Сырдария өзені бойындағы бекеттердің сипаттамасы
ГУМИЛЕВ АТЫНДАҒЫ ЕУРАЗИЯ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Жаратылыстану ғылымдар факультеті
География және гидрология кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІНІҢ ТӨМЕНГІ АҒЫНДЫСЫНЫҢ КӨП ЖЫЛДЫҚ ӨЗГЕРІСІНЕ КЛИМАТТЫҚ ЖӘНЕ АНТРОПОГЕНДІК ФАКТОРЛАРДЫҢ ӘСЕРІ
Орындаған:
4 курс студенті Жанәділ.А.Д
Ғылыми жетекшісі:
проф. қ.а. Молдахметов М.М.
Норма бақылаушы:
оқытушы Жанабаева Ж.А.
Қорғауға жіберілді
"___"___________ 20 ж.
метеорология және гидрология
кафедрасының меңгерушісі:
г.ғ.к., проф. қ.а. Джусупбеков Д.Қ.
Нұрсұлтан, 2020
Мазмұны
Кіріспе
б
1
1
СЫРДАРИЯ өзені алабының физикалық-географиялық жағдайының сипаттамасы
1.1
Жер бедері
5
1.2
Геологиялық құрылымы
5
1.3
Алаптың климаттық жағдайы
6
1.3.1
Ауа температурасы
6
1.3.2
Жауын-шашын
7
1.3.3
Қар жамылғысы
9
1.3.4
Ауа ылғалдылығы
9
1.3.5
Жел режимі
10
1.4
Топырақ жамылғысы
11
1.5
Өсімдік жамылғысы
11
1.6
Гидрографиясы
12
1.6.1
Өзендер мен мезгілдік ағынсулар
12
1.6.2
Көлдер мен бөгендер
16
1.7
Жер асты сулары
16
1.8
Сырдария өзені бойындағы бекеттердің сипаттамасы
17
2
СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛГЕНДІЛІГІ ЖӘНЕ БАСТАПҚЫ МАТЕРИАЛДАРДЫҢ САПАСЫ
2.1
Гидрологиялық зерттелгенділігі
21
2.2
Бастапқы материалдардың сапасы
24
3
СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІНІҢ ЖЫЛДЫҚ АҒЫНДЫ ҚАТАРЫН ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУ ЖӘНЕ ЕСЕПТІК КЕЗЕҢДІ ТАҢДАУ
3.1
Бақылау қатарлы біртектілігіне талдау жасаудың негізгі этаптары
27
3.2
Фишер, Стьюдент, Вилькоксан критерийлері
32
3.3
Біртектілікке талдау
49
4
СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ЖЫЛДЫҚ ӨЗГЕРІСІН КЛИМАТТЫҚ ЖӘНЕ АНТРОПОГЕНДІК ҚҰРАУШЫЛАРЫНА БӨЛУ
4.1
Зайцева бойынша климаттық және антропогендік факторлар әсерін бағалау
54
4,2
Айырымдық интеграл қисықтарын тұрғызу
64
4.3
Жиынтық интеграл қисықтарын тұрғызу
68
4.4
Қамтамасыздық қисығының параметрлері
72
Қорытынды
85
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
86
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс 81 беттен, 7 суреттен және 19 кестеден тұрады. Жұмыстың құрылымы кіріспеден, 4 тараудан, қорытындыдан және 14 атаулы әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу нысаны - Сырдария өзені алабы.
Жұмыстың мақсаты Сырдария өзенінің жылдық ағындысын климаттық және антропогендік өзгерістерді есепке ала отырып бағалау.
Негізгі қолданылатын сөздер: су өтімі, су деңгейі, ағынды модулі, ағынды қабаты, ағынды көлемі, экстраполяциялау, су жинау алабы, тұстама, су айрық сызығы, сабалық кезең, өзен арнасы, бекет, қамтамасыздық қисығы, өзен аңғары, вариация коэффициенті, асимметрия коэффициенті, корреляция, регрессия, репрезентативтік кезең, орташа квадраттық ауытқу, ұқсас өзен, ағынды үлестірімі.
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың тақырыбы - Сырдария өзенінің жылдық ағындысын климаттық және антропогендік өзгерістерді есепке ала отырып бағалау.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Сырдария өзенінің жылдық орташа ағындысына климаттық және антропогендік факторлардың үлесін есептеу және бағалау.
Берілген дипломдық жұмыста Сырдария өзенінің физикалық - географиялық сипаттамасы, гидрологиялық зерттелгендігі және су режимінің жалпы ерекшелігі қарастырылған.
Сырдария өзені Орталық Азиядағы өзен болып табылады, және де өзен Қырғызстан мен шығыс Өзбекстандағы Тянь-Шань тауларындағы екі өзеннің Қарадария мен Нарын өзендерінің қосылуынан бастау алады да, 2,212 км қашықтықта орналасқан Арал теңізіне құяды. Сырдария өзенінің су жинау алабы 800 000 шаршы километрді құрағанымен, су іс жүзінде соның тек 200 000-ынан ғана жиналады. Сырдария өзенінің суы Орталық Азиядағы ең құнарлы мақта өсіретін аймақтарды суғаруға қолданылады, сонымен қатар оның бойындағы Қоқан, Худжант, Түркістан және Қызылорда қалаларын сумен қамтамасыз етуге қолданылады. [29] Сырдария өзенін игеру сонау ежелден жүргізілгені бізге белгілі. Оны грек ғалымдары Птоломей ( б. Э. Б. ІІғ.) мен Герадоттың (б. Э. Б. ІІғ.) еңбектерінен көреміз.
1 СЫРДАРИЯ өзені алабының физикалық-географиялық жағдайы
Сырдарияның жалпы ұзындығының 1000 км- ден астамы Қазақстан территориясы арқылы өтеді, және орталық Тянь - Шаньда екі ірі өзен: Нарын мен Қарадарияның қосылуынан құрылып, бастауын алады. Нарынмен есептегенде оның ұзындығы 2900 км-дей, бассейннің жалпы ауданы 462000 кв км , оның 219 000 кв км-і таулы аймақты алып жатыр.Нарынның құйлысынан төменде Сырдария Ферғана аңғары арқылы оңтүстік - батыс бағытқа қарай ағады, және де Ферғана аңғарынан шыққанан кейін өзен солтүстік - батысқа қарай бұрылады. Сырдарияға жоғарғы ағысынан көптеген салалар қосылады.
0.1 Жер бедері
Бұрынғы КСРО-ның жалпы суармалы егістіктерінің жартысы Сырдария өзенінің бойында орналасқандығы бізге белгілі. Бұл жерлер, яғни Қаратау жотасы мен Қызылқұм үстірті арасында орналасқан үлкен үшбұрыш іспетті. Жалпы территория ендік бағытта 400км, ал меридиан бағытта 200-250км-ге созылады. Яғни Сырдария өзенінің атырауы теңіз бағытымен баяу ылдилап орналасқан жазықтық болып табылады. Сонымен қатар, жазықтың әр жерінде жатаған жусан өскен шағыл құм төбелер мен жалды бұйрат құмдар кездеседі. Кейде биіктігі 60-80м жететін жалғыз жарым төбелер және де биіктігі 40м болатын ежелгі қорғанның орындары-асарлар да кездеседі. Мысалы айтсақ, Жеті асар, Шірік, Құмқала және т. б.
Атыраулық жазық шығыстан батысқа қарай 140-151м абсолюттік биіктіктен (Шиелі, Тартоғай бекеттеріде), 100м абсолюттік биіктіктен (Жосалы), 55м абсолюттік биіктікке дейін төмендеп кетеді. Ауданның шекарасы:батыста-Арал теңізі жағалауындағы құмды массивтерден құралған, оңтүстігінде-Қызылқұмның жоғарғы құмдарымен, ал солтүстігінде-Сырдарияның қазіргі арнасының суландырылған зонасы (көлдік және батпақты ойпат) болып табылады.
Ерте кезде қазіргі Сырдарияның атырауы мен Арал теңізінің орнында бір-біріне мүлдем ұқсамайтын, тіркесе жатқан үлкен екі қазаншұңқыр болған.
0.2 Геологиялық құрылымы
Ұзақ геологиялық даму барысында Сырдария ойпаты терригенді материалы бар аккумуляциялық облысты құраған. Ежелгі полеозой фундаменті теңіздің шөгінді жыныстары, әрі Сырдария өзенінің атыраулы-аллювиалды шөгінділерімен де көмкерілген. Бұл қабатта: шаңды саздар,саздақ, құмдақ және ұсақ түірлі мезазой-кайнозой және төрттік кезеңдердің құмдары кездеседі.
Мезазой кезеңінің шөгінділерінен кең тарағаны бор жүйесінің шөгінділері, олар котиненталды шұбар ала ұсақ түйірлі құмы бар саздармен көмкерілген. Олардың қалыңдығы 140-450м-ге жетеді. Оларда негізгі жер асты суларының су жүретін қабаттары орналасқан. Ал жоғары жатқан континенталды неоген жүйесінің шөгінділері плиоцен жасының құмды-сазды жыныстарының қалыңдықтарымен 60м-ге дейінгі қалыңдықта берілген. Дәл осы неогенде нақты жазықтың беті қалыптасқан. Осы жазықтың бетіндегі жыныстар төрттік кезеңнің шөгінділері болып табылады, олар 70-80м қалыңдықтағы құм, құмдақ және саздармен берілген
1.3 Алаптың климаттық жағдайы
А. П. Алисов бойынша алынып отырған территория континенттік Солтүстік Тұран климаттық облысының құрамына кіреді.
Жауын-шашынның жағдайына, радиация балансының әркелкілігіне, атмосфера циркуляциясының жағдайына байланысты Сырдария өзені атырауы өз бетінше Арал климаттық ауданына бөлінеді.
Негізінен Сырдария өзені орналасқан алқаптың көп жері құмды және сазды болып келген шөл және шөлейттер болғанымен де оның агроклиматтық жағдайы біркелкі емес. Вегетация кезіндегі жылу мен ылғалдың көрсеткішіне орай, облыстың территориясы бірнеше агроклиматтық аудандарға бөлінеді. Жазы құрғақ, ыстық мамырдың бiрiншi жартысында басталады.Жауын-шашын көктемде 41,6 мм немесе жылдық мөлшердiң 30,3% құрайды. Дегенмен жоғары температура жыл бойынша жауын-шашын тұрақсыз түсуi, желдiң күшеюi, буланудың жоғарыланып, ерте-көктемгi кебудiң пайда болуы басымдайды. Көктемде топырағы ылғал қорын тез жоятын эфемерлi өсiмдiктер күштi дамиды да, жаздың басында өсiп-өнуi аяқталды.
Кесте 1. Сырдария өзенi атырауының негiзгi климаттық көрсеткiштерi
( Қазалы бекетi бойынша 1970-2005 жылдар)
Ауа температурасы ( градуспен)
Жыл
қаңтар
шiлде
абс. Мин.
Абс. мак
6,9
-12,8
27,9
-42,0
44,0
Жауын-шашын
Жыл,мм
Абс.мак мм
Абс.
мин мм
% шақ
қанда
Қ:К:Ж:К:
Жауын-шашынсыз күндер саны
Жылдық мөлшерi мм
Құрғақшы
лық индексi
184
237
25,2:30,3:26,1:22,3
272
1200
6,5
Вегетация кезеңiнiң ұзақтығы (күндер t10[0]С
Күн жарқырауынң ұзақтығы ((сағат) мамыр-қазан)
15 мс (шаңды борандар) жылдамдықтағы желдi күндер саны
173
1605,8
Мин 9
Мак 45
1.3.1 Ауа температурасы
Ауаның +10 0 С-тан жоғарғы температурасының жиынтығы 3600-42000, ал мезгілдің ұзақтығы 180-200 күн, жазы ыстық, әрі құрғақ. Шілде айының орташа температурасы+27,9 0 С ,ал ең жоғарғы көрсеткіші +40-42 0 С. Аймақтың қысы ұзақ, бұлтты күндер аз. Қаңтар айының орташа температурасы - 6,50 - 110 С, ал ең төменгі көрсеткіш 12,8 0С болса, ол солтүстік аудандарда - 14,2 0с. Аязды күндер саны 149-462.Жауын-шашын аз жылына - 100-200мм. Желтоқсанның екінші-үшінші онкүндігінде қалыңдығы 10-15см қар жауады, ол 1,5-2,5 ай бойы жатады. Ауаның айлық және жылдық температуралық көрсеткіші 5-кестеде көрсетілген.
Кесте -5. Ауаның айлық және жылдық температуралық көрсеткіші (0с.есебімен)
Станция
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Жыл
Қызылорда
-9,4
-7,5
0,9
11,8
19,5
24,3
26,3
23,8
17,1
8,6
0,2
-6,4
9,1
Түркістан
-5,8
-2,4
5,3
14,0
20,6
25,8
28,3
26,3
19,7
11,0
3,1
-2,4
12
Аймақтың қысы ұзақ, бұлтты күндер аз, төменгі температурасы 12,8 0 С болса, ол солтүстік аудандарда 14,2 0С-қа төмендейді. Аязды күндер саны 149-462-га жетеді.
1.3.2 Жауын - шашын
Аймақтың жауын-шашыны біркелкі таралмаған. Жауын-шашын жылына 100-200мм түседі. Ол көбіне көктем мен кыс айларына келеді. Сонымен катар аймақтық солтүстігіне жауын-шашын 46,7мм, ал оңтүстігіне - 32,1мм түседі де, ол жылдық мөлшердің 23,4-25,2 пайызын құрайды. Атмосфера жауын-шашынының айлық және жылдық көрсеткіші 6-кестеде көрсетілген.
Кесте -6. Атмосфера жауын-шашынының айлық және жылдық көрсеткіші (мм. есебімен)
Метеостанция
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Жыл
Қызылорда
14
14
17
17
17
6
5
3
4
9
13
15
129
Түркестан
28
2
34
28
18
8
3
2
3
10
19
30
203
Аймақтың климаттық жағдайы жылдың әр мезгілінде әркелкі болатыны белгілі. Біз қарастырып отырған ауданның қысы ұзақ, бұлтты күндер аз, төменгі температурасы-12,8С0 болса, 14,2С0-ға дейін солтүстік аудандарда төмендейді. Аязды күндер саны 149-462 күнге жетеді.
Территорияның солтүстігінен Сібір антициклонының суық ауа массалары жеткізіліп, қаңтар мен ақпанда температура-420С дейін төмендейді. Жауын-шашын жылдың салқын уақытында аймақтың солтүстігінде 46,7мм, ал оңтүстігінде 32,1мм түседі, ол жылдық мөлшердің 23,4-25,2 пайызын құрайды.
Көктем айы өте өзгермелі. Аймақта көктем 25-30 наурызда түседі. Оған ауа температурасының орташа көтерілуі, мұздың ауысуы, желдің күшеюі, топырақтың тез кебуі тән. Сәуір айында наурыз айына қарағанда температура 13-14 0С-қа жоғарылайды, ал мамыр айында айдың орташа температурасы оңтүстікте +18,80 С болса, солтүстікте +17,8 0 С-қа тең.
Ауданда өсімдіктің өсіп өну кезеңі 191-200күнді көрсетеді. Жауын-шашын көктемде 41.6мм немесе жылдық мөлшердің 30,3 пайызын құрайды.Дегенмен жоғарғы температура жыл бойынша жауын-шашын тұрақсыз түсуі мен желдің күшеюі, буланудың жоғарылап, ерте көктемгі құрғақшылықтың басталуына алып келеді. Көктемде топырақтағы ылғал қорын тез жоятын эфемерлі өсімдіктер күшті дамиды да, жаздың басында өсуі мен өнуін тоқтатады.
Жазы құрғақ, ыстық мамырдың бірінші жартысында басталады. Ыстық аудандардағы температура айырмашылықтары білінбейді, бірақ ең ыстық ай-шілдеде температура+27,90 С, абсолюттік максимум +42+440С-ға жетеді .
Жазы бұлтсыз, ал күннің түсу ұзақтығы 1605,8 сағатты құрайды. Жауын-шашын біркелкі тарамаған.
Күз кезеңі көктеммен салыстырғанда ұзақ. Күздің бірінші жартысы құрғақ,әрі жылы болып келеді. Осы кезде термикалық депрессия жоғалып, салыстырмалы ауа ылғалдылығы төмендейді.Ауданның жалпы климаттық құрғақшылығы ауданның ерекшеліктерінің бірі. Шөлдік ауданның климаттық ресурстарының қолайсыздығына байланысты мұнда тек суармалы егістіктің түрін ғана дамытуға болады.
Қазіргі кезде аймақтың ауа бассейіні қатты ластанған.Онда ( 1998ж мәліметтер бойынша) 64 мың т. түрлі зат түседі екен. Оның ішінде 27,2 пайызы ЖЭС-нан, 69,5 пайызы- мұнай өндіруден, 3,3 пайызы-өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығынан. Ауада қазіргі кезде көмірқышқыл газы мен күкіртті газдардың мөлшерлері шамадан асып отыр.
Жалпы ауаның ластануы негізінен күн сәулесінің түсуін және оның әсерінен фитохимиялық реакцияларға түсіп, ауаны одан да улы түзілістермен улауда. Дегенмен де қазіргі кезде оның алдын алу және жақсарту шаралары қолданылуда. Оған жалғыз ғана мысал, 1990ж бері қарай жұмыс атқарып келе жатқан " Жасыл желек" айтуға болады.
1.3.3 Қар жамылғысы
Күз әдетте жауынсыз қар жамылғысы желтоқсанда ғана түседі және қар жамылғысының тұрақты ұзақ жатуы орта есеппен 50-70 күнді құрайды.Қар жамылғысынын түсуі наурыздың ортасында белгілейді.Жазда жауған қар жабындысы жарымсыз және тұрақты емес.Әдетте қар желтоқсан айының екінші үшінші онкүндігінде жауады,қалыңдығы 10-25см, 2,5 ай бойы жатады.Кей жылдары қардың жатысы 4 айға созылады.Мысалы,1993-1994 жылдың қысында,қараша айының басынан баста қыс бойы 14 рет жауған қалың қар наурыздың бірінші онкүндігінде ериді.
0.2.4 Ауа ылғалдылығы
Сырдария өзені алабының ылғалдылығы аз.Аймақтың климатына тән ерекшелігі құрғақшылық. Жауын шашын өте аз.Орташа жылдық ауаның абсолюттік ылғалдылығы оңтүстікте 5,0 мб солтүстікте 6,0 мб дейін ауытқиды. Ауаның абсолюттік ылғалдылығы жыл ішінде 1,6 мб-12,5 мб дейін өзгеріп, оның амплитудасы түрлі жылдарда 9,0-11 мб дейін (кесте 4) өзгереді. Орташа жылдық ауа ылғалдылығының тапшылығы солтүстік аумақтарында 5,0-5,5 мб дейін, ал оңтүстікте 7,5-9,5 мб дейін өзгереді.
1.3.5 Жел режимі
Жел режимі аймақтың ауа айналымына оның атмосфеталық қысымына әсер ететіні белгілі. Қызылорда, Түркістан метеостанциясынан алынған жел режимінің мәліметтері 2-кестеде және 3-кестеде көрсетілген.
Желдің бағыты
Мезгілдер
С
СШ
Ш
ОШ
О
ОБ
Б
СБ
Штиль
Қыс
12
35
9
6
9
13
10
6
8
Көктем
15
41
10
3
4
7
12
8
10
Жаз
22
28
5
2
2
7
18
16
11
Күз
19
37
8
3
4
8
11
10
9
Жыл
17
35
8
4
5
9
13
10
9
Кесте 2. Қызылорда метеостанциясынан алынған мәліметтер
Кесте 3. Түркістан метеостанциясынан алынған мәліметтер
Жел бағыты, мазгілдер
С
СШ
Ш
ОШ
О
ОБ
Б
СБ
штиль
Қыс
8
10
26
14
5
7
14
14
26
Көктем
9
18
27
10
5
6
11
12
12
Жаз
16
23
16
5
2
4
13
19
11
Күз
10
17
23
9
4
6
14
14
20
Жыл
11
17
22
10
4
6
14
15
18
Желдік режим жыл бойы солтүстік-шығыс пен шығыстан соғады. Бұл бағыттағы желдердің көбі жаз және көктем айларында болады. Олар Арал және Батпақдаланың құмдарынан шаң мен тұздардың осы өңірге келуіне септігін тигізеді.Тек осы бағыттағы желдер ғана емес сотүстік және солтүстік желдер де түлі заттарды алып келеді. Ең сирек соғатын желдер шығыс бағыттағылар.Желдік режим жыл бойы 4-6мсек орташ жылдамдықпен солтүстік-шығыс пен шығыстан соғады. Мұнда күшті желдер болатын күндері көп. Оны төменгі кестеден көруге болады. Жел жылдамдығының көп жылдық көрсеткіші 4-кестеде көрсетілген.
Кесте 4. Желдің жылдамдығы
Метеостансия
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
жыл
Қызылорда
3,7
4,1
3,8
4,3
2,8
3,2
2,9
3,1
3,1
3,0
3,2
2,9
3,4
Түркестан
2,4
2,7
3,3
4,1
4,2
4,0
3,9
3,9
3,4
2,6
2,2
2,3
3,2
Кестеден көріп отырғанымыздай желдің орташа айлық жылдамдығы біршама жоғары. Біршама күшті желдер қыс пен көктем айларына келеді екен.Қазіргі кезде желдік режимнің өзін климаттық, агроклиматтық, экологиялық мәселелерді шешуде де пайдаланып жүр. Түркістан метеостанциясындағы жел бағыты 2-суретте көрсетілген.
2-сурет. Түркістан метеостанциясындағы желдің бағыты
1.4 Топырақ жамылғысы
Сырдария өзені етегіндегі топырақтарды топырақтанушылар шөлді сұр топырақ зонасына жатқызады. Зерттелген аудандағы негізі зоналды топырақ типтерінің қатарына: құба, сұр-құба, құмды шөлді топырақтар мен сорлар, сортаңдар, тақырлар енеді. Сырдария өзені осы топырақтардың табиғи шекарасы болып табылады.
Қоректік заттардың жалпы қоры топырақтың құнарлылығын көрсете бермейді. Өйткені, бұлардың көп бөлігі өсімдік қорегіне жарамды емес. Тиімді құнарлылығын арттыру үшін топырақта өсімдік бойына сіңіре алатын керекті тыңайтқыштарды дұрыс қолдануға жоспарлауға, сайып келгенде, дақылдардан жоғары өнім алуға тыңайтқыштарды үнемдеуге, дақылдардың өзіндік құнын қоректік заттар қаншама екенін білу керек. Топырақта қоректік заттар мөлшері әр түрлі жағдайларға байланысты болады. Мысалы, өсімдіктер үшін азотты қоректік заттардың негізгі қоры - органикалық заттар. Азот қара топырақта көп, сұр топырақтарда аз кездеседі. Адамның өндірістік әрекеті - дақылдардың өзара алмасуы, тыңайту системалары және басқалар - азоттың топырақтағы мөлшерін болмашы ғана өзгертеді. Міне, Сырдария өзені егілетін ауыл шаруашылығы дақылдарына минералды және органикалық тыңайтқыштарды қолданудың агрохимиялық картограммаларын пайдалану ауыл шаруашылығы өндірісін қарқынды түрде дамытуға, экономикада ашылмай жатқан резервтерді игеруге мүмкіндік береді. Еңбек өнімділігін бір процент арттыруға және өнімнің өзіндік құнының қосымша ең аз дегенде жарты процентке төмендетілуіне қол жеткізуге жағдай жасайды. Басқаша айтсақ, ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігін арттыруға көмектеседі.
Топырақтардағы қоректік элементтердің құнарлығын қадағалау кез - келген дақылдарға төмендетуге, қауырт науқандарда тыңайтқыштарды жедел қолдануға негіз жасайды.Атыраудың топырақтары екі фактордың әсерінде болады: шөл зонасының қасиеттері мен белгілерін иемденген басты зоналды топырақ және интрозоналды.
Аудан гидроморфты сияқты, автоморфты топырақтардың кездесуімен де ерекшеленеді. Сырдария өзені атырауының қазіргі топырақтарының гидроморфты және автоморфты қатарына: аллювилі-шалғынды, аллювилі-шалғын тоғайлы подтиптерге бөлінетін шалғынды топырақ, батпақты топырақ, оның подтиптеріне: майлы батпақты, қарашірікті батпақты, торфты-батпақты, шалғынды-батпақты: сор, тақыр түстес, сұр құба, шөл сорплары, құмды шөлді топырақтар жатады [31].
Негізгі топырақ түзуші жыныстарға: полеоген, неоген, төрттік жастағылар және Сырдария өзенінің аллювиалды шөгінділері енеді.
Құба топырақ ауданның солтүстігінде кездеседі.Онда сорланған және сорланбаған топырақтар мен қатар құмдақтар мен саздақтар да кездеседі. Қабаттың қалыңдығы 5-7м, астыңғы төсеніш қабатында майда құмдар мен сулар 6-7м тереңдікте кездеседі. Бұл топыратар құрамындағы қарашірік мөлшері 1 % аспайды. Алайда бұл топырақтар сорлануға бейім келеді. Сондықтан да оны оқтын-оқтын сумен шайып отыру қажет.
Ал сұр, сұр-құба топырақтар Сырдария өзенінің арналарының қырқалары мен бұйратты суайрықты жиектеріндегі ойлы жерлерде және Қаратаудың бөктерлерінде тараған. Олар шөлдік топырақ түзуші зоналық типті айқындайды және аз карбонатты сұр-құба топырақтың подтипіне жатады. Осы сұр-құба топырақтардың құрамында қарашірік мөлшері аз, олар 0,3-0,9%-ке дейін ауытқып отырады.Бұл топырақтардың мханикалық құрамы жеңіл; қабаты көп қабатты, онда құмдақтар мен саздақтар басым. Қабаттың қалыңдығы 1-6м, одан төмен майда құмдар, ал су қабатының тереңдігі 6-7м. Мұнда да жоғарғыдағыдай шараларды қолдану қажет.
Тақыр түстес топырақтар жазықтың сорланған жерлерінің арасындағы шайылған бөліктерді алып жатыр. Ол ежелгі Жаңақуаңдария мен қазіргі Сырдария атырауындағы гидроморфты топырақтардың шөлдену өнімін көрсетеді.Оларда 2-4м тереңікке дейін құмдар мен саздар және саздақтар кездеседі. Одан тереңде майда және ірі құмдар таралған. Сулы қабат 1.5-4.0м тереңде кездеседі, әрі дәмі ащы кермек.
Тақыр түстес топырақтартардың құрамында органикалық заттардың аз екені белгілі, оның құрамындағы органикалық заттардың мөлшері 1 пайыздан да аз. Оларды ауыл шаруашылығыда белгілі шараларды қолдану негізінде пайдалануға болады.
Өзен алабының 15 пайызын сорланған жерлер құрайды. Ол аймақтың геологиясы мен гидрогеологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Сорлардың қалыптасуы бізге белгілі.Сорлардан көбірек тарағаны кәдімгі сор топырақтар. Осы кәдімгі сорлар аллювиалда дамиды. Беті борпылдақ, құмды болып келеді. Судың тереңдігі 3-7м, өте ащы (120-130г\л).
Ал тақырлы сорлар-шөлейт аймақтың ойпаңдарында кездеседі. Олардыңмеханикалық құрамы ауыр саақ, аллювиалдарда дамыған және бетіндеқабықтары бар. Бұл топыратардың бір ерекшелігі хлорлы тұздарың көп болуында, әрине бұл аймқа тән құбылыс емес. Суының минералдығы 60-160г\л өте тереңде кездеседі. Қарашірік мөлшері-1 пайыздан төмен.
Жазықтық суайрықтарда, рельефтің ойпаң жерлерінде, ал биік жерлерде тұзды сорлар, бұрын игерілген жерлерде де кеңінен тараға. Жалпы мұнда құмдақтар мен саздақтар басым. Олардың ішінде ауыл шаруашылығына біршама жарамдысы шалғынды сор топырақ.Ауыл шаруашылығы үшін едәуір бағалы топырақ: гидроморфты болып табылады. Оның ішінде көп кездесетіні: аллювиалды-шалғынды топырақ. Олардағы қарашіріктің құрамы 1-2 %.
Сырдарияның сол жақ жағалауынағы кең аумақты батпақты-шалғынды топырақ алып жатыр. Ондағы қарашіріктің мөлшері 2-4% құрайды. Бұл топырақ ежелден күріш өсіру үшін пайдаланылып келеді.
Батпақты топырақтар қатарының ішінде лайлы-батпақты топырақтар аса көп таралған. Қарашірік мөлшері 2-5 пайыз. Бұл топырақтар егін шаруашылығына кеңінен қолданылады.Алайда аймақ территориясында егін егуге жарамайтын топырақ типтері де баршылық. Олардың негізгі себебіне рельефті, тұздану т. б. айтуға болады. Оларға: Қаратау бөктеріндегі сұр-қоңыр топырақ, құмтастар; жазықтардағы құмдар, ашық сұр, үрме, жылжымалы сорлар т. б.
Сырдария атырауының гидрографиялық өзгеруімен, шөлдену үрдісінің дамуымен нәтижесінде гидроморфты қатардағы топырақтардың ауданы кішірейіп, автоторфты қатардағы топырақтардың ауданы ұлғая түсті. Сырдария өзенімен суланатын 1414мың га жерлерде гидроморфты топырақтардың шалғынды-батпақты, шалғынды түрлері тараған.
Қазіргі уақытта суармалы массивтерді қоспағанда, барлық территория дерлігімен құрғап кеткен. Осы топырақтарда жылына беретін өнімдігі 800мың тоннаға төмендеген [12].
Сырдария өзені атырауының топырақ жамылғысының өзгеру деңгейін 1955-1990жылдар аралығындағы мәліметтермен салыстырсақ, 3-5 жыл бойы атыраудың топырақ жамылғысының айтарлықтай өзгергенін көреміз. Егер 1955жылы гидроморфты топырақтардың кепкен және шөлденген варианттары болмаса, ал 1990жылғы мәліметтер бойынша бұл топырақ түрі атыраудың топырақ жамылғысында едәуір процесс атқарады. Көптеген тұзданбаған топырақтар тұзданған топырақтар қатарына өткен сорлардың ауданы 60мың га ұлғайған. Шөлдену гидроморфты топырақ құнарлылығының төмендеуімен жалғасты.
Топырақ құнарлылығын анықтайтын негізгі түрбөлшек қарашірік пен азот болып табылады. Топырақтың құнарлығының өзгеру факторлары, гидрологиялық режимнің өзгеру процесінде қатты және биогенді ағыстардың қысқаруымен және аридтелу нәтижесінде топырақтардың азуына алып келеді. Қазіргі Сырдария атырауының топырағының өзгеруі 11-кестеде көрсетілген
Кесте -11. Қазіргі Сырдария атырауының топырағы
Топырақтар
Топырақ ауданы
1955
1990
га
%
га
%
Аллювиалды-шалғынды және аллювиалды-шалғынды-тоғайлы.
60254
12,9
-
5
Аллювиалды-шалғынды-сор
21230
4,6
1956
-
Аллювиалды-шалғынды, сор кепкен.
5966
1,3
12667
0,4
Аллювиалды-шалғынды шөлденген.
-
-
14639
2,8
Батпақты шалғынды сор
-
-
16410
3,2
Батпақты-шалғынды сор кепкен
-
-
30828
3,7
Батпақты шалғынды сор шөлденген.
-
-
9203
Барлық шалғынды
87350
18,8
85704
2,0
Батпақты және шалғынды батпақты.
245823
53,0
10833
18,9
Күрішті батпақты
-
-
29503
2,4
Батпақты сор кепкен
-
-
7780
6,4
Шалғынды батпақты сор кепкен
-
-
62842
1,7
Шалғынды батпақты сор шөлденген
-
-
15466
1,9
Барлық батпақтар
245823
53,0
12624
3,4
Сор
103898
22,4
164148
27,9
Шөлдену процесі органикалық заттарды жоғалтумен ұштасады. Шалғындық топырақ құрамында 0-50см қабатта қарашірікті жоғалту 25% дейін, ал бастапқы қатарда 30% дейін болды.Сонымен қатар шөлдену үрдісінде гидроморфты топырақтардың физикалық қасиеттері төмендейді; тығыздығы жоғарылайды. Олардағы ірі микроагенттердің күрт төмендеуіне байланысты құрылымы да нашарлайды.
Аридтелу кезінде шалғынды және батпақты топырақ қатарындағы органикалық заттарды жоғлтудың әртүрлігінің негізгі принципі осы топырақтардағы бастапқы фитомассаның әртүрлігі мен органикалық массаның сапалық құрамына байланысты. Қазіргі Сырдария өзені атырауының топырақтарының 0-50см қабатты қарашірік пен азоттың мөлшері 12-кестеде көрсетілген
Кесте -12. Қазіргі Сырдария өзені атырауының топырақтарының
0-50см қабатты қарашірік пен азоттың мөлшері
(алымында пайызбен, ал бөлімінде тга)
Топырақтар
Қарашірік
Жалпы азот
орташа
өзгеру шегі
Орташа
Өзгеру шегі
Аллювиалды- шалғынды
1,51
98,7
0,95-2,08
61,3-136,4
0,08
5,2
0,06-0,10
4,5-5,9
Аллювиалды-шалғынды тоғайлы
0,91
78,0
0,74-1,26
41,4-114,6
0,06
4,7
0,05-0,07
4,6-6,0
Аллювиалды-шалғынды шөлденген
0,81
63,2
0,68-0,9
42,0-84,5
0,05
3,9
0,04-0,06
3,6-4,3
Батпақты шалғынды
1,36
92,2
6,04-1,77
72,4-113,3
0,09
5,8
0,07-0,11
5,0-6,6
Батпақты-шалғынды кепкен
1,06
78,6
0,92-1,20
68,3-86,0
0,08
5,5
0,06-0,10
4,1-6,0
Батпақты шалғынды шөлденген
0,97
69,5
0,18-1,27
58,3-84,6
0,06
4,6
0,05-6,08
3,8-5,1
Шалғынды батпақты
1,86
116,7
1,44-2,44
92,3-156,5
0,13
7,9
0,10-0,15
5,2-10,8
Шалғынды-батпақты кепкен
1,74
110,7
0,97-2,22
69,8-148,2
0,12
7,6
0,08-0,14
6,4-8,9
Шалғында-батпақты шөлденген
1,31
89,9
0,97-1,41
6,91-98,8
0,09
4,8
0,06-9,12
3,5-6,8
Лай батпақты
2,15
136,4
1,96-3,13
123,8-203,1
0,11
0,4
0,09-0,14
5,7-6,9
Күріш батпақты
1,61
102,5
1,27-1,96
80,7-124,3
0,11
6,10
0,08-0,13
5,0-6,7
Сор-типтік
0,76
47,8
0,51-0,96
33,7-62,0
0,05
3,3
0,04-0,06
2,9-3,5
Азотты қосылыстардың қатынасы территорияның су режимімен анықталады. Жалпы азот құрамының 90%-нан көбі органикалық қосылыстардың және қарашірік заттардың жеңіл жететін формасын құрайды. Сондықтан жалпы азоттың қорының құрғау кезеңі қарашіріке қарағанда біршама төмендейді. Жалпы азоттың салыстырмалы жорғары қоры шөлденген гидроморфты топырақтарда-реликті белгілермен негізделген.
Аймақтағы топырақтың бұзылуы топырақтардың екінші рет тұздануы (сульфатты және хлорлы) мен эрозиялық-дефляционды және топырақ ресурстарын тиімсіз пайдалануының нәтижесі.
1.5 Өсімдік жамылғысы
Жалпы шөл зонасының флорасы түрлері басым. И. Г. Борщов (1865ж) шөл зонасы өсімдіктерін төмендегідей топтастырған: ксерофитті (жусан) және галофитті ( солянка) бұталар. Онда дегенмен де эфемерлер мен эфемеройдтардың барын жоққа шығармауымыз қажет.
Шөл зонасының флорасын зерттеу ХҮІІІғ. басталған болатын. Қазақстанның шөл зоналарының өсімдік дүниелерін Паллас (1793ж), Эцхвальд (1825-26ж), Мейер (1840ж), Борщов И. Г. (1850ж) зерттеген.
ХІХ ғ. О.А. Федченко, А.Э Регель, Г. И. Радде, ал ХХғ. А. Д. Спиридонов, М. Г. Папов, И. В. Быков т. б. ірі ғалымдардың жұмыстары жарық көріп, олардың қазіргі кезге дейін маңызы жойылмаған.Аймақтың өсімдіктер дүниесін 3-ке бөліп қарастырады:
1. Сырдария бойының табиғи қалыптасқан өсімдіктері.Аймақтың өсімдіктері оның табиғи жағдайымен тікелей қатынаста дамиды. Сазды
жерлерде әртүрлі эфемерлер мен итсигектер және изен аралас жусан өседі.Тау бөктерінде сұр жусан мен бұйырғын, сонымен қатар бұталар мен баялыш өседі.Құмды жерлерде бұталар, бұталы аралас шөптер: еркек шөп (agropyrum), жусан (artemisia sublessingiana), жүзгін (callidonium), баялыш (salsola arbuscula), кейреуік (alsola arlentobis), сарсазан (halocnemum strobiaceum), қарабарақ, қоянсүйек, т. б. өседі.Қуаңдария мен Жаңадария жазықтарында қара сексеуіл аралас эфемерлер мен жусан, кейде оларға сораң (suaeda) мен жантақтар (alhadi pseudoalhagi), тақырларға бүйырғын, қара сексеуіл, жусандарға кейреуіктер аралас келеді.[18]
Аймаққа енетін Қаратаудың батыс бөктерлері, әсіресе Жаңақорған, Шиелі аудандары мен ОҚО-ның жерлерінде астық тұқымдас шөптер, эфемерлер, жусан, сұр жусандар кездеседі. Таудың биік ылғалы мол түсетін жерлерінде жусан, баялыш, теріскен, қияқ т. б. Сырдария өзенінің салаларында астық тұқымдас және әртүрлі шөптесінді өсімдіктер кездеседі. Мұнда батпақты-шалғынды топырақтарда: қызыл мия, есек мия, тергүлдер кездеседі.Ескі атыраудың сулы бөлігінде айрауық, қамыс, бидайық, қоға кездеседі.Сырдария арналарында ағаштар өте сирек тараған. Онда: жиде, тал, теректі тоғайлар бар. Ал шөптесіндерден: бидайық, қамыс,жалбыз, кендір т. б.Өзен арнасынан шеттеу сулы жерлерде-қамыс пен қоға; сорлы жерлерде жыңғыл, итенген, сорқаңбақ, сарсазандар басым.Сексеуілді тоғайлар көбіне Сырдарияның жазықтарында кездеседі-жусан, торғай оты; ал тақырларда өсімдіктер дүниесі жоқтың қасы. Онда көп кездесетіні-күйреуік, бұйырғын. Сырдың оң жағалауында-жусанды-баялышты, эфемерлер, батысында: жусан, бұйырғын, ал жусанды жерлерде-ебелек, итсигек,күйреуік, сексеуіл, қарағайлар кездеседі.Ал Сырдың сол жағалауындағы шымды жерлерде жусан, бұталар, саяқ, селеу кездеседі. Ал жазықтарда жусан, бүйырғын, ақ сексеуіл, жүзгін, баялыш, изен, еркек шөп пен бұталар кездеседі.
2. Антропогендік немесе күріш алқаптарының әсерінен қалыптасқан өсімдіктер
3. Күріш алқаптарының мәдени өсімдіктері.
2.6 Гидрография
Зерттеліп отырған аудандағы басты су артериясы, өзінің бастауын биік таулардан алатын Қуаңдария, Жаңадария,Қарадария, Арыс тармақтары бар Сырдария өзені болып табылады. Оның ұзындығы 2212м, ал оның 1400км құмды жерлерден ағып өтеді.
Сырдария өзенінің төменгі саласында жалпы ауданы 1164 шақырым, жалпы ауданы 2582 тұйық көл болған, қазіргі кезде олардың үлкенді-кішілі 123-і сақталған. Сырдария өзені бассейнің жалпы ауданы 443мың км2.Жалпы өзен бассейні төрт мемлекеттің территориясынан ағып өтеді (Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Таджикстан).
Көктемгі толысу кезінде әсіресе наурыз айының басы мен маусым айының соңында судың мөлдірлігі 15-10см-ге дейін жетеді. Ал ондағы заттардың мөлшері 100-150мгл. Жалпы өзен суының тұздылығы 0,6гл. Ең төменгі көрсеткіш көктем мен жаз айларындағы толысу кезеңіне келеді. Аралық кезеңдерде өзеннің жер асты суларымен қоректенуі негізінде оның минералдық құрамы біршама жоғарылайды.
Ал тамыздың ортасы мен қазан айының соңында өзеннің ең төменгі кезеңі болады. Аралық кезеңде сулардың көп мөлшерде булануына байланысты су деңгейі біршама төмендейді [20].
1.6.1 Өзендер мен мезгілдік ағынсулар
Сырдария өзенінің Қазақстанға келетін 80 пайыздық ағын суының көбі суармалы егіндікке пайдаланылады. Өзен суының ең бір тоқырауға ұшыраған кезеңі 74ж болды. Осы кездерде өзен Арал теңізіне құйуын мүлдем тоқтатты деуге болады. Мысалы, 71 жылы вегетациялық кезеңде зерттелiп отырған аудандағы басты су артериясы, өзiнiң ағысын биiк таулардан алып қалыптасқан Қуаңдария, Жаңадария, Қараөзен тармақтары бар Сырдария өзенi болып табылады. Дегенменде Сырдария өзенінің су жинау алабы су ресурсы орта есеппен 37 км 3 құрайды.Ағынның негізгі көлемі, яғни 70 пайызы бассейнің жоғарғы бөлігінде, Ферғана жазығынан шығар жерлерде болса, оның 21-23 пайызы Шардара су қоймасынан жоғары өңірлерде жүреді. Ал 7-9 пайызы өзге ағыстар құрайды. Бұл көрсеткіш жыл мезгілдері бойынша өзгеріп отырады.
Қазақстан территориясындағы Сырдария өзенінің ірі салалары Келес, Арыс, Бадам, Боролдай жəне Бұғын болып табылады. Сонымен қатар, Қаратау жотасының оңтүстік-батыс беткейінен ағып түсетін майда өзендер [102,105].
Сырдария Арал маңындағы шаруашылық әрекет үшiн маңызды роль атқарады. 1971 жылы Сырдария етегiнде вегетация кезiнде су шығыны 270м3с, ал 1999 жылы - 259м3с құрайды. Арал теңiзiне жақын аудандарды геоэкология және әлеуметтiк-экономикалық жағымсыз жағдай қалыптасты. Сырдария суының минерализациясы 1,0-1,5 гл көтерiлдi. Сырдария суын суаруға пайдалану жыл сайын өсiп отырды.
Сырдария етегiнде суармалы егiстiк дамуы үшiн жылына 8-10км3 су қажет. 1960-89 жылдар кезiнде Арал теңiзi 18 метрге төмен түсiп теңiз айдыны 29 мың км2 - ге қысқарды да, тұздылық 22- 23%-ке жоғарылады.
Аудан жер асты суларының едәуiр қорында орналасқан. Жер асты су минерализациясы 1,5-3,0 гл, ол ауыз су үшiн жарамды. Суармалы егiстiктiң ауданын ұлғайту үшiн жер асты суларын қосымша iздеу қажет.
Сырдария өзенінің суының химиялық құрамы судың режиміне байланысты өзгеріп отырады.Сонымен қатар оған судың ағыын реттеу, бөгендер салу мен қатар егістерден қалған ақаба сулар мен өндірістік сулардың қайта құйылуы т. б. ықпал етеді. Мысалы, 1964ж салынған ұзындығы 65,3 км, ені-17,4м орташа тереңдігі-7м (28м) болатын Шардара су қоймасын айтуға болады. Оның өзі судың табиғи ағынын қаншалықты өзгерткені белгілі.
Сырдария өзенін ауыз су ретінде де пайдалануға болмайтынын көрсетеді.Қазіргі кезде сумен берілетін ауырудың түрлері артып кетті. Мысалы, сарыауыру, іш, асқазан т. б. Себебі су көздерінде пестицидтердің қалдықтары фенолдар, мұнай өнімдері және өзге де антропогендік әрекеттердің ингредиенттері шамадан асып кеткен. Сырдария өзені суының қасиетін 8-кестеден көруге болады.
Кесте -8. Сырдария өзенінің суының қасиеті
Негізгі ингредиенттер
Концентрациясы, мгдц3
ПДК
1989
1996
1997
1998
1999
ПН
6,5-8,5
7,6
6,45
7,24
7,4
6,20
БПК5
2,0
2,27
2,29
2,68
2,23
Тұтқырлық
7,0
12,82
11,3
12,8
11,2
9,6
Хлор
3,00,0
96,2
122,1
119,3
145,4
109,9
Сульфаттар
100,0
762,0
488,8
572,8
626,4
667,3
Кальций
180,0
162,0
74,5
102,9
110
66,6
Магний
40,0
85,8
88,5
93,3
68,6
76,5
Мұнай өнімдері
0,05
0,05
0,02
0,033
0,02
Аммиак
0,39
0,34
0,31
0,28
0,28
Нитриттер
0,02
0,03
0,023
0,010
0,017
0,0017
Нитраттар
9,0
4,10
6,96
4,13
2,80
1991-1996ж өзен суының мол кезеңінде Сырдария өзенінің төменгі ағысында өзеннің өзін-өзі тазарту үрдісі жүрген және Қызылорда қаласында су тұздылығы 1,09гл дейін төмендеген, бірақ тұздылық сонда да жоғары күйінде қалған [11].
2.6.2 Көлдер мен бөгендер
Қазiргi кезде Сырдария өзенiнiң саласына орналасқан су тұтынушылар мен пайдаланушылардың су қорын пайдалану көлемi, жалпы Арал теңiзi аймағындағы табиғи су қорының көлемiмен теңестi. Арал теңiзi мен Сырдария атырауындағы көлдер 7-кестеде көрсетілген.
Кесте -7. Арал теңiзi мен Сырдария атырауындағы көлдер
Көлдердiң және теңiздiң аттары
Көлдер және теңiздiң гидрологиялық сипаты
Ауданы, км[2]
Тереңдiгi,м
Тұздылығы,гл
Арал теңiзi
66000,0
25
10-1
Қамыслыбас
165,0
105
2-3
Лайкөл
18,9
4,0
1-4
Қаязды
7,9
5
1-4
Құялы
2,3
6
1-3
Жалаңашты
20,5
12
1-3
Райымды
7,5
10
2-4
Шөмiшкөл
5,8
11
-
Қотанкөл
28,017,6
4
1-2
Сарғақ
17,627,1
15
1-2
Ақшатау
39,527,1
24
1-2
қаракөл
39,512,3
11
1-5
Тұщыбас
12,31,0
6
1-2
Домалақ
1,0
5
1-2
Қазiргi уақытқа дейiн Сырдария өзенiнiң су қорларын пайдалану мәселелерi, табиғи ортаны қорғау мәселелерi мен аймақта өндiргiш күштерiн орналастыру сұрақтарымен жүйелiк тұрғыдан бiртұтас қарастырылмады. Жалпы, Арал теңiзiне түсетiн су қорының көлемiнiң шамасы, оның бетiнен жыл бойы буланатын судың көлемiнен бiрнеше есе аз болғандықтан, теңiз су деңгейiнiң күрт төмендеуiне және гидрохимиялық режимнiң бұзылуына әкелiп соғып отыр.
Арал теңізін толықтай қалпына келтіріп, оны сақтау қазіргі күнде мүмкін болмағандықтан, Көкарал бөгетін тұрғызу арқылы Арал теңізінің солтүстік бөлігін Кіші Арал теңізі ретінде сақтап қалу жүзеге асырылды. Нәтежиесінде Балық қоры көбейді, өңірдің әлеуметтік-экономикалық жағдайы көтеріліп, Арал және Қазалы аймақтарының экологиялық ахуалы жақсаруда. Сырдария өзені арнасын реттеу бағытында Ақлақ Әйтек, Қараөзек бөгеттері тұрғызылып, Қызылорда және Қазалы су торабтарына күрделі жөндеу жұмыстары жасалынды [9].
Шардара бөгені -- Шардара, Мақтаарал, Сарыағаш аудандары жеріндегі ірі жасанды су айдыны. Сырдария өзеннің арнасына салынған. 1968 ж. бөген шарасы суға толтырылды.
Көксарай су қоймасы -- Оңтүстік Қазақстан облысында Сырдария өзенінің оң жақ жағалауында, Шардара су қоймасынан 160 километр төмен, Көксарай ауылының оңтүстігінде орналасқан су қоймасы. 2008 -- 2011 жылдары салынған. Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы елді мекендерді су алу қауіпінен қорғауға және қыс айларында Шардара СЭС да өндірілетін электр энергиясы қуатын 20-25 %-ға арттыруға ықпал ететін нысан.
1.7 Жерасты сулары
Аудан жер асты суының едәуір мол қорында орналасқан. Аудандағы жер асты суының минералдығы 1,5-3,0гл. Бұл әрине ауыз суға жарамды. Дегенмен сулардың минералдығы әр жерде әркелкі (кесте). Мысалы, ол Сырдария өзені алабында 0,5-0,7гл өзгереді. Суармалы егістік ауданы мен суға деген сұранысты қанағаттандыру үшін жер асты суларын қосымша іздестіру қажет. Кызылорда территориясындағы жер асты суларының қорларын 10-кестеден көруге болады
Кесте -10. Кызылорда территориясындағы жер асты суларының қорлары (м3. есебімен)
Шиелі
12,96
Акмай
43,2
Шалхия
20,7
Жиделі
49,7
Сунақата
43,2
Талап
10,584
Мыңбұлақ
250,0
Жаңақорған
0,0458
1.6 Сырдария өзені бойындағы бекеттердің сипаттамасы
Сырдария өзені - Төменарық бекеті.Бекет Қызылорда обылысында,Жаңақорған кентінен солтүстік батысқа қарай 25 км жерде орналасқан.Бекеттің ашылған жылы 1913 жылдың 25 қазанында.Бекет сағасынан 996 км жоғары орналасқан.Әлі күнге дейін жұмыс жасайды.Бекеттің биіктігі 154м, су жинау алабы 219000 км.
Қадалық бекет оң жағалауда орналасқан.
Бекеттің "0" графигі 156 м БС
Төменарық каналы - Жаңақорған ауданындағы жасанды су арнасы. Төменарық ауылының оңтүстік-шығысындағы Қандыарал көлінен (Сырдария жайылмасында) басталып, Қожамберді ауылына дейін созылып жатыр. Ұзындығы 1,7 км, су өткізу мүмкіндігі 3 м³с.
Сырдария өзені - Шардара бекеті. Шардара бекеті -- Шардара, Мақтаарал, Сарыағаш аудандары жерінде Шардара су қоймасында орналасқан. Сырдария өзеннің арнасына салынған. 1968 ж. бөген шарасы суға толтырылды. Суының мөлшелері 5200 млн. м3, су жиналатын алабы 174 мың км2. Бекет Сырдария өзеннің ағынымен және қар, жауын-шашын суымен толығады. Шардара бөгені арқылы жалпы 394,0 мың га жер суарылады (оның ішінде 105 мың га күріш егістігі).Қысы біршама жұмсақ, қаңтардың жылдық орташа температурасы - 4 - 6°С. Жерінің басым бөлігі құмды (Қызылқұм), сұр, сортаң топырақты, өзен аңғарлары шалғынды-сазды топырақты. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 150 - 200 мм.
Су қоймасының ең жоғарғы тереңдігі (тоған маңында) - 22 м., орташа тереңдігі 6,3 м.
Сырдария өзені - Қазалы бекеті. Қызылорда облысы Қазалы ауданындағы қалада орналасқан бекет.Бекет 1911 жылы іске қосылған,қазіргі уақытта бекет өз жұмысын атқарып келеді.Бекеттің биіктігі 60 м, Сағасынан қашықтығы 181 км.
Климаты тым континенттік, қысы суық, жазы ыстық, аңызақ. Ауаның орташа температурасы қаңтар айында - 9 - 13 0С, шілдеде 30 - 32 0С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 100 - 150 мм. Топырағы негізінен, құмды сортаңды болып келеді. Кейбір жерлері (ауданның шығысы) тақыр. Аудан жерінде шөлге төзімді бозжусан, жүзгін, жиде, сексеуіл, қарасексеуіл, теріскен, Арал Қарақұмы маңында астық тұқымдас шөптесін аралас бозжусан, өзен, көл маңында қамыс, құрақ өседі. Жалпы су құбырларының ұзындығы 265,9 км.
Қадалық бекет оң жағалауда орналасқан.
Сырдария өзені Қаргелмес бекеті Қызылорда қаласының оңтүстік-шығыс іргесінде, Сырдария өзенінің оң жағалық аңғарында орналасқан. Бекет 1961 жылы қаңтар айында іске қосылған,қазіргі уақытта бекет өз жұмысын атқарып келеді. Бекеттің биіктігі 129 м, Сағасынан қашықтығы 804 км, құмды қабаттың қалыңдығы 50-80 м. Топырағы қоңыр, құмдақ сұр, сортаң болып келеді. Жусан, бетеге, сексеуіл, жыңғыл, тал, тораңғы, қамыс өседі. Қадалық бекет оң жағалауда орналасқан
2 СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІНІҢ ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛГЕНДІЛІГІ ЖӘНЕ БАСТАПҚЫ МАТЕРИАЛДАРДЫҢ САПАСЫ
Сырдария өзені бойында Шардара,Қазалы,Көктөбе,Төменарық,Қа ргелмес және т.б. гидрометеорологиялық бекеттер орналасқан. Сырдария өзені бойында орналасқан гидрометеорологиялық бекеттерден жылдық орташа су өтімі мәндері жылнамадан, яғни ГГИ алынады. Жинақталған бастапқы мәндер, яғни көпжылдық орташа су өтімдері мәндері топтастырылып ол бойынша өзеннің зерттелгенділігі жайлы ақпарат жасалады.
2.1 Гидрологиялық зерттелгенділігі
Сырдария өзені бойында гидрометеорологиялық бекеттер КСРО кезінен бері жұмыс жасап келеді. Ең алғашқы ашылған бекеттер 1911 жылы Қазалы қаласында орналасқан Қазалы гидрометеорологиялық бекет және Қызылорда обылысында,Жаңақорған кентінен солтүстік батысқа қарай 25 км жерде орналасқан Төменарық гидрометеорологиялық бекет. Қазіргі таңда мына бекеттер жұмыс жасап тұр: Сырдария - Шардара,Сырдария - Көктөбе ,Сырдария - Қаргелмес,Сырдария - Қараөзек,Сырдария - Тасбөгет, Сырдария - Қазығұрт(с.Ленинское) ,Сырдария - Қаратерен.Жоғарыда аталған бекеттерден алынған су өтімі мәндері, яғни бастапқы мәліметтер алынады. Бұл бастапқы мәліметтердің сенімділігін тексеру үшін бекеттерден алынған мәліметтердің үзіксіз әрі ұзақ мерзімді болғаны абзал. Осы жайлы мәліметтер 7-кесте келтірілген [8].
Кесте 7- Сырдария өзеніні бойында орналасқан бекеттер бойынша мәліметтер
№
Өзен
Бақылау бекеті
Бекет тиесілі
Сағасынан қашықтық, км
Гидробекеттың биіктігі
Бекеттің жұмыс жасау аралығы (күн, ай, жыл)
Бақылыу жүргізілген уақыт
Өзеннің ұзындығы,км
Ашылуы
Жабылуы
1
Сырдария
Шардара су қоймасы
Қазгидромет
1633
225
25.08.1959
жұмыс жасайды
47
2212
2
Сырдария
Көктөбе
Қазгидромет
1281
173
12.08.1974
жұмыс жасайды
38
2212
3
Сырдария
Төменарық
Қазгидромет
996
154
25.10.1913
жұмыс жасайды
98
2212
4
Сырдария
Кергелмес
Қазгидромет
804
129
30.12.1961
жұмыс жасайды
46
2212
5
Сырдария
Тасбөгет
Қазгидромет
718
122
08.қараша
жұмыс жасайды
28
2212
6
Сырдария
Қараөзек
Қазгидромет
684
118
03.11.1913
жұмыс жасайды
75
2212
7
Сырдария
Қазалы
Қазгидромет
181
60
28.06.1911
жұмыс жасайды
96
2212
8
Сырдария
Келес сағасы
Қазгидромет
1723
246,05
13.04.1905
жұмыс жасайды
82
2212
9
Сырдария
а.Қаратерен
Қазгидромет
156
54,47
01.01.1995
жұмыс жасайды
19
2212
10
Сырдария
а. Казыгурт (с. Ленинское)
Қазгидромет
168
553
01.07.2002
жұмыс жасайды
9
240
Кесте 7 көріп тұрғандай Сырдария бойындағы 28 бекеттің 10 бекеті бойынша мәліметтер келтірілген.Осы 28 бекеттердің ішінен 18 бекет қазіргі уақытта жұмыс істемейді,тек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жаратылыстану ғылымдар факультеті
География және гидрология кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІНІҢ ТӨМЕНГІ АҒЫНДЫСЫНЫҢ КӨП ЖЫЛДЫҚ ӨЗГЕРІСІНЕ КЛИМАТТЫҚ ЖӘНЕ АНТРОПОГЕНДІК ФАКТОРЛАРДЫҢ ӘСЕРІ
Орындаған:
4 курс студенті Жанәділ.А.Д
Ғылыми жетекшісі:
проф. қ.а. Молдахметов М.М.
Норма бақылаушы:
оқытушы Жанабаева Ж.А.
Қорғауға жіберілді
"___"___________ 20 ж.
метеорология және гидрология
кафедрасының меңгерушісі:
г.ғ.к., проф. қ.а. Джусупбеков Д.Қ.
Нұрсұлтан, 2020
Мазмұны
Кіріспе
б
1
1
СЫРДАРИЯ өзені алабының физикалық-географиялық жағдайының сипаттамасы
1.1
Жер бедері
5
1.2
Геологиялық құрылымы
5
1.3
Алаптың климаттық жағдайы
6
1.3.1
Ауа температурасы
6
1.3.2
Жауын-шашын
7
1.3.3
Қар жамылғысы
9
1.3.4
Ауа ылғалдылығы
9
1.3.5
Жел режимі
10
1.4
Топырақ жамылғысы
11
1.5
Өсімдік жамылғысы
11
1.6
Гидрографиясы
12
1.6.1
Өзендер мен мезгілдік ағынсулар
12
1.6.2
Көлдер мен бөгендер
16
1.7
Жер асты сулары
16
1.8
Сырдария өзені бойындағы бекеттердің сипаттамасы
17
2
СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛГЕНДІЛІГІ ЖӘНЕ БАСТАПҚЫ МАТЕРИАЛДАРДЫҢ САПАСЫ
2.1
Гидрологиялық зерттелгенділігі
21
2.2
Бастапқы материалдардың сапасы
24
3
СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІНІҢ ЖЫЛДЫҚ АҒЫНДЫ ҚАТАРЫН ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУ ЖӘНЕ ЕСЕПТІК КЕЗЕҢДІ ТАҢДАУ
3.1
Бақылау қатарлы біртектілігіне талдау жасаудың негізгі этаптары
27
3.2
Фишер, Стьюдент, Вилькоксан критерийлері
32
3.3
Біртектілікке талдау
49
4
СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ЖЫЛДЫҚ ӨЗГЕРІСІН КЛИМАТТЫҚ ЖӘНЕ АНТРОПОГЕНДІК ҚҰРАУШЫЛАРЫНА БӨЛУ
4.1
Зайцева бойынша климаттық және антропогендік факторлар әсерін бағалау
54
4,2
Айырымдық интеграл қисықтарын тұрғызу
64
4.3
Жиынтық интеграл қисықтарын тұрғызу
68
4.4
Қамтамасыздық қисығының параметрлері
72
Қорытынды
85
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
86
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс 81 беттен, 7 суреттен және 19 кестеден тұрады. Жұмыстың құрылымы кіріспеден, 4 тараудан, қорытындыдан және 14 атаулы әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу нысаны - Сырдария өзені алабы.
Жұмыстың мақсаты Сырдария өзенінің жылдық ағындысын климаттық және антропогендік өзгерістерді есепке ала отырып бағалау.
Негізгі қолданылатын сөздер: су өтімі, су деңгейі, ағынды модулі, ағынды қабаты, ағынды көлемі, экстраполяциялау, су жинау алабы, тұстама, су айрық сызығы, сабалық кезең, өзен арнасы, бекет, қамтамасыздық қисығы, өзен аңғары, вариация коэффициенті, асимметрия коэффициенті, корреляция, регрессия, репрезентативтік кезең, орташа квадраттық ауытқу, ұқсас өзен, ағынды үлестірімі.
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың тақырыбы - Сырдария өзенінің жылдық ағындысын климаттық және антропогендік өзгерістерді есепке ала отырып бағалау.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Сырдария өзенінің жылдық орташа ағындысына климаттық және антропогендік факторлардың үлесін есептеу және бағалау.
Берілген дипломдық жұмыста Сырдария өзенінің физикалық - географиялық сипаттамасы, гидрологиялық зерттелгендігі және су режимінің жалпы ерекшелігі қарастырылған.
Сырдария өзені Орталық Азиядағы өзен болып табылады, және де өзен Қырғызстан мен шығыс Өзбекстандағы Тянь-Шань тауларындағы екі өзеннің Қарадария мен Нарын өзендерінің қосылуынан бастау алады да, 2,212 км қашықтықта орналасқан Арал теңізіне құяды. Сырдария өзенінің су жинау алабы 800 000 шаршы километрді құрағанымен, су іс жүзінде соның тек 200 000-ынан ғана жиналады. Сырдария өзенінің суы Орталық Азиядағы ең құнарлы мақта өсіретін аймақтарды суғаруға қолданылады, сонымен қатар оның бойындағы Қоқан, Худжант, Түркістан және Қызылорда қалаларын сумен қамтамасыз етуге қолданылады. [29] Сырдария өзенін игеру сонау ежелден жүргізілгені бізге белгілі. Оны грек ғалымдары Птоломей ( б. Э. Б. ІІғ.) мен Герадоттың (б. Э. Б. ІІғ.) еңбектерінен көреміз.
1 СЫРДАРИЯ өзені алабының физикалық-географиялық жағдайы
Сырдарияның жалпы ұзындығының 1000 км- ден астамы Қазақстан территориясы арқылы өтеді, және орталық Тянь - Шаньда екі ірі өзен: Нарын мен Қарадарияның қосылуынан құрылып, бастауын алады. Нарынмен есептегенде оның ұзындығы 2900 км-дей, бассейннің жалпы ауданы 462000 кв км , оның 219 000 кв км-і таулы аймақты алып жатыр.Нарынның құйлысынан төменде Сырдария Ферғана аңғары арқылы оңтүстік - батыс бағытқа қарай ағады, және де Ферғана аңғарынан шыққанан кейін өзен солтүстік - батысқа қарай бұрылады. Сырдарияға жоғарғы ағысынан көптеген салалар қосылады.
0.1 Жер бедері
Бұрынғы КСРО-ның жалпы суармалы егістіктерінің жартысы Сырдария өзенінің бойында орналасқандығы бізге белгілі. Бұл жерлер, яғни Қаратау жотасы мен Қызылқұм үстірті арасында орналасқан үлкен үшбұрыш іспетті. Жалпы территория ендік бағытта 400км, ал меридиан бағытта 200-250км-ге созылады. Яғни Сырдария өзенінің атырауы теңіз бағытымен баяу ылдилап орналасқан жазықтық болып табылады. Сонымен қатар, жазықтың әр жерінде жатаған жусан өскен шағыл құм төбелер мен жалды бұйрат құмдар кездеседі. Кейде биіктігі 60-80м жететін жалғыз жарым төбелер және де биіктігі 40м болатын ежелгі қорғанның орындары-асарлар да кездеседі. Мысалы айтсақ, Жеті асар, Шірік, Құмқала және т. б.
Атыраулық жазық шығыстан батысқа қарай 140-151м абсолюттік биіктіктен (Шиелі, Тартоғай бекеттеріде), 100м абсолюттік биіктіктен (Жосалы), 55м абсолюттік биіктікке дейін төмендеп кетеді. Ауданның шекарасы:батыста-Арал теңізі жағалауындағы құмды массивтерден құралған, оңтүстігінде-Қызылқұмның жоғарғы құмдарымен, ал солтүстігінде-Сырдарияның қазіргі арнасының суландырылған зонасы (көлдік және батпақты ойпат) болып табылады.
Ерте кезде қазіргі Сырдарияның атырауы мен Арал теңізінің орнында бір-біріне мүлдем ұқсамайтын, тіркесе жатқан үлкен екі қазаншұңқыр болған.
0.2 Геологиялық құрылымы
Ұзақ геологиялық даму барысында Сырдария ойпаты терригенді материалы бар аккумуляциялық облысты құраған. Ежелгі полеозой фундаменті теңіздің шөгінді жыныстары, әрі Сырдария өзенінің атыраулы-аллювиалды шөгінділерімен де көмкерілген. Бұл қабатта: шаңды саздар,саздақ, құмдақ және ұсақ түірлі мезазой-кайнозой және төрттік кезеңдердің құмдары кездеседі.
Мезазой кезеңінің шөгінділерінен кең тарағаны бор жүйесінің шөгінділері, олар котиненталды шұбар ала ұсақ түйірлі құмы бар саздармен көмкерілген. Олардың қалыңдығы 140-450м-ге жетеді. Оларда негізгі жер асты суларының су жүретін қабаттары орналасқан. Ал жоғары жатқан континенталды неоген жүйесінің шөгінділері плиоцен жасының құмды-сазды жыныстарының қалыңдықтарымен 60м-ге дейінгі қалыңдықта берілген. Дәл осы неогенде нақты жазықтың беті қалыптасқан. Осы жазықтың бетіндегі жыныстар төрттік кезеңнің шөгінділері болып табылады, олар 70-80м қалыңдықтағы құм, құмдақ және саздармен берілген
1.3 Алаптың климаттық жағдайы
А. П. Алисов бойынша алынып отырған территория континенттік Солтүстік Тұран климаттық облысының құрамына кіреді.
Жауын-шашынның жағдайына, радиация балансының әркелкілігіне, атмосфера циркуляциясының жағдайына байланысты Сырдария өзені атырауы өз бетінше Арал климаттық ауданына бөлінеді.
Негізінен Сырдария өзені орналасқан алқаптың көп жері құмды және сазды болып келген шөл және шөлейттер болғанымен де оның агроклиматтық жағдайы біркелкі емес. Вегетация кезіндегі жылу мен ылғалдың көрсеткішіне орай, облыстың территориясы бірнеше агроклиматтық аудандарға бөлінеді. Жазы құрғақ, ыстық мамырдың бiрiншi жартысында басталады.Жауын-шашын көктемде 41,6 мм немесе жылдық мөлшердiң 30,3% құрайды. Дегенмен жоғары температура жыл бойынша жауын-шашын тұрақсыз түсуi, желдiң күшеюi, буланудың жоғарыланып, ерте-көктемгi кебудiң пайда болуы басымдайды. Көктемде топырағы ылғал қорын тез жоятын эфемерлi өсiмдiктер күштi дамиды да, жаздың басында өсiп-өнуi аяқталды.
Кесте 1. Сырдария өзенi атырауының негiзгi климаттық көрсеткiштерi
( Қазалы бекетi бойынша 1970-2005 жылдар)
Ауа температурасы ( градуспен)
Жыл
қаңтар
шiлде
абс. Мин.
Абс. мак
6,9
-12,8
27,9
-42,0
44,0
Жауын-шашын
Жыл,мм
Абс.мак мм
Абс.
мин мм
% шақ
қанда
Қ:К:Ж:К:
Жауын-шашынсыз күндер саны
Жылдық мөлшерi мм
Құрғақшы
лық индексi
184
237
25,2:30,3:26,1:22,3
272
1200
6,5
Вегетация кезеңiнiң ұзақтығы (күндер t10[0]С
Күн жарқырауынң ұзақтығы ((сағат) мамыр-қазан)
15 мс (шаңды борандар) жылдамдықтағы желдi күндер саны
173
1605,8
Мин 9
Мак 45
1.3.1 Ауа температурасы
Ауаның +10 0 С-тан жоғарғы температурасының жиынтығы 3600-42000, ал мезгілдің ұзақтығы 180-200 күн, жазы ыстық, әрі құрғақ. Шілде айының орташа температурасы+27,9 0 С ,ал ең жоғарғы көрсеткіші +40-42 0 С. Аймақтың қысы ұзақ, бұлтты күндер аз. Қаңтар айының орташа температурасы - 6,50 - 110 С, ал ең төменгі көрсеткіш 12,8 0С болса, ол солтүстік аудандарда - 14,2 0с. Аязды күндер саны 149-462.Жауын-шашын аз жылына - 100-200мм. Желтоқсанның екінші-үшінші онкүндігінде қалыңдығы 10-15см қар жауады, ол 1,5-2,5 ай бойы жатады. Ауаның айлық және жылдық температуралық көрсеткіші 5-кестеде көрсетілген.
Кесте -5. Ауаның айлық және жылдық температуралық көрсеткіші (0с.есебімен)
Станция
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Жыл
Қызылорда
-9,4
-7,5
0,9
11,8
19,5
24,3
26,3
23,8
17,1
8,6
0,2
-6,4
9,1
Түркістан
-5,8
-2,4
5,3
14,0
20,6
25,8
28,3
26,3
19,7
11,0
3,1
-2,4
12
Аймақтың қысы ұзақ, бұлтты күндер аз, төменгі температурасы 12,8 0 С болса, ол солтүстік аудандарда 14,2 0С-қа төмендейді. Аязды күндер саны 149-462-га жетеді.
1.3.2 Жауын - шашын
Аймақтың жауын-шашыны біркелкі таралмаған. Жауын-шашын жылына 100-200мм түседі. Ол көбіне көктем мен кыс айларына келеді. Сонымен катар аймақтық солтүстігіне жауын-шашын 46,7мм, ал оңтүстігіне - 32,1мм түседі де, ол жылдық мөлшердің 23,4-25,2 пайызын құрайды. Атмосфера жауын-шашынының айлық және жылдық көрсеткіші 6-кестеде көрсетілген.
Кесте -6. Атмосфера жауын-шашынының айлық және жылдық көрсеткіші (мм. есебімен)
Метеостанция
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Жыл
Қызылорда
14
14
17
17
17
6
5
3
4
9
13
15
129
Түркестан
28
2
34
28
18
8
3
2
3
10
19
30
203
Аймақтың климаттық жағдайы жылдың әр мезгілінде әркелкі болатыны белгілі. Біз қарастырып отырған ауданның қысы ұзақ, бұлтты күндер аз, төменгі температурасы-12,8С0 болса, 14,2С0-ға дейін солтүстік аудандарда төмендейді. Аязды күндер саны 149-462 күнге жетеді.
Территорияның солтүстігінен Сібір антициклонының суық ауа массалары жеткізіліп, қаңтар мен ақпанда температура-420С дейін төмендейді. Жауын-шашын жылдың салқын уақытында аймақтың солтүстігінде 46,7мм, ал оңтүстігінде 32,1мм түседі, ол жылдық мөлшердің 23,4-25,2 пайызын құрайды.
Көктем айы өте өзгермелі. Аймақта көктем 25-30 наурызда түседі. Оған ауа температурасының орташа көтерілуі, мұздың ауысуы, желдің күшеюі, топырақтың тез кебуі тән. Сәуір айында наурыз айына қарағанда температура 13-14 0С-қа жоғарылайды, ал мамыр айында айдың орташа температурасы оңтүстікте +18,80 С болса, солтүстікте +17,8 0 С-қа тең.
Ауданда өсімдіктің өсіп өну кезеңі 191-200күнді көрсетеді. Жауын-шашын көктемде 41.6мм немесе жылдық мөлшердің 30,3 пайызын құрайды.Дегенмен жоғарғы температура жыл бойынша жауын-шашын тұрақсыз түсуі мен желдің күшеюі, буланудың жоғарылап, ерте көктемгі құрғақшылықтың басталуына алып келеді. Көктемде топырақтағы ылғал қорын тез жоятын эфемерлі өсімдіктер күшті дамиды да, жаздың басында өсуі мен өнуін тоқтатады.
Жазы құрғақ, ыстық мамырдың бірінші жартысында басталады. Ыстық аудандардағы температура айырмашылықтары білінбейді, бірақ ең ыстық ай-шілдеде температура+27,90 С, абсолюттік максимум +42+440С-ға жетеді .
Жазы бұлтсыз, ал күннің түсу ұзақтығы 1605,8 сағатты құрайды. Жауын-шашын біркелкі тарамаған.
Күз кезеңі көктеммен салыстырғанда ұзақ. Күздің бірінші жартысы құрғақ,әрі жылы болып келеді. Осы кезде термикалық депрессия жоғалып, салыстырмалы ауа ылғалдылығы төмендейді.Ауданның жалпы климаттық құрғақшылығы ауданның ерекшеліктерінің бірі. Шөлдік ауданның климаттық ресурстарының қолайсыздығына байланысты мұнда тек суармалы егістіктің түрін ғана дамытуға болады.
Қазіргі кезде аймақтың ауа бассейіні қатты ластанған.Онда ( 1998ж мәліметтер бойынша) 64 мың т. түрлі зат түседі екен. Оның ішінде 27,2 пайызы ЖЭС-нан, 69,5 пайызы- мұнай өндіруден, 3,3 пайызы-өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығынан. Ауада қазіргі кезде көмірқышқыл газы мен күкіртті газдардың мөлшерлері шамадан асып отыр.
Жалпы ауаның ластануы негізінен күн сәулесінің түсуін және оның әсерінен фитохимиялық реакцияларға түсіп, ауаны одан да улы түзілістермен улауда. Дегенмен де қазіргі кезде оның алдын алу және жақсарту шаралары қолданылуда. Оған жалғыз ғана мысал, 1990ж бері қарай жұмыс атқарып келе жатқан " Жасыл желек" айтуға болады.
1.3.3 Қар жамылғысы
Күз әдетте жауынсыз қар жамылғысы желтоқсанда ғана түседі және қар жамылғысының тұрақты ұзақ жатуы орта есеппен 50-70 күнді құрайды.Қар жамылғысынын түсуі наурыздың ортасында белгілейді.Жазда жауған қар жабындысы жарымсыз және тұрақты емес.Әдетте қар желтоқсан айының екінші үшінші онкүндігінде жауады,қалыңдығы 10-25см, 2,5 ай бойы жатады.Кей жылдары қардың жатысы 4 айға созылады.Мысалы,1993-1994 жылдың қысында,қараша айының басынан баста қыс бойы 14 рет жауған қалың қар наурыздың бірінші онкүндігінде ериді.
0.2.4 Ауа ылғалдылығы
Сырдария өзені алабының ылғалдылығы аз.Аймақтың климатына тән ерекшелігі құрғақшылық. Жауын шашын өте аз.Орташа жылдық ауаның абсолюттік ылғалдылығы оңтүстікте 5,0 мб солтүстікте 6,0 мб дейін ауытқиды. Ауаның абсолюттік ылғалдылығы жыл ішінде 1,6 мб-12,5 мб дейін өзгеріп, оның амплитудасы түрлі жылдарда 9,0-11 мб дейін (кесте 4) өзгереді. Орташа жылдық ауа ылғалдылығының тапшылығы солтүстік аумақтарында 5,0-5,5 мб дейін, ал оңтүстікте 7,5-9,5 мб дейін өзгереді.
1.3.5 Жел режимі
Жел режимі аймақтың ауа айналымына оның атмосфеталық қысымына әсер ететіні белгілі. Қызылорда, Түркістан метеостанциясынан алынған жел режимінің мәліметтері 2-кестеде және 3-кестеде көрсетілген.
Желдің бағыты
Мезгілдер
С
СШ
Ш
ОШ
О
ОБ
Б
СБ
Штиль
Қыс
12
35
9
6
9
13
10
6
8
Көктем
15
41
10
3
4
7
12
8
10
Жаз
22
28
5
2
2
7
18
16
11
Күз
19
37
8
3
4
8
11
10
9
Жыл
17
35
8
4
5
9
13
10
9
Кесте 2. Қызылорда метеостанциясынан алынған мәліметтер
Кесте 3. Түркістан метеостанциясынан алынған мәліметтер
Жел бағыты, мазгілдер
С
СШ
Ш
ОШ
О
ОБ
Б
СБ
штиль
Қыс
8
10
26
14
5
7
14
14
26
Көктем
9
18
27
10
5
6
11
12
12
Жаз
16
23
16
5
2
4
13
19
11
Күз
10
17
23
9
4
6
14
14
20
Жыл
11
17
22
10
4
6
14
15
18
Желдік режим жыл бойы солтүстік-шығыс пен шығыстан соғады. Бұл бағыттағы желдердің көбі жаз және көктем айларында болады. Олар Арал және Батпақдаланың құмдарынан шаң мен тұздардың осы өңірге келуіне септігін тигізеді.Тек осы бағыттағы желдер ғана емес сотүстік және солтүстік желдер де түлі заттарды алып келеді. Ең сирек соғатын желдер шығыс бағыттағылар.Желдік режим жыл бойы 4-6мсек орташ жылдамдықпен солтүстік-шығыс пен шығыстан соғады. Мұнда күшті желдер болатын күндері көп. Оны төменгі кестеден көруге болады. Жел жылдамдығының көп жылдық көрсеткіші 4-кестеде көрсетілген.
Кесте 4. Желдің жылдамдығы
Метеостансия
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
жыл
Қызылорда
3,7
4,1
3,8
4,3
2,8
3,2
2,9
3,1
3,1
3,0
3,2
2,9
3,4
Түркестан
2,4
2,7
3,3
4,1
4,2
4,0
3,9
3,9
3,4
2,6
2,2
2,3
3,2
Кестеден көріп отырғанымыздай желдің орташа айлық жылдамдығы біршама жоғары. Біршама күшті желдер қыс пен көктем айларына келеді екен.Қазіргі кезде желдік режимнің өзін климаттық, агроклиматтық, экологиялық мәселелерді шешуде де пайдаланып жүр. Түркістан метеостанциясындағы жел бағыты 2-суретте көрсетілген.
2-сурет. Түркістан метеостанциясындағы желдің бағыты
1.4 Топырақ жамылғысы
Сырдария өзені етегіндегі топырақтарды топырақтанушылар шөлді сұр топырақ зонасына жатқызады. Зерттелген аудандағы негізі зоналды топырақ типтерінің қатарына: құба, сұр-құба, құмды шөлді топырақтар мен сорлар, сортаңдар, тақырлар енеді. Сырдария өзені осы топырақтардың табиғи шекарасы болып табылады.
Қоректік заттардың жалпы қоры топырақтың құнарлылығын көрсете бермейді. Өйткені, бұлардың көп бөлігі өсімдік қорегіне жарамды емес. Тиімді құнарлылығын арттыру үшін топырақта өсімдік бойына сіңіре алатын керекті тыңайтқыштарды дұрыс қолдануға жоспарлауға, сайып келгенде, дақылдардан жоғары өнім алуға тыңайтқыштарды үнемдеуге, дақылдардың өзіндік құнын қоректік заттар қаншама екенін білу керек. Топырақта қоректік заттар мөлшері әр түрлі жағдайларға байланысты болады. Мысалы, өсімдіктер үшін азотты қоректік заттардың негізгі қоры - органикалық заттар. Азот қара топырақта көп, сұр топырақтарда аз кездеседі. Адамның өндірістік әрекеті - дақылдардың өзара алмасуы, тыңайту системалары және басқалар - азоттың топырақтағы мөлшерін болмашы ғана өзгертеді. Міне, Сырдария өзені егілетін ауыл шаруашылығы дақылдарына минералды және органикалық тыңайтқыштарды қолданудың агрохимиялық картограммаларын пайдалану ауыл шаруашылығы өндірісін қарқынды түрде дамытуға, экономикада ашылмай жатқан резервтерді игеруге мүмкіндік береді. Еңбек өнімділігін бір процент арттыруға және өнімнің өзіндік құнының қосымша ең аз дегенде жарты процентке төмендетілуіне қол жеткізуге жағдай жасайды. Басқаша айтсақ, ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігін арттыруға көмектеседі.
Топырақтардағы қоректік элементтердің құнарлығын қадағалау кез - келген дақылдарға төмендетуге, қауырт науқандарда тыңайтқыштарды жедел қолдануға негіз жасайды.Атыраудың топырақтары екі фактордың әсерінде болады: шөл зонасының қасиеттері мен белгілерін иемденген басты зоналды топырақ және интрозоналды.
Аудан гидроморфты сияқты, автоморфты топырақтардың кездесуімен де ерекшеленеді. Сырдария өзені атырауының қазіргі топырақтарының гидроморфты және автоморфты қатарына: аллювилі-шалғынды, аллювилі-шалғын тоғайлы подтиптерге бөлінетін шалғынды топырақ, батпақты топырақ, оның подтиптеріне: майлы батпақты, қарашірікті батпақты, торфты-батпақты, шалғынды-батпақты: сор, тақыр түстес, сұр құба, шөл сорплары, құмды шөлді топырақтар жатады [31].
Негізгі топырақ түзуші жыныстарға: полеоген, неоген, төрттік жастағылар және Сырдария өзенінің аллювиалды шөгінділері енеді.
Құба топырақ ауданның солтүстігінде кездеседі.Онда сорланған және сорланбаған топырақтар мен қатар құмдақтар мен саздақтар да кездеседі. Қабаттың қалыңдығы 5-7м, астыңғы төсеніш қабатында майда құмдар мен сулар 6-7м тереңдікте кездеседі. Бұл топыратар құрамындағы қарашірік мөлшері 1 % аспайды. Алайда бұл топырақтар сорлануға бейім келеді. Сондықтан да оны оқтын-оқтын сумен шайып отыру қажет.
Ал сұр, сұр-құба топырақтар Сырдария өзенінің арналарының қырқалары мен бұйратты суайрықты жиектеріндегі ойлы жерлерде және Қаратаудың бөктерлерінде тараған. Олар шөлдік топырақ түзуші зоналық типті айқындайды және аз карбонатты сұр-құба топырақтың подтипіне жатады. Осы сұр-құба топырақтардың құрамында қарашірік мөлшері аз, олар 0,3-0,9%-ке дейін ауытқып отырады.Бұл топырақтардың мханикалық құрамы жеңіл; қабаты көп қабатты, онда құмдақтар мен саздақтар басым. Қабаттың қалыңдығы 1-6м, одан төмен майда құмдар, ал су қабатының тереңдігі 6-7м. Мұнда да жоғарғыдағыдай шараларды қолдану қажет.
Тақыр түстес топырақтар жазықтың сорланған жерлерінің арасындағы шайылған бөліктерді алып жатыр. Ол ежелгі Жаңақуаңдария мен қазіргі Сырдария атырауындағы гидроморфты топырақтардың шөлдену өнімін көрсетеді.Оларда 2-4м тереңікке дейін құмдар мен саздар және саздақтар кездеседі. Одан тереңде майда және ірі құмдар таралған. Сулы қабат 1.5-4.0м тереңде кездеседі, әрі дәмі ащы кермек.
Тақыр түстес топырақтартардың құрамында органикалық заттардың аз екені белгілі, оның құрамындағы органикалық заттардың мөлшері 1 пайыздан да аз. Оларды ауыл шаруашылығыда белгілі шараларды қолдану негізінде пайдалануға болады.
Өзен алабының 15 пайызын сорланған жерлер құрайды. Ол аймақтың геологиясы мен гидрогеологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Сорлардың қалыптасуы бізге белгілі.Сорлардан көбірек тарағаны кәдімгі сор топырақтар. Осы кәдімгі сорлар аллювиалда дамиды. Беті борпылдақ, құмды болып келеді. Судың тереңдігі 3-7м, өте ащы (120-130г\л).
Ал тақырлы сорлар-шөлейт аймақтың ойпаңдарында кездеседі. Олардыңмеханикалық құрамы ауыр саақ, аллювиалдарда дамыған және бетіндеқабықтары бар. Бұл топыратардың бір ерекшелігі хлорлы тұздарың көп болуында, әрине бұл аймқа тән құбылыс емес. Суының минералдығы 60-160г\л өте тереңде кездеседі. Қарашірік мөлшері-1 пайыздан төмен.
Жазықтық суайрықтарда, рельефтің ойпаң жерлерінде, ал биік жерлерде тұзды сорлар, бұрын игерілген жерлерде де кеңінен тараға. Жалпы мұнда құмдақтар мен саздақтар басым. Олардың ішінде ауыл шаруашылығына біршама жарамдысы шалғынды сор топырақ.Ауыл шаруашылығы үшін едәуір бағалы топырақ: гидроморфты болып табылады. Оның ішінде көп кездесетіні: аллювиалды-шалғынды топырақ. Олардағы қарашіріктің құрамы 1-2 %.
Сырдарияның сол жақ жағалауынағы кең аумақты батпақты-шалғынды топырақ алып жатыр. Ондағы қарашіріктің мөлшері 2-4% құрайды. Бұл топырақ ежелден күріш өсіру үшін пайдаланылып келеді.
Батпақты топырақтар қатарының ішінде лайлы-батпақты топырақтар аса көп таралған. Қарашірік мөлшері 2-5 пайыз. Бұл топырақтар егін шаруашылығына кеңінен қолданылады.Алайда аймақ территориясында егін егуге жарамайтын топырақ типтері де баршылық. Олардың негізгі себебіне рельефті, тұздану т. б. айтуға болады. Оларға: Қаратау бөктеріндегі сұр-қоңыр топырақ, құмтастар; жазықтардағы құмдар, ашық сұр, үрме, жылжымалы сорлар т. б.
Сырдария атырауының гидрографиялық өзгеруімен, шөлдену үрдісінің дамуымен нәтижесінде гидроморфты қатардағы топырақтардың ауданы кішірейіп, автоторфты қатардағы топырақтардың ауданы ұлғая түсті. Сырдария өзенімен суланатын 1414мың га жерлерде гидроморфты топырақтардың шалғынды-батпақты, шалғынды түрлері тараған.
Қазіргі уақытта суармалы массивтерді қоспағанда, барлық территория дерлігімен құрғап кеткен. Осы топырақтарда жылына беретін өнімдігі 800мың тоннаға төмендеген [12].
Сырдария өзені атырауының топырақ жамылғысының өзгеру деңгейін 1955-1990жылдар аралығындағы мәліметтермен салыстырсақ, 3-5 жыл бойы атыраудың топырақ жамылғысының айтарлықтай өзгергенін көреміз. Егер 1955жылы гидроморфты топырақтардың кепкен және шөлденген варианттары болмаса, ал 1990жылғы мәліметтер бойынша бұл топырақ түрі атыраудың топырақ жамылғысында едәуір процесс атқарады. Көптеген тұзданбаған топырақтар тұзданған топырақтар қатарына өткен сорлардың ауданы 60мың га ұлғайған. Шөлдену гидроморфты топырақ құнарлылығының төмендеуімен жалғасты.
Топырақ құнарлылығын анықтайтын негізгі түрбөлшек қарашірік пен азот болып табылады. Топырақтың құнарлығының өзгеру факторлары, гидрологиялық режимнің өзгеру процесінде қатты және биогенді ағыстардың қысқаруымен және аридтелу нәтижесінде топырақтардың азуына алып келеді. Қазіргі Сырдария атырауының топырағының өзгеруі 11-кестеде көрсетілген
Кесте -11. Қазіргі Сырдария атырауының топырағы
Топырақтар
Топырақ ауданы
1955
1990
га
%
га
%
Аллювиалды-шалғынды және аллювиалды-шалғынды-тоғайлы.
60254
12,9
-
5
Аллювиалды-шалғынды-сор
21230
4,6
1956
-
Аллювиалды-шалғынды, сор кепкен.
5966
1,3
12667
0,4
Аллювиалды-шалғынды шөлденген.
-
-
14639
2,8
Батпақты шалғынды сор
-
-
16410
3,2
Батпақты-шалғынды сор кепкен
-
-
30828
3,7
Батпақты шалғынды сор шөлденген.
-
-
9203
Барлық шалғынды
87350
18,8
85704
2,0
Батпақты және шалғынды батпақты.
245823
53,0
10833
18,9
Күрішті батпақты
-
-
29503
2,4
Батпақты сор кепкен
-
-
7780
6,4
Шалғынды батпақты сор кепкен
-
-
62842
1,7
Шалғынды батпақты сор шөлденген
-
-
15466
1,9
Барлық батпақтар
245823
53,0
12624
3,4
Сор
103898
22,4
164148
27,9
Шөлдену процесі органикалық заттарды жоғалтумен ұштасады. Шалғындық топырақ құрамында 0-50см қабатта қарашірікті жоғалту 25% дейін, ал бастапқы қатарда 30% дейін болды.Сонымен қатар шөлдену үрдісінде гидроморфты топырақтардың физикалық қасиеттері төмендейді; тығыздығы жоғарылайды. Олардағы ірі микроагенттердің күрт төмендеуіне байланысты құрылымы да нашарлайды.
Аридтелу кезінде шалғынды және батпақты топырақ қатарындағы органикалық заттарды жоғлтудың әртүрлігінің негізгі принципі осы топырақтардағы бастапқы фитомассаның әртүрлігі мен органикалық массаның сапалық құрамына байланысты. Қазіргі Сырдария өзені атырауының топырақтарының 0-50см қабатты қарашірік пен азоттың мөлшері 12-кестеде көрсетілген
Кесте -12. Қазіргі Сырдария өзені атырауының топырақтарының
0-50см қабатты қарашірік пен азоттың мөлшері
(алымында пайызбен, ал бөлімінде тга)
Топырақтар
Қарашірік
Жалпы азот
орташа
өзгеру шегі
Орташа
Өзгеру шегі
Аллювиалды- шалғынды
1,51
98,7
0,95-2,08
61,3-136,4
0,08
5,2
0,06-0,10
4,5-5,9
Аллювиалды-шалғынды тоғайлы
0,91
78,0
0,74-1,26
41,4-114,6
0,06
4,7
0,05-0,07
4,6-6,0
Аллювиалды-шалғынды шөлденген
0,81
63,2
0,68-0,9
42,0-84,5
0,05
3,9
0,04-0,06
3,6-4,3
Батпақты шалғынды
1,36
92,2
6,04-1,77
72,4-113,3
0,09
5,8
0,07-0,11
5,0-6,6
Батпақты-шалғынды кепкен
1,06
78,6
0,92-1,20
68,3-86,0
0,08
5,5
0,06-0,10
4,1-6,0
Батпақты шалғынды шөлденген
0,97
69,5
0,18-1,27
58,3-84,6
0,06
4,6
0,05-6,08
3,8-5,1
Шалғынды батпақты
1,86
116,7
1,44-2,44
92,3-156,5
0,13
7,9
0,10-0,15
5,2-10,8
Шалғынды-батпақты кепкен
1,74
110,7
0,97-2,22
69,8-148,2
0,12
7,6
0,08-0,14
6,4-8,9
Шалғында-батпақты шөлденген
1,31
89,9
0,97-1,41
6,91-98,8
0,09
4,8
0,06-9,12
3,5-6,8
Лай батпақты
2,15
136,4
1,96-3,13
123,8-203,1
0,11
0,4
0,09-0,14
5,7-6,9
Күріш батпақты
1,61
102,5
1,27-1,96
80,7-124,3
0,11
6,10
0,08-0,13
5,0-6,7
Сор-типтік
0,76
47,8
0,51-0,96
33,7-62,0
0,05
3,3
0,04-0,06
2,9-3,5
Азотты қосылыстардың қатынасы территорияның су режимімен анықталады. Жалпы азот құрамының 90%-нан көбі органикалық қосылыстардың және қарашірік заттардың жеңіл жететін формасын құрайды. Сондықтан жалпы азоттың қорының құрғау кезеңі қарашіріке қарағанда біршама төмендейді. Жалпы азоттың салыстырмалы жорғары қоры шөлденген гидроморфты топырақтарда-реликті белгілермен негізделген.
Аймақтағы топырақтың бұзылуы топырақтардың екінші рет тұздануы (сульфатты және хлорлы) мен эрозиялық-дефляционды және топырақ ресурстарын тиімсіз пайдалануының нәтижесі.
1.5 Өсімдік жамылғысы
Жалпы шөл зонасының флорасы түрлері басым. И. Г. Борщов (1865ж) шөл зонасы өсімдіктерін төмендегідей топтастырған: ксерофитті (жусан) және галофитті ( солянка) бұталар. Онда дегенмен де эфемерлер мен эфемеройдтардың барын жоққа шығармауымыз қажет.
Шөл зонасының флорасын зерттеу ХҮІІІғ. басталған болатын. Қазақстанның шөл зоналарының өсімдік дүниелерін Паллас (1793ж), Эцхвальд (1825-26ж), Мейер (1840ж), Борщов И. Г. (1850ж) зерттеген.
ХІХ ғ. О.А. Федченко, А.Э Регель, Г. И. Радде, ал ХХғ. А. Д. Спиридонов, М. Г. Папов, И. В. Быков т. б. ірі ғалымдардың жұмыстары жарық көріп, олардың қазіргі кезге дейін маңызы жойылмаған.Аймақтың өсімдіктер дүниесін 3-ке бөліп қарастырады:
1. Сырдария бойының табиғи қалыптасқан өсімдіктері.Аймақтың өсімдіктері оның табиғи жағдайымен тікелей қатынаста дамиды. Сазды
жерлерде әртүрлі эфемерлер мен итсигектер және изен аралас жусан өседі.Тау бөктерінде сұр жусан мен бұйырғын, сонымен қатар бұталар мен баялыш өседі.Құмды жерлерде бұталар, бұталы аралас шөптер: еркек шөп (agropyrum), жусан (artemisia sublessingiana), жүзгін (callidonium), баялыш (salsola arbuscula), кейреуік (alsola arlentobis), сарсазан (halocnemum strobiaceum), қарабарақ, қоянсүйек, т. б. өседі.Қуаңдария мен Жаңадария жазықтарында қара сексеуіл аралас эфемерлер мен жусан, кейде оларға сораң (suaeda) мен жантақтар (alhadi pseudoalhagi), тақырларға бүйырғын, қара сексеуіл, жусандарға кейреуіктер аралас келеді.[18]
Аймаққа енетін Қаратаудың батыс бөктерлері, әсіресе Жаңақорған, Шиелі аудандары мен ОҚО-ның жерлерінде астық тұқымдас шөптер, эфемерлер, жусан, сұр жусандар кездеседі. Таудың биік ылғалы мол түсетін жерлерінде жусан, баялыш, теріскен, қияқ т. б. Сырдария өзенінің салаларында астық тұқымдас және әртүрлі шөптесінді өсімдіктер кездеседі. Мұнда батпақты-шалғынды топырақтарда: қызыл мия, есек мия, тергүлдер кездеседі.Ескі атыраудың сулы бөлігінде айрауық, қамыс, бидайық, қоға кездеседі.Сырдария арналарында ағаштар өте сирек тараған. Онда: жиде, тал, теректі тоғайлар бар. Ал шөптесіндерден: бидайық, қамыс,жалбыз, кендір т. б.Өзен арнасынан шеттеу сулы жерлерде-қамыс пен қоға; сорлы жерлерде жыңғыл, итенген, сорқаңбақ, сарсазандар басым.Сексеуілді тоғайлар көбіне Сырдарияның жазықтарында кездеседі-жусан, торғай оты; ал тақырларда өсімдіктер дүниесі жоқтың қасы. Онда көп кездесетіні-күйреуік, бұйырғын. Сырдың оң жағалауында-жусанды-баялышты, эфемерлер, батысында: жусан, бұйырғын, ал жусанды жерлерде-ебелек, итсигек,күйреуік, сексеуіл, қарағайлар кездеседі.Ал Сырдың сол жағалауындағы шымды жерлерде жусан, бұталар, саяқ, селеу кездеседі. Ал жазықтарда жусан, бүйырғын, ақ сексеуіл, жүзгін, баялыш, изен, еркек шөп пен бұталар кездеседі.
2. Антропогендік немесе күріш алқаптарының әсерінен қалыптасқан өсімдіктер
3. Күріш алқаптарының мәдени өсімдіктері.
2.6 Гидрография
Зерттеліп отырған аудандағы басты су артериясы, өзінің бастауын биік таулардан алатын Қуаңдария, Жаңадария,Қарадария, Арыс тармақтары бар Сырдария өзені болып табылады. Оның ұзындығы 2212м, ал оның 1400км құмды жерлерден ағып өтеді.
Сырдария өзенінің төменгі саласында жалпы ауданы 1164 шақырым, жалпы ауданы 2582 тұйық көл болған, қазіргі кезде олардың үлкенді-кішілі 123-і сақталған. Сырдария өзені бассейнің жалпы ауданы 443мың км2.Жалпы өзен бассейні төрт мемлекеттің территориясынан ағып өтеді (Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Таджикстан).
Көктемгі толысу кезінде әсіресе наурыз айының басы мен маусым айының соңында судың мөлдірлігі 15-10см-ге дейін жетеді. Ал ондағы заттардың мөлшері 100-150мгл. Жалпы өзен суының тұздылығы 0,6гл. Ең төменгі көрсеткіш көктем мен жаз айларындағы толысу кезеңіне келеді. Аралық кезеңдерде өзеннің жер асты суларымен қоректенуі негізінде оның минералдық құрамы біршама жоғарылайды.
Ал тамыздың ортасы мен қазан айының соңында өзеннің ең төменгі кезеңі болады. Аралық кезеңде сулардың көп мөлшерде булануына байланысты су деңгейі біршама төмендейді [20].
1.6.1 Өзендер мен мезгілдік ағынсулар
Сырдария өзенінің Қазақстанға келетін 80 пайыздық ағын суының көбі суармалы егіндікке пайдаланылады. Өзен суының ең бір тоқырауға ұшыраған кезеңі 74ж болды. Осы кездерде өзен Арал теңізіне құйуын мүлдем тоқтатты деуге болады. Мысалы, 71 жылы вегетациялық кезеңде зерттелiп отырған аудандағы басты су артериясы, өзiнiң ағысын биiк таулардан алып қалыптасқан Қуаңдария, Жаңадария, Қараөзен тармақтары бар Сырдария өзенi болып табылады. Дегенменде Сырдария өзенінің су жинау алабы су ресурсы орта есеппен 37 км 3 құрайды.Ағынның негізгі көлемі, яғни 70 пайызы бассейнің жоғарғы бөлігінде, Ферғана жазығынан шығар жерлерде болса, оның 21-23 пайызы Шардара су қоймасынан жоғары өңірлерде жүреді. Ал 7-9 пайызы өзге ағыстар құрайды. Бұл көрсеткіш жыл мезгілдері бойынша өзгеріп отырады.
Қазақстан территориясындағы Сырдария өзенінің ірі салалары Келес, Арыс, Бадам, Боролдай жəне Бұғын болып табылады. Сонымен қатар, Қаратау жотасының оңтүстік-батыс беткейінен ағып түсетін майда өзендер [102,105].
Сырдария Арал маңындағы шаруашылық әрекет үшiн маңызды роль атқарады. 1971 жылы Сырдария етегiнде вегетация кезiнде су шығыны 270м3с, ал 1999 жылы - 259м3с құрайды. Арал теңiзiне жақын аудандарды геоэкология және әлеуметтiк-экономикалық жағымсыз жағдай қалыптасты. Сырдария суының минерализациясы 1,0-1,5 гл көтерiлдi. Сырдария суын суаруға пайдалану жыл сайын өсiп отырды.
Сырдария етегiнде суармалы егiстiк дамуы үшiн жылына 8-10км3 су қажет. 1960-89 жылдар кезiнде Арал теңiзi 18 метрге төмен түсiп теңiз айдыны 29 мың км2 - ге қысқарды да, тұздылық 22- 23%-ке жоғарылады.
Аудан жер асты суларының едәуiр қорында орналасқан. Жер асты су минерализациясы 1,5-3,0 гл, ол ауыз су үшiн жарамды. Суармалы егiстiктiң ауданын ұлғайту үшiн жер асты суларын қосымша iздеу қажет.
Сырдария өзенінің суының химиялық құрамы судың режиміне байланысты өзгеріп отырады.Сонымен қатар оған судың ағыын реттеу, бөгендер салу мен қатар егістерден қалған ақаба сулар мен өндірістік сулардың қайта құйылуы т. б. ықпал етеді. Мысалы, 1964ж салынған ұзындығы 65,3 км, ені-17,4м орташа тереңдігі-7м (28м) болатын Шардара су қоймасын айтуға болады. Оның өзі судың табиғи ағынын қаншалықты өзгерткені белгілі.
Сырдария өзенін ауыз су ретінде де пайдалануға болмайтынын көрсетеді.Қазіргі кезде сумен берілетін ауырудың түрлері артып кетті. Мысалы, сарыауыру, іш, асқазан т. б. Себебі су көздерінде пестицидтердің қалдықтары фенолдар, мұнай өнімдері және өзге де антропогендік әрекеттердің ингредиенттері шамадан асып кеткен. Сырдария өзені суының қасиетін 8-кестеден көруге болады.
Кесте -8. Сырдария өзенінің суының қасиеті
Негізгі ингредиенттер
Концентрациясы, мгдц3
ПДК
1989
1996
1997
1998
1999
ПН
6,5-8,5
7,6
6,45
7,24
7,4
6,20
БПК5
2,0
2,27
2,29
2,68
2,23
Тұтқырлық
7,0
12,82
11,3
12,8
11,2
9,6
Хлор
3,00,0
96,2
122,1
119,3
145,4
109,9
Сульфаттар
100,0
762,0
488,8
572,8
626,4
667,3
Кальций
180,0
162,0
74,5
102,9
110
66,6
Магний
40,0
85,8
88,5
93,3
68,6
76,5
Мұнай өнімдері
0,05
0,05
0,02
0,033
0,02
Аммиак
0,39
0,34
0,31
0,28
0,28
Нитриттер
0,02
0,03
0,023
0,010
0,017
0,0017
Нитраттар
9,0
4,10
6,96
4,13
2,80
1991-1996ж өзен суының мол кезеңінде Сырдария өзенінің төменгі ағысында өзеннің өзін-өзі тазарту үрдісі жүрген және Қызылорда қаласында су тұздылығы 1,09гл дейін төмендеген, бірақ тұздылық сонда да жоғары күйінде қалған [11].
2.6.2 Көлдер мен бөгендер
Қазiргi кезде Сырдария өзенiнiң саласына орналасқан су тұтынушылар мен пайдаланушылардың су қорын пайдалану көлемi, жалпы Арал теңiзi аймағындағы табиғи су қорының көлемiмен теңестi. Арал теңiзi мен Сырдария атырауындағы көлдер 7-кестеде көрсетілген.
Кесте -7. Арал теңiзi мен Сырдария атырауындағы көлдер
Көлдердiң және теңiздiң аттары
Көлдер және теңiздiң гидрологиялық сипаты
Ауданы, км[2]
Тереңдiгi,м
Тұздылығы,гл
Арал теңiзi
66000,0
25
10-1
Қамыслыбас
165,0
105
2-3
Лайкөл
18,9
4,0
1-4
Қаязды
7,9
5
1-4
Құялы
2,3
6
1-3
Жалаңашты
20,5
12
1-3
Райымды
7,5
10
2-4
Шөмiшкөл
5,8
11
-
Қотанкөл
28,017,6
4
1-2
Сарғақ
17,627,1
15
1-2
Ақшатау
39,527,1
24
1-2
қаракөл
39,512,3
11
1-5
Тұщыбас
12,31,0
6
1-2
Домалақ
1,0
5
1-2
Қазiргi уақытқа дейiн Сырдария өзенiнiң су қорларын пайдалану мәселелерi, табиғи ортаны қорғау мәселелерi мен аймақта өндiргiш күштерiн орналастыру сұрақтарымен жүйелiк тұрғыдан бiртұтас қарастырылмады. Жалпы, Арал теңiзiне түсетiн су қорының көлемiнiң шамасы, оның бетiнен жыл бойы буланатын судың көлемiнен бiрнеше есе аз болғандықтан, теңiз су деңгейiнiң күрт төмендеуiне және гидрохимиялық режимнiң бұзылуына әкелiп соғып отыр.
Арал теңізін толықтай қалпына келтіріп, оны сақтау қазіргі күнде мүмкін болмағандықтан, Көкарал бөгетін тұрғызу арқылы Арал теңізінің солтүстік бөлігін Кіші Арал теңізі ретінде сақтап қалу жүзеге асырылды. Нәтежиесінде Балық қоры көбейді, өңірдің әлеуметтік-экономикалық жағдайы көтеріліп, Арал және Қазалы аймақтарының экологиялық ахуалы жақсаруда. Сырдария өзені арнасын реттеу бағытында Ақлақ Әйтек, Қараөзек бөгеттері тұрғызылып, Қызылорда және Қазалы су торабтарына күрделі жөндеу жұмыстары жасалынды [9].
Шардара бөгені -- Шардара, Мақтаарал, Сарыағаш аудандары жеріндегі ірі жасанды су айдыны. Сырдария өзеннің арнасына салынған. 1968 ж. бөген шарасы суға толтырылды.
Көксарай су қоймасы -- Оңтүстік Қазақстан облысында Сырдария өзенінің оң жақ жағалауында, Шардара су қоймасынан 160 километр төмен, Көксарай ауылының оңтүстігінде орналасқан су қоймасы. 2008 -- 2011 жылдары салынған. Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы елді мекендерді су алу қауіпінен қорғауға және қыс айларында Шардара СЭС да өндірілетін электр энергиясы қуатын 20-25 %-ға арттыруға ықпал ететін нысан.
1.7 Жерасты сулары
Аудан жер асты суының едәуір мол қорында орналасқан. Аудандағы жер асты суының минералдығы 1,5-3,0гл. Бұл әрине ауыз суға жарамды. Дегенмен сулардың минералдығы әр жерде әркелкі (кесте). Мысалы, ол Сырдария өзені алабында 0,5-0,7гл өзгереді. Суармалы егістік ауданы мен суға деген сұранысты қанағаттандыру үшін жер асты суларын қосымша іздестіру қажет. Кызылорда территориясындағы жер асты суларының қорларын 10-кестеден көруге болады
Кесте -10. Кызылорда территориясындағы жер асты суларының қорлары (м3. есебімен)
Шиелі
12,96
Акмай
43,2
Шалхия
20,7
Жиделі
49,7
Сунақата
43,2
Талап
10,584
Мыңбұлақ
250,0
Жаңақорған
0,0458
1.6 Сырдария өзені бойындағы бекеттердің сипаттамасы
Сырдария өзені - Төменарық бекеті.Бекет Қызылорда обылысында,Жаңақорған кентінен солтүстік батысқа қарай 25 км жерде орналасқан.Бекеттің ашылған жылы 1913 жылдың 25 қазанында.Бекет сағасынан 996 км жоғары орналасқан.Әлі күнге дейін жұмыс жасайды.Бекеттің биіктігі 154м, су жинау алабы 219000 км.
Қадалық бекет оң жағалауда орналасқан.
Бекеттің "0" графигі 156 м БС
Төменарық каналы - Жаңақорған ауданындағы жасанды су арнасы. Төменарық ауылының оңтүстік-шығысындағы Қандыарал көлінен (Сырдария жайылмасында) басталып, Қожамберді ауылына дейін созылып жатыр. Ұзындығы 1,7 км, су өткізу мүмкіндігі 3 м³с.
Сырдария өзені - Шардара бекеті. Шардара бекеті -- Шардара, Мақтаарал, Сарыағаш аудандары жерінде Шардара су қоймасында орналасқан. Сырдария өзеннің арнасына салынған. 1968 ж. бөген шарасы суға толтырылды. Суының мөлшелері 5200 млн. м3, су жиналатын алабы 174 мың км2. Бекет Сырдария өзеннің ағынымен және қар, жауын-шашын суымен толығады. Шардара бөгені арқылы жалпы 394,0 мың га жер суарылады (оның ішінде 105 мың га күріш егістігі).Қысы біршама жұмсақ, қаңтардың жылдық орташа температурасы - 4 - 6°С. Жерінің басым бөлігі құмды (Қызылқұм), сұр, сортаң топырақты, өзен аңғарлары шалғынды-сазды топырақты. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 150 - 200 мм.
Су қоймасының ең жоғарғы тереңдігі (тоған маңында) - 22 м., орташа тереңдігі 6,3 м.
Сырдария өзені - Қазалы бекеті. Қызылорда облысы Қазалы ауданындағы қалада орналасқан бекет.Бекет 1911 жылы іске қосылған,қазіргі уақытта бекет өз жұмысын атқарып келеді.Бекеттің биіктігі 60 м, Сағасынан қашықтығы 181 км.
Климаты тым континенттік, қысы суық, жазы ыстық, аңызақ. Ауаның орташа температурасы қаңтар айында - 9 - 13 0С, шілдеде 30 - 32 0С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 100 - 150 мм. Топырағы негізінен, құмды сортаңды болып келеді. Кейбір жерлері (ауданның шығысы) тақыр. Аудан жерінде шөлге төзімді бозжусан, жүзгін, жиде, сексеуіл, қарасексеуіл, теріскен, Арал Қарақұмы маңында астық тұқымдас шөптесін аралас бозжусан, өзен, көл маңында қамыс, құрақ өседі. Жалпы су құбырларының ұзындығы 265,9 км.
Қадалық бекет оң жағалауда орналасқан.
Сырдария өзені Қаргелмес бекеті Қызылорда қаласының оңтүстік-шығыс іргесінде, Сырдария өзенінің оң жағалық аңғарында орналасқан. Бекет 1961 жылы қаңтар айында іске қосылған,қазіргі уақытта бекет өз жұмысын атқарып келеді. Бекеттің биіктігі 129 м, Сағасынан қашықтығы 804 км, құмды қабаттың қалыңдығы 50-80 м. Топырағы қоңыр, құмдақ сұр, сортаң болып келеді. Жусан, бетеге, сексеуіл, жыңғыл, тал, тораңғы, қамыс өседі. Қадалық бекет оң жағалауда орналасқан
2 СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІНІҢ ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛГЕНДІЛІГІ ЖӘНЕ БАСТАПҚЫ МАТЕРИАЛДАРДЫҢ САПАСЫ
Сырдария өзені бойында Шардара,Қазалы,Көктөбе,Төменарық,Қа ргелмес және т.б. гидрометеорологиялық бекеттер орналасқан. Сырдария өзені бойында орналасқан гидрометеорологиялық бекеттерден жылдық орташа су өтімі мәндері жылнамадан, яғни ГГИ алынады. Жинақталған бастапқы мәндер, яғни көпжылдық орташа су өтімдері мәндері топтастырылып ол бойынша өзеннің зерттелгенділігі жайлы ақпарат жасалады.
2.1 Гидрологиялық зерттелгенділігі
Сырдария өзені бойында гидрометеорологиялық бекеттер КСРО кезінен бері жұмыс жасап келеді. Ең алғашқы ашылған бекеттер 1911 жылы Қазалы қаласында орналасқан Қазалы гидрометеорологиялық бекет және Қызылорда обылысында,Жаңақорған кентінен солтүстік батысқа қарай 25 км жерде орналасқан Төменарық гидрометеорологиялық бекет. Қазіргі таңда мына бекеттер жұмыс жасап тұр: Сырдария - Шардара,Сырдария - Көктөбе ,Сырдария - Қаргелмес,Сырдария - Қараөзек,Сырдария - Тасбөгет, Сырдария - Қазығұрт(с.Ленинское) ,Сырдария - Қаратерен.Жоғарыда аталған бекеттерден алынған су өтімі мәндері, яғни бастапқы мәліметтер алынады. Бұл бастапқы мәліметтердің сенімділігін тексеру үшін бекеттерден алынған мәліметтердің үзіксіз әрі ұзақ мерзімді болғаны абзал. Осы жайлы мәліметтер 7-кесте келтірілген [8].
Кесте 7- Сырдария өзеніні бойында орналасқан бекеттер бойынша мәліметтер
№
Өзен
Бақылау бекеті
Бекет тиесілі
Сағасынан қашықтық, км
Гидробекеттың биіктігі
Бекеттің жұмыс жасау аралығы (күн, ай, жыл)
Бақылыу жүргізілген уақыт
Өзеннің ұзындығы,км
Ашылуы
Жабылуы
1
Сырдария
Шардара су қоймасы
Қазгидромет
1633
225
25.08.1959
жұмыс жасайды
47
2212
2
Сырдария
Көктөбе
Қазгидромет
1281
173
12.08.1974
жұмыс жасайды
38
2212
3
Сырдария
Төменарық
Қазгидромет
996
154
25.10.1913
жұмыс жасайды
98
2212
4
Сырдария
Кергелмес
Қазгидромет
804
129
30.12.1961
жұмыс жасайды
46
2212
5
Сырдария
Тасбөгет
Қазгидромет
718
122
08.қараша
жұмыс жасайды
28
2212
6
Сырдария
Қараөзек
Қазгидромет
684
118
03.11.1913
жұмыс жасайды
75
2212
7
Сырдария
Қазалы
Қазгидромет
181
60
28.06.1911
жұмыс жасайды
96
2212
8
Сырдария
Келес сағасы
Қазгидромет
1723
246,05
13.04.1905
жұмыс жасайды
82
2212
9
Сырдария
а.Қаратерен
Қазгидромет
156
54,47
01.01.1995
жұмыс жасайды
19
2212
10
Сырдария
а. Казыгурт (с. Ленинское)
Қазгидромет
168
553
01.07.2002
жұмыс жасайды
9
240
Кесте 7 көріп тұрғандай Сырдария бойындағы 28 бекеттің 10 бекеті бойынша мәліметтер келтірілген.Осы 28 бекеттердің ішінен 18 бекет қазіргі уақытта жұмыс істемейді,тек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz