыстың артықшылығы - барлық балалардың сөйлесуге, серіктесімен пікір алмасуға, содан кейін оларды сыныпта жариялауға мүмкіндік бар. Сонымен қатар, жұмысқа барлығы қатысады. Бұл жұмыстың мысалдары мәтінді талқылау, серіктеспен сөйлесу, серіктестің жазбаша жұмысын талдау, сыныпқа арналған сұрақтар әзірлеу немесе мұғалімнің сұрақтарына жауап беру және т.б.
Мен бір уақытта мәселені немесе мәселені талқылауға оқушылардың белсенді қатысуымен білім көлемі мен тереңдігін тексеру үшін карусель әдісін өте тиімді қолданамын. Бұл іс-шараның технологиясы - балаларды екі шеңберге ішкі және сыртқы орналастыру және осы үйірмелердің өкілдері арасындағы мәселелерді талқылау. Ішкі сақинада оқушылар қозғалыссыз отырады, ал ішкі сақинада оқушылар әр 30 секунд сайын өзгеріп отырады. Оқушылар сұрақтарды алдын-ала дайындайды, оларды кішкене қағазға жазады. Жұмыс барысында оқушылар бір-біріне сұрақтар қояды, егер жауап дұрыс болса, оқушылар автордан карта алады. Қорытындылау кезінде жиналған карталар есептеледі және шағын ойынның жеңімпазы анықталады.
Күрделі мәселелерді бірлесе шешу қажет болған кезде мен жұмысты шағын топтарда қолданамын. Мұндай жұмысты тиімді ұйымдастырудың бірнеше шарттары бар. Біріншіден, оқушылар тапсырманы орындау үшін білім мен дағдыға ие болуы керек. Оқушылар үш-бес адамнан тұратын топтарға бөлінуі керек. Топтың барлық мүшелері бір-бірін жақсы көруі керек. Әр топта студент белгілі бір рөл атқарады, оны мұғалім өзі таңдайды (баяндамашы, хатшы, делдал, спикер). Әр топқа нақты тапсырма беріліп, оны орындауға нақты нұсқаулар берілуі керек. Оқушылармен жұмыс жасаудың осы тәсілін күшейту үшін командалық жұмыстың сыйақысы қажет. Шағын топтық жұмыс әдістерінің бірнеше мысалдары келтірілген. Шешім ағашы - сынып студенттердің тең топтарына бөлінеді. Әр топ мәселені талқылап, өзінің ағашына (дәптер) жазып алады, содан кейін топтар айнала қозғалады және көршілерінің ағаштарына өз идеяларын қосады.
Ақпаратты іздеу - бұл әдіс құрғақ материалды қайта жандандыру қажет болған жағдайда қолданылады. Оның мәні бар ақпаратты келесі сұрақтарға жауаптармен толықтыратын ақпаратты іздеуден тұрады. Мен топтарға сұрақтар әзірлеймін, олардың жауаптарын оқулықтар мен үлестірмелерден табуға болады. Мен ақпаратты талдап, сұрақтарға жауап іздеу керек болған кезде анықтаймын.
Интерактивті оқыту идеясы интерактивті компьютерлік технологияны қолдану арқылы жаңа сапаға ие болуда. Мұнда интерактивтілікке компьютерлік бағдарламалар бойынша оқытуды ұйымдастырудың, сонымен қатар интерактивті тақталар сияқты оқулықтарды қолдану арқасында қол жеткізіледі. Менің ойымша, оқытудағы интерактивті құралдардың рөлін түсіну, оқу материалдарын соған сәйкес әзірлеу дәстүрлі оқытуды түбегейлі өзгертеді және оны жаңа сапалық деңгейге көтереді. Оқу материалдарының орташа пайызы келесідей: дәрістер - 5%; өзіндік жұмыс элементтерін пайдалану кезінде - 10%; көрнекі және аудио материалдар - 20%; Аудиовизуалды материалдар - 30-40%; пікірталас топтарында жұмыс - 50%; белсенді дайындық - 75%; мультимедиялық технологияларды қолдану - 80-85%; Басқаларды оқыту ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz