ҚАЗАҚСТАН САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ӨРКЕНДЕУІ
КУСАИНОВ Х.Х, НҰРМАНОВ А.О, ДАУЛЕТКЕЛДИЕВА М.Б.
ЗАМАНАУИ ЖАҒДАЙДАҒЫ
ҚАЗАҚСТАН САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ӨРКЕНДЕУІ
Монография
Ақтөбе, 2020
ЭОЖ ... .
КБЖ ...
С ...
Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университетінің
Ғылыми кеңесі шешімімен ұсынылады
хаттама № ... . от ... ..
Ш.М.Кантарбаева - э.ғ.д., профессор;
Р.С. Габдуалиева - э.ғ.д., профессор;
Ш.М. Бухарбаев - э.ғ.к., доцент.
Пікір жазғандар:
С ... Кусаинов Х.Х, Нұрманов А.О, Даулеткелдиева М.Б.
Заманауи жағдайдағы Қазақстан сақтандыру нарығының өркендеуі. Монография ... ... ..
ISBN ... ... ... .
Бұл ғылыми жұмыста сақтандыру ұйымдарының сақтық қызметтеріне қаржылық-шаруашылық талдау, оның даму тенденциялары мен перспективалары баяндалған; шет елдердің сақтандыру операцияларының тәжірибесі және оларды Қазақстанда пайдалану мүмкіншіліктері ұсынылған.
Монография материалдары экономикалық жоғары оқу орындарының студенттері, сондай-ақ сақтандыру мәселелеріне қызығушылық танытатын оқырмандар үшін қажет.
ӘОЖ ... ... ...
КБЖ ... ... ...
ISBN ... ... ... . (C) Кусаинов Х.Х, Нұрманов А.О,
Даулеткелдиева М.Б., 2020
(C)Баспа, 2020
Сақтандыру - бұл уақыт өнімі, яғни өркениетті адамды жат мінездіден ерекшелейтін мәдениет өнімі.
Марк Твен
КІРІСПЕ
Сақтандыру алыс тарихқа тамырмен кететін шаруашылық өмірді қамтамасыз етудің ең ескі және тұрақты түрлерінің қатарына жатады. Сақтандыру, шын мәнінде, табиғи және экономикалық өмірде халықтың мүліктік мүдделерін табиғи зілзалалардан және өзінің табиғаты бойынша келеңсіз залал келтіретін өзге де күтпеген төтенше жағдайлардан қорғау үшін мақсатты қор құрумен мәндес болып келеді.
Сақтандыру - бүгінгі күні рөлі күрт өсіп келе жатқан қоғамдық қатынастардың ежелгі экономикалық санаттарының бірі. Сақтандыру қаржы жүйесіне кіреді. Бүгінгі күні қаржы - бұл адам баласының өмірін ақша басқаратын заманда адамның өмір сүру ғылымы.
Нарықтық экономика кезінде өндірушілер (сатушылар) мен тұтынушылар (сатып алушылар) бәсекелестік жағдайында өз қорқынышы мен тәуекеліне дербес әрекет етеді. Тәуекелсіз қорқыныш болмайды. Екі субъектінің де қаржылық болашағын болжап білуге болмайды. Сондықтан да сақтандыру тәуекел дәрежесін төмендетудің басты құралы болып есептеледі. Ол тәуекел менеджментте, яғни тәуекелді басқару ғылымында басты орын алады.
Сақтандыру адам қауіпсіздігінің ең негізгі қажеттіліктерін қанағаттандыруға арналған, сондай-ақ, сақтандырудың қазіргі нарықтық экономика жағдайында жеке және заңды тұлғалардың ақшалай жинақтарын шоғырландыруды және оларды қолданудың тиімді әдістерінің бірі ретіндегі рөлі артып келеді.
Сақтандыру елдің инвестициялық әлеуетінің барынша артуына, үй шаруашылығның әл-ауқат деңгейінің өсуіне, әлеуметтік қолдау және зейнетақымен қамсыздандыру мәселелерінің шешілуіне мүмкіншілік береді.
Сақтандыру нарығы - белгілі бір дәрежеде мемлекеттік органдармен, банктермен, қаржылық емес компаниялармен және халықпен пайдаланылатын, ондағы сақтық қызметтеріне сұраныс пен ұсыныс қалыптасатын және оларға сай қаржы ағындары туындайтын қаржы нарығының саласы.
Сақтандыру - экономиканы дамытудың түйінді факторларының бірі. Оның рөлі кәсіпкерлерді жаңашылықтырды енгізудің неғұрлым белсенді саясатын жүргізуге ұмтылдыратын, олардың іс-әрекетін инновациялық кәсіпкерлік тәуекелдерінің болуы мүмкін жағымсыз салдарларынан қорғай отырып, рентабельді бизнеске қолайлы жағдай жасауда көрінеді. Осының нәтижесінде, белгілі бір көлемде тәуекелге баруға мүмкіндік беретін, түрлі форматтағы жаңашыл идеяларды дайындауға кәсіпкерлік белсенділік артады, себебі ол сақтандыру жағдайы басталған кезде оларға байланысты шығындарды анықтауды және қорғануды қамтамасыз етеді.
Сақтандырылған тұлғалар (сақтанушылар және сақтандырылушылар) мен сақтандыру жағдайларының саны сақтандыру компанияларының кіріс нәтижелеріне тікелей әсер етеді. Компаниялар әрқашан да сақтандыру жағдайларының жиілігі коэффициентін төмендетуге мүдделі (сақтандыру жағдайы басталған кезде, ұйым сақтық төлемдерін жүргізе отырып, шығындалады), бұл нәтижесінде олардың пайдасына және тұтастай алғанда экономиканың нығаюына әсер етеді (сақтандыру жағдайларының төмендеуі, өз жиынтығында экономика саласында инвестициялау көзіне айналатын сақтандыру компанияларының ақша қаражатын жинақтауға ықпал етеді).
Елдің қаржы жүйесіне қатысты сақтандыру компаниясының рөлі мыналардан тұрады:
1. ақша ресурстарын мемлекеттің бюджет жүйесіне, әртүрлі өңірлік деңгейлерге бағыттай отырып, салық төлеуші болып табылады;
2. күтпеген шығыстар жабылған жағдайда, нарықтық субъектілердің ресурстары сақтандыруға жіберіледі;
3. жинақталған, артық ресурстар болашақ жинақтау жүйесін құру үшін резервтеледі, ең тиімді түрде инвестицияланады, бұл елдің қаржы жүйесін және тұтастай алғанда экономиканы нығайтады.
Жұмыстың мақсаты - Қазақстан сақтандыру нарығын жан-жақты, кешенді зерттеу. Басқа мақсаты - сақтандыру нарығы дамуының мәселелеріне ғылыми жұртшылықтың (оның ішінде, экономикалық теория, қаржы және басқа да сақтандыруға қатысы жоқ салалар мамандарының) неғұрлым кең ауқымының назарын аудару, қазіргі заманғы экономикалық теория талаптарына сәйкес сақтандырудың теориялық зерттеулерін келтіру.
Алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін келесідей міндеттерді шешу қажет:
oo сақтандыру нарығы ұғымының мәнін және оның нарықтық қатынастар жүйесіндегі орнын анықтау, қазіргі заманғы дамыған сақтандыру нарықтарына тән негізгі ерекшеліктерді қарау;
oo сақтандыру нарығы саласында дамыған елдердің теориялық және практикалық тәжірибелерін қорыту;
oo Қазақстандағы отандық сақтандыру нарығы жүйесінің қазіргі жағдайына дейінгі қалыптасу эволюциясын талдау, қолданыстағы ұлттық сақтандыру моделінің қалыптасуын, оның әр кезеңдегі қалыптасу ерекшеліктерін және негізгі даму үрдістері мен перспективаларын анықтау;
oo қазақстандық сақтандыру нарығын мүмкін жетілдіру жолдарын іздестіру.
Зерттеу нормативтік актілерге, мерзімді баспасөздік өзекті жарияланымдарға және ҚР мен шет елдердің сақтандыру нарықтары бойынша ресми статистикалық деректерге сүйенген. Жинақталған сандық деректер негізінде кесте, график, диаграммалар құрастырылды.
1. НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖАҒДАЙЫНДА САҚТАНДЫРУ ҚЫЗМЕТТЕР НАРЫҒЫ ЖҰМЫС ІСТЕУІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Экономикалық дамудағы сақтандырудың тарихи аспектілері, мәні және орны
Сақтандыру ежелден бастау алады. Құл иеленушілік кезінде-ақ, қазіргі заманғы сақтандыру шарттарына ұқсас ерекшеліктері бар ерікті келісімдер жасалған. Мысалы, Вавилон патшасының б.э.д. 18-ші ғасырда шығарған заңдары қарақшылар шабуылдағанда, ұрлық және т.б. жасалған кездегі шығындарды бірлесіп атқару жөніндегі көпес пен мал айдаушылар арасындағы келісімді қамтиды.
Осыған ұқсас келісімшарттар теңізшілерде болған және олар кеме апаты немесе авариялар кезіндегі залалды бөлу механизмін көздеген.
Кеме қатынасы және халықаралық сауданың серпінді дамуына ықпал ететін ұлы географиялық ашулар кезінде, өзара сақтандыру негізінде көпестер мен кеме иелерінің бірлестіктері пайда болған болатын. Егер порт немесе кемелер бірлесіп құрылған жағдайда, бір керуен құрлық немесе теңіз арқылы жол жүрген кезінде залал келтірілетін болса, бірдей жауапкершілікті бірге көтеру келісімшарты жасалған.
Кеңес кезеңінде сақтандыру ісінің дамуына қатысты, КСРО 1918 жылы мемлекеттік сақтандыру монополиясы - ел ішінде сақтандыруды тек мемлекет қана, өзінің арнайы органдары көмегімен жүзеге асыратын сақтандыру ұйымы болғандығын атап өту керек. 1918 жылы 23 наурызда РКФСР ХКК отырысында сол кездегі сақтандыру туралы бірінші заңнамалық-құқықтық акт - Әлеуметтік сақтандырудан басқа, қалған барлық сақтандыру түрлеріне мемлекеттік бақылауды қалыптастыру туралы декрет қабылданды.
Сақтандыру қоғамдарының сақтық қызметін қадағалауға жататын сақтандыру ісін ұйымдастыру мемлекеттік сақтандыру монополиясын белгілеудегі өтпелі кезеңдердің бірі ғана болды. РКФСР ХКК 1918 жылғы 28 қарашадағы Ресей Республикасында сақтандыру қызметін қалыптастыру туралы декреті негізінде елдегі барлық жеке сақтандыру қоғамдары жойылды, ал олардың мүлкі мен ақша қаражаттары тиісінше мемлекет меншігіне өтті. Сақтандырудың барлық түрлерінде мемлекеттік монополия қалыптасты.
Сақтандыру ісін дамытудағы маңызды кезең 1925 жылдың 18 қыркүйегінде КСРО ОАК және КСРО ХКК елдегі мемлекеттік сақтандыру ісі туралы ережелерін бекітуі болды. Аталмыш ереженің шарттарына сәйкес, сақтандыру, оның барлық нысандары мен түрлері КСРО мемлекеттік монополиясы болып табылады делінген. Барлық операциялар тарифтер бойынша бірыңғай ережелер негізінде жасалды, ал барлық қаражат қоры КСРО Мемлекеттік сақтандыруының абсолюттік иелігінде болды. Үкіметтің 1938 жылғы 3 ақпандағы Кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың мүлкін мемлекеттік сақтандыру туралы қаулысымен мемлекеттік сақтандыру саласы кеңейтілді.
Кеңес мемлекетінің 1921 жылы жаңа экономикалық саясатқа (ЖЭС) көшу барысында, сақтандыруды одан әрі дамыту мен жетілдіруде елеулі кемшіліктер орын алған. Жаңадан қабылданған ЖЭС жеке меншік қарым-қатынастар деңгейінің нығаюына, ақша және несие айналым жүйесінің айтарлықтай шамада жаңғыруына, сақтандыру сегментін оңалтып, қалпына келтіруге және дамытуға бағытталған бірқатар алғышарттар жасады. Мұның бәрі отандық сақтандыру заңнамасына да өз әсерін тигізбей қоймады. 1922 жылдан бастап қолданылып келген РКФСР Азаматтық кодексінде сақтандыру жүйесін реттеуге арналған ХІ бөлім жалпы сақтандырудағы негізгі ерекшеліктерді жеке және егжей-тегжейлі регламенттейтін, неғұрлым пысықталған 31 бапты қамтиды.
Мемлекеттік сақтандыру тарихындағы ұзаққа созылған және аса маңызды кезеңдердің бірі елдегі сақтандыру ісінің 20 жылдық даму жолының орталық тірегі әрі нәтижесі болып есептелетін Міндетті мемлекеттік қызметақыны сақтандыру туралы Заңының жаңартылып, қолданысқа енгізілуі болды. Ол міндетті сақтандыру түрлерінің негізгі принциптері мен стандарттарын жүйелеп анықтаған болатын. Ұлы Отан соғысының басталуымен, ауыл шаруашылығы өнімдеріне бағаның өсуімен (1942 жылы) ауыл шаруашылығы дақылдары мен жануарларды міндетті сақтандыру бойынша сақтандыруды қамтамасыз ету мөлшері артты. 1942 жылдың желтоқсанынан бастап жеке сақтандыру жүйесі түбегейлі қайта құрыла бастады. Шығынды болып табылған ұжымдық сақтандыру жойылды. Жеке аралас сақтандыру, еңбек ету қабілетінен айырылу, жазатайым оқиғалардан сақтандыру және қайтыс болған жағдайда сақтандыру енгізілген болатын.
1985 жылы өмірді аралас сақтандырудың жаңа ережелерін енгізу жеке сақтандыруды дамыту үшін кезеңді оқиғалардың бірі болды. Азаматтарға бұрынғыдай тек 10, 15 және 20 жылға ғана емес, 5 жылға шарт жасау құқығы берілді. Алайда, мемлекеттік монополияны ұстау үрдісі өзгеріссіз сақталды. КСРО Министрлер Кеңесінің 1984 жылғы 30 тамыздағы Мемлекеттік сақтандыруды дамыту және сақтандыру саласындағы сақтандыру органдары жұмысының сапасын арттыру бойынша қосымша шаралар туралы қаулысы отандық сақтандыру ісін одан әрі дамыту жолында өте маңызды рөл атқарды. Ол мемлекеттік құрылыстың материалдық-техникалық жүйесін нығайтуды, пайданы бөлу механизмін өзгертуді және қорларды қалыптастыруды көздеді.
Осылайша, кеңестік кезеңде сақтандыру мемлекеттің айрықша монополиясы жағдайында дамығанына қарамастан, тарихи XX ғасырдың 80-ші жылдарының аяғы мен 90-шы жылдарының басында сақтандыру жүйесінде мемлекеттік монополияның жойылуына алғашқы қадамдар жасалғанын ерекше атап өту қажет. Мұны елдің нарықтық қатынастарға бет бұру жағдайларымен байланыстыруға болады. Дәл осы сәттен бастап, жаппай Қазақстанда, Ресейде және өзге де посткеңестік кеңістіктегі елдерде сақтандыру рыногын жедел дамыту үшін қажетті құқықтық, экономикалық және әлеуметтік алғышарттарды жүйелі түрде қалыптастыру бағыты жүзеге асырыла бастады.
Қазіргі заманауи Қазақстанда сақтандыру нарығының қалыптасуы мен дамуы тәуелсіздік алғаннан кейін дербес мемлекет ретінде халықаралық аренаға шығуымен сәйкес келеді. Қазақстанда сақтық қағидаттары бойынша жұмыс істейтін алғашқы отандық сақтандыру компаниялары өткен ғасырдың 90-жылдары пайда болды. Демек, сақтандыру секторының тиісінше дамыту және толыққанды жұмыс істеуін қамтамасыз етуге бағытталған тиісті нормативтік-құқықтық базаны қалыптастыру талап етілді, осыған орай 1992 жылы 3 шілдеде №1510-XII Сақтандыру туралы Заң екі оқылымда қаралып, қабылданды. Бұл Заң біртұтас, сенімді сақтандыру қызметтері нарығын қалыптастыруға жағдайлар жасауға, сондай-ақ кәсіпкерлік субъектілері мен азаматтардың заңды мүдделері мен құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету мен оларды сақтандыру жүйесін кеңейтуге бағытталған. [22]
Өз кезегінде, Заңның қабылдануы елдегі сақтандыру бойынша қызметтер көрсету нарығының өсіміне түрткі болатын жаңа шабыт берді. Нәтижесінде, сол кезеңдерде ұлттық сақтандыру компанияларының айтарлықтай басым көпшілігі Заңмен бекітілген қатаң нормативтік талаптарға сәйкес келмей нарықтан өз еркімен кетуге мәжбүр болды.
Елдегі сақтандыру ісінің одан әрі өсе түсу салдарынан, мемлекеттің сақтандыру жүйесіндегі құқықтық реттеп отыру, қадағалау функцияларын оңтайландыру және күшейту қажеттілігі туындады. Қазақстан Республикасы Президентінің 1994 жылғы 16 сәуірдегі Сақтандыру нарығын қалыптастыру және дамыту жөніндегі ұйымдық-құқықтық шаралар туралы Жарлығы сақтандыру рыногын мемлекеттiк реттеу жүйесін және сақтандыру қызметiн қадағалауды қамтамасыз ету құқығын берді. Қаржы министрлігінің құрамына енетін Cақтандыруды бақылау мен қадағалау департаменті құрылды. Департаментмен жүзеге асырылатын негізгі функциялардың қатарына төмендегілер кіреді: [17]
oo сақтандырушы ұйымдары мен сақтандыру брокерлер бірлестіктерінің тізілімін жүргізу;
oo Қазақстан Республикасының аумағында сақтандыруды ұйымдастыруға және сақтандыру қызметін жүзеге асыруға қатысатын барлық заңды және жеке тұлғалардың орындауы үшін міндетті, оның құзыретіне жатқызылған сақтандыру қызметі мәселелері бойынша нормативтік-әдістемелік құжаттарды әзірлеу және бекіту, оның ішінде төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін сақтандырушының активтері мен қабылдаған міндеттемелері арасындағы арақатынасты есептеу әдіснамасын айқындау және олардың нормативтік мөлшерін белгілеу;
oo сақтандыру қызметінің практикасын қорыту, сақтандыру туралы заңнаманы жетілдіру жөнінде белгіленген тәртіппен ұсыныстар әзірлеу және ұсыну;
oo департамент қызметкерлерін кәсіби даярлау және қайта даярлау бойынша іс-шараларды жүргізу және т.б.
Қазақстандағы сақтандыру ісінің кезекті өркендеу кезеңі 1995 жылы 3 қазанда Сақтандыру туралы Заңының ресми жариялану уақытынан бастау алады. Аталмыш заң қазіргі таңдағы отандық сақтандырудың нормативтік-құқықтық базасын қалыптастыру үшін негізін қалаған бірінші заң актісі ретінде белгілі. Заң Қазақстан үшін сақтандыру саласындағы шетелдік инвестицияларды тікелей тарту мақсатында нарықты ішінара ашу арқылы, сақтандыру нарығында барлық сақтандырушылар арасында адал және еркін бәсекелестікті дамытуға барынша қол жеткізу үшін жағдай жасады. [18]
Отандық сақтандыру саласы жаңғыруының жаңа кезеңі мемлекет басшысының 1998 жылы 30 маусымдағы Мемлекеттік басқару органдарын одан әрі оңтайландыру жөніндегі шаралар туралы Жарлығы болды, оған сәйкес Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінiң Сақтандыруды қадағалау департаментi, оның функциялары, мүлкi мен iсiн басқару жөніндегі өкiлеттiктерi Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiне берiле отырып таратылды. [19]
ҚРҰБ сақтандыру қызметін реттеу және қадағалау жөніндегі фунциялар мен өкілеттіктер беру, оған толыққанды, тұрақты жұмыс істейтін және ұлттық сақтандыру нарығының сақтық қызметтерін сеніммен пайдаланатын мәдениетті қоғамды қалыптастыру мақсатында, елдегі сақтандыру ісін реформалау жөніндегі міндеттерді іс жүзінде іске асыруды бастауға мүмкіндік берді.
Сондай-ақ, аталмыш жарлық сақтандыру секторындағы мемлекеттің реттеуші рөлін арттырған болатын.
2000 жылғы қарашада Қазақстан Республикасы Президентінің № 491 Жарлығымен сақтандыруды дамытудың 2000-2002 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы қабылданды. Оның мақсаты мемлекеттiң, азаматтардың және шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң мүддесін қорғаудың нақты құралы бола алатын қазiргi заманғы және тұрақты ұлттық нарығын қалыптастыру, мемлекеттiк әлеуметтiк саясаттың құрамдас бөлiмi ретінде тиiмдi сақтандыру жүйесiн құру болып табылады. [20]
Алуан түрлі ратификацияланған нормативтік-құқықтық құжаттардың тізбесінде, дәл осы бағдарлама қаржының сақтандыру секторының одан әрі даму перспективаларын, өзекті мәселерін және аталмыш бағыттағы мемлекеттік саясатты нақты тұжырымдайтын, айқындайтын, әрі іске асыратын бірінші инфрақұрылымдық бағдарлама болатын.
Қазақстан Республикасының қазіргі қолданыстағы Сақтандыру қызметі туралы Заңы 2000 жылғы 18 желтоқсанда қабылданды. Заң сақтандыруды кәсіпкерлiк қызмет түрі ретінде жүзеге асырудың негізгi ережелерін, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарын, сақтандыру брокерлерiн құру, лицензиялау, реттеу, олардың қызметiн тоқтату ерекшелiктерiн, өзге де жеке және заңды тұлғалардың сақтандыру нарығындағы қызметтерiнің талаптарын, сақтандыру нарығын мемлекеттік реттеу міндеттерін және сақтандыру қызметін бақылау мен қадағалауды қамтамасыз ету қағидаттарын айқындайды. [7]
2004 жылға дейін ҚР сақтандыру нарығы қатысушыларының қызметін реттеуді ұйымдастырумен Ұлттық банк айналысты, ол сақтандыру компанияларының қаржы ресурстарына, активтер тұтастығын басқаруға, өзара әрекеттесетін неғұрлым жоғары өркениетті, мәдениетті нарықты қалыптастыруға бағытталған отандық сақтандыру нарығындағы қызметтерге қатысты бірқатар жүйелі іс-шаралар қабылдаған болатын. Бұл шаралар сақтық нарықтың шағын қатысушылары болып табылатын сақтандырушыларды қысқарту арқылы халықтың сақтандыру компанияларына сенімділігін арттыруға бағытталған.
Президенттің Мемлекеттік реттеу жүйесін одан әрі жетілдіру туралы № 1270 Жарлығымен 2004 жылдың 1 тоқсанынан бастап банк қызметінің, сақтандыру нарығы қызметін, зейнетақы жүйесінің жұмысы мен инвестициялық қорлардың қызмет етуін мемлекеттік реттеу, бақылау және қадағалау жөніндегі негізгі функциялар мен өкілеттіктерді ҚР Қаржы нарығы және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі агенттігі атқарды. Агенттік Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін, қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын мемлекеттік реттеу мен қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттік орган болып табылады. [21]
Жарлықпен Агенттіктің бірқатар мақсаттары мен міндеттері белгіленген:
1. қаржы нарығы мен оның қатысушыларының қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз ету және жалпы халықтың қаржы жүйесіне деген сенімділігін арттыру;
2. қаржы қызметтерін тұтынушылардың заңды құқықтары мен мүдделерінің тиісті кәсіби деңгейде қорғалуын қамтамасыз ету;
3. адал бәсекелестікті дамыту мақсатында қаржы нарығындағы қаржы ұйымдарының қызметіне тең құқықты және бірдей деңгейдегі заңмен қорғалатын жағдайлар жасау;
4. қаржы қызметтерін тұтынушылар болып табылатын жеке және заңды тұлғалардың құқықтары мен мүдделерінің бұзылуына жол бермеу жөніндегі алдын-алу шараларды әзірлеу және жүзеге асыру;
5. қаржы жүйесінің тұрақты жұмыс істеп, бәсекеге қабілетті болуын қамтамасыз ету мақсатында әр тоқсан сайын қаржы нарығы мен неғұрлым тәуекелге бейім қаржы ұйымдарының мониторингін жүргізу.
2004 жылы Агенттікті құру кезіндегі ең басты себептердің бірі - қаржы нарығының сол кездегі бірқатар субъектілерінің қатысушысы болған Ұлттық банктің мүдделер қақтығысын болдырмау қажеттілігі және Ұлттық банктің қызметін оның негізгі функциялары - ақша-несие саясатына шоғырлау болды.
Президенттің 2011 жылғы 12 сәуірдегі № 25 Жарлығымен Агенттіктің функциялары мен өкілеттіктері Ұлттық Банкке берілді, ал 2011 жылғы 18 сәуірдегі № 61 Жарлығымен Ұлттық банктің Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау мен қадағалау жөніндегі комитеті құрылды, ол Мемлекет басшысының 2014 жылғы 30 қаңтардағы № 744 Жарлығымен таратылғанға дейін сақтандыру қызметін, жинақтаушы зейнетақы қорларының, инвестициялық қорлардың, бағалы қағаздар нарығы субъектілерінің және кредиттік бюролардың қызметін бақылау мен қадағалаумен, сондай-ақ қаржы қызметтерін тұтынушылардың құқықтарын қорғаумен айналысты. [2]
2011 жылы Агенттік пен Ұлттық Банктің кері қосылуы мүдделер қақтығысы - бұл жай ғана гипотезалық қауіп емес, Ұлттық Банктің негізгі, классикалық рөлін орындауына теріс әсер етуі мүмкін факт екенін растады.
Әсіресе мүдделер қақтығысы, сол кезде құрылған БЖЗҚ қызметін реттеу кезінде айқын болды. Сондай-ақ, банк секторын сауықтыру бағдарламасы барысында Ұлттық банк қайта ұйымдастырылатын екінші деңгейлі банктердің уақытша қатысушысы болды. Ұлттық банктің мүдделер қақтығысы қаржы нарығын реттеу және дамытуда белгілі функциялар мен операцияларды орындайтын қор биржасы және отандық қаржы нарығы инфрақұрылымының басқа да негізгі институттарының, ұлттық компаниялардың қатысушысы ретінде оның қызметінде айқын болды. Ұлттық банктің барлық жерде және барлық қаржы нарығында жаппай қатысуы оның дамуына тиімді ықпал ете алмады.
Бұдан басқа, Халықаралық қаржы орталығын құру елдің қаржы нарығында осы орталықтың белгілі бір реттеуші функцияларының пайда болуына алып келді. Яғни, Ұлттық банк отандық қаржы нарығында бірыңғай реттеуші болуды тоқтатты. Мұның өзі реттеуші мемлекеттік функцияларды тиімді бөлуді қайта қарауды талап етті.
2019 жылдың 22 сәуірінде Ұлттық банктің ресми интернет-ресурсында Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қаржы нарығын және микроқаржы қызметін реттеу және дамыту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы ҚР Заңының жобасына тұжырымдама жарияланды. Бұл құжат қаржылық қадағалау органын қайта құру негіздемесін қамтиды. Әзірлеушілердің пайымдауынша, заң жобасы ҚР Президенті Қ.К. Тоқаевтың 2019 жылғы 29 наурыздағы тапсырмасына сай әзірлену үстінде. Заң жобасы авторларының пікірінше, жаңа-ескі орган: Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі деп аталатын болады. Ол ҚР Президентіне тікелей есеп береді және республикалық бюджет қаражаты есебінен қаржыландырылады. Осы заңды сенат депутаттары 2019 жылғы 24 маусымда екі оқылымда қабылдаған. Жаңа орган жаңа жылдың басынан бастап жұмыс істейді деп болжануда.
Қазақстандағы сақтандырудың даму тарихын қарастыруды қорытындылай келе, сақтандыру нарығының мәселелері барлық уақытта ғалымдар мен практиктердің назарын аударғанын атап өтуге болады, бұл толығымен түсінікті, өйткені сақтандыру - шығындарды тез өтеуге кепілдік беретін, қазіргі әлемнің қаржы жүйесінің тұрақтылық шарттарының бірі болып табылады.
Бірқатар зерттеушілердің пікірінше, отандық сақтандыруды дамыту тарихының өзгеше ерекшелігі - ол Еуропадағы сияқты сауда-өнеркәсіптік топтардың бастамасы салдарынан табиғи жолмен емес, биліктің қысымымен жоғарыдан дамыды. Бұдан басқа, ол ірі елдерге қарағанда кейінірек пайда болды, бұл Қазақстан аумағындағы сақтандыру қатынастарының отандық сақтандыру туралы заңдар пайда болғанға дейін шетелдік заңдармен реттелетіндігіне негізделген.
Қазірде сақтандыру нарықтық экономикада кездейсоқ жоғалтулардың экономикалық тұрақтандырғыш, қорғау тетігі рөлін атқарады. Сақтандыру халық шаруашылығының әртүрлі салаларының сақтық қорғау қызметін ұйымдастыру үшін, төтенше жағдайлар режимі кезіндегі өндірістік үдеріс барысының үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін оның қаржылық жабдықталуы мақсатында, сонымен қатар азаматтардың өмір сүру деңгейі мен материалдық әл-ауқат деңгейін бір қалыпты күйде сақтау үшін қолданылуы мүмкін. Бұдан басқа, сақтандыру қаржы-несиелік қарым-қатынастар жүйесіне енгізілген, демек ол ұдайы өндірістік процеске өзін-өзі реттеушілік ықпал жасау қабілетіне ие.
Қандай да бір келеңсіз оқиғалар кезінде жеке өз өмірі мен қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажеттілігі сақтандырудың болуын көздейді, ал залалдың орнын жабу мүмкіншілігі сақтандыру арқылы қорғанғысы келетін тұлғаның алдында сақтық қызығушылық туындатады. Осылайша, сақтық қызметке деген қажеттілік пайда болады, мұны өз кезегінде сақтандыру қызметі арқылы пайда табуды мақсат ететін сақтандыру ұйымдары жүзеге асырады.
Қоғамдық өндірістік тәуекелдік сипаты - сақтандыру қатынастарының пайда болуының ең негізгі себебі. Экономикалық субъект өз қызметін, нәтижесі шығын және оның көп мөлшерде болуы қаржылық дәрменсіздікке әкелетін белгілі бір жағдайлардың болу ықтималдығымен шарттастырады. Осыған байланысты дүлей апаттар, авариялар, өрт және өндірістік процесстерге өзінің теріс әсерін тигізуге қабілетті басқа да күтпеген оқиғалардың нәтижесінде пайда болатын залалды өтеу үшін қаржылық кепілдік жүйесін құру қажет.
Сақтандыру қарым-қатынастарының экономикалық табиғаты, құрамы мен құрылымы бүгінгі күнге дейін көпшілік үшін пікірталас туындатуда. Бірқатар ғалымдардың пікірінше, сақтандыру - сақтандыру жағдайлары басталған кезде, жеке және заңды тұлғалардың мүліктік, мүліктік емес мүдделерін, олармен сақтандыру жүйесіне төленетін сақтандыру сыйлықақылары негізінде қалыптасып отыратын мақсатты ақшалай қаражат қорының есебінен, зардап шеккендерге келтірілген моральдық және физикалық зияндарды өтеу жөніндегі экономикалық қатынастар. [34]
Басқа зерттеушілердің пікірінше, сақтандыру - бұл қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке және заңды тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық зиянды төлеу үшін мақсатты ақша қорларын кұру және пайдалану жөніндегі қайта бөлгіштік қатынастардың айрықша сферасы. [46]
Тағы бір пікір бойынша, сақтандыру - бұл сақтанушылардың сақтық жарналарынан жинақталатын ақшалай қаражат қорын құру және сақтандырылған тұлғалардың өміріне, денсаулығына, мүлігіне және қызметіне залал келтірілген жағдайда осы ақшалай қаражат қорын қолданып, залалдың орнын толық көлемде өтеу туралы, сондай-ақ, сақтандыру шартында немесе заңмен көзделген өзге де жағдайларда өтеу жөніндегі экономикалық қарым-қатынастар жиынтығы. [29]
Ал, ҚР Сақтандыру қызметі туралы Заңы бойынша, сақтандыру - сақтандыру ұйымы жүзеге асыратын, сақтандыру төлемi арқылы сақтандыру шартында айқындалған сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиға басталған кезде жеке немесе заңды тұлғаның заңды мүліктік мүдделерін қорғау жөніндегі қатынастар кешені. [7]
Сонымен қатар, кейбір зерттеушілер жалпы сақтандыру қызметі қаржы категориясының құрылымдық бір бөлігі деген ойда болса, басқалары оны жеке, тұтас, әмбебап экономикалық категория ретінде қарастырады.
Айта кету керек, сақтандыру - кем дегенде екі жақ - сатушы мен сатып алушы қатысатын экономикалық өзара қарым-қатынас. Бір тарап (субъект) - сақтандырушы болып табылатын, сақтандыру қызметіне лицензия алған мемлекеттік, акционерлік қоғам нысанындағы немесе жеке типтегі сақтандыру ұйымы.
Сақтандырушы жазбаша үлгідегі сақтандыру шарттарын жасап шығарады және рәсімдейді (осылайша, сақтанушы мен сақтандырылушыларға сақтандыру жағдайында туындаған залалдың орнын шартта белгіленген сома шеңберінде өтеуге міндеттеледі) және оны өз клиенттеріне - заңды тұлғаларға (кәсіпорындарға, ұйымдарға, мекемелерге) және жеке тұлғаларға (азаматтарға) ұсынады. Экономикалық қатынастардың екінші тарапы (субъект) - сақтандырушылармен алдын-ала дайындалған сақтандыру келісім-шартына отырған сақтанушылар немесе заңға сәйкес сақтандыру төлемін алушы болып табылатын жеке немесе заңды тұлғалар. Шартта белгіленген сақтандыру жағдайының бірі басталған кезде (жазатайым жағдай, ауру, жарақат алу және т.б.) және сақтанушыға нақты залал келтірілген жағдайда (экономикалық немесе оның денсаулығына), сақтандырушы шарт талаптарына және жағдайларына сай, сақтанушыға тиісті мөлшерде өтемақы (сақтандыру төлемі) төлейді. Осылайша, арнайы келісім шарт негізінде сақтандырушы мен сақтанушы немесе ол пайдасына жасалған тұлға арасындағы экономикалық сақтандыру қатынастары реттеледі.
Әлемдік тәжірибеде, келісімшарттың дәл осындай түрі сақтандыру полисі деп аталады. Полис - сақтандыру шартының қолданысы кезеңінде оның қорытындысын куәландыратын және белгілі бір тәуекелдерге орай орын алуы ықтимал сақтандыру жағдайы басталған кезде, шарттың талаптарына сәйкес анықталатын төлем мөлшеріндегі ақша сомасын, сақтандыру шарты бойынша сақтандырушының сақтанушыға тиісті төлем жүргізу міндеттемесін қамтитын құжат (атаулы немесе ұсынушыға арналған).
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің ерекше бөлімінің сәйкес 803-бабына сәйкес, сақтандыру шарты бойынша бiр тарап (сақтанушы) сақтандыру сыйлықақысын төлеуге мiндеттенедi, ал екiншi тарап (сақтандырушы) сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтанушыға немесе шартта белгiленген сома (сақтандыру сомасы) шегiнде өзiнiң пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға (пайда алушыға) сақтандыру төлемiн төлеуге мiндеттенедi. Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде сақтандыру шартында көзделген тәртіппен және жағдайларда өзге де төлемдерді жүзеге асыру жағдайлары көзделуі мүмкін. Сақтандыру сақтандыру шартының негізінде жүзеге асырылады. [1]
Жарналардың және төлемдердің әрқашан ақшалай нысанда жүзеге асырылуы, өзара туындайтын қарым-қатынастардың заң жүзінде өңделіп, рәсімделуі сақтандыру категориясын материалдық мағынада қаржы және несие категорияларына максималды жақындатуға септігін тигізеді және нық осы уақытта да сақтандыру дербес экономикалық категория ретінде тек өзінің табиғатына тән функцияларды орындайды.
Жалпы, сақтандыру экономикалық категория ретінде келесі белгілерімен ерекшеленеді:
oo Келеңсіз оқиға туындаған кезде зиянды өтеуге байланысты ақшалай қайта бөлу қатынастарының болуы. Сақтандыру жарналары - сақтандыру шартына сәйкес сақтандыру қызметі үшін төленетін төлем болып табылады. Сақтандыру қызметінің барысында пайда болатын ақшалай нысандағы қайта бөлу қатынастары сақтандыруды қаржы категориясына қатыстығын көрсетеді. Қаржының экономикалық категория ретіндегі мәні, мазмұны мен даму заңдылықтары ақшалай қаражат қорының туындау және пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастармен байланысты екендігі белгілі. Алайда, егер қаржы үшін әрқашан ақшалай қарым-қатынастар қажет болып, ақшалай қаражат қорының қалыптасуы тән болса, сақтандыру табиғи түрде де бола алады.
oo Қолайсыз оқиғалардың пайда болуы мен олардың зардаптарын жою дәрежесіне байланысты сақтандыру тәуекелінің болуы.
oo Ортақ сақтандыру мүдделері негізінде сақтандыру қауымдастығын қалыптастыру.
oo Сақтандыру жарналарынан құрылатын арнайы ақшалай сақтандыру қоры есебінен залалды іштей қайта бөлуі.
oo Сақтандыру төлемдерінің қайтарымдылығы. Мұндай ерекшелік сақтандыруды несие санатына жақындатады. Дәл несие алынған ақшалай ссуданың қайтарымдылығы қасиетімен белгілі. Алайда, сақтандырудың мұндай қайтарымдылық сипаты көбінесе өмірді сақтандыруға қатысты қолданылатынын ескерген жөн. Шынында да, сақтандыру үшін төленетін жарналардың басым бөлігі (нетто төлемдер) орын алуы ықтимал сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтанушыға немесе өзге тұлғаға толығымен қайтарылуға жатады (сақтанушының қайтыс болуы немесе ол сақтандыру мерзiмiң соңына дейiн не сақтандыру шартында белгiленген жасқа дейiн өмiр сүруі жағдайында). [45]
oo Сақтандыру сақтық жағдайының басталу мүмкіншілігімен байланысты, яғни сақтандырудың міндетті белгісі - қарым-қатынастардың ықтималдық сипаты.
oo Сақтандыру қорының қаражатын пайдалану сақтандыру жағдайының басталуымен және салдарымен байланысты.
Сақтандыру нарығының нарықтық экономикадағы орны - қазіргі кездегі өзекті мәселелердің бірі.
Орасан зор аумақты қамтитын, жүздеген кәсіпорындардың өндірісін бұзатын, мыңдаған тұрғындардың өміріне қауіп төндіретін ірі табиғи немесе техногендік сипаттағы төтенше апаттық оқиғалардың нақты мәлімделген залалдарын сақтандыру жүйесі арқылы өтеудің оң макроэкономикалық салдарға ықпал етеді. Апаттардың, авариялардың және т.б. зардаптары мен залалдарын мемлекеттік бюджеттен өтеу экономикалық тұрғыда орынсыз, өйткені мемлекеттің күтпеген шығыстары бюджеттің негізгі қаржы жоспарын бұзады, ал орталықтандырылған қаражат қоры - мемлекеттік резервтердің қалыптасқан көлемі әрдайым жеткілікті бола бермейді. Демек, сақтандыру мемлекеттік шығыстардың өсуі және инфляциялық фактор болып табылатын бюджет тапшылығы секілді маңызды макроэкономикалық мәселелерді болдырмауға көмектеседі. Инфляцияның күшеюіне әкелетін өндірістің тоқтауы немесе көлік құралдарының кідірісі әсерінен тауарлар мен қызметтердің қысқаруы нәтижесінде кемитін ұсыныс пен өсіп келе жатқан сұраныстың арасындағы теңсіздіктің пайда болуынан да, сақтандыруды пайдалану арқылы құтылуға болады.
Сақтандырудың экономикадағы маңызы - оның өндіріс процеcінің үзіліссіздігін, сабақтастығын және теңгерімділігін қамтамасыз етуге бағытталуында. Сақтандыру қызметі қоғамдық ұдайы өндірістің аса маңызды макроэкономикалық пропорцияларының оңтайландырылуына елеулі ықпал көрсететін факторлардың бірі. Сақтандырудың дәл осындай, яғни макроэкономикалық процестер мен құбылыстарға оң ықпал етуі сияқты қабілетіне байланысты, ол әлемдегі жоғары дамыған елдер экономикасының стратегиялық секторларының бірі болып табылады. Сонымен қатар, көбінесе әлемнің жетекші елдерінің дамуында макроэкономикалық пропорциялардың туындауына орасан зор әсер еткен сақтандыру компанияларының аса үлкен мөлшерде тартылған инвестиция ресурстары (әсіресе, өмірді сақтандыру нарығы бойынша) да жетекші маңызды стратегиялық фактор болып табылады.
Дамыған бірқатар елдерде, бизнесті ашу және жүргізу ерекшелігіне байланысты өз қызметіндегі тәуекелдерді жеткілікті дәрежеде сақтандырмаған кәсіпорын толық қуатымен жұмыс істей алмайды, өйткені өзге кәсіпкерлік субъектілері онымен серіктес болудан бас тартады, яғни сақтандыру компанияларының сақтанушыға қысым көрсетіп, превенция жүргізуіне мүмкіншілігі бар. Тиісті тәуекелдерге сақтандыруды жүзеге асырудан бас тарту немесе белгіленген тарифтерді екі есе ұлғайту арқылы сақтандыру компаниялары сақтанушыны (сақтандырылушыны, пайда алушыны) тәуекелдерді басқару жөнінде шараларды жүргізуге, қауіпті қызметті көрсетуден өз еркімен бас тартуға, ескірген жабдықтарды жаңасына ауыстыруға, экологиялық қауіпсіздікті арттыруға және т.б. мәжбүрлейді. Осылайша, сақтандыру өндірістік қызметтің қауіпсіздігінің артуына, еңбекті, қоршаған ортаны және тұтынушылардың мүдделерінің қорғалуына әсер етеді.
Өмірді ұзақ мерзімді сақтандырудың ұлттық экономикадағы орнын жеке атап өткен жөн. Өмірді сақтандыру саласы (жинақтау) бойынша резервтер жұмылдырылған ұзақ мерзімді қаржы ресурстарының құрамды бөлігі болып табылады. Әлемдік тікелей инвестициялар нарығы жүйесіндегі өмірді сақтандыру өнімін ұсынатын компаниялардың орны өте маңызды, өйткені олар дамыған елдердің экономикасына инвестициялық ресурстардың үлкен және тұрақты ағынын қамтамасыз етеді.
Өмірді ұзақ мерзімді сақтандырудың инвестициялық әлеуеті ұлттық экономикадағы циклдық тербелістерге қарамастан, тұрақты экономикалық өсу қабілетін ұстап тұруға мүмкіншілік береді. Сондықтан, көптеген дамыған шет елдерде сақтандыру деңгейіне, оның ішінде өмірді сақтандыруға, оның ішінде жинақтаушы сақтандыруға көбінесе елдегі қалыптасып, заңмен бекітілетін ақша-несие жүйесі, сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъектілерінің инвестициялық белсенділік деңгейі де тәуелді. Ұзақ мерзімді жинақтаушы өмірді сақтандыру класынан басқа сақтандыру түрлерінің инвестициялық әлеуеті төмендеу, алайда олар да дамыған елдерде толығымен сұранысқа ие.
Cақтандырудың әлеуметтік сипаты - азаматтарға мүліктік жоғалту немесе табысынан айырылу секілді жағдайларда залалдың орнын сақтандыру төлемдерінің көмегімен өтеу туралы кепіл беру негізінде тұтастай алғанда қоғамның әлеуметтік - экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етудің қажетті факторы болуында.
Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің көптеген әлеуметтік салаларға әсер етуі минималды, ал әлеуметтік кепілдіктер қажеттілігі өте зор, сондықтан мемлекет тарапынан елдегі жергілікті сақтандыру компанияларына келесі дербес функцияларды орындау тапсырылады: тәуекелдерді сақтандырудың қажетті минимумы міндетті сақтандыру арқылы басымдықпен қамтамасыз етілсе, барлық қалған белгілі тәуекелдер сақтанушылардың мүдделерін неғұрлым толық ескерілетін ерікті сақтандыру шарты негізінде қамсыздандырылады.
Бұл көп мағынада халық денсаулығын қорғау жүйесі болып табылатын медициналық сақтандыруға қатысты айттылады, себебі сақтандырудың өзге түрлеріне қарағанда, ол ерекше әлеуметтік мәнге ие және оның негізінде дамыған елдерде халықты неғұрлым сапалы медициналық қызметтермен қамтуға мүмкіндік беретін үздік денсаулық сақтау жүйесі құрылады. Мемлекетпен әлеуметтік қорғалмаған немесе аз қорғалған топтағы азаматтарға төленетін зейнетақы, жәрдемақы және басқа да төлемдерді сақтандыру маңыздылығы жағынан кем емес. Мемлекет сақтандырудың аталмыш жекелеген түрлерін жүргізуді ынталандыру арқылы бюджеттен тыс қорлардың қаражатын пайдаланудың әлеуметтік жүктемесін төмендетуге ықпал етеді. Әлеуметтік негізі бар сақтандыру өнімдерінің жеткілікті қарқында дамып, сұранысқа ие болу кезінде, мемлекет әлеуметтік толқулар мен төңкерістерден қорықпай, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан төленетін әлеуметтік төлемдерді кепілдендірілген ең аз қажетті деңгейге дейін төмендете алады.
Халықты әлеуметтік қорғаудың оңтайлы құрылымы 3 деңгейден тұрады (1.1 Сызбаны қараңыз).
1.1 Сызба. Халықты әлеуметтік қорғаудың оңтайлы құрылымы
Мәлімет көзі: [31]
Осылайша, қазіргі заманғы жағдайда сақтандырудың әлеуметтік саладағы орны азаматтардың экономикалық мүдделерін қорғау ғана емес, сондай-ақ мемлекеттік бюджеттен тыс қорлардың ісін толықтырумен байланысты.
Сонымен қатар, сақтандыру компанияларының қызметі кәсіпкерлік-коммерциялық негізде құрылатын болғандықтан, олардың басты мақсаты - пайда табу болмақ. Демек, сақтандырудың қоғамдық-экономикалық өмірде алатын орны мен мәнін анықтаған кезде, сақтандыру компанияларының да нарықтық шаруашылық жүргізуші субъектілерінің бірі екендігін ескеру қажет.
Бұдан басқа, нарықтың барлық кәсіби қатысушылары секілді, сақтандырушылар да салық төлеушілер болып табылады және олар қаржы-несие жүйесінің басқа да буындарының тұтынушылары болып табылуына орай, олармен де белсенді әрекеттеседі.
Сақтандырудың қоғамдық өмірдегі маңызды аспектісі - бұл сақтандыру компанияларының жұмыс күшін жалдаушылар болып табылуында. Сақтандыру компанияларының қызметі тұрақты жаңа жоғары білікті жұмыс орындарын ашу арқылы штаттық мамандарды, сондай-ақ азаматтық-құқықтық сипаттағы шарт негізінде әрекет ететін штаттық емес сақтандыру агенттерін нәтижелі жұмысқа орналастыруды көздейді. Осылайша, сақтандыру ісінің дамуы халықты жұмыспен қамту және еңбек нарығын тұрақтандыруға да өз әсерін тигізеді.
Жоғарыда айтылғандарды жинақтап қорыта отырып, сақтандыру қызметінің нарықтық экономикадағы маңызы айтарлықтай зор екеніне жеткілікті көз жеткізуге болады. Мұнда, ол келесі бірқатар функцияларды орындайды:
1. мемлекеттік бюджеттің шығыс бөлігіне жүктемені азайту;
2. ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз ететін және пропорцияларын реттейтін нарықтық тұрақтандырғыш;
3. тіршілік қауіпсіздігін арттыру құралы;
4. азаматтарды әлеуметтік қорғаудың механизмі;
5. жалпы ұлттық экономика инвестициялары үшін ең қомақты көз.
Сақтандырудың экономикалық категория ретіндегі мәні мен мазмұны оның тікелей атқаратын функцияларымен анықталады. Сақтандырудың экономикалық категория ретінде орындайтын функциялар қатарына төмендегілерді жатқызу керек: [44]
1) Сақтандыру компанияларымен жауапкершілікке алынатын шығындар мен тәуекелдерді өтеу үшін арнайы мамандандырылған нақты резервтік сипаттағы ақшалай қаражат қорын қалыптастыру. Бұл қор жалпыға міндетті немесе екіжақты келісімге сәйкес ерікті нысанда құрылып, жүзеге асырылуы мүмкін.
Осындай арнайы мамандандырылған сақтандыру қорын жүйелі қалыптастыру және іске асыру жөніндегі функциясы сақтандыру қызметінің қаржылық тұрақтылығы мен өтемдік төлемдерді алуға кепілдік беруді қамтамасыз ететін қосалқы және тұрақты негіздегі резервтік қорлардың жүйесінде іске асады.
Егер екінші деңгейлі банктерде халықтың уақытша пайдаланылмай тұрған бос ақшалай қаражаттары шоғырландырылса, мысалы ақшалай қорланымдар мен жинақ қалыптастыру үшін, онда ол мұнда тек жинақтық сипатқа ие болады, ал сақтандыру қызметі мамандандырылған сақтандыру қорын қалыптастыру және іске асыру функциясы арқылы жинақтық-тәуекелді сипатта бола алады.
Сақтандыру процедурасының кез келген қатысушысы, мысалы өмірді жинақтаушы сақтандыруда, сақтандыру жағдайы болып табылатын жазатайым оқиға басталған жағдайда және сақтандыру келісім шартының көрсетілген қолданылу мерзімі өткен соң, материалдық қамтамасыз етілуі мен әлеуметтік қорғалуына сенімді. Жеке немесе заңды тұлғаларды мүліктік сақтандыру кезінде арнайы мақсатта мамандандырылған сақтандыру қорын құрып, қалыптастыру функциясы арқылы шарт шегінде келісіп бекітілген сомада зардап шеккен мүлік объектісіне келтірілген зиянның ішінара белгілі бір бөлігін немесе толық көлемдегі нақты құнын материалдық өтеу бойынша барлық жағдайлары жасалады.
Арнайы сақтандыру қорын құру және сақтық төлемдерді жұмылдыру функциясы арқылы уақытша қолданылыстағы емес ақшалай қаражаттарды банкке және басқа да коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдарға инвестициялау мәселесі, қаражат салудың сенімді және қауіпсіз түрі болып табылатын жылжымайтын мүлікке ақша қаражатын салу, жинақты сақтау және арттырудың тағы бір жолы - бағалы қағаздарды сатып алу және т.б. сияқты мәселелер оңай шешіледі. Сақтандыру жүйесінің кең көлемді дамуымен қатар, заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос ақшалай қаражаттарын қайта бөлу механизмі жетілдіріліп кеңейеді және сәйкесінше сақтандыру қорын қалыптастыру функциясының мәні де арта түсетін болады.
2) Материалдық, моральдық залалды өтеу және азаматтарды әлеуметтік қамсыздандыру. Мүлкіне нақты келтірілген зиянды өтеу құқығы тек арнайы мамандандырылған сақтандыру қорының қатысушы субъектілері болып табылатын жеке және заңды тұлғаларға тиесілі. Аталған функция арқылы өтелуге тиіс залал мөлшерін өтеу екі тараппен келісілген мүліктік сақтандыру шарты негізінде сақтанушыларға жүргізіледі. Мүлікке келтірілген залалды өтеу тәртібі мен шарттары сақтандыру компанияларымен сақтандыру келісім шартында айқындалған негізгі талаптарды ескере отырып анықталады және мемлекетпен заңнамалық актілер арқылы реттеледі (Сақтандыру қызметін жүзеге асыру құқығына лицензиялау процесінде сақтандыру ережелерінің және өзге де құқықтық сипаттағы құжаттардың қолданыстағы заңнамаға сәйкестігіне назар аударылады). Бұл функцияны іске асыру арқылы сақтық қорғаудың экономикалық қажеттілігінің объективті сипаты орын алады.
3) Залалдың алдын алу және азайту. Аталмыш функция жазатайым оқиғалар мен табиғи және техногендік сипаттағы апаттардың болмауын немесе олардың теріс салдарының алдын-алу мен азайту жөніндегі нақты іс-шараларды қаржыландыруға бағытталған бірқатар маңызды шаралардың ауқымды спектрін қамтиды. Дәл осы шаралар қатарына сақтандыру шартының үлгі нысанында бекітілген және сақтанушының сақтандырылған мүлікті сақтауға, ұқыпты қарауына назар аударуға көзделген, сақтанушыға құқықтық ықпал жасау тұрғысы да жатады.
Сақтандырушының сақтық жағдайдың алдын-алу, ескерту іс-шаралары сақтық менеджменттің өте маңызды буыны болып есептеледі, өйткені шартта белгеленген соманың шегінде жоғалтуларды қалпына келтіру үшін сақтық өтемін төлеуге жұмсалатын ақша қаражатын айтарлықтай тиімді үнемдеуге мүмкіншілік береді. Сақтандырушының сақтық жағдайдан болатын болжамды залалдың алдын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЗАМАНАУИ ЖАҒДАЙДАҒЫ
ҚАЗАҚСТАН САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ӨРКЕНДЕУІ
Монография
Ақтөбе, 2020
ЭОЖ ... .
КБЖ ...
С ...
Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университетінің
Ғылыми кеңесі шешімімен ұсынылады
хаттама № ... . от ... ..
Ш.М.Кантарбаева - э.ғ.д., профессор;
Р.С. Габдуалиева - э.ғ.д., профессор;
Ш.М. Бухарбаев - э.ғ.к., доцент.
Пікір жазғандар:
С ... Кусаинов Х.Х, Нұрманов А.О, Даулеткелдиева М.Б.
Заманауи жағдайдағы Қазақстан сақтандыру нарығының өркендеуі. Монография ... ... ..
ISBN ... ... ... .
Бұл ғылыми жұмыста сақтандыру ұйымдарының сақтық қызметтеріне қаржылық-шаруашылық талдау, оның даму тенденциялары мен перспективалары баяндалған; шет елдердің сақтандыру операцияларының тәжірибесі және оларды Қазақстанда пайдалану мүмкіншіліктері ұсынылған.
Монография материалдары экономикалық жоғары оқу орындарының студенттері, сондай-ақ сақтандыру мәселелеріне қызығушылық танытатын оқырмандар үшін қажет.
ӘОЖ ... ... ...
КБЖ ... ... ...
ISBN ... ... ... . (C) Кусаинов Х.Х, Нұрманов А.О,
Даулеткелдиева М.Б., 2020
(C)Баспа, 2020
Сақтандыру - бұл уақыт өнімі, яғни өркениетті адамды жат мінездіден ерекшелейтін мәдениет өнімі.
Марк Твен
КІРІСПЕ
Сақтандыру алыс тарихқа тамырмен кететін шаруашылық өмірді қамтамасыз етудің ең ескі және тұрақты түрлерінің қатарына жатады. Сақтандыру, шын мәнінде, табиғи және экономикалық өмірде халықтың мүліктік мүдделерін табиғи зілзалалардан және өзінің табиғаты бойынша келеңсіз залал келтіретін өзге де күтпеген төтенше жағдайлардан қорғау үшін мақсатты қор құрумен мәндес болып келеді.
Сақтандыру - бүгінгі күні рөлі күрт өсіп келе жатқан қоғамдық қатынастардың ежелгі экономикалық санаттарының бірі. Сақтандыру қаржы жүйесіне кіреді. Бүгінгі күні қаржы - бұл адам баласының өмірін ақша басқаратын заманда адамның өмір сүру ғылымы.
Нарықтық экономика кезінде өндірушілер (сатушылар) мен тұтынушылар (сатып алушылар) бәсекелестік жағдайында өз қорқынышы мен тәуекеліне дербес әрекет етеді. Тәуекелсіз қорқыныш болмайды. Екі субъектінің де қаржылық болашағын болжап білуге болмайды. Сондықтан да сақтандыру тәуекел дәрежесін төмендетудің басты құралы болып есептеледі. Ол тәуекел менеджментте, яғни тәуекелді басқару ғылымында басты орын алады.
Сақтандыру адам қауіпсіздігінің ең негізгі қажеттіліктерін қанағаттандыруға арналған, сондай-ақ, сақтандырудың қазіргі нарықтық экономика жағдайында жеке және заңды тұлғалардың ақшалай жинақтарын шоғырландыруды және оларды қолданудың тиімді әдістерінің бірі ретіндегі рөлі артып келеді.
Сақтандыру елдің инвестициялық әлеуетінің барынша артуына, үй шаруашылығның әл-ауқат деңгейінің өсуіне, әлеуметтік қолдау және зейнетақымен қамсыздандыру мәселелерінің шешілуіне мүмкіншілік береді.
Сақтандыру нарығы - белгілі бір дәрежеде мемлекеттік органдармен, банктермен, қаржылық емес компаниялармен және халықпен пайдаланылатын, ондағы сақтық қызметтеріне сұраныс пен ұсыныс қалыптасатын және оларға сай қаржы ағындары туындайтын қаржы нарығының саласы.
Сақтандыру - экономиканы дамытудың түйінді факторларының бірі. Оның рөлі кәсіпкерлерді жаңашылықтырды енгізудің неғұрлым белсенді саясатын жүргізуге ұмтылдыратын, олардың іс-әрекетін инновациялық кәсіпкерлік тәуекелдерінің болуы мүмкін жағымсыз салдарларынан қорғай отырып, рентабельді бизнеске қолайлы жағдай жасауда көрінеді. Осының нәтижесінде, белгілі бір көлемде тәуекелге баруға мүмкіндік беретін, түрлі форматтағы жаңашыл идеяларды дайындауға кәсіпкерлік белсенділік артады, себебі ол сақтандыру жағдайы басталған кезде оларға байланысты шығындарды анықтауды және қорғануды қамтамасыз етеді.
Сақтандырылған тұлғалар (сақтанушылар және сақтандырылушылар) мен сақтандыру жағдайларының саны сақтандыру компанияларының кіріс нәтижелеріне тікелей әсер етеді. Компаниялар әрқашан да сақтандыру жағдайларының жиілігі коэффициентін төмендетуге мүдделі (сақтандыру жағдайы басталған кезде, ұйым сақтық төлемдерін жүргізе отырып, шығындалады), бұл нәтижесінде олардың пайдасына және тұтастай алғанда экономиканың нығаюына әсер етеді (сақтандыру жағдайларының төмендеуі, өз жиынтығында экономика саласында инвестициялау көзіне айналатын сақтандыру компанияларының ақша қаражатын жинақтауға ықпал етеді).
Елдің қаржы жүйесіне қатысты сақтандыру компаниясының рөлі мыналардан тұрады:
1. ақша ресурстарын мемлекеттің бюджет жүйесіне, әртүрлі өңірлік деңгейлерге бағыттай отырып, салық төлеуші болып табылады;
2. күтпеген шығыстар жабылған жағдайда, нарықтық субъектілердің ресурстары сақтандыруға жіберіледі;
3. жинақталған, артық ресурстар болашақ жинақтау жүйесін құру үшін резервтеледі, ең тиімді түрде инвестицияланады, бұл елдің қаржы жүйесін және тұтастай алғанда экономиканы нығайтады.
Жұмыстың мақсаты - Қазақстан сақтандыру нарығын жан-жақты, кешенді зерттеу. Басқа мақсаты - сақтандыру нарығы дамуының мәселелеріне ғылыми жұртшылықтың (оның ішінде, экономикалық теория, қаржы және басқа да сақтандыруға қатысы жоқ салалар мамандарының) неғұрлым кең ауқымының назарын аудару, қазіргі заманғы экономикалық теория талаптарына сәйкес сақтандырудың теориялық зерттеулерін келтіру.
Алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін келесідей міндеттерді шешу қажет:
oo сақтандыру нарығы ұғымының мәнін және оның нарықтық қатынастар жүйесіндегі орнын анықтау, қазіргі заманғы дамыған сақтандыру нарықтарына тән негізгі ерекшеліктерді қарау;
oo сақтандыру нарығы саласында дамыған елдердің теориялық және практикалық тәжірибелерін қорыту;
oo Қазақстандағы отандық сақтандыру нарығы жүйесінің қазіргі жағдайына дейінгі қалыптасу эволюциясын талдау, қолданыстағы ұлттық сақтандыру моделінің қалыптасуын, оның әр кезеңдегі қалыптасу ерекшеліктерін және негізгі даму үрдістері мен перспективаларын анықтау;
oo қазақстандық сақтандыру нарығын мүмкін жетілдіру жолдарын іздестіру.
Зерттеу нормативтік актілерге, мерзімді баспасөздік өзекті жарияланымдарға және ҚР мен шет елдердің сақтандыру нарықтары бойынша ресми статистикалық деректерге сүйенген. Жинақталған сандық деректер негізінде кесте, график, диаграммалар құрастырылды.
1. НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖАҒДАЙЫНДА САҚТАНДЫРУ ҚЫЗМЕТТЕР НАРЫҒЫ ЖҰМЫС ІСТЕУІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Экономикалық дамудағы сақтандырудың тарихи аспектілері, мәні және орны
Сақтандыру ежелден бастау алады. Құл иеленушілік кезінде-ақ, қазіргі заманғы сақтандыру шарттарына ұқсас ерекшеліктері бар ерікті келісімдер жасалған. Мысалы, Вавилон патшасының б.э.д. 18-ші ғасырда шығарған заңдары қарақшылар шабуылдағанда, ұрлық және т.б. жасалған кездегі шығындарды бірлесіп атқару жөніндегі көпес пен мал айдаушылар арасындағы келісімді қамтиды.
Осыған ұқсас келісімшарттар теңізшілерде болған және олар кеме апаты немесе авариялар кезіндегі залалды бөлу механизмін көздеген.
Кеме қатынасы және халықаралық сауданың серпінді дамуына ықпал ететін ұлы географиялық ашулар кезінде, өзара сақтандыру негізінде көпестер мен кеме иелерінің бірлестіктері пайда болған болатын. Егер порт немесе кемелер бірлесіп құрылған жағдайда, бір керуен құрлық немесе теңіз арқылы жол жүрген кезінде залал келтірілетін болса, бірдей жауапкершілікті бірге көтеру келісімшарты жасалған.
Кеңес кезеңінде сақтандыру ісінің дамуына қатысты, КСРО 1918 жылы мемлекеттік сақтандыру монополиясы - ел ішінде сақтандыруды тек мемлекет қана, өзінің арнайы органдары көмегімен жүзеге асыратын сақтандыру ұйымы болғандығын атап өту керек. 1918 жылы 23 наурызда РКФСР ХКК отырысында сол кездегі сақтандыру туралы бірінші заңнамалық-құқықтық акт - Әлеуметтік сақтандырудан басқа, қалған барлық сақтандыру түрлеріне мемлекеттік бақылауды қалыптастыру туралы декрет қабылданды.
Сақтандыру қоғамдарының сақтық қызметін қадағалауға жататын сақтандыру ісін ұйымдастыру мемлекеттік сақтандыру монополиясын белгілеудегі өтпелі кезеңдердің бірі ғана болды. РКФСР ХКК 1918 жылғы 28 қарашадағы Ресей Республикасында сақтандыру қызметін қалыптастыру туралы декреті негізінде елдегі барлық жеке сақтандыру қоғамдары жойылды, ал олардың мүлкі мен ақша қаражаттары тиісінше мемлекет меншігіне өтті. Сақтандырудың барлық түрлерінде мемлекеттік монополия қалыптасты.
Сақтандыру ісін дамытудағы маңызды кезең 1925 жылдың 18 қыркүйегінде КСРО ОАК және КСРО ХКК елдегі мемлекеттік сақтандыру ісі туралы ережелерін бекітуі болды. Аталмыш ереженің шарттарына сәйкес, сақтандыру, оның барлық нысандары мен түрлері КСРО мемлекеттік монополиясы болып табылады делінген. Барлық операциялар тарифтер бойынша бірыңғай ережелер негізінде жасалды, ал барлық қаражат қоры КСРО Мемлекеттік сақтандыруының абсолюттік иелігінде болды. Үкіметтің 1938 жылғы 3 ақпандағы Кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың мүлкін мемлекеттік сақтандыру туралы қаулысымен мемлекеттік сақтандыру саласы кеңейтілді.
Кеңес мемлекетінің 1921 жылы жаңа экономикалық саясатқа (ЖЭС) көшу барысында, сақтандыруды одан әрі дамыту мен жетілдіруде елеулі кемшіліктер орын алған. Жаңадан қабылданған ЖЭС жеке меншік қарым-қатынастар деңгейінің нығаюына, ақша және несие айналым жүйесінің айтарлықтай шамада жаңғыруына, сақтандыру сегментін оңалтып, қалпына келтіруге және дамытуға бағытталған бірқатар алғышарттар жасады. Мұның бәрі отандық сақтандыру заңнамасына да өз әсерін тигізбей қоймады. 1922 жылдан бастап қолданылып келген РКФСР Азаматтық кодексінде сақтандыру жүйесін реттеуге арналған ХІ бөлім жалпы сақтандырудағы негізгі ерекшеліктерді жеке және егжей-тегжейлі регламенттейтін, неғұрлым пысықталған 31 бапты қамтиды.
Мемлекеттік сақтандыру тарихындағы ұзаққа созылған және аса маңызды кезеңдердің бірі елдегі сақтандыру ісінің 20 жылдық даму жолының орталық тірегі әрі нәтижесі болып есептелетін Міндетті мемлекеттік қызметақыны сақтандыру туралы Заңының жаңартылып, қолданысқа енгізілуі болды. Ол міндетті сақтандыру түрлерінің негізгі принциптері мен стандарттарын жүйелеп анықтаған болатын. Ұлы Отан соғысының басталуымен, ауыл шаруашылығы өнімдеріне бағаның өсуімен (1942 жылы) ауыл шаруашылығы дақылдары мен жануарларды міндетті сақтандыру бойынша сақтандыруды қамтамасыз ету мөлшері артты. 1942 жылдың желтоқсанынан бастап жеке сақтандыру жүйесі түбегейлі қайта құрыла бастады. Шығынды болып табылған ұжымдық сақтандыру жойылды. Жеке аралас сақтандыру, еңбек ету қабілетінен айырылу, жазатайым оқиғалардан сақтандыру және қайтыс болған жағдайда сақтандыру енгізілген болатын.
1985 жылы өмірді аралас сақтандырудың жаңа ережелерін енгізу жеке сақтандыруды дамыту үшін кезеңді оқиғалардың бірі болды. Азаматтарға бұрынғыдай тек 10, 15 және 20 жылға ғана емес, 5 жылға шарт жасау құқығы берілді. Алайда, мемлекеттік монополияны ұстау үрдісі өзгеріссіз сақталды. КСРО Министрлер Кеңесінің 1984 жылғы 30 тамыздағы Мемлекеттік сақтандыруды дамыту және сақтандыру саласындағы сақтандыру органдары жұмысының сапасын арттыру бойынша қосымша шаралар туралы қаулысы отандық сақтандыру ісін одан әрі дамыту жолында өте маңызды рөл атқарды. Ол мемлекеттік құрылыстың материалдық-техникалық жүйесін нығайтуды, пайданы бөлу механизмін өзгертуді және қорларды қалыптастыруды көздеді.
Осылайша, кеңестік кезеңде сақтандыру мемлекеттің айрықша монополиясы жағдайында дамығанына қарамастан, тарихи XX ғасырдың 80-ші жылдарының аяғы мен 90-шы жылдарының басында сақтандыру жүйесінде мемлекеттік монополияның жойылуына алғашқы қадамдар жасалғанын ерекше атап өту қажет. Мұны елдің нарықтық қатынастарға бет бұру жағдайларымен байланыстыруға болады. Дәл осы сәттен бастап, жаппай Қазақстанда, Ресейде және өзге де посткеңестік кеңістіктегі елдерде сақтандыру рыногын жедел дамыту үшін қажетті құқықтық, экономикалық және әлеуметтік алғышарттарды жүйелі түрде қалыптастыру бағыты жүзеге асырыла бастады.
Қазіргі заманауи Қазақстанда сақтандыру нарығының қалыптасуы мен дамуы тәуелсіздік алғаннан кейін дербес мемлекет ретінде халықаралық аренаға шығуымен сәйкес келеді. Қазақстанда сақтық қағидаттары бойынша жұмыс істейтін алғашқы отандық сақтандыру компаниялары өткен ғасырдың 90-жылдары пайда болды. Демек, сақтандыру секторының тиісінше дамыту және толыққанды жұмыс істеуін қамтамасыз етуге бағытталған тиісті нормативтік-құқықтық базаны қалыптастыру талап етілді, осыған орай 1992 жылы 3 шілдеде №1510-XII Сақтандыру туралы Заң екі оқылымда қаралып, қабылданды. Бұл Заң біртұтас, сенімді сақтандыру қызметтері нарығын қалыптастыруға жағдайлар жасауға, сондай-ақ кәсіпкерлік субъектілері мен азаматтардың заңды мүдделері мен құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету мен оларды сақтандыру жүйесін кеңейтуге бағытталған. [22]
Өз кезегінде, Заңның қабылдануы елдегі сақтандыру бойынша қызметтер көрсету нарығының өсіміне түрткі болатын жаңа шабыт берді. Нәтижесінде, сол кезеңдерде ұлттық сақтандыру компанияларының айтарлықтай басым көпшілігі Заңмен бекітілген қатаң нормативтік талаптарға сәйкес келмей нарықтан өз еркімен кетуге мәжбүр болды.
Елдегі сақтандыру ісінің одан әрі өсе түсу салдарынан, мемлекеттің сақтандыру жүйесіндегі құқықтық реттеп отыру, қадағалау функцияларын оңтайландыру және күшейту қажеттілігі туындады. Қазақстан Республикасы Президентінің 1994 жылғы 16 сәуірдегі Сақтандыру нарығын қалыптастыру және дамыту жөніндегі ұйымдық-құқықтық шаралар туралы Жарлығы сақтандыру рыногын мемлекеттiк реттеу жүйесін және сақтандыру қызметiн қадағалауды қамтамасыз ету құқығын берді. Қаржы министрлігінің құрамына енетін Cақтандыруды бақылау мен қадағалау департаменті құрылды. Департаментмен жүзеге асырылатын негізгі функциялардың қатарына төмендегілер кіреді: [17]
oo сақтандырушы ұйымдары мен сақтандыру брокерлер бірлестіктерінің тізілімін жүргізу;
oo Қазақстан Республикасының аумағында сақтандыруды ұйымдастыруға және сақтандыру қызметін жүзеге асыруға қатысатын барлық заңды және жеке тұлғалардың орындауы үшін міндетті, оның құзыретіне жатқызылған сақтандыру қызметі мәселелері бойынша нормативтік-әдістемелік құжаттарды әзірлеу және бекіту, оның ішінде төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін сақтандырушының активтері мен қабылдаған міндеттемелері арасындағы арақатынасты есептеу әдіснамасын айқындау және олардың нормативтік мөлшерін белгілеу;
oo сақтандыру қызметінің практикасын қорыту, сақтандыру туралы заңнаманы жетілдіру жөнінде белгіленген тәртіппен ұсыныстар әзірлеу және ұсыну;
oo департамент қызметкерлерін кәсіби даярлау және қайта даярлау бойынша іс-шараларды жүргізу және т.б.
Қазақстандағы сақтандыру ісінің кезекті өркендеу кезеңі 1995 жылы 3 қазанда Сақтандыру туралы Заңының ресми жариялану уақытынан бастау алады. Аталмыш заң қазіргі таңдағы отандық сақтандырудың нормативтік-құқықтық базасын қалыптастыру үшін негізін қалаған бірінші заң актісі ретінде белгілі. Заң Қазақстан үшін сақтандыру саласындағы шетелдік инвестицияларды тікелей тарту мақсатында нарықты ішінара ашу арқылы, сақтандыру нарығында барлық сақтандырушылар арасында адал және еркін бәсекелестікті дамытуға барынша қол жеткізу үшін жағдай жасады. [18]
Отандық сақтандыру саласы жаңғыруының жаңа кезеңі мемлекет басшысының 1998 жылы 30 маусымдағы Мемлекеттік басқару органдарын одан әрі оңтайландыру жөніндегі шаралар туралы Жарлығы болды, оған сәйкес Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінiң Сақтандыруды қадағалау департаментi, оның функциялары, мүлкi мен iсiн басқару жөніндегі өкiлеттiктерi Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiне берiле отырып таратылды. [19]
ҚРҰБ сақтандыру қызметін реттеу және қадағалау жөніндегі фунциялар мен өкілеттіктер беру, оған толыққанды, тұрақты жұмыс істейтін және ұлттық сақтандыру нарығының сақтық қызметтерін сеніммен пайдаланатын мәдениетті қоғамды қалыптастыру мақсатында, елдегі сақтандыру ісін реформалау жөніндегі міндеттерді іс жүзінде іске асыруды бастауға мүмкіндік берді.
Сондай-ақ, аталмыш жарлық сақтандыру секторындағы мемлекеттің реттеуші рөлін арттырған болатын.
2000 жылғы қарашада Қазақстан Республикасы Президентінің № 491 Жарлығымен сақтандыруды дамытудың 2000-2002 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы қабылданды. Оның мақсаты мемлекеттiң, азаматтардың және шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң мүддесін қорғаудың нақты құралы бола алатын қазiргi заманғы және тұрақты ұлттық нарығын қалыптастыру, мемлекеттiк әлеуметтiк саясаттың құрамдас бөлiмi ретінде тиiмдi сақтандыру жүйесiн құру болып табылады. [20]
Алуан түрлі ратификацияланған нормативтік-құқықтық құжаттардың тізбесінде, дәл осы бағдарлама қаржының сақтандыру секторының одан әрі даму перспективаларын, өзекті мәселерін және аталмыш бағыттағы мемлекеттік саясатты нақты тұжырымдайтын, айқындайтын, әрі іске асыратын бірінші инфрақұрылымдық бағдарлама болатын.
Қазақстан Республикасының қазіргі қолданыстағы Сақтандыру қызметі туралы Заңы 2000 жылғы 18 желтоқсанда қабылданды. Заң сақтандыруды кәсіпкерлiк қызмет түрі ретінде жүзеге асырудың негізгi ережелерін, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарын, сақтандыру брокерлерiн құру, лицензиялау, реттеу, олардың қызметiн тоқтату ерекшелiктерiн, өзге де жеке және заңды тұлғалардың сақтандыру нарығындағы қызметтерiнің талаптарын, сақтандыру нарығын мемлекеттік реттеу міндеттерін және сақтандыру қызметін бақылау мен қадағалауды қамтамасыз ету қағидаттарын айқындайды. [7]
2004 жылға дейін ҚР сақтандыру нарығы қатысушыларының қызметін реттеуді ұйымдастырумен Ұлттық банк айналысты, ол сақтандыру компанияларының қаржы ресурстарына, активтер тұтастығын басқаруға, өзара әрекеттесетін неғұрлым жоғары өркениетті, мәдениетті нарықты қалыптастыруға бағытталған отандық сақтандыру нарығындағы қызметтерге қатысты бірқатар жүйелі іс-шаралар қабылдаған болатын. Бұл шаралар сақтық нарықтың шағын қатысушылары болып табылатын сақтандырушыларды қысқарту арқылы халықтың сақтандыру компанияларына сенімділігін арттыруға бағытталған.
Президенттің Мемлекеттік реттеу жүйесін одан әрі жетілдіру туралы № 1270 Жарлығымен 2004 жылдың 1 тоқсанынан бастап банк қызметінің, сақтандыру нарығы қызметін, зейнетақы жүйесінің жұмысы мен инвестициялық қорлардың қызмет етуін мемлекеттік реттеу, бақылау және қадағалау жөніндегі негізгі функциялар мен өкілеттіктерді ҚР Қаржы нарығы және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі агенттігі атқарды. Агенттік Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін, қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын мемлекеттік реттеу мен қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттік орган болып табылады. [21]
Жарлықпен Агенттіктің бірқатар мақсаттары мен міндеттері белгіленген:
1. қаржы нарығы мен оның қатысушыларының қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз ету және жалпы халықтың қаржы жүйесіне деген сенімділігін арттыру;
2. қаржы қызметтерін тұтынушылардың заңды құқықтары мен мүдделерінің тиісті кәсіби деңгейде қорғалуын қамтамасыз ету;
3. адал бәсекелестікті дамыту мақсатында қаржы нарығындағы қаржы ұйымдарының қызметіне тең құқықты және бірдей деңгейдегі заңмен қорғалатын жағдайлар жасау;
4. қаржы қызметтерін тұтынушылар болып табылатын жеке және заңды тұлғалардың құқықтары мен мүдделерінің бұзылуына жол бермеу жөніндегі алдын-алу шараларды әзірлеу және жүзеге асыру;
5. қаржы жүйесінің тұрақты жұмыс істеп, бәсекеге қабілетті болуын қамтамасыз ету мақсатында әр тоқсан сайын қаржы нарығы мен неғұрлым тәуекелге бейім қаржы ұйымдарының мониторингін жүргізу.
2004 жылы Агенттікті құру кезіндегі ең басты себептердің бірі - қаржы нарығының сол кездегі бірқатар субъектілерінің қатысушысы болған Ұлттық банктің мүдделер қақтығысын болдырмау қажеттілігі және Ұлттық банктің қызметін оның негізгі функциялары - ақша-несие саясатына шоғырлау болды.
Президенттің 2011 жылғы 12 сәуірдегі № 25 Жарлығымен Агенттіктің функциялары мен өкілеттіктері Ұлттық Банкке берілді, ал 2011 жылғы 18 сәуірдегі № 61 Жарлығымен Ұлттық банктің Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау мен қадағалау жөніндегі комитеті құрылды, ол Мемлекет басшысының 2014 жылғы 30 қаңтардағы № 744 Жарлығымен таратылғанға дейін сақтандыру қызметін, жинақтаушы зейнетақы қорларының, инвестициялық қорлардың, бағалы қағаздар нарығы субъектілерінің және кредиттік бюролардың қызметін бақылау мен қадағалаумен, сондай-ақ қаржы қызметтерін тұтынушылардың құқықтарын қорғаумен айналысты. [2]
2011 жылы Агенттік пен Ұлттық Банктің кері қосылуы мүдделер қақтығысы - бұл жай ғана гипотезалық қауіп емес, Ұлттық Банктің негізгі, классикалық рөлін орындауына теріс әсер етуі мүмкін факт екенін растады.
Әсіресе мүдделер қақтығысы, сол кезде құрылған БЖЗҚ қызметін реттеу кезінде айқын болды. Сондай-ақ, банк секторын сауықтыру бағдарламасы барысында Ұлттық банк қайта ұйымдастырылатын екінші деңгейлі банктердің уақытша қатысушысы болды. Ұлттық банктің мүдделер қақтығысы қаржы нарығын реттеу және дамытуда белгілі функциялар мен операцияларды орындайтын қор биржасы және отандық қаржы нарығы инфрақұрылымының басқа да негізгі институттарының, ұлттық компаниялардың қатысушысы ретінде оның қызметінде айқын болды. Ұлттық банктің барлық жерде және барлық қаржы нарығында жаппай қатысуы оның дамуына тиімді ықпал ете алмады.
Бұдан басқа, Халықаралық қаржы орталығын құру елдің қаржы нарығында осы орталықтың белгілі бір реттеуші функцияларының пайда болуына алып келді. Яғни, Ұлттық банк отандық қаржы нарығында бірыңғай реттеуші болуды тоқтатты. Мұның өзі реттеуші мемлекеттік функцияларды тиімді бөлуді қайта қарауды талап етті.
2019 жылдың 22 сәуірінде Ұлттық банктің ресми интернет-ресурсында Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қаржы нарығын және микроқаржы қызметін реттеу және дамыту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы ҚР Заңының жобасына тұжырымдама жарияланды. Бұл құжат қаржылық қадағалау органын қайта құру негіздемесін қамтиды. Әзірлеушілердің пайымдауынша, заң жобасы ҚР Президенті Қ.К. Тоқаевтың 2019 жылғы 29 наурыздағы тапсырмасына сай әзірлену үстінде. Заң жобасы авторларының пікірінше, жаңа-ескі орган: Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі деп аталатын болады. Ол ҚР Президентіне тікелей есеп береді және республикалық бюджет қаражаты есебінен қаржыландырылады. Осы заңды сенат депутаттары 2019 жылғы 24 маусымда екі оқылымда қабылдаған. Жаңа орган жаңа жылдың басынан бастап жұмыс істейді деп болжануда.
Қазақстандағы сақтандырудың даму тарихын қарастыруды қорытындылай келе, сақтандыру нарығының мәселелері барлық уақытта ғалымдар мен практиктердің назарын аударғанын атап өтуге болады, бұл толығымен түсінікті, өйткені сақтандыру - шығындарды тез өтеуге кепілдік беретін, қазіргі әлемнің қаржы жүйесінің тұрақтылық шарттарының бірі болып табылады.
Бірқатар зерттеушілердің пікірінше, отандық сақтандыруды дамыту тарихының өзгеше ерекшелігі - ол Еуропадағы сияқты сауда-өнеркәсіптік топтардың бастамасы салдарынан табиғи жолмен емес, биліктің қысымымен жоғарыдан дамыды. Бұдан басқа, ол ірі елдерге қарағанда кейінірек пайда болды, бұл Қазақстан аумағындағы сақтандыру қатынастарының отандық сақтандыру туралы заңдар пайда болғанға дейін шетелдік заңдармен реттелетіндігіне негізделген.
Қазірде сақтандыру нарықтық экономикада кездейсоқ жоғалтулардың экономикалық тұрақтандырғыш, қорғау тетігі рөлін атқарады. Сақтандыру халық шаруашылығының әртүрлі салаларының сақтық қорғау қызметін ұйымдастыру үшін, төтенше жағдайлар режимі кезіндегі өндірістік үдеріс барысының үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін оның қаржылық жабдықталуы мақсатында, сонымен қатар азаматтардың өмір сүру деңгейі мен материалдық әл-ауқат деңгейін бір қалыпты күйде сақтау үшін қолданылуы мүмкін. Бұдан басқа, сақтандыру қаржы-несиелік қарым-қатынастар жүйесіне енгізілген, демек ол ұдайы өндірістік процеске өзін-өзі реттеушілік ықпал жасау қабілетіне ие.
Қандай да бір келеңсіз оқиғалар кезінде жеке өз өмірі мен қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажеттілігі сақтандырудың болуын көздейді, ал залалдың орнын жабу мүмкіншілігі сақтандыру арқылы қорғанғысы келетін тұлғаның алдында сақтық қызығушылық туындатады. Осылайша, сақтық қызметке деген қажеттілік пайда болады, мұны өз кезегінде сақтандыру қызметі арқылы пайда табуды мақсат ететін сақтандыру ұйымдары жүзеге асырады.
Қоғамдық өндірістік тәуекелдік сипаты - сақтандыру қатынастарының пайда болуының ең негізгі себебі. Экономикалық субъект өз қызметін, нәтижесі шығын және оның көп мөлшерде болуы қаржылық дәрменсіздікке әкелетін белгілі бір жағдайлардың болу ықтималдығымен шарттастырады. Осыған байланысты дүлей апаттар, авариялар, өрт және өндірістік процесстерге өзінің теріс әсерін тигізуге қабілетті басқа да күтпеген оқиғалардың нәтижесінде пайда болатын залалды өтеу үшін қаржылық кепілдік жүйесін құру қажет.
Сақтандыру қарым-қатынастарының экономикалық табиғаты, құрамы мен құрылымы бүгінгі күнге дейін көпшілік үшін пікірталас туындатуда. Бірқатар ғалымдардың пікірінше, сақтандыру - сақтандыру жағдайлары басталған кезде, жеке және заңды тұлғалардың мүліктік, мүліктік емес мүдделерін, олармен сақтандыру жүйесіне төленетін сақтандыру сыйлықақылары негізінде қалыптасып отыратын мақсатты ақшалай қаражат қорының есебінен, зардап шеккендерге келтірілген моральдық және физикалық зияндарды өтеу жөніндегі экономикалық қатынастар. [34]
Басқа зерттеушілердің пікірінше, сақтандыру - бұл қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке және заңды тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық зиянды төлеу үшін мақсатты ақша қорларын кұру және пайдалану жөніндегі қайта бөлгіштік қатынастардың айрықша сферасы. [46]
Тағы бір пікір бойынша, сақтандыру - бұл сақтанушылардың сақтық жарналарынан жинақталатын ақшалай қаражат қорын құру және сақтандырылған тұлғалардың өміріне, денсаулығына, мүлігіне және қызметіне залал келтірілген жағдайда осы ақшалай қаражат қорын қолданып, залалдың орнын толық көлемде өтеу туралы, сондай-ақ, сақтандыру шартында немесе заңмен көзделген өзге де жағдайларда өтеу жөніндегі экономикалық қарым-қатынастар жиынтығы. [29]
Ал, ҚР Сақтандыру қызметі туралы Заңы бойынша, сақтандыру - сақтандыру ұйымы жүзеге асыратын, сақтандыру төлемi арқылы сақтандыру шартында айқындалған сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиға басталған кезде жеке немесе заңды тұлғаның заңды мүліктік мүдделерін қорғау жөніндегі қатынастар кешені. [7]
Сонымен қатар, кейбір зерттеушілер жалпы сақтандыру қызметі қаржы категориясының құрылымдық бір бөлігі деген ойда болса, басқалары оны жеке, тұтас, әмбебап экономикалық категория ретінде қарастырады.
Айта кету керек, сақтандыру - кем дегенде екі жақ - сатушы мен сатып алушы қатысатын экономикалық өзара қарым-қатынас. Бір тарап (субъект) - сақтандырушы болып табылатын, сақтандыру қызметіне лицензия алған мемлекеттік, акционерлік қоғам нысанындағы немесе жеке типтегі сақтандыру ұйымы.
Сақтандырушы жазбаша үлгідегі сақтандыру шарттарын жасап шығарады және рәсімдейді (осылайша, сақтанушы мен сақтандырылушыларға сақтандыру жағдайында туындаған залалдың орнын шартта белгіленген сома шеңберінде өтеуге міндеттеледі) және оны өз клиенттеріне - заңды тұлғаларға (кәсіпорындарға, ұйымдарға, мекемелерге) және жеке тұлғаларға (азаматтарға) ұсынады. Экономикалық қатынастардың екінші тарапы (субъект) - сақтандырушылармен алдын-ала дайындалған сақтандыру келісім-шартына отырған сақтанушылар немесе заңға сәйкес сақтандыру төлемін алушы болып табылатын жеке немесе заңды тұлғалар. Шартта белгіленген сақтандыру жағдайының бірі басталған кезде (жазатайым жағдай, ауру, жарақат алу және т.б.) және сақтанушыға нақты залал келтірілген жағдайда (экономикалық немесе оның денсаулығына), сақтандырушы шарт талаптарына және жағдайларына сай, сақтанушыға тиісті мөлшерде өтемақы (сақтандыру төлемі) төлейді. Осылайша, арнайы келісім шарт негізінде сақтандырушы мен сақтанушы немесе ол пайдасына жасалған тұлға арасындағы экономикалық сақтандыру қатынастары реттеледі.
Әлемдік тәжірибеде, келісімшарттың дәл осындай түрі сақтандыру полисі деп аталады. Полис - сақтандыру шартының қолданысы кезеңінде оның қорытындысын куәландыратын және белгілі бір тәуекелдерге орай орын алуы ықтимал сақтандыру жағдайы басталған кезде, шарттың талаптарына сәйкес анықталатын төлем мөлшеріндегі ақша сомасын, сақтандыру шарты бойынша сақтандырушының сақтанушыға тиісті төлем жүргізу міндеттемесін қамтитын құжат (атаулы немесе ұсынушыға арналған).
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің ерекше бөлімінің сәйкес 803-бабына сәйкес, сақтандыру шарты бойынша бiр тарап (сақтанушы) сақтандыру сыйлықақысын төлеуге мiндеттенедi, ал екiншi тарап (сақтандырушы) сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтанушыға немесе шартта белгiленген сома (сақтандыру сомасы) шегiнде өзiнiң пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға (пайда алушыға) сақтандыру төлемiн төлеуге мiндеттенедi. Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде сақтандыру шартында көзделген тәртіппен және жағдайларда өзге де төлемдерді жүзеге асыру жағдайлары көзделуі мүмкін. Сақтандыру сақтандыру шартының негізінде жүзеге асырылады. [1]
Жарналардың және төлемдердің әрқашан ақшалай нысанда жүзеге асырылуы, өзара туындайтын қарым-қатынастардың заң жүзінде өңделіп, рәсімделуі сақтандыру категориясын материалдық мағынада қаржы және несие категорияларына максималды жақындатуға септігін тигізеді және нық осы уақытта да сақтандыру дербес экономикалық категория ретінде тек өзінің табиғатына тән функцияларды орындайды.
Жалпы, сақтандыру экономикалық категория ретінде келесі белгілерімен ерекшеленеді:
oo Келеңсіз оқиға туындаған кезде зиянды өтеуге байланысты ақшалай қайта бөлу қатынастарының болуы. Сақтандыру жарналары - сақтандыру шартына сәйкес сақтандыру қызметі үшін төленетін төлем болып табылады. Сақтандыру қызметінің барысында пайда болатын ақшалай нысандағы қайта бөлу қатынастары сақтандыруды қаржы категориясына қатыстығын көрсетеді. Қаржының экономикалық категория ретіндегі мәні, мазмұны мен даму заңдылықтары ақшалай қаражат қорының туындау және пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастармен байланысты екендігі белгілі. Алайда, егер қаржы үшін әрқашан ақшалай қарым-қатынастар қажет болып, ақшалай қаражат қорының қалыптасуы тән болса, сақтандыру табиғи түрде де бола алады.
oo Қолайсыз оқиғалардың пайда болуы мен олардың зардаптарын жою дәрежесіне байланысты сақтандыру тәуекелінің болуы.
oo Ортақ сақтандыру мүдделері негізінде сақтандыру қауымдастығын қалыптастыру.
oo Сақтандыру жарналарынан құрылатын арнайы ақшалай сақтандыру қоры есебінен залалды іштей қайта бөлуі.
oo Сақтандыру төлемдерінің қайтарымдылығы. Мұндай ерекшелік сақтандыруды несие санатына жақындатады. Дәл несие алынған ақшалай ссуданың қайтарымдылығы қасиетімен белгілі. Алайда, сақтандырудың мұндай қайтарымдылық сипаты көбінесе өмірді сақтандыруға қатысты қолданылатынын ескерген жөн. Шынында да, сақтандыру үшін төленетін жарналардың басым бөлігі (нетто төлемдер) орын алуы ықтимал сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтанушыға немесе өзге тұлғаға толығымен қайтарылуға жатады (сақтанушының қайтыс болуы немесе ол сақтандыру мерзiмiң соңына дейiн не сақтандыру шартында белгiленген жасқа дейiн өмiр сүруі жағдайында). [45]
oo Сақтандыру сақтық жағдайының басталу мүмкіншілігімен байланысты, яғни сақтандырудың міндетті белгісі - қарым-қатынастардың ықтималдық сипаты.
oo Сақтандыру қорының қаражатын пайдалану сақтандыру жағдайының басталуымен және салдарымен байланысты.
Сақтандыру нарығының нарықтық экономикадағы орны - қазіргі кездегі өзекті мәселелердің бірі.
Орасан зор аумақты қамтитын, жүздеген кәсіпорындардың өндірісін бұзатын, мыңдаған тұрғындардың өміріне қауіп төндіретін ірі табиғи немесе техногендік сипаттағы төтенше апаттық оқиғалардың нақты мәлімделген залалдарын сақтандыру жүйесі арқылы өтеудің оң макроэкономикалық салдарға ықпал етеді. Апаттардың, авариялардың және т.б. зардаптары мен залалдарын мемлекеттік бюджеттен өтеу экономикалық тұрғыда орынсыз, өйткені мемлекеттің күтпеген шығыстары бюджеттің негізгі қаржы жоспарын бұзады, ал орталықтандырылған қаражат қоры - мемлекеттік резервтердің қалыптасқан көлемі әрдайым жеткілікті бола бермейді. Демек, сақтандыру мемлекеттік шығыстардың өсуі және инфляциялық фактор болып табылатын бюджет тапшылығы секілді маңызды макроэкономикалық мәселелерді болдырмауға көмектеседі. Инфляцияның күшеюіне әкелетін өндірістің тоқтауы немесе көлік құралдарының кідірісі әсерінен тауарлар мен қызметтердің қысқаруы нәтижесінде кемитін ұсыныс пен өсіп келе жатқан сұраныстың арасындағы теңсіздіктің пайда болуынан да, сақтандыруды пайдалану арқылы құтылуға болады.
Сақтандырудың экономикадағы маңызы - оның өндіріс процеcінің үзіліссіздігін, сабақтастығын және теңгерімділігін қамтамасыз етуге бағытталуында. Сақтандыру қызметі қоғамдық ұдайы өндірістің аса маңызды макроэкономикалық пропорцияларының оңтайландырылуына елеулі ықпал көрсететін факторлардың бірі. Сақтандырудың дәл осындай, яғни макроэкономикалық процестер мен құбылыстарға оң ықпал етуі сияқты қабілетіне байланысты, ол әлемдегі жоғары дамыған елдер экономикасының стратегиялық секторларының бірі болып табылады. Сонымен қатар, көбінесе әлемнің жетекші елдерінің дамуында макроэкономикалық пропорциялардың туындауына орасан зор әсер еткен сақтандыру компанияларының аса үлкен мөлшерде тартылған инвестиция ресурстары (әсіресе, өмірді сақтандыру нарығы бойынша) да жетекші маңызды стратегиялық фактор болып табылады.
Дамыған бірқатар елдерде, бизнесті ашу және жүргізу ерекшелігіне байланысты өз қызметіндегі тәуекелдерді жеткілікті дәрежеде сақтандырмаған кәсіпорын толық қуатымен жұмыс істей алмайды, өйткені өзге кәсіпкерлік субъектілері онымен серіктес болудан бас тартады, яғни сақтандыру компанияларының сақтанушыға қысым көрсетіп, превенция жүргізуіне мүмкіншілігі бар. Тиісті тәуекелдерге сақтандыруды жүзеге асырудан бас тарту немесе белгіленген тарифтерді екі есе ұлғайту арқылы сақтандыру компаниялары сақтанушыны (сақтандырылушыны, пайда алушыны) тәуекелдерді басқару жөнінде шараларды жүргізуге, қауіпті қызметті көрсетуден өз еркімен бас тартуға, ескірген жабдықтарды жаңасына ауыстыруға, экологиялық қауіпсіздікті арттыруға және т.б. мәжбүрлейді. Осылайша, сақтандыру өндірістік қызметтің қауіпсіздігінің артуына, еңбекті, қоршаған ортаны және тұтынушылардың мүдделерінің қорғалуына әсер етеді.
Өмірді ұзақ мерзімді сақтандырудың ұлттық экономикадағы орнын жеке атап өткен жөн. Өмірді сақтандыру саласы (жинақтау) бойынша резервтер жұмылдырылған ұзақ мерзімді қаржы ресурстарының құрамды бөлігі болып табылады. Әлемдік тікелей инвестициялар нарығы жүйесіндегі өмірді сақтандыру өнімін ұсынатын компаниялардың орны өте маңызды, өйткені олар дамыған елдердің экономикасына инвестициялық ресурстардың үлкен және тұрақты ағынын қамтамасыз етеді.
Өмірді ұзақ мерзімді сақтандырудың инвестициялық әлеуеті ұлттық экономикадағы циклдық тербелістерге қарамастан, тұрақты экономикалық өсу қабілетін ұстап тұруға мүмкіншілік береді. Сондықтан, көптеген дамыған шет елдерде сақтандыру деңгейіне, оның ішінде өмірді сақтандыруға, оның ішінде жинақтаушы сақтандыруға көбінесе елдегі қалыптасып, заңмен бекітілетін ақша-несие жүйесі, сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъектілерінің инвестициялық белсенділік деңгейі де тәуелді. Ұзақ мерзімді жинақтаушы өмірді сақтандыру класынан басқа сақтандыру түрлерінің инвестициялық әлеуеті төмендеу, алайда олар да дамыған елдерде толығымен сұранысқа ие.
Cақтандырудың әлеуметтік сипаты - азаматтарға мүліктік жоғалту немесе табысынан айырылу секілді жағдайларда залалдың орнын сақтандыру төлемдерінің көмегімен өтеу туралы кепіл беру негізінде тұтастай алғанда қоғамның әлеуметтік - экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етудің қажетті факторы болуында.
Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің көптеген әлеуметтік салаларға әсер етуі минималды, ал әлеуметтік кепілдіктер қажеттілігі өте зор, сондықтан мемлекет тарапынан елдегі жергілікті сақтандыру компанияларына келесі дербес функцияларды орындау тапсырылады: тәуекелдерді сақтандырудың қажетті минимумы міндетті сақтандыру арқылы басымдықпен қамтамасыз етілсе, барлық қалған белгілі тәуекелдер сақтанушылардың мүдделерін неғұрлым толық ескерілетін ерікті сақтандыру шарты негізінде қамсыздандырылады.
Бұл көп мағынада халық денсаулығын қорғау жүйесі болып табылатын медициналық сақтандыруға қатысты айттылады, себебі сақтандырудың өзге түрлеріне қарағанда, ол ерекше әлеуметтік мәнге ие және оның негізінде дамыған елдерде халықты неғұрлым сапалы медициналық қызметтермен қамтуға мүмкіндік беретін үздік денсаулық сақтау жүйесі құрылады. Мемлекетпен әлеуметтік қорғалмаған немесе аз қорғалған топтағы азаматтарға төленетін зейнетақы, жәрдемақы және басқа да төлемдерді сақтандыру маңыздылығы жағынан кем емес. Мемлекет сақтандырудың аталмыш жекелеген түрлерін жүргізуді ынталандыру арқылы бюджеттен тыс қорлардың қаражатын пайдаланудың әлеуметтік жүктемесін төмендетуге ықпал етеді. Әлеуметтік негізі бар сақтандыру өнімдерінің жеткілікті қарқында дамып, сұранысқа ие болу кезінде, мемлекет әлеуметтік толқулар мен төңкерістерден қорықпай, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан төленетін әлеуметтік төлемдерді кепілдендірілген ең аз қажетті деңгейге дейін төмендете алады.
Халықты әлеуметтік қорғаудың оңтайлы құрылымы 3 деңгейден тұрады (1.1 Сызбаны қараңыз).
1.1 Сызба. Халықты әлеуметтік қорғаудың оңтайлы құрылымы
Мәлімет көзі: [31]
Осылайша, қазіргі заманғы жағдайда сақтандырудың әлеуметтік саладағы орны азаматтардың экономикалық мүдделерін қорғау ғана емес, сондай-ақ мемлекеттік бюджеттен тыс қорлардың ісін толықтырумен байланысты.
Сонымен қатар, сақтандыру компанияларының қызметі кәсіпкерлік-коммерциялық негізде құрылатын болғандықтан, олардың басты мақсаты - пайда табу болмақ. Демек, сақтандырудың қоғамдық-экономикалық өмірде алатын орны мен мәнін анықтаған кезде, сақтандыру компанияларының да нарықтық шаруашылық жүргізуші субъектілерінің бірі екендігін ескеру қажет.
Бұдан басқа, нарықтың барлық кәсіби қатысушылары секілді, сақтандырушылар да салық төлеушілер болып табылады және олар қаржы-несие жүйесінің басқа да буындарының тұтынушылары болып табылуына орай, олармен де белсенді әрекеттеседі.
Сақтандырудың қоғамдық өмірдегі маңызды аспектісі - бұл сақтандыру компанияларының жұмыс күшін жалдаушылар болып табылуында. Сақтандыру компанияларының қызметі тұрақты жаңа жоғары білікті жұмыс орындарын ашу арқылы штаттық мамандарды, сондай-ақ азаматтық-құқықтық сипаттағы шарт негізінде әрекет ететін штаттық емес сақтандыру агенттерін нәтижелі жұмысқа орналастыруды көздейді. Осылайша, сақтандыру ісінің дамуы халықты жұмыспен қамту және еңбек нарығын тұрақтандыруға да өз әсерін тигізеді.
Жоғарыда айтылғандарды жинақтап қорыта отырып, сақтандыру қызметінің нарықтық экономикадағы маңызы айтарлықтай зор екеніне жеткілікті көз жеткізуге болады. Мұнда, ол келесі бірқатар функцияларды орындайды:
1. мемлекеттік бюджеттің шығыс бөлігіне жүктемені азайту;
2. ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз ететін және пропорцияларын реттейтін нарықтық тұрақтандырғыш;
3. тіршілік қауіпсіздігін арттыру құралы;
4. азаматтарды әлеуметтік қорғаудың механизмі;
5. жалпы ұлттық экономика инвестициялары үшін ең қомақты көз.
Сақтандырудың экономикалық категория ретіндегі мәні мен мазмұны оның тікелей атқаратын функцияларымен анықталады. Сақтандырудың экономикалық категория ретінде орындайтын функциялар қатарына төмендегілерді жатқызу керек: [44]
1) Сақтандыру компанияларымен жауапкершілікке алынатын шығындар мен тәуекелдерді өтеу үшін арнайы мамандандырылған нақты резервтік сипаттағы ақшалай қаражат қорын қалыптастыру. Бұл қор жалпыға міндетті немесе екіжақты келісімге сәйкес ерікті нысанда құрылып, жүзеге асырылуы мүмкін.
Осындай арнайы мамандандырылған сақтандыру қорын жүйелі қалыптастыру және іске асыру жөніндегі функциясы сақтандыру қызметінің қаржылық тұрақтылығы мен өтемдік төлемдерді алуға кепілдік беруді қамтамасыз ететін қосалқы және тұрақты негіздегі резервтік қорлардың жүйесінде іске асады.
Егер екінші деңгейлі банктерде халықтың уақытша пайдаланылмай тұрған бос ақшалай қаражаттары шоғырландырылса, мысалы ақшалай қорланымдар мен жинақ қалыптастыру үшін, онда ол мұнда тек жинақтық сипатқа ие болады, ал сақтандыру қызметі мамандандырылған сақтандыру қорын қалыптастыру және іске асыру функциясы арқылы жинақтық-тәуекелді сипатта бола алады.
Сақтандыру процедурасының кез келген қатысушысы, мысалы өмірді жинақтаушы сақтандыруда, сақтандыру жағдайы болып табылатын жазатайым оқиға басталған жағдайда және сақтандыру келісім шартының көрсетілген қолданылу мерзімі өткен соң, материалдық қамтамасыз етілуі мен әлеуметтік қорғалуына сенімді. Жеке немесе заңды тұлғаларды мүліктік сақтандыру кезінде арнайы мақсатта мамандандырылған сақтандыру қорын құрып, қалыптастыру функциясы арқылы шарт шегінде келісіп бекітілген сомада зардап шеккен мүлік объектісіне келтірілген зиянның ішінара белгілі бір бөлігін немесе толық көлемдегі нақты құнын материалдық өтеу бойынша барлық жағдайлары жасалады.
Арнайы сақтандыру қорын құру және сақтық төлемдерді жұмылдыру функциясы арқылы уақытша қолданылыстағы емес ақшалай қаражаттарды банкке және басқа да коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдарға инвестициялау мәселесі, қаражат салудың сенімді және қауіпсіз түрі болып табылатын жылжымайтын мүлікке ақша қаражатын салу, жинақты сақтау және арттырудың тағы бір жолы - бағалы қағаздарды сатып алу және т.б. сияқты мәселелер оңай шешіледі. Сақтандыру жүйесінің кең көлемді дамуымен қатар, заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос ақшалай қаражаттарын қайта бөлу механизмі жетілдіріліп кеңейеді және сәйкесінше сақтандыру қорын қалыптастыру функциясының мәні де арта түсетін болады.
2) Материалдық, моральдық залалды өтеу және азаматтарды әлеуметтік қамсыздандыру. Мүлкіне нақты келтірілген зиянды өтеу құқығы тек арнайы мамандандырылған сақтандыру қорының қатысушы субъектілері болып табылатын жеке және заңды тұлғаларға тиесілі. Аталған функция арқылы өтелуге тиіс залал мөлшерін өтеу екі тараппен келісілген мүліктік сақтандыру шарты негізінде сақтанушыларға жүргізіледі. Мүлікке келтірілген залалды өтеу тәртібі мен шарттары сақтандыру компанияларымен сақтандыру келісім шартында айқындалған негізгі талаптарды ескере отырып анықталады және мемлекетпен заңнамалық актілер арқылы реттеледі (Сақтандыру қызметін жүзеге асыру құқығына лицензиялау процесінде сақтандыру ережелерінің және өзге де құқықтық сипаттағы құжаттардың қолданыстағы заңнамаға сәйкестігіне назар аударылады). Бұл функцияны іске асыру арқылы сақтық қорғаудың экономикалық қажеттілігінің объективті сипаты орын алады.
3) Залалдың алдын алу және азайту. Аталмыш функция жазатайым оқиғалар мен табиғи және техногендік сипаттағы апаттардың болмауын немесе олардың теріс салдарының алдын-алу мен азайту жөніндегі нақты іс-шараларды қаржыландыруға бағытталған бірқатар маңызды шаралардың ауқымды спектрін қамтиды. Дәл осы шаралар қатарына сақтандыру шартының үлгі нысанында бекітілген және сақтанушының сақтандырылған мүлікті сақтауға, ұқыпты қарауына назар аударуға көзделген, сақтанушыға құқықтық ықпал жасау тұрғысы да жатады.
Сақтандырушының сақтық жағдайдың алдын-алу, ескерту іс-шаралары сақтық менеджменттің өте маңызды буыны болып есептеледі, өйткені шартта белгеленген соманың шегінде жоғалтуларды қалпына келтіру үшін сақтық өтемін төлеуге жұмсалатын ақша қаражатын айтарлықтай тиімді үнемдеуге мүмкіншілік береді. Сақтандырушының сақтық жағдайдан болатын болжамды залалдың алдын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz