Шалқар өңірі ақындарының туындыларындағы ерекшеліктер

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Баишев Университеті

Дипломдық жоба

Тақырыбы: Шалқар өңірінің ХІХ-ХХ ғасырдағы ақындары

Мамандық___________________________ __
Орындаған__________________________ ___
Ғылыми жетекші _______________________

Ақтөбе, 2020 жыл
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
1. Шалқар өңірінің ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басында өмір сүрген ақындардың шығармашылығы
1.1 Мөңке Тілеуұлы
1.2 Ақпан Әйітбекұлы
1.3 Сары Батақұлы
1.4 Таразы Қаленқызы
1.5 Пұсырман Ідірісұлы
1.6 Сарышолақ Боранбайұлы
2. Шалқар өңірі ақындарының туындыларындағы ерекшеліктер
2.1 Шалқар өңірінен шыққан ақындар шығармаларының тақырыптық, мазмұндық, жанрлық, көркемдік ерекшеліктеріне талдау жасау
2.2 Дәстүр сабақтастығын анықтау
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

КІРІСПЕ

Еліміздің Тəуелсіздікке жету жолы оңай болған жоқ. Тамыры терең тарихымыздың өзі бұған куəгер. Араға сан ғасырлар салып қазіргі қазақ елі бабаларымыздың аманатын іске асырып, ғасырлардың тоғысында көк байрағын көкке желбіретіп, азаттығын жариялады. Алтай мен Атыраудың, Арқа мен Алатаудың арасындағы кең далаға иелік жасаған қазақ егемен ел ретінде жаңа азаттық дəуірдің төрінен көрінуі үшін қаншама қиындыққа ұшырады?! Алаштың Ұлы даласында көз сүзген империяшылдардың жаман пиғылы мен қантөгісі көп саясатының кесірінен еліміз талай қиындық көрді. Тарихшы ғалымдарымыздың келтірген деректеріне сүйенсек, өткен ғасырдың бастапқы кезеңдерінің өзінде қазақтың даласында қызыл террорлар деген атқа ие болған қуғын-сүргін мен ұжымдастыру саясаты салдарынан қазақтар миллиондап қырылып, мал-мүлкілерінен айырылды. Қазағымыздың Тəуелсіздікке қол жеткізгеніне биыл 29 жыл болды. Осы жылдардың аралығында тарихымыздың ақтаңдақ беттері ашылып, ұлттық құндылықтарымыз қайта жандана бастады. Ғасырлар бойы бұл жолда қисапсыз тері мен қанын төгіп, қол бастаған ерлеріміз бен батырларымыздың ерен ерлігі тарихымызда алтын əріптермен жазылды. Тарихымыздың тамырына бойласақ, тəуелсіздікке жету жолында халқымыздың бірнеше жүздеген көтерілістері болған.
Ақтөбе жерінің сөз өнері Ойыл көздің жасы еді... деп тебіреніп толқыған Асан Қайғы бабамыздан бастау алады. Желмаясына мініп Жерұйықты іздеген қарттың өмірінің біршама бөлігі осы жерде өткен деген болжамдар бар. Қарға бойлы Қазтуған жырауда ел Еділден түп көтерілгенінде осы маңайда жырларын шашқан. Еңсегей бойлы ер Есім тұсында сөзін ұстаған әйгілі әскербасы, даңқты жырау Жиембетте бір уақыттарда қазіргі Ойыл ауданының аумағында ордасын тіккен деген деректер бар. Әбілқайыр мен Нұралы хандардың қабырғалы биі, мың жылдығын болжаған данышпан Мөңке бидің де кіндігі осы Ақтөбе жерінде кесілген.
Сөз өнерінің, көркем сөздің тігісінің, образдарының, көркем ойлардың, сөздің шешендігі мен шеберліңігінің тілдік бейнесін ақындардың өлеңдерінен байқаймыз. Ақындардың өлең жолдарында көркемдік бейнелеуді, көріктеу тілі өзің алдына, түлеп ұшқан тың өткір, ұтқыр тіркестері аса мол болады. Ақындардың қайсысы болса да, халықтың тіл байлығын молынан қолдана отырып, түрлі әдемі теңеулерді, сөз образдарын жасайды, айтайын деген ойын ашық, әрі терең мағыналы ойлармен жеткізеді. Қазіргі кезде кемеліне жеткен әдеби тіліміздің алға басып, өркендеуіне ақындық теңіз сияқты айтыстың орны ерекше. Айтыстың көркемдік әлемі - оның бүткіл болмысын танытады. Көркем сөз өнеріне елеулі үлес қосқан ақындардың шығармашылығын тілдік тұрғыдан талдап көрсете отырып, көркем тілдің әдеби нормаларын, оған сәйкес эстетикалық принциптерін қалыптастырудағы орнын айқындау зерттеудің өзектілігі деп білемін. Ақынның тіліндегі троптардың түріне кеңінен тоқталып, өзге де ақындар тілінің ерекшеліктері мен салыстарып зерттеу маңызды болмақ.
Зерттеудің негізгі мақсаты - Ақтөбе қаласы Шалқар өңірінен шыққан ХІХ ғ.-ХХ ғ. ақындары тілінің лексикалық ерекшеліктерін, яғни стильдік-семантикалык, құрылымдылығы жағынан, көркемдік амал-тәсілдердің экспрессивтік, эмоциялық бояуын, фразеологизмдердің сөз саптауында әр түрлі семантикалық, адамдық, өзгеріске ұшырап жаңарылуын, сонымен қатар морфологиялық, кейбір синтаксистік ерекшеліктер мен өлеңдердің құрылыстарын анықтай отырып, ақындардың өлеңдеріндегі троптарды зерттеп, маңызын анықтау.
Зерттеудің негізгі әдіс-тәсілдері - стильдік-семантикалық талдау және баяндау, салыстыру, ғылыми тұрғыда талдау. Сондай-ақ, жалпы тіл білімінде пайдаланылатын лингво-стилистикалық әдіс басшылыққа алынады.

1. Шалқар өңірінің ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басында өмір сүрген ақындардың шығармашылығы

Шалқар өңірі - патшалық кезеңнен бастап бүгінге дейін мал өсіріп, еңбегімен күн көргіп жүрген қазақ ауылы. Ресей патшалығы бұл өңір Еуропа мен Азияның аралы - ғындағы сауда-саттық пен әлеуметтік-экономикалық тұрғыда қолайлы жер санады. Екі ортаға қатынас орнату үшін теміржол салу жоспарын осы жерден бастау керектігін ұйғарды. Мамандардың айтуы бойынша 1870 жылдардан бастап зерттеулер жұмыстары жүргізіп, түрлі жағдайларды ескере отырып бір келісімге келген. Солайша, 1902 жылы екі тараптан бір мезгілде Орынбор-Ташкент бағытындағы теміржол салу жұмысы бастады. Шалқар бекеті 1905 жылы толығымен пайдалануға беріліп, паровоздар іске қосылды. Теміржол салы - нуы - на сол жердің халықы қарсы щығып, сол уақытта болыс болған Мыр - за - ғұл Шманұлы оларға тоқтау айтқан. Те - мір жол орыстікі болғанмен жер қа - зақ - тікі, қызығын келешек ұрпақ кө - ре - ді деп ақылын берді. Біртіндеп темір жолдың - бойында елді мекендер бой көтере - бастады. Теміржолдың құрылысына жер аударылған саяси тұтқындармен қатар шалқарлық азаматтар да қатысты. Саяси тұтқындар осы ауыл тұрғын - да - рының көздерін ашты, оқытты. Кейінірек, осы қазақтар Уақытша үкімет құруға белсене қатысып, Шалқар өңірі жергілікті революция орталығына айналды. Партия ұйымы 1917 жылы құрылды. Уақытша үкімет ыдырағаннан кейін қалада Қызыл гвардия жасақтары және жұмысшылар мен солдаттар Кеңесі құрылып, осы ұйымды А.Мюльгаузин басқарған. 1917 жылы Ақтөбенің станция - сында өткен бірінші съезді жұмысына революционер И.Доценко мен Ж.Меке - баевтар белсене ат салысқан. Осыларға құрмет ретінде Шалқар өңірінде көше атаулары берілген. Бұрынғы бауырластардың зиратының орнына Данқ Мемориалы ашылған.
Шалқар өңірінің қалыпта - суына, өркендеуіне үлкен үлесін қосқан бұл азаматтар тарихта өздерінің іздерін қал - дырды. Локомотив жөндеу депосы қазірге дейін жұмысын жалғас - тырып жатыр. Депоға Ташкенттің теміржол институтын бітірген қазақ жастары шақыртылды. Алғашқы рет депоны басқарған қазақ Әбдірахим - Асанов пен Бақтыбай Есқарин, - машинис - тер С.Мұсаев, Ә.Таңатов, С.Төлемісов, - Х.Есбо - сынов, К.Оспанов, - - - - - - - - - Т.Жаниязов сияқты жігіттермен қатар А. Ниязмағанбетова, А. - Дәрі - баева және т.б. қыздар жұмыс жасаған. Осылайша қазақы жұмыс - шыларының қатары қалыптасты. Қазіргі уақытта Шалқардың - Локомо - тив жөндеу депосы америка - лық - Дже - не - раль-Электрик компаниясы - ның - - 2ТЭОМК сериялы тепловозына күрделі жөндеу жүргізуден бас - тап барлық қызмет түрлерін көрсетеді. Оның қуаты бір уақытта 8 бірлік теп - ловозды жөндеуге жетеді. Бұл депо - Шалқар өңіріндегі бірден бір өнді - рістің орны. Бұл жерде 400-ге жақын жұмыс - шы бар. Тепловоздарға қажетті 56 түрлі бөлшектер жасалынады.
Еуропа мен Азияны жалғас - тырып тұрған теміржол торабы бойындағы Шалқар жерінен 24 жолаушылар пойызы өтеді. Шалқар - Бейнеу темір жолы беріректе салынды. Бұрын бұл екі ортаға қатынау үшін 16 сағат жүретін болса, қазір 8-9 сағат қажет. Бұл да халықымыздың әл-ауқатының жақсарғанының белгісі. Шалқардың өткен тарихы осындай.
Әдебиет әрдайым қоғамның моральдық, рухани және әлеуметтік жағдайын бейнелейтін және ол жер бетінде болып жатқан барлық оқиғаларға қатысады. Көркем әдебиеттің мәні әлемнің ерекше бейнелі көрінісінде жатыр, сәйкесінше ол қоршаған шындықты тек өзіне тән құралдар арқылы қайта жасайды. Сөз өнері, бұл дарындылықтың көрінісі болғандықтан, алдын-ала сипаттай алады. Барлық жағдайда шынайы көркемдік, эстетика, ой тереңдігі басты өлшем болып қала береді, онсыз өнер жоқ.
Бұрынғы барлық ұлттық әдебиеттер (әр түрлі дәрежеде, әлемдік әдебиет) онда жалпы адамзаттық құндылықтар басым болғандығымен ерекшеленді. Адамның ғалам жүйесіндегі орнын білуге, өмірдің мәнін түсінуге және ойлауына, өлең мен поэзияның мақсатын, тарих пен мемлекетке деген көзқарасы, жеке және азаматтық мәселелердің кең шеңбері-мұның бәрі бүкіл халықтың біртұтастығында пайда болды.
Халық шығармашылығымен және ішінара Шығыс поэзиясымен байытылған қазақ әдебиетінде ХІХ ғасырдың екінші жартысында, әсіресе ХХ ғасырдың басында, әлеуметтік қақтығыстар сөзсіз түрде өрбіді, қорланған және ренжіген адамдардың өмір суреттері көп жағдайда оның үнін өзгертті. Әлеуметтік өзгеріс кезеңі үлкен көлемділік пен көп өлшемділік есебінен азаматтық азаматтық шиеленісті жұмыстарды қажет етеді. Сөз өнерінің одан әрі дамуы Абай данышпандығының күн санап өсіп келе жатқан ықпалымен және орыс әдебиетімен, сол арқылы әлем әдебиетімен тығыз байланыста жүреді. ХХ ғасырдың басында Қазақстанда күрделі қоғамдық-саяси жағдай қалыптасты. Жаңа экономикалық қатынастар пісіп, ауыл шаруашылығы, қолөнер, сауда дамуында (мысалы, қазіргі Қарағанды облысының аумағында әйгілі Қоянды жәрмеңкесі) өз әсерін тигізді. Патша әкімшілігі тарапынан да, жергілікті билік тарапынан да заңсыздық күшейе түсті. Азамат соғысы кезеңі қазақ даласының тұрғындарына қатты әсер етті.
Арнайы жарылыс траншея жұмыстарына жұмылдыруды тудырады. Бұл оқиға 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістің себебі болады. 1905-1907 жылдардағы орыс революциясы, Бірінші дүниежүзілік соғыс және, ақырында, ақпан және қазан төңкерістері адамдардың әлеуметтік психологиясын өзгертуде маңызды рөл атқарды. Әдеттегідей, көтерілістер мен төңкерістер дәуірінде қалың бұқараның саяси белсенділігі артып, адамдар болашаққа жеңіл жолдарды іздейді. Екі жүзден астам кітап Қазан мен Уфа, Орынбор мен Семейде, Троицк пен Верныйда шығарылды, оның ішінде Абайдың алғашқы басылымдары, Алтынсариннің репрессиялары, А.Байтұрсынов, С.Торайғыров, С.Көбеев және басқалары бар. 1913 жылы 146 көпшілік кітапхана болды. Дегенмен, ұлттық құндылықтарымен, энциклопедиялық және өзіндік ерекшелігімен ауызша поэзия қазірге дейін жетті.
Қоғамдық өмір мен қоғамдық сананың жедел дамуы, бір жағынан, күшті дәстүрлі негіздердің болуы, екінші жағынан, әдебиетте қиын жағдай туғызды, бұл халық үшін өзінің рухани күйін білдірудің негізгі формасы болып табылады. Идеологиялық күрестің шиеленісуі жағдайында шығармашылық зиялылардың арасындағы демаркация, нәтижесінде әлеуметтік күштердің ұмтылысын көрсетеді. Дәстүрлі ақындар барлық жақсыны және жақсылықты тек табиғатпен қоршалған қиын өмірде ғана көрді, ал Демократиялық жазушылар өмірдің жаңа, еуропалық формаларын белсенді түрде насихаттады, сұлулық пен махаббат құрметіне арналған миниатюралар пайда болды.
Абайдың махаббат лирикасының жалғасы болған М.Жұмабаев, М.Дулатов және басқалар сияқты керемет шеберлердің өлеңдері адам баласының басынан өткен нәзік нюанстарды бейнелеу шеберлігімен және кемелділігімен ерекшеленеді. Демократиялық бағыттың көрнекті өкілдері Ахмет Байтұрсынов, Мұхамеджан Сералин, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Сәбит Дөнентаев, Спандияр Көбеев, Әсет Найманбаев, Акрам Галимов, Бекет Өтетілеуов, Әріп Тәңірбергеновтің еңбектерімен толықты. Абайдың азаматтық дәстүрін жалғастыру көптеген мәселелерді көтерді, патриархалды-тайпалық қатынастардың әшкереленген қалдықтары, патшалық пен қанаудың отарлау саясатына қарсы тұруды, ағартушылыққа, тұрақтылыққа және ауыл шаруашылығына шақыру туралы мәселені көтерді.
ХХ ғасырдың басында, бұрынғыдай емес, Қазақстанның мәдени байланыстары күшейе түсті.
Егер шығыс поэзиясы ұзақ уақыттан бері танымал болса, сол кездегі ақындар мен жазушылар орыс және батыс еуропалық классиктер - А.Пушкин (Евгений Онегин, Капитан қызы, Дубровский және басқалары), М. Лермонтовтың туындыларын және Л.Толстой мен И.Крылов және басқаларының туындыларын аударған. Әдебиет жанрлық тұрғыдан бай және әр түрлі болады: алғашқы ұлттық романдар, драмалар, қысқа әңгімелер, сыни мақалалар, эсселер пайда болды, сатира дамиды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қоршаған шындықтың шынайы бейнесін растайтын дәстүрлер жалғасын тапты. Абайдың жан-жақты реалистік шығармасы оның әрі қарай дамуын анықтайтын жалпыұлттық әдеби процестің орталығына айналады.
Өздерінің ұлы мұрагерлерінің (Абай, Алтынсарин т.б.) дәстүрлерін жалғастыра отырып, демократиялық бағыттағы ақындар азаматтық лирикаға көп көңіл бөледі. Сонымен, қарапайым адамдардың ой-пікірлерінің өкілі С.Торайғыров Абай сияқты зорлық-зомбылық пен қысымшылықты қабылдамайды.
Көркем образдар жазушының әлеуметтік-моральдық және көркем-эстетикалық көзқарастарын шоғырландырады. Революцияға дейінгі эпикалық прозаның негізгі тақырыбы қараңғы патшалықтың ұсақ күші масқара болған қарапайым адамдардың қайғылы тағдыры болды. Көбінесе бұл махаббат тақырыбымен байланысты. (Бальзак махаббатқа деген көзқарас адамгершіліктің өлшемі деп сендірді.) Қыз Жібек пен Төлегеннің бейнелері тазалыққа толы болғандықтан, қазіргі кездегі жас ғашықтардың бейнелері, кейде олардың қайғылы тағдырлары оқырмандардың терең ықыласын тудырды.
Қоғамдық тәртіпсіздік құрбандары Қожаш пен Ғайша (Қалым, 1913), Жамал (М. Дулатов, Бақытсыз Жамал), Қамар мен Ахмет (Қамар Сұлу, 1914), Абдрахман мен Шұға (Шұғаға ескерткіш, 1915), өздерін құрбан етіп наразылықтарын білдірді. Олар әділетсіз дүниежүзілік тәртіпке қарсы бүлік шығарды, жеке басының бақытына, адамдық қадір-қасиетіне деген белсенді құқығын қорғады.
Қазақ халқы да өзге халықтар секілді поэзияға бай, өзінің өнерін ерекше қадірлей білген, көркем сөздердің құдіретін қастерлеп, оған үлкен міндеттерді жүктей білген ел. Адам баласының шырылдап дүниеге келгенінен бастап, ең соңғы демінің шыққанына дейінгі өмір жолы, тіршілік қадамдары түгелдей дерлік поэзиямен байланысты. Адам өмірі мен тіршілігіндегі поэзияның рөлі оның қазіргі қоғамдағы маңыздылында белгілейді.
Белгілі тарихи әлеуметтің, қоғамдық ортаның алдыңғы қатарлы санасынан туындаған поэзия - адамгершілікті асыл поэзия болып табылады. Заманалар қолынан шыққан көркем сөз кестесін, асқақ арманы, ұшқыр қиялының жемістері - қазақ халқының өнерпааздарының жасаған өлмейтін, өшпейтін мәңгілік мұрасы. Әрбір халық өзінің рухани мәдениетінің дәрежесін көркем өнер туындыларының әсерлі қорлары, сән - сәулетімен, салмағымен өлшейді, әрі бағалайды. Атадан берілген, үрім - бұтағына мұра етіп жеткен, шебердің бізіндей, шешеннің тіліндей өнерлерінің құдіретін рухани жан азығына балайды. Адам баласының өзінің өсіп-өнуі жолындағы өмір сүруіне тікелей қажетті нәрселерді алып қоймай, оған рухани азық болатындай өнер мұраларымен дп сусындатып отырады. Айтылғандардың қай - қайсысын да тұлға өз қолымен жасап, керегіне асырады. Барлық материалдық, әрі рухани байлықтардың нағыз иесі - еңбекщі халықтар деген Лениндік қағиданың кемеңгерлік мазмұны осындай заңдылықтарын тани білгендіктен болса керекті.
Ақындар өнерінің ХІХ ғасырдағы қазақ қоғамында кейбір өзгерістердің нышандары байқалса да, оның экономикалық - саяси өркендеуі феодалдық ұсақ рулық дәрежелерден аса алмады. Қазақ елін түгелдей шарпыған бір тұтас хандық мемлекеттің құрылуына мүмкіншілік болмады. ХІХ ғасырда жырау деген атаулар өте сирек пайдаланылды. Бұрынғы ауыр сазды, көкейтесті мұңды-зарлы қобызды қосып жырлайтын жыраулардың орнына енді әзіл аралас жеңіл терме, аспандата шырқап айтатын ән - өлеңдер, жүректі тебірентер назды лиракаларды, кезектесе тіл қағысып, өнерді оздыратын айтыстар оздыратын айтыстар, үңгірлеген домбыраның қоңыр сарынына жарыса үн қосқан атақты ақындар пайда болды.
Байырғы қазақ ұғымдарындағы ақын сөзі, осыншама көп мағынаны білдіретін сөз екендігі мәлім. Сондықтан, нағыз суырып салма ақындардың атқаратын қоғамдық мәні зор міндетті кез - келген тұлға атқара алмайды. Көкірегінде суырып салма ақындық бұлақтың көзі бар нағыз дарын иесі ғана атқара алады.
Басқыншылардың қазақтардың ауылын тонап, малдарын айдап, елді мекендерін отқа оратып, егісті жерлерін таптап, бейбіт елдің берекетін алып, құлдыққа ұшыратты. Жоңғарлардың шабуылы қазақ халқының басына түскен ең ауыр кезеңдердің бірі. Халық күйзелісі мен елдің қасіретінің бұл кезеңі күшейгеніі соншалықты, халықты түгел босап кету кауіпіне ұшырады.
Ақын сөзінің мәні барлығымызға мәлім. Бұл туралы зерттеген зерттеушілерде көптің қасы. Бұл сөздің шығу тегін профессор Е. Смайылов өзініің Ақындар атты туындысында егжей-тегжейлі мәлімдеген. Сондай - ақ, оның жырауларға, жыршыларға, сал - серілерге, өлеңші деген де атаулар жайлы берген мәлімдемелері де талас тудырмайды. Бұлар - қазақ халқының байырғы түсініктерінің балама төл атауларының бірі. Сөйте тұра, осы тұста кейбір ұғымдарды мысалға келтіре кетудің артықшылығы жоқ. Араб тілінен: шәғири - ақын, шайыр: шеғыр - тақпақ, терме; шиғіри - поэзия деген үғымдарды беретін сөздердің қазақы жырау, термеші, шайыр деген сөздерінің қалыптасуына ықпал жасады ма екен деген сұраудың ойландыратынын ескеруіміз қажет. Бұл - әрине, зерттеулерді қажет ететін дүние. Үстемшіл қоғамның менмен, тәкаппар, ақылсыз топтары ақындық өнердің қадірін қорлауға тырысып, қадірін түсіруге тырысып, өктемділік көрсетіп, ақындардың өнерін бақсылардың кәсібі деп ұғындырмақ болған. Өздерінің бойында жоқ ақындық өнерге барынша қасы болып, оны келеке етіп асыл сөздің құнын төмендетіп жіберуді көздеген. Кейде, тіптен ақындар деген қадірлі атақты аяқтарына басып, күлкіге айналдырып қорлауға шейін жеткен. Осындай төмендетушіліктің салдарынан өткен ғасырдағы озбыр ортада өмір сүрген кейбір ақындар өзінің ақындық өнерін жасырған немесе басқа бір тұлғалардың атынан өзің жырларын жариялап отырған. Кезінде кемеңгер тұлға Абай Құнанбаевтың осылай жасауына тура келген. Сөйте тура ақындық өнердің ХІХ ғасырда дами түскеніне дәлел ретінде поэзияда өзіндік ізін қалдырған Көтеш, Мөңке би, Шал, Тәттіқара, Үмбетейлер және де қазақтың би - шешендері де болды.

1.1 Мөңке Тілеуұлының өмірбаяны

(1675-1756)
Мөңке Тілеуұлы - 1675 жылы қазіргі Шалқар ауданындағы Қопасор деген жерде дүниеге келген. Белгілі би, көреген ойшыл, Әбілқайыр ханның кеңесшілерінің бірі, жырау. Әбілқайыр дүниеден өткен соң Нұралы ханның билігін таныту туралы Елизавета Петровнаға жазған хатта Орта жүздің әйгілі адамдары Жәнібек Тархан мен Керей Наурыз би бастаған топпен, сонымен қатар Кіші жүздің 30 биі, батырларымен бірге қол қойған. Даланың тарихын ғана емес, далалық дін мен танымның, философияның, эстетиканың, поэзияның Асан Қайғыдан кейінгі дәстүрлі жолын жалғастырған Мөңке бидің Дала поэзиясы мен ұлттық философия да алатын орны ерекше.
Әйгілі жазушысы Шерхан Мұртаза Парламенттік мәжілісінде сөйлеген сөзінде: "Нострадамустың бір айтқаны келсе, бір айтқаны келмейді. Ал баяғы Мөңке бидің айтқанының бәрі келіп тұр. Ала-шұбар тілден арыла алмадық. Дүдәмалдау дін деген қаптап кетті" - деп Ақтөбе облысында өмір сүрген билік, шешендік, сөздермен қатар, Асанқайғы, Шалгиіз, Қазтуған секілді жыраулардың дәстүрінің ізімен ақырзаман толғаулары мен де тарихта өзідік орыны бар тұлға.
Мөңке Тілеуұлы - би, жырау, ойшыл-философ, қоғам қайраткері ғана емес, сонымен бірге француздардың Нострадамусы, поляктардың Вангасы секілді болжампаздығымен, көріпкелділігімен де есімі әйгілі.
Тарих ғылымының кандидаты, заң ғылымдарының докторы, профессор Мұхтар Құл-Мұхамед өзінің Мөңке би атты еңбегінде: Мөңке би ХVІІ-ХVІІІ ғасырлардағы қазақтың ең танымал тұлғасы десе болар еді, алайда қазақ баласында одан асқан жұмбақ жан болмаған.- деп баяндаған. Мөңке Тілеуұлының өмірі жайлы басқа да ғалымдар өздерінің зерттеулерін жүргізген. Мөңке бидің ұрпақтары қазірге дейін бар.
Жаманақтың үлкен баласы Шыңғыс жылқы бағып жүріп, өлім аузында талықсып жатқан жігіттің үстінен шығады. Аузына су тамызып, есін жинатып, аулына әкеледі. Шыңғыс жігітті тауып алғанын хабарлап, оны сүткке шомылдырып, асықты жілікті ұстатып, өзіне бала етіп, жеке үй тігіпті. Балаң жігіт өзінің атын, шыққан тегін айтпапты да, араларында Мәку деп атала бастапты. Оған Зеріп деген ақылды қызды алып береді, бірақ көп ұзатпай жігіт дертке ұшырап, қатты науқастанады. Жігітті ауру меңдей бастаған соң, өлетінін біліп, Шыңғысқа барлық шындығын айтады. Өзінің есімінің Қалу екенін айтады. Атасының аты - Сирақ екенін. Сирақтың әкесі белгілі ноғайлының Мұса деген ханы екен. Оның бәйбішесінен, Сирақтан өзге Орақ, Мамай, Алшағыр деген бауырларының туғанын айтады. Тоқалдан Мұса ханның жеті ұлы болады, олардың үлкені - Исмайыл екен. Мұса хан өлгеннен соң, Орақ хан болғанда, Исмайыл бастаған жауыздар Орақты айламен өлтіреді. Исмайыл хан болуы үшін енді Орақтың балалары Қарасай мен Қазидан құтылудың жолын ойластырады. Сөйтіп жүргенде алыс жұрттан білім іздеп, оқудан келе жатқан Орақтың үшінші баласы Айдын ділмаш елге жақындағанда, кішкентай Қалуды ертіп, Исмайыл алдынан шығады. Жол үстінде Айдын ділмаштың садағын атып түсіріп, оны Қалуға беріп, оны өлтіртеді. Енді Қалуды өлтіру мақсатында Қырымнан жаугершіліктен келе жатқан Қарасай мен Қазиға хабар жібереді. Қалу өзінің алданғанын біліп және кінәсін түсініп, басының ауған жеріне кете барады. Бұл кезде ноғайлы елімен кіші жүздің елі бір-бірімен тату жұрттар. Міне, сол кезде Қалуды Шыңғыс батыр тауып алған. Өз басынан кешкенкді айтып берген Қалу өлім аузында жатып, әйелінің жүкті екеніін, ұлы болса атын Бөлек деп қоюды өтінеді. Солайша, Қалу Зеріпке үйленгеннен соң алты айдан кейін қайтыс болады. Зеріп босанғаненан соң баланың есімін Бөлек деп қояды, өзіне тең көріп, Жаманақтың бір ұрпағы деп біледі
Бөлектен Айт және Бұжыр атты балалар дүниеге келеді. Айттан Тілеу және Қабақ туады. Мөңке -- осы Тілеудің кенже ұлы.
Мөңке жастайынан алғыр, аңғарымпаз және ерекше жаратылған тұлға ретінде көрінеді. Би бала күнінен билікке араласып, әділдігін көрсетіп, көзге түскен. Ахмет Байтұрсынов аталған билік сөзін өзінің Сауат ашқыш оқулығына жазған. Енді сол бала Мөңке бидің билігіне тоқталайық.
Мөңке би бала күнінде бір бай жолды сұрау мақсатында көш алдында келе жатып ерулі ауылдың жанында асық ойнап жүрген бір топ балаға кезігіпті. Балалардың бірінен байдың аты үркейді. Бұған бай қатты ашуланып әлгі баланы қуады. Байдың астында асау байтал екен, баланың желбіреген көйлегінен үркіп, мөңкиді. Мөңкіп қуаласып жүргенде байдың басынан бөркі жерге ұшып түседі. Байтал одан әрі тулап байды құлатып түсіріп, бай қаза табады. Осыдан соң байдың тумалары мен елінің игі жақсылары жиналып балалардың елінен құн сұрайды. Екі жақ келісе алмай кеңес бірнеше күнге дейін созылады. Мөңке би сол ауылдың баласы екен, жиналған жұртқа бала Мөңке былай депті: "Иә, ағалар-билер, сіздер бұл кеңесті тым ұзаққа создыңыздар ғой және бір шешімге келе алмадыңыздар. Осының билігін маған берсеңіздер мен тез бітірер едім", - депті. Барлығы баланың ықыласына көңілі ауып бір ауыздан: "Билікті бердік", ал айта ғой, - десіпті. Сол кезде Мөңке бала былай депті: "Бұл шалдың өліміне кінәлі ел емес, тентек. Ал мұнда тентек төртеу. Меніңше сол төрт тентек құнды бөліп төлейтін болсын және ердің құны жүз жылқы болсын", - депті. Содан Мөңке бала: "Бірінші, мың жылқыдан бір жуас ат таба алмағандай, асау байталға мінген және елде адам құрығандай асық ойнаған балалардан жөн сұраған бай тентек; екінші, адам көрмей жүргендей, баладан үркіп тулап байды жығып өлтірген байтал тентек; үшінші, ұшып түскен бөрік тентек; төртінші байталды үркіткен бала тентек. Мінеки, осы төртеу құнды бөліп төлейтін болсын", - депті. Бұл билікке екі тарапта да риза болып, балалардың ауылы әлгі құнның төрт бөлегінің бірі - жиырма бес жылқыны төлеп құтылыпты. Бала Мөңке би болуына осы билігі басты себеп болыпты.
Ахмет Байтұрсынов атамыз осы билікті мысалға келтіре отырып, өзінің сөзін былай аяқтайды: Жұрт бала билігіне риза болады. Сол бала үш жүзге белгілі Мөңке би атанып, аты аспанға шығады.
Мөңке бала ерте есейіп, алдымен ауылдардың арасындағы, сосын елдің ішіндегі билікке араласады. Содан соң қазіргі тілмен айтқанда, қоғам қайраткері дәрежесіне дейін көтеріледі.
Мөңке би тек өз заманының тұлғасы болып қалмады. Оның айтып кеткен сөздері бүгінгі күнге дейін қызмет етіп отыр. Оның ақыр заман туралы болжамдарының, сәуегейлілігінің мәні қазіргі күні де жойылған жоқ. Кезінде өзің дәуірінің белгілі батыры, сұңғыла ойлы Байбақты Сырым Датұлы да Мөңке биден батасын алған.
Елдің есінде жүрген бұрынғы тәмсілдерге сүйенсек, Мөңке бидің атақты сөздері атақты Сырым батырмен сұхбаттасу кезінде жиірек туғаны байқалады. Көбінесе Сырым батырдың Мөңкеден бата алуы, сәлем бере келуі, түсін жорытуы тұрғысында қарастырылады. Бұндай ауызекі әңгімелер екі бидің біреуін асқақтатып, екіншісін төменшіктетуді көздемейді, керісінше бұлардан үлкенді сыйлап, кішіні құрметтейтін қазақ табиғатына сәйкес, Мөңке би мен Сырымның бірінің сөзін бірінің толықтырып, бірінің сөйлегенін бірі жандандырып, таратып, түсіндіріп, ұғындырып отырған.
Бұрынғы заманда өткен тұлғалардың әрекеті, олардың ұрпақтан ұрпаққа жалғасқан аталы сөздері оқиғасы жағынан болсын, айтылу деңгейі жағынан болсын, бір-біріне ұқсас болып келіп жатады. Құйма құлақтың естігенін ертеңіне қарай жалғайтын қарапайым халықтар үшін бұл сөздердің ең бірінші болып кімнің айтқанынан гөрі оның тәробиелік, тағылымдық, өнегелі әсері күшті рек.
Ақырзаман болғанда:
Құрамалы, қорғанды үйің болады,
Айнымалы, төкпелі биің болады.
Халыққа бір тиын пайдасы жоқ.
Ай сайын бас қосқан жиын болады.
Ішіне шынтақ айналмайтын
Ежірей деген ұлың болады.
Ақыл айтсаң ауырып қалатын,
Бежірей деген қызың болады.
Алдыңнан кес-кестеп өтетін,
Кекірей деген келінің болады.
Ішкенің сары су болады,
Берсең итің ішпейді,
Бірақ адам оған құмар болады.
Домалақ, домалақ түймедей дәрің болады,
Жастарға билігі жүрмес кәрің болады.
Ертеңіңе сенбейтін күнің болады,
Бетіңнен алып түсетін інің болады.
Алашұбар тілің болады,
Дүдәмалдау дінің болады.
Халықтың қанын сорған адамдар болады,
Қабағын түйіп қайыр тілейтін адамдар болады.
Қиналғанда шапағаты жоқ жақының болады,
Ит пен мысықтай ырылдасқан
Еркек пен қатының болады.
Сарылып көлік тосасың,
Құны жоқ қағазды судай шашасың.
Мөңке бидің "Құрамалы-қорғанды үйің болады‚ Айнымалы‚ төкпелі биің болады. Халыққа бір тиын пайдасы жоқ‚ ай сайын басқан жиын болады. Домалақ-домалақ түймедей дәрің болады‚ Жастарға билігі жүрмейтін кәрің болады. Алашұбар тілің болады‚ Дүдәмалдау дінің болады. Әйелің базаршы болады‚ еркегің қазаншы болады" деп келетін жолдардан келешектің бет алысын‚ бағыт-бағдарын дөп басып танығандығы аңғартылады. Мөңке би болжап кеткендей, қазақтың даласына көп қабатты пәтерлер салынды. Тіліміздің шұбарланғандығы, дініміздің дүдамалға айналғадығы. Қазіргі уақытта әртүрлі діни ағымдар пайда болып, елдің ішінде алаңдаушылық туғызып отыр. Сондай-ақ Мөңке бидің "Түрлі-түрлі халық болады‚ Күндіз-түні жарық болады... Дүниенің жүзіне‚ Өре мен темірден жол тартылады... Адам ақысыз жұмыс істемейді‚ Дүниені түрлеп кестелейді" деген толғауының жолдарынан осы күнді болжаған сәуегейлік қасиеті көрінеді.

1.2 Ақпан Әйітбекұлы

(1837-1874)
Жыраудың мұрасы оның сол дәуірдің ірі сөздің зергері ғана емес, жауынгері екенін де аңғартады. Дүниеге келген, өмір сүрген жері - Шалқар қаласы. Есет Көтібарұлы батырдың көтерілісінің соңғы шешуші жағына қатысқан. Есет батыр жеңіліс тауып, Үстірт бөлікке өтіп кеткенде, Ақпан Әйітбекұлы Қоңыраттардың жағына ығысады.
Ақтөбенің энциклопедиясында: Ақпан Әйітбекұлы - жауынгер ақын екендігі жазылган. Ақпан жыраудан қалған мұра - 1855-1858 жылдар арасындағы Есет батырың басшылық еткен ұлт-азаттық көтерілісінің көркемдік бейнесін жасаумен ерекшеленеді, - деп жазылған 1.228. Кеңес уақытында ұлттық сананы улау мақсатында қаншама іс-әрекет жасалса да, тарихи оқулықтың беттерінен 1855 - 1858 жылдарындағы Шекті руының батырларының отаршылық езгіге қарсы бас көтерісі деп аталатын тақырып бір жола жойылып кетеқойған жоқ. Мысалға: Қазақ мемлекеттік баспаханасынан 1957 жылы жарық көрген Қазақ ССР тарихы бірінші бөлімінде: 1853 жылы Перовскийдің Ақмешітке шабуылы кезінде патша өкіметінің адамдары шекті руындағы ылаушыларымен қоса 4000 жүк түйесін талап етеді. Бұл қазақтардың шамасы келмейтін талап болатын, сондықтан олардың ортасында наразылық туғызады. Қазақтар түйелерді беруден бас тартып, Жемді сауғалап көше бастайды. Қазактардың осы баскөтерісіне Кіші жүздің ірі феодалдары, батыр Есет Көтібарұлы басшылық етті, - деп жазылған 2.367. Ақпан батырдың өмірі мен шығармашылығы бұл азаттық үшін көтеріліспен тікелей баайланысты. Қазақы тілде сауатын ашқандар арасында Айман-Шолпан дастанынан хабары жоқ қазақтар жоқ, өйткені басқа да басылымдарды былай қойғанда ол мектептің оқулығына енген, Көтібар мен Есет те сол жырдың кейіпкері. Көтібар батыр Сырым Датұлының бастаған көтерілісіне белсене атсалысқан 3.
Осындай әкенің тәрбиесін алған, Кенесары Қасымовтың ісін көзімен көрген Есет батырдың отарлық езгісіне қарсы күресі дәл сол 1853 жылы ғана емес, ертеректе басталғанға ұқсайды.
Тарихшы А. И. Добросмысловтың Торғай облысы атты кітабында: Когда Жанхожа действовал на Сырдарие, его сообрат батыр Исет Кутебаров, сын батыра Кутебара, сподвижника сначала султана Каратая, а потом хана Ширгазы, подвизался на верховьях реки Эмбы. Исет во время, вызванных Кенесарой Касымовым, был в числе его сподвижников... - деп жазған 4.407-409.
Ал, Ресейдің соғыс министрлігі полковнигі Л. Мейердің: Орынбор ведомствосының Қырғыз даласы кітабында: Были чикалинские батыры Джанхожа Нурмухамбетов и Исет Кутебаров. С последним тот час же наше начальство поссорилось и создало себе опасного врага... Грабежи его особенно стали известны с 1833 года угон казачьих лошадей с линии, ограблением караванов в разное время ... деп жазылған 5.66.
Бұл деректердің өзі Есет батырдың отарлаушылардың мақсатын ерте түсінгендігін аңдатады. Бұны айтып отырған мақсатымыз, аттың жалын тартқаннан Есет батырдың жанына ерген Ақпан батырдың жалындаған жастық кезі түгелдей күрестердің үстінде өтеді. Елдің жадында қалған оның туындылары да осы азаттық жолындағы күрес пен арпалысқа бағытталған.
... Қарт бурадай қаһарлы,
Патшаға қазақ бағынбас,
Ер Есеттің діні азбай.
Ер Есет елдің басы еді,
Арыстандай азулы,
Әруағы жұрттан озулы,
Патшаның құрған торына
Бой бермеді бағынбай.
Арыстанның өлген шағында-ай,
Бес Шектінің баласы,
Сонда бөліне көшкен емес пе,
Бұлдыраған сағымдай.
Бөліне көшкен Есетке,
Бірің көмек бермедің,
Қайтсін тауы шағылмай.
Есетке бермей тізгінді,
Жазулы қағаз қолға алып,
Патшаға бердің қожарнай.
Шекті батырдың бес баласының бірі - Баубек батыр. Баубектен - Көкбөрі, Темірбақты мен Жанқылыш. Ақпан батырдың тегі Жанқылыш, соның ішінде Есенгелдісі. Әкесінің аты - Әйітбек болған. 1837 жылы Сырдың және Елек өзендерінің арасында көшіп жүрген көшпенділердің отбасында дүние есігін ашқан, 1874 жылы Хорезмнің жерінде дүниеден өткен. Ақтық демі үзілгенше отарлық езгіге қарсы тұрған Ақпан батырдың туған және өлген жылдары екі жерде жазылған. Біріншісі әйгілі әнші, әрі халық әртісі, Мемлекет сыйлығының лауреаты Ғарифолла Құрманғалиевтің жеке архивтерінде, онда: Ақпан батыр (1837-74). Жырау. Алақозы делінген. Алақозы дегеніміз казіргі Шалқар ауданыңдағы Борсық құмы Ұлы Құм жанындағы елді мекен. Бұнда таңқаларлықтай ештеңке жоқ, F.Құрманғалиев Ырғыз бен Шалқар өңірлеріне әлденеше рет келген; Сары Батақұлының, Сарышолақ Боранбайұлының әндерін өзінің репертуарына енгізген. Әнші, сонымен қатар жыршы Құрманғалиевтің жүрген жерлерінен толғау мен дастандар да жинақтаған.
Екінші мағлұматты Азаттықтың сұңқары деген кітаптан кездестірдік, онда: Әлім тайпасынан, Шекті Бәубектен тараған Есенгелді батырдың аталығындағы Ақпан батырдың (1837-1874) заманында өз өңірінің шығармашысы, әрі ақыны болған. Ақпан жырау Есет батыр жырын шығарған. Онда:
Есет қатты ер екен,
Қарт бурадай қаһарлы,
Патшаға қазақ бағынбас
Ер Есеттің діні азбай.
Ер Есет елдің басы еді
Тасқындаған аруағы,
Патшаның құрған торына
Бой бермеді бағынбай, - деп Есет батырдың бейнесін сомдайды, - делінген деректер берілген 7.56. Осы жоғарыдағы жеті жол біздің келтірген жолдардың нашар нұсқаларының бірі болғанымен, мұнда Ақпан жыраудың өмір сүрген уақытының Fарифулла Құрманғалиевтің көрсеткен жылдарына дәл келуі өте құнды мәліметтердің бірі.
Жоғарыда қарастырғанымыздай, Ақпан батырдың бізге жеткен толғаулары, өлеңі азаттық үшін көтеріліске тікелей байланысының болуы себепті бұл жердегі тағы да ол мәселелерге айналып қарастыруға тура келеді. Ақылы кемел Есет батыр мұздай қару асынған орыстың әскеріне қарсы Кенесары Қасымұлының соғыс тәсілдерін кеңінен пайдаланады: дұшпанын сусыз шөлді, құмға апарып титықтатып, төтесінен шабуылдар ұйымдастырып, 1858 жылға дейін берілмеген. Ақпан жыраудың Есет батыр жырының шығаруы әбден мүмкін, жауына дейін мойындатқан Есет Көтібарұлы - қандай да бір жыр шығарып мақтауға да тұратын кесек тұлға. Бірақ та Есет батыр жыры, өкінішке қарай, қолымызға тимеді, Ырғыз бен Шалқар өңірлерінің қазіргі адамдары бұндай жырды білмейтін болып шықты. Дегенмен де ақынның жоғарыдағы Есет батырға арнаған жолдары, бұл кісінің өзің басшысының алдыға қойған мақсаттарын айқын түсінгендігін айғақ болып табылады.
Қазақтың батырларын талқандай алмаған орыстың жендеттері, ендгі ауылда қалған бала-шағаны, қарияны зәбірлеп, тонауға көшеді. Мысалға: Орынбордың шекаралық комиссиясының төрағасы Г.В.Григорьевтің Орынбордың генерал губернаторына:
Бейбіт жатқан елді қырғынға салу тамаша тәсіл болды. Шағанның бойындағы Ерназар Кенжалиннің аулын басып алып 350 жылқы, 200 түйе, 500 қой, 40 ірі қара, 11 қарақшы отбасы айдап алынды. Бізге қарсылық жасаған 8 адам табан астында өлім құшты, - деп қанағаттанғандықпен жазады 7.58. Тонау жұмыстары одан әрі күшейеді, 42 мыңға жуық мал айдалып алынады 2.368. Бұны елді шабу, тонау жайлы сол тұста Лондондағы А. И. Герценнің шығарып тұрған Колоколда: Ежелгі соғыстар немесе монғол шапқыншылығы замандарынан бері полковник Кузьмин мен майор Дерышевтің шапқыншылығынан асып түскен айуандық болған емес... - делінген 2.368. Немістердің Аусбур газетінде де үрейлі мақалалар жариялайды 8.112.
Елдің тағдырын ойлаған Есет батыр басқа амалы болмағандықтан патшаның үкіметімен келісімге келіп, өздерінің күресін тоқтатады. Бұл айтылып отырған жайттардың барлығын Ақпан жырау көзімен көріп, басынан өткізген. Өзінің шығармаларына арқау етеді.
Ақпан жырау халқының тәуелсіздігі үшін күресін, орыс үкіметінің отарлық езгісіне қарсы өлең мен толғауларын шығарды. Мөңке би өзінің толғауларында қазақ халқының отарлық езгісіне түсетінін болжап айтса, Ақпан жырау оны өз көзімен көрді, басынан өткізді. Мөңке би айтқан отарлық езгіні туғызатын теріс жағдайлардың да болатынын, яғни, еліміздің ұлттық қадір-қасиеттерінен айырыларын жан-жүрегімен сезінген Ақпан жырау қолына қаруын алып, атқа мінген. Яғни, Ақпан батыр - жауынгер ақын.
Ақпан Әйітбекұлының қалдырған мұрасы - 1855 - 1858 жылдары Есет Көтібарұлы басшылығымен өткен ұлт-азаттық көтерілістің әдеби бейнесін жасауымен ерекшеленді. Ақпан жырау - нақтылы тақырыпты сөз еткен жырау. Ақтөбе облысының тарихи-мәдени мұраларын қорғау жөніндегі инспекциясы қорынан алынған төмендегі өлеңнің жолдары осы айтылған пікірімізді растайды.
Басқасын айтпағанда төрт жылға созылған соғыстың 1855-1858 өзі аз емес, үнемі аттың үстінде, елінен жырақ: шөл Үстіртте, Сам, Матай құмында ата жауымен айқасып жүрген ақынның ел-жұртының өткен, азат кезін аңсайды.
... Халықтың күні малында-ай,
Малдың күні жерінде-ай.
Сол жерлерде жүргеңде,
Қайыр шашқан байларым,
Болушы еді елімде-ай.
Жасаңға үйді қондырып,
Жасау, табақ жайдырып,
Сары азаматты жыйдырып,
Сабадан қымыз құйдырып,
Қайыр берген байларым,
Отырушы еді бір күнде,
Үлкен үйдің төрінде-ай.
... Ойпаңға орда қондырып,
Ойтаңға біткен орайды,
Ордырып, малға шалдырып,
Отырушы еді бір күнде.
Тоғайдың иірім кенінде-ай,
Кендігіне мал салып,
Төгілмелі төбенің,
Төскейіне қоңсы алып...
Осындай өткенді аңсауған отарлық теперішін көптеп көрген, атасын қонысынан ауған туыскан Ноғай жұртының өлеңінде жиі айтылады.
Қанға сіңген салтымыз
Қара ноғай халықымыз.
Еділ екен біздердің
Туып өскен жеріміз.
Тұнығына сол судың
Тұлпар салған еріміз.
Шөлдегеңде қаталап
Қанып шыққан малымыз.
Қалды бірақ ол мекен
Күлге айналып талымыз,
немесе,
...Арак деген көк өріс,
Терик деген жеріңіз -
Жазда жайлап, қыс қыстап,
Жүрген еді еліміз...10.189-190
1855 жылы маусым кезінде патша үкіметі тапсырмасымен Кіші жүздің аға сұлтаны Арыстан Жантөрин 1500 адамның қолын басқарып, көтерілісшілерді аңдиды.
Шілде айында екі жақтың адамдары Елек өзенінің бойында Суықсу деген жещрде кездеседі. Көтеріліске шыққандар елші жіберіп, сұлтанға кейін қайтуын өтінеді. Арыстан батыр соғысқа әзірленеді. Жоғарыда айтылған Қазақ ССР-ының тарихында: 8-июль күні таңсәрісінде Есет батыр ойламаған жерден сұлтанның жатқан лагеріне шабуыл жасайды.
Қысым жасағаны үшін қазақтар қатты жек көретін сұлтан, әрі әкім мен оның қасындағы нөкерлерінен бірнеше старшиналар, билер өлім құшты, Сұлтанға еріп барған казак-орыс отрядтары көтерілісшілерден құтылып барып, шепке келді, - деп жазылған.
Бұл оқиға жайлы Ақпан ақын:
... Бұл күңдері болғанда
Патшаменен жау болдық,
Бозбалаға ой салып;
Арыстан төресін өлтірдік,
Ордасына қол салып,
Ортаға олжа мол салып;
Сонда біздер көшкенбіз,
Көлденең шыңға жол салып,
Атамыз қазақ болған соң
Істеп жүрміз бұл істі,
Жинаған малға бусанып, -
деп толғау айтқан.
Әзберген Мұңайтбасов мыңбасы бастаған көптеген сарбаз Хиуа жерінде өтеді. Ақпан жырау осы топтың ішінде болады.
Патшаның билігіне бағынуға карсы болған, бірақ басқа амалы болмаған жауынгер жырау ақын:
Әуелден-ақ жатсайшы,
Сен патшаға бағынбай.
Бір бағынып алған соң,
Енді қайда барасың,
Қоныста жатып шабылмай.
Қонысынан ауған соң,
Өзі білген ерлердің
Іші жанып жалындай,
Жүрегі дертке шалынды-ай.
Теке мүйізді теңдестер,
Қошқар мүйізді құрдастар,
Іздесең де кетерсің,
Бір-біріңе табылмай.
Таба алмай кетер бір-бірін,
Бірге жүрсе қадірі жоқ,
Теңдес өскен құрбының.
Асқаралы тау, ағын су
Самалды тоғай, салқын ну,
Ойласам естен кетпейді,
Қоныс деген құрғырың.
Біздер кеттік қоныстан,
Шығарған соң сұм патша,
Қырық мың әскер орыстан, деп халықтың басынан өткен ең үлкен ауыртпашылықты, бауырларынан тірілей айрылуды, өзінің еліне, өзінің жеріне сыймауды өлең ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.