ӘДЕБИ ЖАНРЛАР АНЫҚТАМАСЫ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

Әдебиет жанрлары,оларды оқыту жолдары мен әдістері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.ӘДЕБИ ЖАНРЛАР АНЫҚТАМАСЫ
1.1.Жанр формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2.М.М.Бахтиннің жанрлық тұжырымдамасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 7
1.3Шығарманың жанры және ішкі диалогтылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10

2.ШЫҒАРМА ЖАНРЛАРЫН САБАҚТА ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІ МЕН ТӘСІЛДЕРІН ҚОЛДАНУ БАРЫСЫ
2.1. Шығарманың жанры мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.2.Әдебиеттану ғылымының тарихындағы жанрлар ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.3.Қазақ әдебиетіндегі әңгіме жанрларды оқыту әдістері ... ... ... ... ... ...25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 3
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 35

КІРІСПЕ

Курстық жұмыс өзектілігі: Әдебиеттану ғылымының тарихындағы жанрлар мәселесін қарастыру. Әдеби жанрлар (фр. genre - түр, тек, жанр) - ауызша және жазбаша шығармалардың көркем даму процесінде қалыптасады. Шығарма жанры дәстүрлі түрде мынадай негізгі белгісі бойынша анықталады - бір жанрдағы шығармаларды біріктіретін және айтарлықтай тұрақты, әрі тарихи қайталанатын сипаттағы мазмұнына, құрылысы мен түріне қарай.
Көркем шығарманы кеңінен танып білу жанрлар сериясын тудырады. Атап айтар болсақ, тарихи, отбасылық-тұрмыстық, детективтік, ғылыми-фантастикалық және т.б. келтіруге болады. Мұның барлығы көркем шығарманы кеңінен таңып білудің жемісі. Шығарманың танымдық мазмұны көбінесе романның, повестің және әңгіменің немесе пьеса мен көріністің, өлеңнің жеке немесе топтық портреттің жанрлық ерекшеліктерін айқындайды. Суреткердің идеялық-психологиялық бағалау ұстанымы апологиялық және сырттай объективті, ирониялық болуы мүмкін болғандықтан, бірқатар жанр түрлері туындайды. Оларға тоқталар болсақ, әдебиеттегі ода - баллада - эпиграмма - памфлет осының нәтижесі. Сонымен қатар, олардың әрқайсысында өнердің басқа түрлеріне қарағанда жанрлық мүшелену қатынасында өзгешелік бар, яғни өнердің түрі (мысалы, фольклорлық поэзия және әдебиет, поэзия және проза) мен тегіне (мысалы, әдебиеттегі эпос, лирика, драма) қарай бөлінісінде. Көркем шығарма дифференциясындағы олардың қарым-қатынасын зерделеу тұйыққа тірелуде. Өйткені, Жанр, Түр, Тек, Әр түрлілік терминдері осыған байланысты нақты анықтамасын тапқан жоқ. Осының салдарынан, оларды қолданыста бірінің орнына бірін пайдалану жалғасуда.
Қайта өрлеу дәуірі тұсындағы өнер жанрлар арасындағы нақты демаркациялық шекара жоқ; XVII - XVIII ғасырлардағы классицизм эстетикасы жалпы иерархиялық жанрлар жүйесіндегі әр жанрдың тазалығын қамтамасыз ететін қатаң тәртіп орнатты. Сол уақытта Францияда жанр ұғымы қолданысқа енді; XIX ғасырда жанрлардың өзара әрекеттестік процесі қайта оралды. Олардың қосылып кетуі, тоғысуы, қатаң белгіленген шекараның бұзылуы басталды. Кейбір қазіргі заманғы теоретиктер жанр дифференциясы тіптен ескірген деп жанр мәселесін алға қоюдың қажеті жоқ деп есептейді.
Курстық жұмыстын зерттеу базасы:Әдебиет теориясын және жанрларын оқытудын орта сыныптағы әдісі.
Курстық жұмыс мақсаты:Әдеби жанрлардың анықтамасын және қолдану жолдарын нақты зерттеу.
Курстық жұмыс міндеті: Шығарма жанрларын сабақта оқыту әдістері мен тәсілдерін қолдану барысы.
-Шығарманың жанры мен құрылымы;
-Әдебиеттану ғылымының тарихындағы жанрлар;
-Қазақ әдебиетіндегі әңгіме жанрларды оқыту әдістері.
Шығарманы сипаттау үшін оның мазмұнының жанрлық ерекшеліктері маңызды. Бұған байланысты ұғымдар Г. Гегельдің Эстетика еңбегінде , А.Н. Веселовскидің Исторической поэтике шығармасында және басқа да ғалымдардың еңбектерінде қамтылды. Эпикалық, драматургиялық, лирикалық және лиро-эпикалық сияқты жанрлық топтар ерекшеленген. Осындай топтардың әрқайсысының шегінде шығарма әдеби тегі, өлеңдік және прозалық формасы және соңғысы, өзінің көлемі бойынша ажыратыла алады.

1.ӘДЕБИ ЖАНРЛАР АНЫҚТАМАСЫ
1.1.Жанр формалары

Көне әдебиеттің жанрлық жүйесі күрделілігімен және көп тармақтылығымен ерекшеленеді. Жаңа заман әдебиетімен салыстырып қарар болсақ, тұрақтылығымен сипатталады. Кешірек, қоғамның дамуы, өзінің жанрларымен бірге әдебиеттің де дамуы жылдамырақ бола бастады. Әдеби бағыттың туындауымен бірге жанр жүйесі белсенді түрде теориялық мағына мен негіздеме берудің нысанасына айналды. Осылайша, классицизм поэтикасы болып жоғарғы, ортаңғы және төменгі жанрлар ерекшеленді. Жанр жазушылар немесе ақындар міндетті түрде сақтауы керек регламенттелген жалғыз норма сияқты ұғынылды. Бұдан әрі классицизм жанрларының рационалистік жүйесін сентименталистер мен романтиктер бұзды. Олар шығармашылық бостандығын тәртіптерден жоғары бағалап, қарсы шықты. Романтизм классицизмге керағар жанрлар тудырды. Ол адамның ішкі көңіл-күйін, сезімін тереңірек ашып алдыңғы қатарға шығарды. Классицизм дәуірінде орын алмаған адамның ішкі сыры, терең сезімі, жеке тұлғаның ішкі уайым-қайғысы, қуанышы, яки адами қасиеттер сентиментализм тұсында алдыңғы орынға шықты. Сентименталистер шығармалары классицистік мадақ жырын, батырлық поэмаларды, трагедия, поэмаларды ысырып, ішкі сырды бейнелейтін эллегия, баллада, лиро-эпикалық романтикалық поэмаларға жол ашты. Әр автор жанр түрлерін әр түрлі жүйелендірді.
Әдебиеттану ғылымында біз әдетте, әр автордың қаламының ұшқырлығы, жазу шеберлігі өзінше дара, өркештеніп тұрады, бір-біріне ұқсамайтын өзіндік жазу ерекшелігі болады дейміз. Өйткені, әдебиеттану сөз өнері болғандықтан сөз - алтын жіп, жыр - кесте демекші, сөздің құдыреттілігімен түрліше өріледі. Алайда, көп ғасырлық даму тарихы бар әдебиеттану ғылымы типологиялық ұқсастықтар бар. Осылайша, типологиялық ұқсастығы мен негізгі қырлары бойынша олар нақты бірнеше топтар мен тектерге бөлінеді. Бұл тектік бөлініс әдебиеттану ғылымы дүниееге келген кезден бастап туындады. Бұл көне гректер мен римдіктерге белгілі болды. Әдебиеттегі тек пен жанр түрлерінің теориясының негізін тұңғыш рет Аристотель қалады. Аристотель өзінің Поэтика еңбегінде әдебиетті сөзбен өрілген өмір дейді. Солай деп айта келе ұлы философ оның үш түріне тоқталады. Оқиғаға автордың өзі қатыспай сырттай бейнелеуі эпикалық тәсіл деп айта келе ол бұған мысал ретінде Гомер шығармаларын келтіреді. Екінші тәсіл - бұл әдеби тәсіл. Яғни, шығарманың негізі нысанасы - автордың жан толғанысы, ішкі сезімі, лирикалық көңіл-күйі. Енді ең соңғысына келер болсақ, ол - драмалық, ал тектің өзімі драма деп аталады. Драмада жазушының бейнелеген кейіпкерлері айтайын деген ойын өзінің іс қимылы, дауыс ырғағы, интонациясы арқылы сахнада береді.
Неміс философы Гегель әдебиеттің тегі туралы мәселемен ден қоя айналысқан. Бұл ретте ол өзі ғылымының негізі етіп философиялфқ ұғымдарды алады. Яғни, объект, субъект ұғымдарын пайдаланады. Әдебиеттің әдеби тектерінің негізін ол өзінің диалектикалық идеяларының негізінде қарастырды. Субъект дегеніміз ақынның өзі, эпос - баяндаушы жанр дей келе, лириканың түрлеріне мадақ жырын, элегияны, лирикалық жолдауды, өлеңді, эпиграмма мен сонетті жатқызады. Драмаға драма мен трагедияны жатқызады.
Сөйтіп, бір елде ерте, бір елде кеш тарап, жанр атаулары қанатын кеңінен жайды, сонымен қатар осы процесс істінде олар әртүрлі ассоциацияларға ие болып, басқа да мағыналарды жүктеді. Мысалы, Италияда новелла сөзі басында әртүрлі жанрдағы прозалық шығармаларды, рыцарлық романдарды, антикалық дәуірдің батырлық мифтерін, тарихи туындылар мен мысалдарды білдірумен қатар, тұрмыстық күлкілі әңгімелерді де білдірді. Ал Ресейде повестерді новелла деп атады. Жазушылар өздерінің шығармаларына қоғамның санасында қалыптасатын жанрлық атауын белгілейді. Авторлар кейде жанама ассоциациялардың жетегінде кетіп, қателесуі де мүмкін. Әдебиеттанушыларға автор пікіріне қарсы шығу қиындық тудырады.
Әртүрлі жанрдағы шығармалар кейде бір атаумен айтылса, енді бірде бір жанр әртүрлі елдерде түрлі атауға ие. Мысалы романдардың тарихи және қазіргі заманғы немесе, екінші жағынан, саяси және философиялық бөлінуін есепке алудың қажеті жоқ. Көркем шығармалардағы тарих пен қазіргі заман олардың тақырыбы саласына жатады. Ал автор мен кейіпкерлердің саяси және философиялық мүдделері оның проблематикасы саласына жатады. Шығарманың компазициялық мотивациясын оның жанрлық ерекшелігіне жатқызуға болмайды. Айталық, лирикадағы арнау жанрға жатпайды.
Жанр - бұл тарихи құбылыс емес, типологиялық құбылысқа жатады. Олардың құрылысы мүлдем басқаша болғанымен, нақты жанр туындысы болады. Роман, комедия, элегиялардың жанрлық ортақтығы неде? Оны шығарманың өң бойынан іздеген дұрыс болар деп ойлаймыз. Яғни, шығарма авторының өз ойын беру әдісі жанрлық тұтастықты құрайды. Жоғарыда айтқан Аристотель мен Гегель философиясы осының айқын дәлелі болып табылады. Көп құрылымды көркем шығарманың мазмұынынан оның жанрлық аспектісі болып табылатын, тарихи қайталанатын аспектісін, жанр және оның түрлілігінің негізі жататын қырын табу керек. Қазіргі замандағы батыс әдебиеттану ғылымы жанр мәселесі туралы
Р.Уэллек пен О.Уорреннің тұжырымдамаларында жанр мәселесі анағұрлым кеңірек зерттелген. Олар: әдеби жанр - бұл фикция емес дей келе, әдеби жанрға төмендегідей анықтама береді. Олардың тұжырымдамасы бойынша: Бір мезетте жазушының жазу мәнері арқылы анықталатын белгіленген ереже әдеби жанр. Уоррен мен Уэллектің пікірі бойынша жанр теориясы: әдеби процесті уақыт пен орын санатының көмегі (кезеңділігі мен тілі) арқылы емес, таза әдеби категориялардың көмегімен классификациялауға мүмкіндік беретін, тәртіпке келтірілген жүйе. Осындай таза әдеби категориялардың қатарына жанр да жатады. Зерттеушілердің идеясы бойынша, жанр әдеби құрылым ретінде көркем шығармағы сыни баға беруде де қолданылады. Уэллек пен Уорреннің ойы бойынша жанр мәңгілікке белгіленбейді. Шығармағы жеке, сыни көзқарас жаңа тек түріне жол ашуға мүмкіндік береді. Уэллек пен Уоррен жанр деп шартты түрде жалпы ішкі (ішкі сезім, көңіл-күй, қарым-қатынас, ойлау, өзге сөзбен айтсақ- тақырып пен аудитория) және сыртқы (пішіні, құрылымы) теориялық белгісі көрінетін әдеби шығармалар тобын атайды.
Лирикалық формалардан өлеңді, өзара тақырыптық ерекшеліктері мен көтерген мпәселелері бойынша байланысты өлең циклдерін - лирикалық поэманы байқауға болады. Сонымен қатар, көптеген ұлттың төл әдебиеттерінде әртүрлі өлең үлгілері туындады. Айталық, өлеңдік-строфикалық формасы. Олардың кебіреулері ұлт әдебиетінің шегінен шығып, халықаралық дәрежеде мойындалды. Бұған мысалдар легін келтіруге болады: эллегия, сонет, ертегі, өлең, поэма, эпопея (бұған әрине мысал мен балладаны қосуға болады), повесть, әңгіме, пьесаның түрлері және ақ өлең үлгілері осының дәлелі. Бұл формалардың әр түрі әр дәуірде өмір сүрген әрі әр бағыттағы жазушылардың шығармаларында әртүрлі жанрлық мазмұнды білдіреді. Эпос, лирика, драманың тектері, атаулары әртүрлі болғанымен бір-біріне жақын болуы мүмкін.
Жауынгерлердің ұлтты азат ету мақсатындағы төңкеріс қозғалыстарын туындатуы түрлі жанрларда лирикалық шығармалардың кеңінен таралып, дамуына ықпал етті. Ұлтттық-тарихи лирика жетекші маңызға ие болды. Ол басқыншы жаулап алушылардың құрсауынан босануды аңсаған халықтың, бүтін бір ұлттың демократиялық ұмтылысын білдірді. Билік тізгінінен босануды аңсаған халықтың арман-мұратын көркем сөзбен өрді. Еуропа лирикасының этологиялық тенденциясы саяси сатирада ғана көрінген жоқ. Әлемнің көптеген елдерінде идиллиялық немесе элегиялық сарындағы этологиялық мотивтер туындады. Олар тәкаппар, рухани азғынданған, бұзылған қоғамның жоғарғы табының өкілдеріне табиғат аясындағы тыныш та бейқам, еркін де қарапайым өмірді қарсы қоя білді.
Еуропа халықтарының лирикалық шығармаларында суреттеу, бейнелеу, табиғат лирикасы алдыңғы орынға қойылған. Әдетте, табиғатты суреттейтін өлеңдер идеялық-эмоциалдық байытылған, лирикалық көңіл-күйде болды. Сонымен қатар, табиғат лирикасы ұлттық-тарихи және этологиялық өзінің мазмұнының жанрлық аспектісі бойынша романдық болуы да мүмкін. Әрине, бұнымен қоса эпос пен драматургиядағы сияқты лирикада жанрлық мазмұнның әртүрлі аспектілері өзара өткелсіз шекара арқылы бөлінбеген. Бір өлеңде олар ауыса алады. Демек, жанр тобына бөлу принципі әдебиеттің барлық үш тегіне де ортақ. Яғни, әдебиеттану ғылымының тектері - эпос, лирика драма өзара жанрлық принципке бөліне алады деген сөз. Осы тұста мынадай қорытындыға келуге болады: жанр - шығарма мазмұнының түрлі қыры болып табылады. Жанрлар (жанр мазмұнының ерекшелігі) - әр жеке тектің шегіндегі логикалық бөлінген түрлер емес, көркем шығарманы тек пен жанрға бөлу бір логикалық кеңістікте емес, әр кеңістікте түрліше себептерге байланысты туындайды.
Мазмұнның көркем қызметі - тотемдік, магиялық және мифологиялық болады. Бұлар басында айтарлықтай қысқа эмоциялық көңілді, тебіреністі сыртқа шығару құралы болды. Ең алғашында олардың құрамы екі тармақтан да тұрған болуы мүмкін. Кейіннен екі тармақтар ырғақты симметриямен тарихи процесс үстінде бірігіп төрт тармақты, яғни бір шумақты құраған. Кейіннен, лирикалық хордың осы көркем нысанасының негізінде, олардың компазициялық-лирикалық принциптері пайдаланыла отырып, бір дауысты, сольдық, азаматтық, жеке және тұрмыстық мазмұндағы лирикалық өлеңдер дүниеге келді. Ал, даму процесімен қандай да бір халықта жазба өнері пайда болғаннан кейін, мұндай өлеңдер әдеби лириканың туындауының бастапқы негізі, көзі болып қалды.
Ертегі - жанр формасы өзгере алады деп біз жоғарыда айтқанымыздай, жанрдың өзгеріске түскен формасы. Жанр формасы уақыт өте келе өзгергенімен оның мазмұнына айтарлықтай әсер етпеді десе де болады. Тарихи дәуірдің әр кезеңінде, халықта ауыз әдебиетінен кейін жазбаша өнер дүниеге келгеннен кейін халық ауыз әдебиеті, яғни фольклормен бірге, кейіннен одан да артық көркем әдебиет дами түсті. Ауыз әдебиетінің бай мұрасы өзінен кеінгі жазбаша әдебиеттің терең тамыр жаюына жол ашып берді. Қазіргі көркем, жазба әдебиеттің төл атасы, қайнар көзіне айналды. Осындай даму процесінің үстінде жанрлардың формасы мен атауларының өзгеруі таңқаларлық құбылыс емес, табиғи құбылыс. Осылайша, әртүрлі әдеби шығармалар (бұл жерде поэманы айтып отырмыз) жанрлық мазмұны тұрғысынан алғанда (батырлық, сатиралық, романдық) өзіндік ерекшеліктерге ие болды.Егер фольклорлы кезеңде жанр селитературдан тыс (діни) жағдайдан анықталса, онда әдебиетте жанр риторика кодификациялайтын өзінің әдеби нормаларынан өзінің мәнінің сипаттамасын алады. Осы бұрылысқа дейін қалыптасқан антикалық жанрлардың барлық номенклатурасы одан кейін оның ықпалымен жігерлі қайта ойластырылған [1].
Өзінің "Поэтикасында" әдеби жанрларды бірінші жүйелеуді берген Аристотель заманынан бастап әдеби жанрлардың Заңды, бір рет және біржола бекітілген жүйе болып табылатыны туралы түсінік нығайтылды, ал автордың міндеті өз туындысының таңдап алынған жанрдың маңызды қасиеттеріне барынша толық сәйкестікке қол жеткізу болып табылады. Жанрды авторға жақын дайын құрылым ретінде түсіну авторлар үшін ода немесе трагедия қалай жазылуы керектігі туралы нұсқаулар бар бірқатар нормативтік поэтиканың пайда болуына әкелді. "Ақындық өнер" (1674) поэма-трактаты. Бұл, әрине, жанрлар жүйесі Жалпы және жекелеген жанрлардың ерекшеліктері шын мәнінде екі мың жыл бойы өзгеріссіз қалды, -- алайда өзгерістер (және өте маңызды) немесе теоретиктер байқамады, немесе оларды бұзу, қажетті үлгілерден ауытқу ретінде ойлады. Тек XVIII ғасырдың соңына қарай әдеби эволюцияның жалпы принциптеріне сәйкес, ішкі әдеби процестермен, сондай-ақ мүлдем жаңа әлеуметтік және мәдени жағдайлардың әсерімен байланысты дәстүрлі жанрлық жүйенің ыдырауы нормативтік поэтиктер әдеби шындықты сипаттап, кешіре алмады.
Бұл жағдайда бір дәстүрлі жанрлар тез өледі немесе маргиналданады, басқалары керісінше әдеби перифериядан әдеби процестің ең орталығына ауыса бастады. Мысалы, XVIII -- XIX ғасырлардың рубежасында Жуковский атымен Ресейде байланысты баллада көтерілгені өте қысқа мерзімді болды (орыс поэзиясында және содан кейін XX ғасырдың бірінші жартысында күтпеген жаңа всплеск берді -- мысалы, Багрицкий мен Николай Тихоновта, ал содан кейін XXI ғасырдың басында Мария Степанова, Федор Сваровский және Андрей Родионовта[2]), онда роман -- жанр гегемониясы, ол нормативтік поэтиктер ғасырлар бойы аз және көп уақыт бойы байқамаған жоқ.азғана емес, -- кем дегенде жүз жылдықта еуропалық әдебиеттерде созылды. Әсіресе, гибридті немесе белгісіз жанрлық табиғат туындылары белсенді дами бастады: комедия немесе трагедия деп айтуға қиын пьесалар, бұл лирикалық Өлеңнен басқа жанрлық анықтама беру мүмкін емес өлеңдер. Айқын жанрлық сәйкестендірудің құлауы жанрлық күтулерді жоюға бағытталған қасақана авторлық қимылдарда да көрініс тапты: роман Лоренс Стерннің жартысындағы "Тристр Шенди, джентльмен Тристерінің өмірі мен пікірі" өлі душқа " дейін Н. В. Бұл өлеңнің астын сызу мәтініне арналған парадоксалды оқырман плутовский романының үйреншікті жолынан оның ісі лирикалық (кейде эпикалық) шегіністермен қағылатын болады дегенге дайындау екіталай.
ХХ ғасырда әдеби жанрларға көркем ізденіске бағытталған әдебиеттен жаппай әдебиеттің оқшаулануы әсіресе күшті әсер етті. Көпшілік әдебиеттер нақты жанрлық нұсқамаларға аса мұқтаждық сезінді, оқырман үшін мәтіннің болжамдылығын айтарлықтай арттырады, онда оңай бағдарлануға мүмкіндік береді. Әрине, бұқаралық әдебиеттің бұрынғы жанрлары жарамсыз, және ол романның жанрлары өте пластикалық және көптеген түрлі тәжірибе жинақтаған жаңа жүйені тез қалыптастырды. XIX ғасырдың соңында және XX ғасырдың бірінші жартысында детектив және полицей роман, ғылыми фантастика және дамский ("қызғылт") роман рәсімделеді. Көркем ізденіске бағытталған өзекті әдебиет бұқаралық әдебиеттен барынша ауытқуға ұмтылды, сондықтан жанрлық анықтаудан әбден саналы түрде кетті. Бірақ шетіндіктен, жанрлық болжамнан алыс болуға ұмтылу жаңа жанр білім беруге алып келді: мәселен, француз антироманы роман болғысы келмеді, Мишель Бютор және Натали Саррот сияқты өзіндік авторлар ұсынған осы әдеби ағымның негізгі шығармаларында жаңа жанрдың белгілері анық байқалады. Осылайша, қазіргі әдеби жанрлар (және осындай жорамалдарды М. М. ойларында кездестіреміз. Бахтина) қандай да бір алдын ала берілген жүйенің элементтері болып табылмайды: керісінше, олар көркем міндеттерге сәйкес әдеби кеңістіктің сол немесе басқа жерінде шиеленісті қоюландыру нүктесі ретінде пайда болады, осы жерде және қазір авторлардың осы тобына айналған және "пікірдің тұрақты тақырыптық, композициялық және стилистикалық түрі" деп айқындалуы мүмкін. Мұндай жаңа жанрларды арнайы зерттеу ертеңгі күннің ісі болып қала береді

1.2. М.М.Бахтиннің жанрлық тұжырымдамасы
Жанрлар теориясын әзірлеуге 30-40-шы жылдары өзінің тұжырымдамасын жасаған М. М. Бахтин үлкен үлес қосты. Бұл тұжырымдаманың конструктивтілігі және қарама-қайшылықтары отандық және Батыс әдебиеттануында да үлкен ғылыми резонанс алды. Жанрлық типологияны қарастырайық, өйткені жанр-бұл Бахтин зерттеулерінің өтпелі тақырыптарының бірі. Ғалымның теориялық ережелері тек кең танымал ғана емес, сонымен қатар оның жеке формулаларына сән туралы айтуға болады.
Бахтиннің жанрлық тұжырымдамасында үш мәселе - 1.Шығарманың жанрлары және ішкі диалогы; 2.Шығарманың жанрлары мен құрылымы; 3.Әдебиет тарихындағы жанрлар, олардың генезисі және дәстүрі.
Барлық осы мәселелер жанрдың типологиясымен байланысты.
Шығарманың жанрлары мен ішкі диалогы.

Бахтин әдебиетте тек "ұйымдастырылған идеологиялық материалды" ғана емес, сонымен қатар "әлеуметтік қарым-қатынас"нысанын де көрді.(XLV, 15) Бахтин бойынша, әлеуметтік қарым-қатынас процесі шығарманың мәтінінде бейнеленген. Автор-жаратушы және ол жасаған кейіпкер, сондай - ақ оқырман ("тыңдаушы") - мұның бәрі форма мен стильді анықтайтын тірі күштер. Шығарманың ішкі диалогы туралы тезисті зерттеуші әр түрлі бағытта дамыды,бірақ оның негізінде өзгеріссіз қалды. Шығармашылықтың диалогтық табиғаты әртүрлі туыстар мен жанрлардың туындыларын салыстыру кезінде жақшаның сыртынан көрінеді. Эстетикалық маңызы бар шығарма әрқашан "тірі пікір", ол "айтудың осы затының айналасында әлеуметтік-идеологиялық санамен тоқылған мыңдаған диалогтық жіптерді бере алмайды, әлеуметтік диалогтың белсенді қатысушысы бола алмайды. Ол осы диалогтан, оның жалғасы ретінде, реплика ретінде пайда болады, ал бір жерден пәнге жақындайды.''(IX, 90). Зерттеушінің міндеті - "дауыстарды және олардың арасындағы диалогтық қатынастарды тыңдау" (X, 372).
Бахтин жанрды "тұтас шығарманың, тұтас пікірдің типтік формасы"(XLV, 175) деп түсінеді және оған әдебиеттің ішкі диалогтылығымен байланысты туындының қасиеттерін аударады. Әрбір жанр тілдік қарым-қатынас тәжірибесінде түсіндірілген диалогтық бағдар үлгісі ретінде қарастырылады; әдеби жанрларды күнделікті өмірде пікірлердің типтік формаларымен салыстыру зерттеушіге бұл бағдарды көрнекі көрсетуге мүмкіндік берді. Т. о., әдеби жанрлар да тілдік қарым-қатынас үдерісіне енгізілген.
Зерттеуші жанрлардың екі жақты бағдарын атап өтеді. Біріншіден, авторлар жанрды таңдаған кезде көркемдік қабылдау шарттарын ескереді: "... шығарма нақты кеңістікке және нақты уақытта кіреді, ол - қатты немесе немқұрайды, ол ғибадатпен, немесе сахнамен, немесе эстрадамен байланысты."(XLV, 177) екіншіден, жанрлар оқырмандардың түрлі түрлеріне бағытталған: "...дәуір мен бағыт шегінде әрбір әдеби жанр үшін өзінің әдеби шығарманың адресатының ерекше концепциялары, оқырманы, тыңдаушыны, көрерменді, халықты ерекше сезінуі мен түсінуі тән."(X, 279)" қайталама "(әдеби) және" бастапқы " (мысалы, тұрмыстық) жанрлар, пікір ретінде жалпы сипаттары бар күрделілік дәрежесі бойынша ерекшеленеді. Әдеби жанрлардың диалогтық атмосферасының ерекшелігі-пікір субъектілерінің ауысуы (бір-бірінен ауызекі қарым-қатынас бірліктерін бөліп тұратын) мұнда автордың өзі ойнайтыны; бұл ретте шығарма бір нақты пікір болып қала береді.
Бахтиннің жанрлардың диалогтық бағдары туралы пайымдауы ең мұқият зерттеуге лайық. Жанрдың функцияларының бірі-жанрлық күту құбылысымен байланысты жазушы мен оқырман арасындағы делдалдық. Жанры тек жазушының көркемдік ойлау санаты ғана емес; әдебиет жанрлық репертуары бар белгілі және оқырман, бұл өзі жазған туындылар жанрының авторлық белгілерін көрсетеді. Жанр-оқырман мен жазушыны біріктіретін көпірлердің бірі.

Жазушының жанрын таңдауы, оның трансформациясы оқырман туралы белгілі бір көзқарасты болжайды, көркемдік қабылдау процесі өтетін арнаны белгілейді.
Бахтинмен ұсынылған зерттеу бағдарламасының қадір-қасиеті талдаудың бастапқы пәні ретінде жазушылар мен оқырмандардың жанрларда айтқан сөздері, сол немесе басқа кезеңде үстем болатын әдеби-сыни көзқарастар емес, бірақ шығармалардың мәтіні ұсынылуда. Баттиннің бұл теориясы автор мен оқырман арасындағы диалогты ұтымды ететін Батыс прагматикалық жанрлық тұжырымдамалардан ерекшеленеді. Бахтин жанрлық адресатты мәтінде оның "алдын-алу" іздері бойынша іздеуді ұсынады. Сондықтан зерттеудің нақты сипаты белгіленеді.
Шығарманың жанрлары мен құрылымы.
20-шы жылдары Бахтин туындыны материалдық эстетиканың заңдары бойынша бағаланатын "зат" деп өзгерткен формализмнің өткір сынымен сөз сөйледі. "...Эстетикалық объектінің өзі көркем-безендірілген мазмұннан (немесе мазмұндық көркем формадан) тұрады "(IX, 49). Әдебиеттанудың міндеті-мазмұн мен форманың тұтас призведение-сөз тіркестерін зерттеу. Бұл ретте көркем форма қолданылатын лингвистикалық материалдан анық шектелді. "Мазмұндық форманың" теориясының мұндай нұсқасы ақталды және өте перспективалы болды. Алайда, мұнда көркем құрылымның иерархиялылығы көрініс таппады.
Ғалымның жанрларға дәйекті қызығушылығы түсінікті: өйткені бұл "көркем тәжірибені құюға арналған қатты формалар"(IX, 447), яғни мазмұнды форманың жарқын мысалдары. Бахтиннің еңбегі жанрлардың мазмұнды ерекшелігінің дәлелі болды. Оның интерпретациясында жанрлар формальды тәсілдердің комбинациясы ретінде емес, бірақ " әлемнің белгілі бір жақтарын көру және түсіну формалары."(IX, 332) ғалымдарға поэтикалық конструкцияның қандай тұрақты жанрлық элементі қарастырылса да, ол өзінің мазмұндылығымен түсіндіріледі.(XCIV, 80) Бахтиннің зерттеулері ғалымдарға жанрларға семиотикалық көзқарас жасау туралы айтуға негіз береді. Жанрлық құрылымның тұрақтылығы барлық құрылымның белгісін және онымен байланысты көріністер мен идеялар кешенін жеке бейнеде көруге мүмкіндік береді. Әдебиет бойынша семиотикалық жұмыстарда жанрлардың семиотикасы арнайы назар аударуға лайық, өйткені көптеген жанрдағы поэтика, әсіресе өнердің ерте сатысында, - бұл болжанатын поэтика. Бірақ сол уақытта жанрлардың семиотикасы өз шекаралары бар, және оларды Бахтин романның жанрына деген қызығушылығымен көре алмады. "Жалғыз қалыптасатын және әлі дайын емес жанр"(IX, 447) романның өз теориясын ғалым басқа жанрларға (эпопея, трагедиялар) қарсы қоюға салады. Романды анықтаудың қиындығы оның беймәлімдігімен байланысты, сондықтан Бахтин романның нақты тұрақты белгілерін аударудан бас тартады. Романның "костяк" икемділігін атай отырып, ол шын мәнінде форманың негізгі мазмұндық функцияларын бөліп көрсетеді: 1) Көп тілді санамен байланысты романның стилистикалық үшөлшемді болуы, онда жүзеге асырылатын; 2) романдағы әдеби бейненің уақытша координаталарының түбегейлі өзгеруі; 3) романда әдеби бейнені құрудың жаңа аймағы, дәл осы (қазіргі заман) оның аяқталмай қалуымен барынша байланыс аймағы.(IX, 455) романның осы формуласында оның константасы стильдің кейбір жалпы заңдылықтарын анықтайтын жанрлық мазмұн болып табылады.
Жанрды қатты мазмұн ретінде түсіну кезінде Роман мен "романизацияланған" лирика мен драма, жаңа әдебиеттегі жанрдың атрофиясы туралы қорытынды ұсынылады. Бұл туралы В. В. Кожинов, В. Д. Сквозников айтады.
Дәстүрлі жанрлар мен романның қатты формалары арасындағы айырмашылықтар да бар. Оның "мазмұндық форманың" теориясы семиотикалықтың жоғары дәрежесімен ерекшеленетін жанрларды зерттеуде адал компас ретінде қызмет ете алады. Бұл ғалым жаңа, функционалдық поэтиканың жобасына алып келді,онда "мазмұндық форманың" принципі кеңейе түсті.
Романның функционалдық поэтикасын құрғанда, романның романы стиль жасаушы фактор болып табылады, Бахтин шын мәнінде, өзінің нақты, формальды белгілеріне, қатып қалған мазмұнға төзімді құрылым ретінде жанрдың тар түсіндіруінен ауытқиды және жанрлардың типологиясы үшін кең мүмкіндіктер ашатын форманы функционалдық зерттеу принципін белгілейді.
Жанр - дәстүрлі және романның әр түрлі тракторларын өзара емдеу-романның ерте даму кезеңіне көрсетілмейтін зерттеудің жалпы әдістемесіндегі қарама-қайшылыққа алып келді. Тірі және өлі жанрлардың антитезасы тым өткір, көлеңкеде Канонның алуан түрлі бұзылуларын, сондай-ақ романның жаңа түрлерін де қозғайтын семиотикалық процестерді қалдырды. Бұл қарама-қайшылықты еңсеріп, эпопея мен Роман арасындағы үзілген байланыстарды қалпына келтіруге тек екі үрдісті есепке алғанда ғана болады.(XCIV, 83-84).

1.3Шығарманың жанры және ішкі диалогтылығы

Шығарма композициясының маңызды элементтерінің бірі-бұл ішкі монолог, ол психологиялық бастаудың маңызды рөлін көрсетеді. И. И. Крук [1, б. 119] ішкі монолог-бұл әңгіме, немесе, ең алдымен, ойлау, өз-өзімен. Н. И. Савуш-кина [2, 150 Б.] оған басқа түсінік береді, оған сәйкес, бұл өзінің рухани әлеміне батырылған, өз-өзін түсінуге тырысатын және терең жеке уайым мен сезімдер туралы ойлайтын кейіпкердің күйі. Басқа анықтау өз жұмысында қолданылады В. П. Аникин [3, с. 54]: ішкі әңгіме кейіпкерлердің өзімен оңаша ойлайтын нәрселерді береді. Жіктелуін қарастырайық ішкі монологов ұсынған и. И. Круком [1, с. 119]. Ол ішкі Монологтар өмірлік немесе тұрмыстық қажеттіліктен туындаған мынадай сипатты жағдайларды бөліп көрсетеді, табиғи түрде пайда болады және өте орынды және ақталған болып табылады: ) оларды айту қандай да бір іс-әрекетті, кейіпкер "жоспарлайды" және өз іс-әрекеттерін уәждейді; ) көргеннің (естігеннің ) күтпеген оқиғасы кейіпкердің тиісті эмоциялық реакциясын тудырады және тиісті монологқа құйылады;) ішкі монолог сюжеттің динамизмін сақтай отырып, әрекеттің жетіспеушілігін өтейді. Сондай-ақ, и. И. Крукпен ескерілмеген бірқатар жағдайларды анықтауға болады. И. И. Крукті толықтыра отырып, кейбір ғалымдар ішкі сөйлеудің келесі жаңа сыныптамасын ұсынады, оның функционалдық-нысаналы мақсаты тұрғысынан. Ол: ) қандай да бір ниетін, әрекетін, әрекетін алдын ала алады; ) болған оқиғаға дереу эмоционалдық реакцияны білдіруі мүмкін; іс-әрекеттің жетіспеушілігін өтеу;) кейіпкердің санасының ағынын көрсету;) қысқаша констатацияны, орын алған оқиғаның қандай да бір фактісін бағалауды ұстау;) сұрақ-жауап түрінде кейіпкердің өзімен сөйлесуін (аутодиалог) көрсету;) риторикалық сұрақтардың немесе кейіпкердің алдына қойған сұрақтар түріндегі бекітулердің нысанын қабылдау. Ішкі сөйлеудің үш түрін анықтауға болады: ) көру - кейіпкер бір нәрсе көреді және көргеннің негізінде өзі туралы қорытынды жасайды. ) есту-ертегі кейіпкері қандай да бір дыбыстарды немесе бөтен сөзді естиді және оларға ішкі монологтың бір түрі ретінде білікті болуы мүмкін кішкентай реплика түрінде болсын, өзінің бағасын береді. Диалогқа қатысушылардың тілдік қарым-қатынасы процесінде сөзсіз пайда болатын өзара іс-қимыл индивидтің "ішінде" өтетін үдеріспен, оқиғамен, құбылыспен тиісті түрде өзгеріп отырады. Оның уайымдары жиі белгісіз және басқалармен сөйлеу коммуникациясы процесінде ғана айқын болады. ) моторлы-субъект қандай да бір іс-әрекеттер жасалғанға дейін немесе одан кейін оларды бағалайды. Бақылау объектісі автор ұсынған түрдегі сыртқы белгі болуы мүмкін сөз немесе сөз түріндегі ішкі белгі болып табылады. Кейіпкердің өзін-өзі бақылау нәтижелерін жазушымен тікелей немесе жанама сөйлеу түрінде жиі ұстанатын басты әрекет етуші тұлғаның ішкі монологы арқылы міндетті түрде білдіруі тиіс. Ішкі әлем немесе жан мен кейіпкерлердің психикалық күйі автороммен ойнатуға болады. Жанама сөйлеу кезінде ішкі монологқа өту байқалмайды. Оқырманның бөтен ішкі дүниенің стихиясында не болғанын түсінуі оны тану барысында ретроспективті болып келеді. Ішкі сөз сөйлеу әрекеттерін жоспарлау және бақылау өнімі болып табылады. Бұл мағынада ол ойлауға жақын және оны жүзеге асырудың бір түрі ретінде қарастырылуы мүмкін. Бұл тұрғыдан танымал ағылшын философы және психолог Р. Харре жасаған теория қызықты болып табылады [12, С. 4 түрге бөлетін: ) оларды жүзеге асыру тәсілі бойынша ұжымдық және оларды білдіру нысаны бойынша жария; ) оларды жүзеге асыру тәсілі бойынша ұжымдық және оларды білдіру нысаны бойынша жеке (жеке);) оларды жүзеге асыру тәсілі бойынша жеке және оларды білдіру нысаны бойынша жеке; ) жекеше, жүзеге асыру тәсілі бойынша жеке, бірақ оларды білдіру нысаны бойынша жария. Дәстүрлі түрде ішкі әлеммен немесе ішкі сөзбен тек үшінші жағдайға қатысты. Ішкі монолог мінез-құлықты ашудың негізгі тәсілі, кейіпкерлердің рухани әлеміне ену, оларда маңызды, құнды қасиеттерді анықтау болып табылады. Жазушының жалпы эстетикалық принциптерімен анықталатын ішкі монологтарда қоғамды толғандыратын өткір әлеуметтік, адамгершілік, философиялық мәселелер сөз болады. Сонымен қатар, ішкі монологтың әртүрлі модификацияларын көркемдік талдаудың басқа құралдарымен ұштастырған кезде ғана кейіпкердің ішкі дүниесінің толық, тереңдігіне қол жеткізуге болатынын атап өту қажет. Қазіргі әдебиеттануда ішкі монологтың мәселелерін теориялық тұрғыдан түсіну, оның түрлерін жіктеу, шығармалардағы рөлі мен функцияларын анықтау. В. В. Виноградовтың [10], С. завод-ской [11], М. Бахтиннің [12-15], А. Есиннің [16], О. Федотовтың [17] және басқалардың еңбектері осы көркем көркемдік тәсілге байланысты даулы сәттерге айқындық енгізді, ішкі монолог тек модернистік әдебиеттің типологиялық белгісі емес, қазіргі прозаның барлық бағыттары үшін ортақ тәсіл болып табылатынын дәлелдеді. Бірақ әдебиетте әлі де ішкі монолог болуы мүмкін қасиеттерді анықтау мен формалардың жіктелуіне бірыңғай пікір жоқ. Мысалы, С. Заводовская ішкі монологқа келесі сипаттама береді: "ішкі монолог-дәстүрлі монологиялық сөйлеуден белгілердің бір қатары бойынша ерекшеленетін прозаның ерекше стилі. Ойлау үрдісінің тікелей жазуының көрінісі пайда болады, сонымен қатар "өзі туралы" сөйлеу стилистикалық ерекшеліктері сақталады, өңделмеген, аяқталған немесе логикалық байланысы жоқ" [11]. Біздің ойымызша, С. анықтамасы ғылыми негізделген, бірақ әлі де әмбебап емес. Барлық монологтарда ішкі сөйлеу белгілерін сақтау туралы тұжырым дәрменсіз. Шығармаларда тек имманентті түрде ғана емес, стилистикалық реттелген, логикалық байланысқан түрде ойлау түрінде коммуникативті формада Монологтар кездеседі. В. В. Виноградов былай деп жазды: "... ішкі сөйлеудің әдеби ойнауы натуралистік болуы мүмкін емес. Онда әрдайым психологиялық дәлдікті сақтай отырып, шартты заттың айтарлықтай қоспасы болады " [18]. Бұл жұмыста ішкі монологтардың жіктелуі, олардың функцияларын анықтау эмпирикалық бақылауларды негізге ала отырып жүзеге асырылады және осы қабылдаудың нысандары мен функцияларының барлық алуан түрлілігіне толық, даусыз талдауға талаптанбайды. Өткір әлеуметтік қақтығыстарды бейнелеуде, кейіпкерлердің шынайы жан-жақтылығын жариялауда, олардың әлеуметтік-адамгершілік мәнін анықтауда, сананың эволюциясын көрсетуде маңызды рөл ішкі монологтарға тиесілі. Жазушылар психологиялық коллизияларды қараудан жасырын ішкі қақтығыстарға назар аударады. Ішкі жанжалдарға, рухани талап-арыздарға, жеке тұлғаның күресіне назар аударудың мұндай күшеюі ішкі монологтың қолданылуын кеңейтеді, оның композициялық-бейнелеу құралдары жүйесіндегі рөлін күшейтеді. Әр түрлі формадағы ішкі монолог, модификациялар кейіпкердің ішкі өмірінің диалектикасын меңгерудің құралы болып табылады. Шығармаларда эмоциялық-ойлау процесінің әртүрлі кезеңдері пайда болады. Бір жазушыларда ішкі монологтерде көбінесе ой-пікірлердің қорытындылары кездеседі, сондықтан олар қисынды, олардың ой-пікірлері реттелген түрде беріледі. Басқаларында оның күрделі ағымында барлық психологиялық процесс емес, ойлаудың белгілі бір тән сәттері ғана беріледі, ал үшіншісінде ойлардың өзін жаңғыртуға ұмтылады, оның табиғи ағысындағы сананың эволюциясы процесінің өзі, бұл жағдайда оның төменгі сатысында ішкі сөйлеу белгілері сақталады. Бірақ бір шығармада ойлау процесінің барлық аталған кезеңдерін көрсететін ішкі Монологтар кездеседі. Олардағы ішкі монологтардың құрылымы, мазмұны кейіпкерлердің мінезінің қоймасына, қазіргі кездегі жағдайдың ерекшеліктеріне байланысты. Дәстүрлі түрде авторлық сөз "ойлаған" сөзі арқылы ішкі монологты объективті әңгімемен байланыстырады, кейіпкердің ойына автор тұрғысынан баға береді, оларды нақтылайды, толықтырады, шығарманың негізгі идеясын реңдейді. Бұл ішкі монологта ұсынылған кейіпкердің позициясынан мүлдем өзгеше болуы мүмкін анық авторлық позицияны көрсетуге көмектеседі. Ішкі монолог жазушы өмірлік маңызды шешім қабылдаған кезде кейіпкердің адамгершілік жағдайын ашу қажет болғанда қолданылады. Ішкі монолог сананың күрделі, қауырт жұмыс процесін көрсетеді. Қозғалысқа сана әкеледі түрту, әдетте кейіпкер өміріндегі маңызды оқиға. Кейіпкердің санасын қозғалысқа әкелетін жиі түрткі-кездейсоқ. Ішкі монолог формаларының бірі-өзіндік талдау, ол кейіпкердің рухани дамуында өте маңызды компонент болып табылады. Қазіргі кезеңде өзін-өзі талдау, өзін-өзі бақылау, қоғамдық, әлеуметтік ортамен тығыз байланыста жүргізілетін өзінің "Мен" кейіпкерімен өзін-өзі бағалау неғұрлым мұқият, терең көзқарас байқалады. Сеченов өзін - өзі талдау адамға "өз санасының актілеріне сыни тұрғыдан қарау, яғни сырттан келгеннен өзінің барлық ішкі бөліктерін бөлуге, оны талдауға, салыстыруға, сыртқы сөзбен салыстыруға, өз санасының актісін зерттеуге" мүмкіндік береді деп санайды [41]. Ішкі монолог-өзін-өзі талдау жазушыға кейіпкердің жанының қарама-қайшы диалектикасын толық және жарқын жеткізуге мүмкіндік береді. Өзін-өзі талдау процесі, өз кемшіліктерін тану перспективада кейіпкердің сипатын анықтайды.

2.ШЫҒАРМА ЖАНРЛАРЫН САБАҚТА ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІ МЕН ТӘСІЛДЕРІН ҚОЛДАНУ БАРЫСЫ
2.1. Шығарманың жанры мен құрылымы

Әдебиет қашаннан өмiр оқулығы деп танылған. Әдебиет арқылы оқушы өмiрдi, қоршаған орта мен адамды танып-бiледi, шығармашылықпен жұмыс iстеуге дағды алады. Әңгiме жанры - прозаның шағын түрi. Онда оқиға, кейiпкердiң iс-әрекетi қысқа болады. Әңгiме жанрының осы қасиетi оқушылардың бұл жанрды тез игеруiне жағдай жасайды. Оқушының түсiнiп, нақты сюжеттi, шығарма композициясын ұғып, меңгеруде жоспар үлкен роль атқарады. Жоспарды оқушыларға дайын күйiнде ұсынуға болады, сол арқылы көркем мәтiннiң сюжетiн, ашуға, рет-ретiмен баяндауға жол салуға болады. Немесе мұғалiм мәтiн мазмұнын аша отырып, оқушылармен бiрлесе жоспар құрады.
Әңгiме сюжетi бiрте-бiрте өрбидi. Мұндағы iс-әрекет аз ғана мерзiм iшiнде өтедi, композициясы жеңiл болады. Әңгiменiң ең маңызды компонентi - оның идеясы. Сюжет те, кейiпкерлер жүйесi де бiр ғана мақсатқа - оның идеялық мазмұнын ашуға жұмсалады. Әңгiме өзегiн құрайтын - кейiпкерлер. Кейiпкерлерге мiнездеме берудiң бiрнеше түрлерi бар. Олар: дара, салыстырмалы, топтау түрiндегi мiнездеме.Кейiпкерге мiнездеме беру тәсiлдерi түрлiше болады. Кейде кейiпкердiң сырт кескiнi, кейде мiнез-құлқы көрiнедi. Портрет тiкелей адамға бағытталып, сөз арқылы оның бейнесiн жасайды, автордың идеясын ашады. Портрет бiржақты тәсiл емес, ол әлеуметтiк-өмiрбаяндық жағынан толығып, портрет-мiнездеме, портрет-өмiрбаянға айналады.
Орта жанрды оқыту ерекшелiгi, повесть кейiпкерлерiн жүйелеу, мәтiнге жоспар құру.Төңкерiстен бұрынғы қазақ әдебиетiнде Ш.Уәлихановтың әдеби очеркi мен публицистикасы, Ыбырайдың новелла-әңгiмелерi, Абайдың қарасөздерiнен басқа, прозалық шығармалар аз едi. Алайда, прозаның жанрлық элементтерi тұрмыс-салт ертегiлерде, тарихи аңыз-әңгiмелерде байқалды (М.Әуезов). "Повесть" орыстың көне дәуiрден келе жатқан сөзi. Бұл өмiрде болған әр алуан оқиғаларды жылнама беттерiне тiзiп жазу, баяндау дегендi бiлдiредi. Повестiң жанрлық ерекшелiгiн әңгiмемен салыстыра отырып беруге болады. Повесте бiрнеше эпизодтық әрекеттер суреттеледi, сюжет желiсi күрделi болады, кейiпкерлер саны едәуiр көп болады. Повесть ерекшелiгiмен таныстырар кезде С.Сейфуллиннiң "Жер қазғандар" повесiн алуға болады. Ондағы кейiпкерлер жүйесi, портрет, "әңгiме iшiндегi әңгiме", пейзаж элементтерiн айқындап, мәтiнге жоспар құрылады. Мәтiн композициясының компоненттерi: суреттеу, баяндау, авторлық мiнездеме, портрет, диалог, табиғат суретi. Мұндағы кейiпкер сөздерi тұтас сюжеттi әңгiмеге құрылады. Мәтiн композициясында көңiл аударатын тағы бiр мәселе-авторлық мiнездеме. Бұл жерде мәтiндегi диалогтың да мәнiн ашу керек. Сатай, Қасен, Қалкен, Бұзаубақ, Әзiмханның бiр-бiрiне әңгiме айтқызу үшiн, автор оған себеп болатын детальды диалог арқылы бередi.
Көлемдi жанрды оқыту. Романды ықшамдап оқыту жолдары.Мектеп оқулығында көлемдi шығармаларды оқып-талдау қарастырылған. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.