Қазақстанның шағын қалалардың дамыту бағыттары
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Е.А.БӨКЕТОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Биология - география факультеті
География кафедрасы
Тақырыбы: "Қазақстанның шағын қалалардың дамуының қазіргі географиялық жағдайлары ".
Дипломдық Жұмыс
5В060900 - "География" мамандығы
Қарағанды 2020
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Е.А.БӨКЕТОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Биология - география факультеті
География кафедрасы
"Қорғауға жіберілді"
География кафедрасының меңгерушісі
г.ғ.к. доцент К.М. Акпамбетова
Дипломдық Жұмыс
Тақырыбы: " Қазақстанның шағын қалалардың дамуының қазіргі географиялық жағдайлары".
5В060900 - "География" мамандығы
Орындалды Смаков. С.С
Ғылыми жетекшісі доцент К.М. Акпамбетова
Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті
Факультет
Мамандық
Кафедра
"Бекітемін"
Кафедра меңгерушісі
" " 20
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындауға
Тапсырма
Студент
аты-жөні
курсы,тобы,мамандығы,оқу түрі
1. Дипломдық жұмыстың жобаның тақырыбы
университет бойынша " " 20 ж № бұйрықпен бекітілді.
2. Студенттің аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі " " 20 ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.Тарау Шағын қалалардың дамыту бағдарламасы 2012-2020 ж ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
1.1 Қазақстаның шағын қалалардың халық саны ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Қазақстанның шағын қалалардың тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
2. Тарау шағын қалаларды дамыту бағдарламасы 2004 -2006 жылдар ... .4
1.1 Шағын қалалардың өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.2 Шағын қалалардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1.3 Шағын қалалардың дамыту теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
3. тарау Қазақстанның шағын қалалардың дамыту бағыттары ... ... ... ... ... ... 4
1.1 Шағын қалалардың ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
1.2 Шағын қалалардың әлеуметтік жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 2
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1
Кіріспе
Қуатты Қазақстан дегеніміз - бұл әуелі өңірлердің қуаттылығы. Елдің болашағы экономикадағы келешегі зор салалардың дамуымен байланысты. Бұл үшін алдымен жаңа зауыттар көп салынып, жаңа жұмыс орындары ашылып, әлеуметтік инфрақұрылым қарқынды дамуы қажет. Шағын қалалардың дамуы - өз алдына бөлек мәселе.
Президент Н.Назарбаев 2009 жылы Ақтөбе қаласы халқының санын болашақта 1 миллионға жеткізу міндетін жүктеді. Осыған байланысты ғалым-мамандар Ақтөбе қаласы дамуының математикалық-экономикалық моделін жасады. Осы модель бойынша 2040 жылға қарай Ақтөбе миллиондар қаласына айналып, бұл өңір Батыс Қазақстанның астанасы аталады. Ғалымдардың пікірінше, миллиондық межеге жету үшін қала халқы 2,5 еседей өсуі қажет. Бірақ қаланың бұл мәртебеге қол жеткізуі басқа да факторларға байланысты жүзеге асырылуы керек, өйткені жалпы Ақтөбе облысында тұратын халықтың саны -- 765 мың. Сарапшылардың пікірінше, мұндай ұзақ мерзімді болжамның жүзеге асуына барлық алғышарттар бар: қалада мемлекеттік индустриялық-инновациялық даму стратегиясы белсенді жүргізіліп, тау-кен металлургия, мұнай-газ өңдеуші және құрылыс өнеркәсіптері, жаңа индустриялық объектілері ашылады, ғылыми сыйымдылығы мол салалар қалыптасып, технополистер құрылады.
Жаңаөзендегі жағдай бір салалы шағын қалалардың әлеуметтік қатерге жақын екенін көрсетті. Мемлекет басшысы Жаңаөзендегі төтенше жағдай жариялап қаладағы ахуалды қалпына келтіру бойынша кешенді шаралар жасауға мәжбүр болды. Қазіргі уақытта ондағы ахуал қалыпты арнасына түсті. Мәжіліс сайлауында Жаңаөзен тұрғындарының басым көпшілігі "Нұр Отан" партиясына дауыс берді. Бұл олардың мемлекет саясатын толық қолдайтының көрсетеді.
2012 жылы 2012-2020 жылдарға арналған моноқалаларды дамыту бағдарламасы қабылданды. 54 қаланың ішінен 13 шағын қала моноқалалар санатына енгізіліп, аталмыш Бағдарлама шеңберінде дамытылып келеді (Хромтау, Текелі, Ақсай, Зырян, Курчатов, Серебрянск, Жаңатас, Қаратау, Абай, Қаражал, Арқалық, Лисаковск, Жетіқара). Осылайша шағын қала санатына республиканың 10 облысының 41 қаласы кіріп отыр. 41 шағын қаланың халық саны 966 мың. Адамды құрайды, бұл ҚР қала халқының 9% құрайды. Қазақстан аумағында шағын қалалардың орналасуы мынадай түрде орын алды. Батыс Қазақстан өңіріңде шағын қалалар көбінесе Ақтөбе облысында орналасты. Өнеркәсіп орындарыныі пайда болуымен елді мекендер мен шағын қалалар құрылып тұрғындар саны 20 мыңға дейін жетті. 1959 жылы Бүкілодақтық есеп бойынша 43 шағын қаланың тұрғынын қосқанда 50 мыңнан асқан емес. Оның ішінде 15% - ы қалалық тұрғындар болды . 1989 жылы олардың саны 51- ден 84 - ке артты. 1939 жылы Ақтөбеде қалаларға мәртебе берілді: Шалқар,Темір және де Алға , Ембі, Шұбарқұдық секілді қала типтес
елдімекендер. 1959 жылы тағы да қала типтес үш елдімекен құрылды, олар Қандыағаш, Хромтау, Батамшы. Гурьев(Атырау) облысында екі қала болды - Гурьев, Форт Шевченко оған қарасты Балықшы, Доссор, Мақат, Индербор, және соңынан қосылған мұнайлы поселке: ол - Құлсары.
Шығыс Қазақстан өңірінде қалаландыру ісі жоғары қарқынмен жүзеге асты қалалардың пайда болуымен қатар дамуы да қатар жүрді 1959 жылы ШҚО 6 қала болды: Өскемен, Лениногор, Зыряновск, Зайсан, Семей, және Аягөз. Одан өзге сол жылы қала типтес Серебрянк, Белоусовка, Верхнеберезовский, Атасу, Қаражал, Ақтоғай және ттб. б. қосылды. Бұл қалалардың пайда болуы шығыс өңірдің өнеркәсібімен тығыз байланысты.
1959 жылы республика бойынша кенттену ілгерілген аймақтың бірі - Орталық Қазақстан. Орталықта 6 қала болды.
Ал Солтүстік өңірге келсек, 1939 жылмен салыстырғанда 1959 жылы қала типтес елді мекендер саны 20-ға дейін артқанын айта кету керек. Оның іщінде Булаево, Мамлют, Смирновск, Алексеевка, Жетіқара, Есіл, Шортаңды, Текелі. т.б. атауға болады.
Түркістан облысы өңірінің өзіндік ерекшелігі немесе тарихи қалыптасуына сай аймақта қалалар мен елді мекендер жүйесі барынша күшті дамыған. Пайдалы қазбалар, өндіріс орындарының орталығы болған Алматы, Жетісай, Шымкент, т.б.
1. Өнеркәсіп өндірісі орталығы болып саналатын 15 қала көмір өндіру - Екібастұз, Абай, Шахтинск. Мұнай мен газ - Жаңаөзен, Құлсары, Ақсай. Метталургия - Рудный, Зыряновск, Қаражал, Лиссаковск, Арқалық, Хромтау. Шикізат көзі ресурстары - Жаңатас, Қаратау, Жітіқара.
2. Өнеркәсіпті өңдеу дамыған орталықтар 9 қала химия өндірісі - Саран, Алға, Степногорск. Метталургия өндірісі - Ақсу, машина жасау, құрылыс, текстиль және азық - түлік өндіріс Макинск, Ерейментау, Қапшағай, Леңгір, Арал.
3. Ауыл шаруашылығы өндірісі салалары дамыған 19 қала Ақкөл, Арқалық, Атбасар, Есіл, Степняк, Сарканд, Жаркент, Қаскелең, Үштөбе, Есік, Үшарал, Талғар, Шемонаиха, Зайсан, Булаево, Мамлют, Сергеевка, Тайынша, Жетісай.
4. Электрэнергия өндіруі саласы бойынша екеу Шарадара, Серебрянск.
5. Транспорт өндірісі орталықтары 8 қала Қандыағаш, Ембі, Шалқар, Аягөз, Шар, Шу, Арыс
Олардың пайда болу уақыты мен даму қарқыны пайдалы қазбалардың түріне қорлардың мөлшеріне оларды игеру ауқымы мен кезектілігіне байланысты болды. Бір жағдайда бұл ұсақ алтын кеніштері немесе тұз кәсіпшіліктері бпр шағын 2-3 мың тұрғынан жұмысшы кенттері екіншісінде үлкен кеніштері бар ірі кенттер Ақсу - 20 мың тұрғынға жуық, үшіншісінде - қала қызметінің күрделенуімен қарқынды өсіп келе жатқан кенттері. Олардың ішінде ең ірі және келешегі бар. Екібастұз - болашақта энергетикалық көмір өндіру және электр энергиясын өндіру жөніндегі одақтық маңызы бар орталық. Қала қоңыстарының бірнеше өзге құрлымы оңтүстік, батыс және Орталық Қазақстанда болды. Алматы маңында Фабричный, Боралбай қалалары пайда болды Шағын қалалардың Кентау қаласын Шымкент облысында атап өтуге болады, ол 1955 жылы Мырғалымсай кенішінің орнында пайда болды.
50-ші жылдардың екінші жартысында жаңа көмір шахталары мен разрездерді салу және пайдалануға байланысты Қарағанды қаласының айналасында Саран, Шахтинск, Абай шахтерлік серіктес қалалардың қоныстануы басталады. Қазақстанда жаңа қалалар көбінесе шағын қалалар саныныың жедел өсуі аумақтарды өнеркәсіптік және тыі игерудің қарқынды қарқынымен байланысты болды деп айтуға болады.
Бұл қалаларда Қазақстан өнеркәсібі, әсіріесе қара және түсті метталургия, отын, химия, және мұнай - химия, электр энергитикасы салаларын дамытудағы үлес салмағы жоғары болды. XX ғасырдың 90- жылдары шағын қалалардың халқы күрт азайды. Мәселен 1989 - 1999 жылдар аралығында Державинск қаласы халықтың 50% - ын жоғалтты, Курчатов қаласы және Жаңатас қаласы - 43%, Қаратау қаласы - 35%, Қарқаралы қаласы - 33%, Степняк қаласы, Арқалық қаласы және Сергеевка қаласы- 27%, Абай қаласы-25%. Қазіргі кезенде Қазақстанда 60 шағын қала бар, оларға халық саны 50 мың адамнан аспайтын қалалар жатады оның ішінде 41 шағын қала тиісті ауылдық аудандардың әкімшілік орталығы болып табылады, бұл шағын қалалар санының 68% - ын және ауылдық аудандар санының 25% - ын құрайды. 19 шағын қал ауылдық аудандардың орталықтары болып табылмайды Степногорск, Курчатов, Шу, Шахтинск, Саран, Приозерск, Қаражал, Лисаков, Арқалық, Ақсу, Қазалы, Жаңаөзен. Олардың бір бөлігі аудандардың бірігуі нәтижесінде аудан орталықтары мәртебесінен айырылды.
Ең урбанизацияланған өңірлер Қарағанды қала халқы 77% - дан астам, Павлодар 67,9% Ақтөбе 61,1 және соңғы жылдары Ақмола облысы. Ауыл халық негізінен Алматы облысында шоғырланған барлығы 76%. Солтүстік Қазақстан 61,5% Қызылорда 60,8% және Жамбыл 60,5% облыстарында. Қазақстандағы шағын қалалар ресми түрде елді мекендер болып саналады қала құраушы кәсіпорыны бар пункттер 50 мыңнан астам адам. Олардың пайда болу себептері ұқсас. Пайдалы қазбалар кен орындарын игерудің басталуы қоңыстар. Кеңес Одағының ыдырауынан экономикалық өзгерістер орын алды. Шағын қалаларда бірінші қиындықтары жаппай білікті жұмысшы мамандар кетуінен байланысты болды. Құжаттарда шағын қалалардың бес түрі айқындалған өнеркәсіп орталығы - 24 қала, Қала көлік - 8, Ғылыми - эксперименттік - 3, қала - курорттар - 3, бұрынғы өнеркәсіптік және өнеркәсіптік емес функциялары - 4. Өнеркәсіптік өндірістің тиімділігі тұрғысынан шағын 50 мың тұрғынға дейін халқы бар қалалар үлкен және екі есе үлкен қалалардан қарағанда. Қазіргі уақытта Қазақстанның шағын қалаларында көбінесе өндіруші пункттерде 1,5 млн астам адам тұрады.
Елдің қала халқының 7,5%, қалаларда тұрады. Зерттушілердің пікірінше, шағын қалалардың негізгі проблемалары бүгінгі күнде болып табылады.
1) Экономикалық базаның шектеулігі және тиімсіз бәсекелестік біліктік кадрлар мен инвестицияларды тартудағы позиция.
2) Өнеркәсіптік кәсіпорындардың көпшілігінің технологиялық артта қалуы негізгі қорлар тозуының жоғары деңгейі, орын жетіспеушілігі еңбек қосымшалары және жұмыссыздықтың өсуі.
3) Өте қолайсыз демографиялық жағдай - көші - қон халықтың табиғи кемуі, төмен денсаулық сақтаудың даму деңгейі.
4) Әлеуметтік - мәдени саланы дамытудың және инженерлік - инфрақұрылымдық обьектілердің төмен даму деңгейі.
5) Бір саласы басым қалалық қоңыстардың болуы толық тәуелділігін білдіреді қала құраушы кәсіпорыннаң қарағанда.
Бүгінгі танда және алдағы уақытта Өнеркәсіптік емес ғылыми - білім беру, туристік, ұйымдастырушылық әлеуметтік - мәдени және өзге де. Әрі әсіресе, келесі жағдай маңызды болып табылады - өз дамуының тиімділігі мен тұрақтылығы, шағын қалалар орындалатын функциялар жиынтығын кеңейту қазіргі нарықтық қатынастар жағдайында. Жаңа уақыт шындығы шағын қалаларға жаңа мүмкіндіктер мен ХХI ғасырдағы тұрақты дамуы. Өзінің бұрынғы өмірін жоғалтқан қалалар үшін жаңа мамандандыру салаларын іздеу ұсынылады. Функциялар бойынша орындау халыққа қызмет көрсету іргелес аудандардың. Мемлекетік Бағдарламалар бойынша тұрақтандыру урбанизациялық үрдістер халық санының және барлық қалалық құрылымның қалыпты жұмыс істеуі. Тәуелсіздік жылдары халықтың өсуі байқалады Ақтөбе облысы Алға қаласы 1989 ж 17910 - дан 19896 - ға дейіе 2010 ж. Маңғыстау облысы Жаңаөзен - 48300 - дан 95631 - ға, Хромтау - 24400 - дан 24421 - ға, Форт - Шевченко - 3500 дан 5000 - ға дейін, Жамбыл облысы Жаркент қаласы 34100 - ден, 43184 - ке дейін, Қызылорда облысы Қазалы ауылы 6200 ден 7138 ға, Қарағанды облысы Қарқаралы ауданы 6200 ден және 8947- ға, Атырау облысы, Құлсары қаласы 39700 - ден 52777 - ға, Қостанай облысы Лсаковск - 33400 - ға және 36630 - дейін тиісінше.
Зерттеушілер тиімді ірілендіруде және жақын орналасқан қалалар топтарын қалптастыру өнеркәсіптік және ауыл шаруашылық тораптары деп аталады. Өндірісті біріктіру есебінен агломерациялық әсер мәдениет салымы мен дәстүрлері. Бұл әсерлерді пайдалану еңбек өнімділігін арттырудың маңызды факторы материалдық икемділік. Ақпараттық технологиялар кезенінде, қазіргі жетістіктерде байланыс құралдары мен коммуникациялардың әртұрлі түрлерін дамыту үшін шағын қалалар, кейде ірі мегаполистерден мыңдаған километр бөлінген адамдардың санасында екінші нәрсе саналады. Керісінше олар заманауи адамға жайлы және экологиялық таза өмір сүру ортасы және жан жайлылығы. Сондықтан даму және шағын қалалардың - әрбір қаланың жекелеген және барлық бірге басым болады. Кейбіреулер әлі де негізгі рөлді сезінуге келді шағын қалалардың экономикасын дамытуда иновациялар ойнайды, өйткені олар өндіріске жаңа өңгіргіштерді тарту мүмкіндігін жасайды. Еңбек пен өндірістің тиімділігін, тауарлар мен қызметтердің сапасын жақсартуға ықпал етеді. Адамдардың өмір сүру жағдайын жақсарту болып саналады. Бұл қалаларда өнеркәсіптік өндіріс ұсынылған негізінен тамақ, отын өнеркәсібі және құрылыс материалдары өнеркәсібі. Алайда жекелеген өнеркәсіп салаларының шоғырлануы алуан түрлі. Оларда қара және түсті метталургия бар, электр энергетикасы, мұнай мен газ алынады.
Түркістан облысында тұрғындар санының өсуі Арыс қаласында 33523 - тен 39541 - ге дейін. Жетісай қаласы 27000 - нан 34905 - дейін. Кентау қаласы 58100 - ден 59425 - дейін, Леңгір де 19600 - ден 24860 - дейін. Сарыағаш - 23200 - тен 39720 - дейін, Шардара - 23400 және 30845 , Алматы облысы Есік қаласында 26200 - ден 35439 - ға дейін, Қапшағай ққаласы - 37900 - ден 41201 - дейін, Талғар қаласы - 41800 - ден 46201, Үшарал - 15900 ден 16331 дейін, Үштөбе - 20300 - ден 24755 - дейін тиісінше. Біздің мемлекетіміз үшін жүйелі жағдайды қамтамасыз етуге ұмтылады тұрақты экономикалық дамудың бүкіл ел ретінде халықтың тыныс - тіршілігін және қолда бар сондай - ақ шағын қалалардың да ресурстық әлеуетін дамыту. Жолдауда 2011 жылғы Қазақстан халқына белсенді химия және жеңіл өнеркәсіпті қалпына келтіру және дамыту, ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өндеуде серпіліс жасалды. 2014 жылға дейін 8,1 триллион теңгеге инвестициялық жобаларды іске асыру. Жұмыс ашылатын болады 161 мың тұрақты жұмыс орны және 207 мың тұрақты жұмыс орны құрылды, бөлігі шағын қалаларды да қамтитын құрылыс. Соңғы жылдардың тәжірибесі бірқалыпты болғанына қармастан шағын қалалар бүгін жеке кешенді экономикалық жағдайды, әлеуметтік және даму басымдықтары. Қағидаттарға көшу өзін-өзі дамыту, өзін-өзі қаржыландыру басты сақтау, қалпына келтіру және өркендеу жүйесінің құраушылары шағын қалалар. Қазақстанның индустриялық дамуы тұтастай алғанда Социолистік индустрияландырудың жалпы заңдылықтары аңықталған. Сонымен қатар ол өңірдің экономикалық артта қалуымен байланысты өз ерекшеліктері болды, экономикадағы өнеркәсіптік өндірістің үлесі әлі төмен болды, қайта өндеу және өңдіру өнеркәсібі жеткілікті дамымаған. Базасында өнеркәсіптік өндірісті кеңейтуге болатын пайдалы қазбалардың кен орындары аз өмір сүретін аудандарда болды. Қаллар мен жұмысшы кенттердің құрылысын, темір және көлік жолдарының желісін, мамандардың көші-қон ағынан ұлғайту, тұрмыс жағдайын, оқыту, медициналық қызмет көрсетуді жақсарту міндеті тұрды. Егемен Қазақстанның алғашқы санағы 1999 жылғы санақ болды, ол 25 ақпанда сауалнама әдісімен өткізілген. Қолма-қол ақша және уақытша жоқ халық, шетел азаматтары есепке алынды. Қоғамдағы саяси және әлеуметтік - экономикалық өзгерістер санақ бағдарламасында өзгерді. Санақта болған жаңашылдықтар қоғам БҰҰ-ның бағдарламасы мен стандарттарына түзетілмеген. Демографиялық дағдарыстың себебі экономикадағы дағдарыстық құбылыстар ғана емес, тұтас жүзжылдықтың ішінде орын алған жағдайлар да болды. ХХ ғасырда, әсіресе оның бірінші жартысында Қазақстан халқының қалыптасуы Республика реципиент болып табылатын көші-қон процестеріне айтарлықтай тәуелді болды. 1999 жылы дағдарысты демографиялық құбылыстардың барлық кешені барлық шағын қалалардың тұрғындарына көрініс тапты. Ең көп көші - қон ағыны, өлім - жітімнің жоғары пайызы, бір кездері ең жас халықтың күрт құлдырауына алып келді, үдеріс некенің де төмендігі, ал ең бастысы - еңбек ету орындарының болмауы, осыдан туындайтын салдары бар жұмыссыздық. Жағымсыз демографиялық процестер халықтың өсіп-өнуі төмен қоңдырғылармен жалғасып келе жатқан көші-қон азаюымен және олардың материалдық жағдайының жақсаруын және айтарлықтай жоғары табыстарын атап өту қажет болғанымен, күшейе түсті. Қазақстанның шағын қалалары - тарихи қалыптасу, халықтың және өңірлердің дамуы салдарының айқын мысалы. Егер ретроспективте қарастырсақ, онда соғыстан кейінгі кезеңде әлеуметтік - экономикалық және демографиялық үдерістердің дамуының сипатты Қазақстандағы қала халқы санының өсуі болды. Қала қоныстарының желісі ұдайы өсе түсті, әсіресе шағын елді мекендердің өсуі қарқынды болды.
Қазақстан Тұнғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың "Қазақстан-2050" стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағытын іске асырудың тұтас және обьективті бейнесін қалыптастыру қшін және мемлекеттік органдардың іс-қимылдардың үйлестіру, тіршілік әрекетінің барлық салалары бойынша мемлекеттің ішкі және сыртқы саясаты мәселелерінде шешімдер қабылдау барысын сүйемелдеудің ғылыми - талдамалық бөлімін құруды дамытудың қойылған мақсаттары қол жеткізу бойынша ақпараттық жұйелеу негізінде қазіргі заманғы және перспективалық демографиялық, урбанизациялық проблемалардың шешудің тарихи негіздемесі қажет.
Кесте 1. ҚР шағын қалалары және олардағы халық саны
Облыс Қалалар 2013 жылдың басына халық саны, адам
1 Ақмола обл Ақкөл қ. 13616
2 Атбасар қ. 29849
3 Державин қ. 6291
4 Ерейментау қ. 10841
5 Есіл қ. 11011
6 Макинка қ. 16945
7 Степняк қ. 3900
8 Шучье қ. 45720
9 Ақтөбе обл Алға қ. 19607
10 Жем қ. 1991
11 Қандыағаш қ. 30956
12 Темір қ. 2561
13 Шалқар қ. 27448
14 Ембі қ. 11628
15 Алматы обл Есік қ. 37553
16 Жаркент қ. 41953
17 Қапшағай қ.ә. 56811
18 Қаскелен қ. 62907
19 Сарқанд қ. 14115
20 Талғар қ. 47448
21 Үшарал қ. 16461
22 Үштөбе қ. 24670
23 Шығыс-Қазақстан обл Аягөз қ.ә 37020
24 Зайсан қ. 37577
25 Шар қ. 7821
26 Шемонаиха қ. 18149
27 Жамбыл обл Шу қ. 35871
28 Қарағанды обл Қарқаралы қ. 8764
29 Приозер қ. 13183
30 Қызылорда обл Арал 31477
31 Қазалы 6666
32Маңғыстау обл Ф-Шевченко қ. 5234
33 Түркістан обл Арыс қ.ә. 67394
34 Жетісай қ. 31352
35 Ленгер қ. 25160
36 Сарыағаш қ. 40601
37 Шардара қ. 30904
38 Солтүстік Қазақстан Булаево қ. 7824
39 Мамлютка қ. 7320
40 Сергеевка қ. 7343
41 Тайынша қ. 11647
Барлығы: 41 965589
1. Шағын қалалардың дамыту бағдарламасы. 2012-2020 ж
Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2012 жылғы 27 қаңтардағы Әлеуметтік экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуыныі басты бағыты атты Қазақстан халқына жолдауында республиканың шағын қалаларын мемлекеттік реттеу мен дамытудың келесі кезеңі белгіленді. Бірінші Президен Үкіметке шілде айының басына дейін жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту тұжырымдамасын әзірлеуді және басқаруды дамыту жөніндегі бағдарламаны әзірлеуді және шағын қалаларды дамыту жөніндегі бағдарламаны әзірлеуді тапсырды. Үкімет агломерацияны дамыту жөніндегі бағдарламаны қабылдау қажет . Жеке сұрақ - бұл шағын қалаларды дамыту, олар әдетте бір ірі кәсіпорынға немесе немесе салаға тәуелді. Бұдан басқа, бірінші президент шағын қалаларды дамытудың тұтас бағдарламасын әзірлеуге тапсырма берді, оның айтуынша әрбір нақты қала экономикасын әртараптандыру, әлеуметтік саланы дамыту бойынша шараларды қарастыру қажет.
Бағдарлама шеңберінде қарау үшін 27 қала іріктелді, оның ішінде әлеуеті жоғары- 6 қала, орташа - 19, төмен - 2 қала. Өңірлерді дамыту, Бизнестің жол картасы - 2020. Мен толықтыра отырып олардың шараларын елдің дағдарыстан кейінгі дамуы жағдайындаұзақ мерзімді негізде момнопрофильді қалаларды дамытуға қосымшада шоғырландыра және толықтыра отырып, жұмыспен қамту 2020 бағдарламасы және басқалалады қаржыландыру. Шағын қалалар - бұл өнеркәсіптік өндірістің және еңбеке қабілетті халықтың 20% - ның негізгі бөлігі бір немесе бірнеше қала құраушы кәсіпорындарға, әдетте қалада болып жатқан барлық экономикалық және әлеуметтік процестерді айқындайтын, бір бейіндегі және шикізаттық бағыттағы кәсіпорындарға шоғырланған қалалар.
Шағын қалаларды дамытудың алдыңғы бағдарламасында қарағанда моноқалалар санатына халық саны 10 мыңнан 200 мың ға дейін адамға қалалар негізілген, мынадай критерийлердің бірімен сипатталады. 1) Қаланның қала құраушы кәсіпорындарының көлемдік өндірісі негізінен өндіруші секторда жалпы қалалық өндіріс көлемінің 20% нан астамын құрайды.
2) қаланың қала құраушы кәсіпорындарда жұмыспен қамтылған халықтың жалпы санының 20% - дан астамы.
3) Қала құраушы кәсіпорындар ішінара жұмыс істейтін немесе қызметін тоқтатқан қалалар. Бұл ретте көптеген шағын қалаларға экономикалық тығыз байланысты қала маңындағы кентттер мен ауылдық елді мекендер әкімшілік бағынады.
Қазақстаннның шағын қалаларынның тізімі негізінен халық саны 100 мыңнан асатын 4 орта қаланы, адам - Теміртау, Рудный, Жаңаөзен, Екібастұз. қалаларын қоспағанда, саны 50 мыңға дейін. Шағын қалаларда Қазақстан әлеуеті өнеркәсібінің едәуір бөлігі шоғырланған. Осылайша Степногорск қаласы Ақмола облысында өнеркәсіптік өндірістің жалпы көлемінде 2009 жылы 32,3%, 2010 жылы 27,5% 2011 жылы 28,9% елеулі үлес алатын өнерәсіптік өндірістің орталығы болып табылады.
Негізгі қала құраушы кәсіпорындар туралы берілген қалалардың салалық құрылымының экономикалық базасын талдау 2012-2020 жылдарға арналған шағын қалаларды дамыту бағдарламасында олардың функционалдық типтерін жаңаша бөліп көрсетуге мүмкіндік берді
1) қалалар Өндіруші өнеркәсіптің басым дамуымен - 21 Қала. Аудандық бағыныстағы моноқалалардың дербес бюджеттері жоқ және аудандық бюджеттен қаржыландыру жоспары бойынша қаржыландырылады. Ел халқының жалпы саны, оның ішінде 16 қала тиісті аудандардың әкімшілік орталығы болып табылды - Степногорск, Текелі, Серебрянск, Шахтинск, Саран, Қаражал, Лисаковск, Арқалық, Ақсу, Жаңаөзен аудандары болған жоқ.
Бағдарламаны іске асыру екі кезенде жүзеге асырылатын болады.
1 - кезең-2012 жыл Бағдарламаның бағыттары бойынша қолдау көрсетудің теттіктері мен тәртібі айқындалады бағдарламаны іске асыруға қатысты мәселелер бойынша қолданыстағы заңнамаға өзгерістер мен толықтырулар енгізілді, сондай ақ әлеуметтік секторда және тұрғын үй - коммуналдық шаруашылықта даярлау үшін мемлекеттік әріптестік жобаларын дайындау кезінде өңірлерде консультациялық көмек көрсетіледі.
2 - кезең 2013 - 2020 жылдар шағын қалалады дамыту жөніндегі жұмыстың толық ауқымды тиімділігі жүзеге асырылатын болады. 1) Бір немесе бірнеше инвестициялық жобаларды іске асыру нәтижесінде экономикалық әлеуеті төмен шағын қалалардың өнеркәсіп көлемін кемінде 20% ұлғайту жоспарлануда. 2) шағын қалаларда белсенді жұмыс істейтін шағын кәсіпорындар санын 2 есе ұлғайту. 3) шағын қалалардағы табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен халықтың үлесін 6% - дан аспайтын дейін төмендету 4) шағын қалаларда жұмыссыздық деңгейін 5,5 - дан аспайтын деңгейге дейін төмендету. 2020 жылға 1) моноқалаларда белсенді жұмыс істейтін шағын кәсіпорныдар санын 4 есе ұлғайту. 2) шағын қалаларда өмір сүру минимумынан төмен құлағы бар халықтың үлесін 6% төмендету. 3) шағын қалаларда жұмыссыздық деңгейін 5,0% - дан аспайтын деңгейге дейін төмендету.
Шағын қалаларға 2012 жылы қаржыландырудың басымдықты проблемаларын шешу үшін республикалық бюджет есебінен 600 млн, 2013 жылдарға республикалық бюджеттен шамамен 38,200 млн теңге бөлінді, 2014 жылы 43,300 млн теңге, 2015 жылы 53,900 млн теңге.
43 млн 53 млн
38 млн
2013 жылы 2014 жылы 2015 жылы
Өз еркімен көшуде мемлекеттік қолдау көрсетілетін шағын қалалардың тұрғындары мынадай критерийлерге сәйкес келуі тиіс:
1) өзін-өзі жұмыспен қамтыған жұмыссыз немесе табысы аз халық санатына жатады.
2) соңғы үш жылда әлеуметтік-экономикалық даму әлеуеті төмен шағын қалаларда тұруға құқығы бар.
Бағдарламаға қатысушыларды мемлекеттік қолдау: 1) көшуге субсидия беруді;
2) қайта даярлау және біліктілігін арттыру кәсіптік даярлау курстарында оқуды, сондай-ақ жаңа тұрғылықты жерінде жұмысқа орналасуға жәрдемдесуді;
3) Қазақстан Республикасының азаматтарына заңнамада белгіленген тәртіппен қызметтік тұрғын үй беруді;
4) психологиялық бейімдеуді қамтиды.
Жоғары және орташа әлеуеті бар моноқалалар бойынша ВАК бюджеттік заңнамада бекітілген тәртіппен қаржыландырылатын инвестициялық жобаларды одан әрі дамыту жөнінде шешім қабылдаған. Бұл ретте бірінші кезекте қаланың тыныс-тіршілігін қамтамасыз етудің аса өткір мәселелері шешіледі, жылу, су, электр, газбен жабдықтау, жолдар апатты және тозығы жеткен тұрғын үйлерді бұзу абаттандыру және экология, сондай-ақ объектілерді салу және қайта жаңарту. Әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымды дамыту жөніндегі жобалардың қуатын халық санының өсу немесе төмендеу серпінін және өндірісті одан әрі әртараптандыруды және шағын қалаларды дамыту құрылымын ескере отырып ескеру қажет
Бағдарламаны іске асыру шеңберінде міндеттерді шешу төрт бағыт бойынша жүзеге асырылады:
1) тұрақты жұмыс істейтін кәсіпорындардың сыйымдылығын өндірушіге байланысты шағын қалаларды оңтайландыру.
2) шағын қалалардың халқын жұмыспен қамтудың оңтайлы құрылымын қамтамасыз ету үшін экономиканы әртараптандыру және шағын және орта бизнесті дамыту.
3) шағын қалалардың еңбек ресурстарының ұтқырлығын арттыру әлеуметтік экономикалық даму әлеуеті жоғары елді мекендерге және экономикалық өсу орталықтарына ерікті көшуді ынталандыру.
4) халықтың оңтайлы санына шаққанда шағын қалалардың әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымын дамыту.
Тұрақты жұмыс істейтін кәсіпорындардың өндірістік сыйымдылығына байланысты шағын қалаларды оңтайландырудың бірінші бағыты.
1. Моноқалалардың экономикалық әлеуетін және жаңа перспективалы мамандануын анықтау. Осы бағыт шеңберінде әрбір моноқаланың экономикалық әлеуеті, дамуға теріс әсер ететін факторлар, сондай-ақ моногродтардың перспективалы жаңа маманданулары анықталатын болады. Шағын қалалардың халқын жұмыспен қамтудың оңтайлы құрылымын қамтамасыз ету үшін экономиканы әртараптандырудың
2 . екінші бағыты және шағын және орта бизнесті дамыту.
3 . Үшінші бағыт шағын қалалардың еңбек ресурстарының ұтқырлығын арттыру әлеуметтік экономикалық өсу әлеуеті жоғары елді мекендерге және орталықтарға ерікті көшуді ынталандыру. Бұл бағыт халықты жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің белсенді шараларын іске асыру жолымен еңбек ресурстарының ұтқырлығын арттыру шараларын көздейді.
Төртінші бағыт халықтың оңтайлы санына шаққанда шағын қалалардың әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымын дамыту шағын қалаларды дамыту әлеуетінің дәрежесіне қарай оларды дамытудың ұзақ мерзімді перспективаларын ескере отырып жүзеге асырылатын болады.
Қазіргі уақытта көптеген шағын қалалардың проблемасы жұмыстың болмауы және соның салдарынан жұмыссыздықтың және өзін-өзі жұмыспен қамтыған халықтың үлесінің жоғары деңгейі болып табылады. Жұмыссыздық деңгейінің жоғары көрсеткіштері республика бойынша 7,2 деңгеймен салыстырғанда 2009 жылы Арқалық қаласында 9,4%, Кентау қаласында 8,7%, Ақсу қаласында 7,9% байқалады, бұдан басқа моноқалалардың көпшілігінде экономикалық белсенді халықтың үштен бірінен астамы өзін-өзі жұмыспен қамтығандар санатына кіреді. Өз бетінше жұмыспен қамтылған халықтың жоғары көрсеткіштері Қаратау қаласында 49,7%, Арқалық 49,3%, Жітіқара 47,0% , Жаңатас 37,1% және Құлсары 30,7% байқалады.
Қаратау
Арқалық қаласы
Жітіқара қаласы
Жаңатас қаласы
қаласы
Құлсары
қаласы
49,7%
49,3%
47,0%
37,1%
30,7%
Қазақстанның шағын қалаларының негізгі проблемалары болып табылады:
экономикалық базаның шектеулігі және білікті кадрларды және инвестицияларды тартудағы ұтымсыз бәсекелестік орындары;
өнеркәсіптік кәсіпорындарының басым бөлігінің технологиялық артта қалуы, негізгі қорлардың тозу дәрежесінің доғарылығы, еңбек ету орындарының жетіспеушілігі;
өте жағымсыз демографиялық ахуал: үлкенірек қалаларға қоныс аудару, қартаю, денсаулық сақтау саласының дамуының төмендігі;
әлеуметтік-мәдени саласының даму деңгейінің жеткіліксіздігі және инженерлік-инфрақұрылымдық объектілердің даму деңгейінің төмендігі;
бір саланың басымдығы байқалатын қалалық елді мекендердің болуы, бұл елді мекеннің қала құрушы кәсіпорынға толық тәуелділігін көрсетеді.
2013 жылдың қорытындысы бойынша шағын қалалардағы өндірістік өнеркәсіптермен шығарылған өнім көлемі 720,3 млрд.теңге, жалпыреспуб-ликалық өндірістік өнім көлемінің 4,2% құрады.
Шағын қалалардағы әлеуметтік экономикалық жағдай ШОБ-тың жергілікті бюджетке қисынды түсімдеріне және тиісінше инфрақұрылымның даму дәрежесіне қарай жұмыс істейтін бәсекеге қабілетті кәсіпорындардың болуына байланысты. Көші-қон жағдайы осылай және көптеген шағын қалаларда 2002-2012 жылдар аралығындағы кезеңде теріс сальдо сипатталады.Белсенді көші-қон туризм, коммуникация және көлік және логистика саласындағы қызметкерлер арасында байқалады. Ауыл шаруашылығы саласында ең аз белсенді көші-қон байқалады.
1.1 Қазақстанның шағын қалаларының халық саны
Көші-қонға арналған негізгі бағыттар Нұрсұлтан қаласының Облыс орталықтары, шет елдер, әсіресе Ресей Федерациясы болып табылады, Ресей бағытындағы көші-қон көрші мемлекетке жақын орналасқан шағын қалаларда, сондай-ақ славян халқының үлкен үлесі бар. Көші-қонның негізгі себептерінің арасында әлеуметтік экономикалық проблемалар жеке себептері мен шешілмеген қалалық проблемалардың көп саны байқалады.
Қазақстанның шағын қалалары бойынша халық саны 1999-2012 ж
Ақмола облысы
Жылдар
Қалалар
1999
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Ақкөл
15,682
13,514
13,635
13,590
13,469
13,505
14,217
14,059
13,802
13,586
Атбасар
32,288
28,693
28,886
28,794
28,744
28,440
30,436
30,308
30,087
Ереймен
тау
15,087
12,452
12,250
11,996
11,897
11,577
12,518
12,133
11,587
11,287
Степного
рск
47,372
41,573
42,678
43,440
44,578
45,211
46,712
46,400
46,332
46,401
Республикада өткен 1999 жылғы бірінші ұлттық санақ көші-қон нәтижесінде өңір халқының саны төрттен үшке дейін қысқарғанын көрсетті,бұл республиканың басқа аймақтарына қарағанда ең көп шығындар және бұл процесс үдемелі. 2006 жылы көші-қон нәтижесінде халық саны тағы 13,6% - ға қысқарды. 2010 жылы республикалық көші-қон шығындарының жалпы санындағы өңірлік үлесі 10% - ды құрайды. Демографиялық және көші-қон процестерінің салдары әлі де жалғасуда.Бұл тұрғыда қазіргі тарихи-демографиялық ғылымның өзекті міндеттерінің бірі шағын қалалар халқының қазіргі жағдайы мен тарихи өткенін қалыптастыру және даму динамикасын зерттеу болып табылады.Бұл келесі факторларға байланысты:
1) тарихи даму барысында барлық қалалар шағын қала кезеңінен өтті, бұл қалалық желіні қалыптастыру процестерінің ортақтығын көрсетеді;
2) бүгінгі күні әлемнің көптеген елдерінде шағын қалалар қала қоныстарының едәуір бөлігін құрайды, бұл бос уақыт тек өз шешімін талап ететін проблемаларды ғана береді;
3) соңғы онжылдықта дамыған елдерде халықтың қалалық агломерациялардан шағын қалаларға жалпы ауысуы беріледі. Бұл факторлар қазіргі әлемдегі шағын қалалардың рөлі мен маңызы, олардың жалпы демографиялық процестерге әсері туралы ойлануға мәжбүрлейді.
Бірінші топқа шағын қалалар халқының пайда болуы мен дамуы мәселелері қозғалатын республиканың әлеуметтік-экономикалық, әсіресе индустриялық дамуы бойынша жалпылама сипаттағы еңбектер жатады.Қалаларды, соның ішінде шағын қалаларды, бірінші кезекте, зерттеудің әлеуметтік-экономикалық тақырыбын әзірлеу марксистік бағытпен, атап айтқанда В. И. жұмыстармен байланысты болды
Қала қоныстарының жалпы күмбезінен шағын қаланы бөлу үшін екінші Өлшем қала маңызының интегралдық көрсеткіші болып табылатын адамдық баға болып табылады және оның артында қала құрылысы параметрлері мен
сипаттамаларының тұрақты үйлесімі тұр. Белгілі болғандай, XIX ғасырдың екінші жартысы - XX ғ. басындағы Ресей қалаларының егжей-тегжейлі жіктелуі ғалым В. П. Семенов Тян - Шанский әзірледі, ол барлық қалаларды адамдар топтары бойынша бөліп берді:
1) 1000 мыңнан астам адам - астаналық қалалар:
2) 100-1000 мың-ірі қалалар;
3) 40-100 мың-үлкен;
4) 10-40 мың - орташа;
5) 5-10 мың шағын;
6) 1-5 мың - қалашықтар
Осылайша, Қазақстандағы қоныстардың ресми мәртебесі мен санын негізге ала отырып, біз 10-50 мың тұрғыны бар қалаларды шағын қалаларға, 10 мың адамға дейін қала үлгісіндегі кенттерге жатқыздық. Халық саны 500 мың адамға дейінгі Өскемен және Семей ірі қалалары шағын қалалар санатына жатқызылған (ҚР қалаларының жалпы санының 12,1%) халық саны 10 мыңнан 50 мың адамға дейінгі Аягөз, Зайсан, Зырян, Курчатов, Серебрянск, Шар, Шемонаиха және халық саны 10 мың адамға дейінгі қала үлгісіндегі кенттер. Риддер қаласын кеңес кезеңіндегі халық саны бойынша орта санатқа жатқызады, бірақ қалалықтардың сандық қысқаруының қазіргі тенденциясына байланысты облыстық статистика басқармасы оны шағын қалалар қатарына жатқызады, сондықтан Риддер тұрғындары осы жұмыста зерттеу объектісі болып табылады, бір-бірімен қатар кіші қалалармен қатар.
Тәуелсіз Қазақстан төмен мемлекеттер қатарына жатады, себебі қала халқының үлес салмағы 2009 жылғы санақ бойынша 54,1%, ауыл - 45,9% құрады, 1999 жылы олардың арақатынасы тиісінше 56,4% және 43,6% құрады. Ең урбанизацияланған өңірлер Қарағанды (қала халқы 77% - дан астамды құрайды), Павлодар (67,9%), Ақтөбе (61,1%) және соңғы жылдары Ақмола облыстары болып табылады. Ауыл халқы негізінен Алматы (барлық халықтың 76%), Солтүстік Қазақстан (61,5%), Қызылорда (60,8%) және Жамбыл (60,5%) облыстарында шоғырланған.
Шағын қалалардың ірі өсуінің шектелуі және экономикалық белсенділігінің жоғарылауы-2011 жылғы қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауында Тұнғыш Президент Н. Ә. Назарбаев қойған индустриялық-инновациялық дамудың және әлеуметтік міндеттерді шешудің қажетті алғышарттарының бірі.
Қазақстандағы шағын қалалар ресми түрде 50 мың адамнан аспайтын қала құраушы кәсіпорны бар елді мекендер болып саналады. Олардың пайда болу себептері ұқсас. Пайдалы қазбалар кен орындарын игерудің басталуымен қоныстар салынды. Құлағаннан Кеңес Одағының ауысты экономикалық формаций және қала қалсаңыз, мекеме, на произвол судьбы. Бұл жағдай осы қалалардан бірінші қиындықтарда жаппай білікті жұмысшы кадрлары кетіп қалуымен қиынға соқты.Олардың орнына күрделі кәсіпорында жұмыс істеу үшін тиісті біліктілігі жоқ жақын маңдағы ауылдар мен ауылдардың тұрғындары, оралмандар келді. Шетелдік кадрлардың және мобильді менеджменттің болмауы мәселелері кәсіпорындарды толық және ішінара тоқтатуға алып келді.
Бүгінде Қазақстанда 60 - тан астам қала мен қала типтес кенттер бар, олар "шағын" деген анықтама алды, ондағы халық 50 мың адамнан аспайды. 1 шағын қала тиісті ауылдық аудандардың әкімшілік орталығы болып табылады, бұл олардың жалпы санының 68% - ын және ауылдық аудандар санының 25% - ын құрайды. 19 шағын қала ауылдық аудандардың орталықтары болып табылмайды: Степногорск, Темір, Ембі, Жем,Қапшағай, Текелі, Шарск, Серебрянск, Курчатов, Шу, Шахтинск, Саран, Приозерск, Қаражал, Лисаков, Арқалық, Ақсу, Қазалы,Жаңаөзен. Олардың бір бөлігі облыстық маңызы бар қалалар болып табылады, бір бөлігі аудандардың бірігуі нәтижесінде аудан орталықтары мәртебесінен айырылды. XX ғасырдың тоқсаныншы жылдары шағын қалалардың халқы күрт азайды. Нәтижесінде 1989 жылдан 1999 жылға дейін Державинск қаласы 50% халықтың, Курчатов және Жаңатас - 43 %, Қаратау - 35 %, Қарқаралы - %, Степняк, Арқалық және Сергеевка - 27 %, Абай - 25% өз халқының жоғалтты [3].
Осыған байланысты мемлекет халық санын да, қалалардың өздерін де сақтау жөнінде бірқатар шаралар қабылдады. 2004 жылы шағын қалаларды дамытудың 2004-2006 жылдарға арналған бағдарламасы қабылданды, 2006 жылы "Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі аумақтық даму стратегиясы туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 28 тамыздағы № 167 Жарлығы шықты [4]. Құжаттарда шағын қалалардың бес түрі анықталды: өнеркәсіптік орталықтарға - 24 Қала жатқызылды;
бірте-бірте бұрынғы ойлы және өнеркәсіптік емес функциялар туралы Жоғалтатын-4. 1. Бірінші түрге көмір өндіру (Екібастұз, Абай, Шахтинск); Мұнай және газ өндіру (Жаңаөзен, Құлсары, Ақсай); металл кендерін өндіру (Рудный, Зырян, Қаражал, Лисаковск, Арқалық, Текелі, Хромтау) шикізат ресурстарының басқа түрлерін өндіру (Жаңатас, Қаратау, Жітіқара). Мұнда және өңдеу өнеркәсібінің басым дамуы бар қалалар - химическая (Саран, Алға, Степногорск); металлургиялық (Ақсу);машина жасау, құрылыс, стильді және тамақ ағысы (Макинск, Ерейментау, Қапшағай, Леңгір, Арал). Ең көп санат-Ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу (Ақкөл, Арқалық, Атбасар, Есіл, Степняк, Сарқан, Жаркент, Қаскелең, Үштөбе, Есік, Үшарал, Талғар, Шемонаиха, Зайсан, Булаево, Мамлютка, Сергеевка, Тайынша, Жетісай), сондай-ақ электр энергиясын өндіру жөніндегі салалардың басым дамуы бар қалалар (Шардара, Серебрянск).
Қала (Жем, Темір,Державинск, Форт-Шевченко) бұрынғы қызметінің күші жойылған. Сандық қатынаста республика облыстары бойынша шағын қалалардың болуы әртүрлі. Ақмола облысында - 9, Ақтөбе облысында - 7, Алматы облысында - 9, Атырау облысында - 1, Шығыс Қазақстан облысында-8, Жамбыл облысында - 3, Батыс Қазақстан облысында - 1, Қарағанды облысында-8, Қостанай облысында - 4, Қызылорда облысында - 2, Маңғыстау облысында - 2, Павлодар облысында - 1, Солтүстік Қазақстан облысында - 4 және Оңтүстік Қазақстан облысында - 5 қала [5].
Өнеркәсіптік өндірістің тиімділігі тұрғысынан 50 мың тұрғынға дейінгі халқы бар шағын қалалар үлкен және ірі қалаларға қарағанда неғұрлым үнемді болып табылады. Қазіргі таңда Қазақстанның шағын қалаларында 1,5 млн. астам адам тұрады. Басым өндіру бейінінің пункттерінде елдің қала халқының 7,5% - ы, автоөнеркәсіп бағытындағы қалаларда - 6,1, өңдеу бейінінде - 5,6, рекреациялық маңызы бар қалаларда-1, әскери - өнеркәсіп кешені орталықтарында - 0,8, көлік тораптарында-республиканың қала халқының 1,9% - ы тұрады.
Қостанай - Лисаков - тиісінше 33400 және 36 630. Бұл қалалардағы өнеркәсіптік өндіріс негізінен тамақ, отын өнеркәсібі және құрылыс материалдары өнеркәсібі кәсіпорындары болып табылады. Алайда шағын қалалардың жекелеген санаттары бойынша өнеркәсіп салаларының шоғырлануы әртүрлі. Онда қара және түсті металлургия, электр энергетикасы, газ өндіру мұнай бар. Оңтүстік Қазақстан облысында қала тұрғындары санының өсуі байқалады. Арыс-33523-тен 39541-ге дейін, Жетісай - 27000 және 34 905, Кентау - 58100 және 59 425, Леңгір - 19600 және 24 860, Сарыағаш - 23200 және 39720, Шардара-23400 және 30845; Алматы - Есік 26200-ден 35 439-ға дейін, Қапшағай-37900 және 201-ке дейін;Талғар - 41800 және 46201, Үшарал - 15900 және 16331, Үштөбе - 20300 және 24755 тиісінше.
Қазақстанда урбанизация процесі табиғи емес, әкімшілік - қайта құру сипатында болды.1970-1989 жылдары-халықтың көші - қон ағынының табиғи өсімі мен басталуы; 1990 жылдардың басынан бастап қарастырылатын кезеңнің соңына дейінгі кезең барлық шағын қалалардағы жалпы санның қысқаруы. Шағын қалалар халқының ең үлкен өсімі бірінші кезеңге, ауылдық жерден Халықтың көші-қон ағыны есебінен және КСРО өңірлерінен ұйымдастыру жинағы бойынша келеді. Өнеркәсіптік кәсіпорындардың құрылысы, өндірісті кеңейту, жоғары жалақы, мәдени, білім беру, сауықтыру объектілерінің құрылысы, қалалық инфрақұрылымның дамуы адамдардың дамушы шағын қалаларға келуіне ықпал етті. Негізінен бұл жастар, репродуктивті жастағы ер адам болды. Қала халқы санының өсуіне көптеген ауылдар қала үлгісіндегі кенттер мәртебесіне көшкендігі себеп болды. Қала тұрғындарының жалпы саны артып келеді. 1950-1960 жылдары медициналық қызмет көрсетуді жақсарту, өндірістегі қауіпсіздік техникасын сақтау, жаңа технологияларды қолдану, кәсіптік тексеру және аурудың алдын алу, тегін медициналық қызмет көрсету есебінен өлім-жітім деңгейі төмендейді.
Зерттелетін проблеманы талдауға кіріспес бұрын Қазақстан халқының 1959 жылғы жазбаға дейінгі өсу динамикасына тоқталамыз. 1926 жылғы санақ қорытындысы бойынша Қазақстанның 44 қалалық қоныстарында 519119 адам ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Е.А.БӨКЕТОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Биология - география факультеті
География кафедрасы
Тақырыбы: "Қазақстанның шағын қалалардың дамуының қазіргі географиялық жағдайлары ".
Дипломдық Жұмыс
5В060900 - "География" мамандығы
Қарағанды 2020
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Е.А.БӨКЕТОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Биология - география факультеті
География кафедрасы
"Қорғауға жіберілді"
География кафедрасының меңгерушісі
г.ғ.к. доцент К.М. Акпамбетова
Дипломдық Жұмыс
Тақырыбы: " Қазақстанның шағын қалалардың дамуының қазіргі географиялық жағдайлары".
5В060900 - "География" мамандығы
Орындалды Смаков. С.С
Ғылыми жетекшісі доцент К.М. Акпамбетова
Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті
Факультет
Мамандық
Кафедра
"Бекітемін"
Кафедра меңгерушісі
" " 20
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындауға
Тапсырма
Студент
аты-жөні
курсы,тобы,мамандығы,оқу түрі
1. Дипломдық жұмыстың жобаның тақырыбы
университет бойынша " " 20 ж № бұйрықпен бекітілді.
2. Студенттің аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі " " 20 ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.Тарау Шағын қалалардың дамыту бағдарламасы 2012-2020 ж ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
1.1 Қазақстаның шағын қалалардың халық саны ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Қазақстанның шағын қалалардың тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
2. Тарау шағын қалаларды дамыту бағдарламасы 2004 -2006 жылдар ... .4
1.1 Шағын қалалардың өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.2 Шағын қалалардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1.3 Шағын қалалардың дамыту теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
3. тарау Қазақстанның шағын қалалардың дамыту бағыттары ... ... ... ... ... ... 4
1.1 Шағын қалалардың ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
1.2 Шағын қалалардың әлеуметтік жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 2
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1
Кіріспе
Қуатты Қазақстан дегеніміз - бұл әуелі өңірлердің қуаттылығы. Елдің болашағы экономикадағы келешегі зор салалардың дамуымен байланысты. Бұл үшін алдымен жаңа зауыттар көп салынып, жаңа жұмыс орындары ашылып, әлеуметтік инфрақұрылым қарқынды дамуы қажет. Шағын қалалардың дамуы - өз алдына бөлек мәселе.
Президент Н.Назарбаев 2009 жылы Ақтөбе қаласы халқының санын болашақта 1 миллионға жеткізу міндетін жүктеді. Осыған байланысты ғалым-мамандар Ақтөбе қаласы дамуының математикалық-экономикалық моделін жасады. Осы модель бойынша 2040 жылға қарай Ақтөбе миллиондар қаласына айналып, бұл өңір Батыс Қазақстанның астанасы аталады. Ғалымдардың пікірінше, миллиондық межеге жету үшін қала халқы 2,5 еседей өсуі қажет. Бірақ қаланың бұл мәртебеге қол жеткізуі басқа да факторларға байланысты жүзеге асырылуы керек, өйткені жалпы Ақтөбе облысында тұратын халықтың саны -- 765 мың. Сарапшылардың пікірінше, мұндай ұзақ мерзімді болжамның жүзеге асуына барлық алғышарттар бар: қалада мемлекеттік индустриялық-инновациялық даму стратегиясы белсенді жүргізіліп, тау-кен металлургия, мұнай-газ өңдеуші және құрылыс өнеркәсіптері, жаңа индустриялық объектілері ашылады, ғылыми сыйымдылығы мол салалар қалыптасып, технополистер құрылады.
Жаңаөзендегі жағдай бір салалы шағын қалалардың әлеуметтік қатерге жақын екенін көрсетті. Мемлекет басшысы Жаңаөзендегі төтенше жағдай жариялап қаладағы ахуалды қалпына келтіру бойынша кешенді шаралар жасауға мәжбүр болды. Қазіргі уақытта ондағы ахуал қалыпты арнасына түсті. Мәжіліс сайлауында Жаңаөзен тұрғындарының басым көпшілігі "Нұр Отан" партиясына дауыс берді. Бұл олардың мемлекет саясатын толық қолдайтының көрсетеді.
2012 жылы 2012-2020 жылдарға арналған моноқалаларды дамыту бағдарламасы қабылданды. 54 қаланың ішінен 13 шағын қала моноқалалар санатына енгізіліп, аталмыш Бағдарлама шеңберінде дамытылып келеді (Хромтау, Текелі, Ақсай, Зырян, Курчатов, Серебрянск, Жаңатас, Қаратау, Абай, Қаражал, Арқалық, Лисаковск, Жетіқара). Осылайша шағын қала санатына республиканың 10 облысының 41 қаласы кіріп отыр. 41 шағын қаланың халық саны 966 мың. Адамды құрайды, бұл ҚР қала халқының 9% құрайды. Қазақстан аумағында шағын қалалардың орналасуы мынадай түрде орын алды. Батыс Қазақстан өңіріңде шағын қалалар көбінесе Ақтөбе облысында орналасты. Өнеркәсіп орындарыныі пайда болуымен елді мекендер мен шағын қалалар құрылып тұрғындар саны 20 мыңға дейін жетті. 1959 жылы Бүкілодақтық есеп бойынша 43 шағын қаланың тұрғынын қосқанда 50 мыңнан асқан емес. Оның ішінде 15% - ы қалалық тұрғындар болды . 1989 жылы олардың саны 51- ден 84 - ке артты. 1939 жылы Ақтөбеде қалаларға мәртебе берілді: Шалқар,Темір және де Алға , Ембі, Шұбарқұдық секілді қала типтес
елдімекендер. 1959 жылы тағы да қала типтес үш елдімекен құрылды, олар Қандыағаш, Хромтау, Батамшы. Гурьев(Атырау) облысында екі қала болды - Гурьев, Форт Шевченко оған қарасты Балықшы, Доссор, Мақат, Индербор, және соңынан қосылған мұнайлы поселке: ол - Құлсары.
Шығыс Қазақстан өңірінде қалаландыру ісі жоғары қарқынмен жүзеге асты қалалардың пайда болуымен қатар дамуы да қатар жүрді 1959 жылы ШҚО 6 қала болды: Өскемен, Лениногор, Зыряновск, Зайсан, Семей, және Аягөз. Одан өзге сол жылы қала типтес Серебрянк, Белоусовка, Верхнеберезовский, Атасу, Қаражал, Ақтоғай және ттб. б. қосылды. Бұл қалалардың пайда болуы шығыс өңірдің өнеркәсібімен тығыз байланысты.
1959 жылы республика бойынша кенттену ілгерілген аймақтың бірі - Орталық Қазақстан. Орталықта 6 қала болды.
Ал Солтүстік өңірге келсек, 1939 жылмен салыстырғанда 1959 жылы қала типтес елді мекендер саны 20-ға дейін артқанын айта кету керек. Оның іщінде Булаево, Мамлют, Смирновск, Алексеевка, Жетіқара, Есіл, Шортаңды, Текелі. т.б. атауға болады.
Түркістан облысы өңірінің өзіндік ерекшелігі немесе тарихи қалыптасуына сай аймақта қалалар мен елді мекендер жүйесі барынша күшті дамыған. Пайдалы қазбалар, өндіріс орындарының орталығы болған Алматы, Жетісай, Шымкент, т.б.
1. Өнеркәсіп өндірісі орталығы болып саналатын 15 қала көмір өндіру - Екібастұз, Абай, Шахтинск. Мұнай мен газ - Жаңаөзен, Құлсары, Ақсай. Метталургия - Рудный, Зыряновск, Қаражал, Лиссаковск, Арқалық, Хромтау. Шикізат көзі ресурстары - Жаңатас, Қаратау, Жітіқара.
2. Өнеркәсіпті өңдеу дамыған орталықтар 9 қала химия өндірісі - Саран, Алға, Степногорск. Метталургия өндірісі - Ақсу, машина жасау, құрылыс, текстиль және азық - түлік өндіріс Макинск, Ерейментау, Қапшағай, Леңгір, Арал.
3. Ауыл шаруашылығы өндірісі салалары дамыған 19 қала Ақкөл, Арқалық, Атбасар, Есіл, Степняк, Сарканд, Жаркент, Қаскелең, Үштөбе, Есік, Үшарал, Талғар, Шемонаиха, Зайсан, Булаево, Мамлют, Сергеевка, Тайынша, Жетісай.
4. Электрэнергия өндіруі саласы бойынша екеу Шарадара, Серебрянск.
5. Транспорт өндірісі орталықтары 8 қала Қандыағаш, Ембі, Шалқар, Аягөз, Шар, Шу, Арыс
Олардың пайда болу уақыты мен даму қарқыны пайдалы қазбалардың түріне қорлардың мөлшеріне оларды игеру ауқымы мен кезектілігіне байланысты болды. Бір жағдайда бұл ұсақ алтын кеніштері немесе тұз кәсіпшіліктері бпр шағын 2-3 мың тұрғынан жұмысшы кенттері екіншісінде үлкен кеніштері бар ірі кенттер Ақсу - 20 мың тұрғынға жуық, үшіншісінде - қала қызметінің күрделенуімен қарқынды өсіп келе жатқан кенттері. Олардың ішінде ең ірі және келешегі бар. Екібастұз - болашақта энергетикалық көмір өндіру және электр энергиясын өндіру жөніндегі одақтық маңызы бар орталық. Қала қоңыстарының бірнеше өзге құрлымы оңтүстік, батыс және Орталық Қазақстанда болды. Алматы маңында Фабричный, Боралбай қалалары пайда болды Шағын қалалардың Кентау қаласын Шымкент облысында атап өтуге болады, ол 1955 жылы Мырғалымсай кенішінің орнында пайда болды.
50-ші жылдардың екінші жартысында жаңа көмір шахталары мен разрездерді салу және пайдалануға байланысты Қарағанды қаласының айналасында Саран, Шахтинск, Абай шахтерлік серіктес қалалардың қоныстануы басталады. Қазақстанда жаңа қалалар көбінесе шағын қалалар саныныың жедел өсуі аумақтарды өнеркәсіптік және тыі игерудің қарқынды қарқынымен байланысты болды деп айтуға болады.
Бұл қалаларда Қазақстан өнеркәсібі, әсіріесе қара және түсті метталургия, отын, химия, және мұнай - химия, электр энергитикасы салаларын дамытудағы үлес салмағы жоғары болды. XX ғасырдың 90- жылдары шағын қалалардың халқы күрт азайды. Мәселен 1989 - 1999 жылдар аралығында Державинск қаласы халықтың 50% - ын жоғалтты, Курчатов қаласы және Жаңатас қаласы - 43%, Қаратау қаласы - 35%, Қарқаралы қаласы - 33%, Степняк қаласы, Арқалық қаласы және Сергеевка қаласы- 27%, Абай қаласы-25%. Қазіргі кезенде Қазақстанда 60 шағын қала бар, оларға халық саны 50 мың адамнан аспайтын қалалар жатады оның ішінде 41 шағын қала тиісті ауылдық аудандардың әкімшілік орталығы болып табылады, бұл шағын қалалар санының 68% - ын және ауылдық аудандар санының 25% - ын құрайды. 19 шағын қал ауылдық аудандардың орталықтары болып табылмайды Степногорск, Курчатов, Шу, Шахтинск, Саран, Приозерск, Қаражал, Лисаков, Арқалық, Ақсу, Қазалы, Жаңаөзен. Олардың бір бөлігі аудандардың бірігуі нәтижесінде аудан орталықтары мәртебесінен айырылды.
Ең урбанизацияланған өңірлер Қарағанды қала халқы 77% - дан астам, Павлодар 67,9% Ақтөбе 61,1 және соңғы жылдары Ақмола облысы. Ауыл халық негізінен Алматы облысында шоғырланған барлығы 76%. Солтүстік Қазақстан 61,5% Қызылорда 60,8% және Жамбыл 60,5% облыстарында. Қазақстандағы шағын қалалар ресми түрде елді мекендер болып саналады қала құраушы кәсіпорыны бар пункттер 50 мыңнан астам адам. Олардың пайда болу себептері ұқсас. Пайдалы қазбалар кен орындарын игерудің басталуы қоңыстар. Кеңес Одағының ыдырауынан экономикалық өзгерістер орын алды. Шағын қалаларда бірінші қиындықтары жаппай білікті жұмысшы мамандар кетуінен байланысты болды. Құжаттарда шағын қалалардың бес түрі айқындалған өнеркәсіп орталығы - 24 қала, Қала көлік - 8, Ғылыми - эксперименттік - 3, қала - курорттар - 3, бұрынғы өнеркәсіптік және өнеркәсіптік емес функциялары - 4. Өнеркәсіптік өндірістің тиімділігі тұрғысынан шағын 50 мың тұрғынға дейін халқы бар қалалар үлкен және екі есе үлкен қалалардан қарағанда. Қазіргі уақытта Қазақстанның шағын қалаларында көбінесе өндіруші пункттерде 1,5 млн астам адам тұрады.
Елдің қала халқының 7,5%, қалаларда тұрады. Зерттушілердің пікірінше, шағын қалалардың негізгі проблемалары бүгінгі күнде болып табылады.
1) Экономикалық базаның шектеулігі және тиімсіз бәсекелестік біліктік кадрлар мен инвестицияларды тартудағы позиция.
2) Өнеркәсіптік кәсіпорындардың көпшілігінің технологиялық артта қалуы негізгі қорлар тозуының жоғары деңгейі, орын жетіспеушілігі еңбек қосымшалары және жұмыссыздықтың өсуі.
3) Өте қолайсыз демографиялық жағдай - көші - қон халықтың табиғи кемуі, төмен денсаулық сақтаудың даму деңгейі.
4) Әлеуметтік - мәдени саланы дамытудың және инженерлік - инфрақұрылымдық обьектілердің төмен даму деңгейі.
5) Бір саласы басым қалалық қоңыстардың болуы толық тәуелділігін білдіреді қала құраушы кәсіпорыннаң қарағанда.
Бүгінгі танда және алдағы уақытта Өнеркәсіптік емес ғылыми - білім беру, туристік, ұйымдастырушылық әлеуметтік - мәдени және өзге де. Әрі әсіресе, келесі жағдай маңызды болып табылады - өз дамуының тиімділігі мен тұрақтылығы, шағын қалалар орындалатын функциялар жиынтығын кеңейту қазіргі нарықтық қатынастар жағдайында. Жаңа уақыт шындығы шағын қалаларға жаңа мүмкіндіктер мен ХХI ғасырдағы тұрақты дамуы. Өзінің бұрынғы өмірін жоғалтқан қалалар үшін жаңа мамандандыру салаларын іздеу ұсынылады. Функциялар бойынша орындау халыққа қызмет көрсету іргелес аудандардың. Мемлекетік Бағдарламалар бойынша тұрақтандыру урбанизациялық үрдістер халық санының және барлық қалалық құрылымның қалыпты жұмыс істеуі. Тәуелсіздік жылдары халықтың өсуі байқалады Ақтөбе облысы Алға қаласы 1989 ж 17910 - дан 19896 - ға дейіе 2010 ж. Маңғыстау облысы Жаңаөзен - 48300 - дан 95631 - ға, Хромтау - 24400 - дан 24421 - ға, Форт - Шевченко - 3500 дан 5000 - ға дейін, Жамбыл облысы Жаркент қаласы 34100 - ден, 43184 - ке дейін, Қызылорда облысы Қазалы ауылы 6200 ден 7138 ға, Қарағанды облысы Қарқаралы ауданы 6200 ден және 8947- ға, Атырау облысы, Құлсары қаласы 39700 - ден 52777 - ға, Қостанай облысы Лсаковск - 33400 - ға және 36630 - дейін тиісінше.
Зерттеушілер тиімді ірілендіруде және жақын орналасқан қалалар топтарын қалптастыру өнеркәсіптік және ауыл шаруашылық тораптары деп аталады. Өндірісті біріктіру есебінен агломерациялық әсер мәдениет салымы мен дәстүрлері. Бұл әсерлерді пайдалану еңбек өнімділігін арттырудың маңызды факторы материалдық икемділік. Ақпараттық технологиялар кезенінде, қазіргі жетістіктерде байланыс құралдары мен коммуникациялардың әртұрлі түрлерін дамыту үшін шағын қалалар, кейде ірі мегаполистерден мыңдаған километр бөлінген адамдардың санасында екінші нәрсе саналады. Керісінше олар заманауи адамға жайлы және экологиялық таза өмір сүру ортасы және жан жайлылығы. Сондықтан даму және шағын қалалардың - әрбір қаланың жекелеген және барлық бірге басым болады. Кейбіреулер әлі де негізгі рөлді сезінуге келді шағын қалалардың экономикасын дамытуда иновациялар ойнайды, өйткені олар өндіріске жаңа өңгіргіштерді тарту мүмкіндігін жасайды. Еңбек пен өндірістің тиімділігін, тауарлар мен қызметтердің сапасын жақсартуға ықпал етеді. Адамдардың өмір сүру жағдайын жақсарту болып саналады. Бұл қалаларда өнеркәсіптік өндіріс ұсынылған негізінен тамақ, отын өнеркәсібі және құрылыс материалдары өнеркәсібі. Алайда жекелеген өнеркәсіп салаларының шоғырлануы алуан түрлі. Оларда қара және түсті метталургия бар, электр энергетикасы, мұнай мен газ алынады.
Түркістан облысында тұрғындар санының өсуі Арыс қаласында 33523 - тен 39541 - ге дейін. Жетісай қаласы 27000 - нан 34905 - дейін. Кентау қаласы 58100 - ден 59425 - дейін, Леңгір де 19600 - ден 24860 - дейін. Сарыағаш - 23200 - тен 39720 - дейін, Шардара - 23400 және 30845 , Алматы облысы Есік қаласында 26200 - ден 35439 - ға дейін, Қапшағай ққаласы - 37900 - ден 41201 - дейін, Талғар қаласы - 41800 - ден 46201, Үшарал - 15900 ден 16331 дейін, Үштөбе - 20300 - ден 24755 - дейін тиісінше. Біздің мемлекетіміз үшін жүйелі жағдайды қамтамасыз етуге ұмтылады тұрақты экономикалық дамудың бүкіл ел ретінде халықтың тыныс - тіршілігін және қолда бар сондай - ақ шағын қалалардың да ресурстық әлеуетін дамыту. Жолдауда 2011 жылғы Қазақстан халқына белсенді химия және жеңіл өнеркәсіпті қалпына келтіру және дамыту, ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өндеуде серпіліс жасалды. 2014 жылға дейін 8,1 триллион теңгеге инвестициялық жобаларды іске асыру. Жұмыс ашылатын болады 161 мың тұрақты жұмыс орны және 207 мың тұрақты жұмыс орны құрылды, бөлігі шағын қалаларды да қамтитын құрылыс. Соңғы жылдардың тәжірибесі бірқалыпты болғанына қармастан шағын қалалар бүгін жеке кешенді экономикалық жағдайды, әлеуметтік және даму басымдықтары. Қағидаттарға көшу өзін-өзі дамыту, өзін-өзі қаржыландыру басты сақтау, қалпына келтіру және өркендеу жүйесінің құраушылары шағын қалалар. Қазақстанның индустриялық дамуы тұтастай алғанда Социолистік индустрияландырудың жалпы заңдылықтары аңықталған. Сонымен қатар ол өңірдің экономикалық артта қалуымен байланысты өз ерекшеліктері болды, экономикадағы өнеркәсіптік өндірістің үлесі әлі төмен болды, қайта өндеу және өңдіру өнеркәсібі жеткілікті дамымаған. Базасында өнеркәсіптік өндірісті кеңейтуге болатын пайдалы қазбалардың кен орындары аз өмір сүретін аудандарда болды. Қаллар мен жұмысшы кенттердің құрылысын, темір және көлік жолдарының желісін, мамандардың көші-қон ағынан ұлғайту, тұрмыс жағдайын, оқыту, медициналық қызмет көрсетуді жақсарту міндеті тұрды. Егемен Қазақстанның алғашқы санағы 1999 жылғы санақ болды, ол 25 ақпанда сауалнама әдісімен өткізілген. Қолма-қол ақша және уақытша жоқ халық, шетел азаматтары есепке алынды. Қоғамдағы саяси және әлеуметтік - экономикалық өзгерістер санақ бағдарламасында өзгерді. Санақта болған жаңашылдықтар қоғам БҰҰ-ның бағдарламасы мен стандарттарына түзетілмеген. Демографиялық дағдарыстың себебі экономикадағы дағдарыстық құбылыстар ғана емес, тұтас жүзжылдықтың ішінде орын алған жағдайлар да болды. ХХ ғасырда, әсіресе оның бірінші жартысында Қазақстан халқының қалыптасуы Республика реципиент болып табылатын көші-қон процестеріне айтарлықтай тәуелді болды. 1999 жылы дағдарысты демографиялық құбылыстардың барлық кешені барлық шағын қалалардың тұрғындарына көрініс тапты. Ең көп көші - қон ағыны, өлім - жітімнің жоғары пайызы, бір кездері ең жас халықтың күрт құлдырауына алып келді, үдеріс некенің де төмендігі, ал ең бастысы - еңбек ету орындарының болмауы, осыдан туындайтын салдары бар жұмыссыздық. Жағымсыз демографиялық процестер халықтың өсіп-өнуі төмен қоңдырғылармен жалғасып келе жатқан көші-қон азаюымен және олардың материалдық жағдайының жақсаруын және айтарлықтай жоғары табыстарын атап өту қажет болғанымен, күшейе түсті. Қазақстанның шағын қалалары - тарихи қалыптасу, халықтың және өңірлердің дамуы салдарының айқын мысалы. Егер ретроспективте қарастырсақ, онда соғыстан кейінгі кезеңде әлеуметтік - экономикалық және демографиялық үдерістердің дамуының сипатты Қазақстандағы қала халқы санының өсуі болды. Қала қоныстарының желісі ұдайы өсе түсті, әсіресе шағын елді мекендердің өсуі қарқынды болды.
Қазақстан Тұнғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың "Қазақстан-2050" стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағытын іске асырудың тұтас және обьективті бейнесін қалыптастыру қшін және мемлекеттік органдардың іс-қимылдардың үйлестіру, тіршілік әрекетінің барлық салалары бойынша мемлекеттің ішкі және сыртқы саясаты мәселелерінде шешімдер қабылдау барысын сүйемелдеудің ғылыми - талдамалық бөлімін құруды дамытудың қойылған мақсаттары қол жеткізу бойынша ақпараттық жұйелеу негізінде қазіргі заманғы және перспективалық демографиялық, урбанизациялық проблемалардың шешудің тарихи негіздемесі қажет.
Кесте 1. ҚР шағын қалалары және олардағы халық саны
Облыс Қалалар 2013 жылдың басына халық саны, адам
1 Ақмола обл Ақкөл қ. 13616
2 Атбасар қ. 29849
3 Державин қ. 6291
4 Ерейментау қ. 10841
5 Есіл қ. 11011
6 Макинка қ. 16945
7 Степняк қ. 3900
8 Шучье қ. 45720
9 Ақтөбе обл Алға қ. 19607
10 Жем қ. 1991
11 Қандыағаш қ. 30956
12 Темір қ. 2561
13 Шалқар қ. 27448
14 Ембі қ. 11628
15 Алматы обл Есік қ. 37553
16 Жаркент қ. 41953
17 Қапшағай қ.ә. 56811
18 Қаскелен қ. 62907
19 Сарқанд қ. 14115
20 Талғар қ. 47448
21 Үшарал қ. 16461
22 Үштөбе қ. 24670
23 Шығыс-Қазақстан обл Аягөз қ.ә 37020
24 Зайсан қ. 37577
25 Шар қ. 7821
26 Шемонаиха қ. 18149
27 Жамбыл обл Шу қ. 35871
28 Қарағанды обл Қарқаралы қ. 8764
29 Приозер қ. 13183
30 Қызылорда обл Арал 31477
31 Қазалы 6666
32Маңғыстау обл Ф-Шевченко қ. 5234
33 Түркістан обл Арыс қ.ә. 67394
34 Жетісай қ. 31352
35 Ленгер қ. 25160
36 Сарыағаш қ. 40601
37 Шардара қ. 30904
38 Солтүстік Қазақстан Булаево қ. 7824
39 Мамлютка қ. 7320
40 Сергеевка қ. 7343
41 Тайынша қ. 11647
Барлығы: 41 965589
1. Шағын қалалардың дамыту бағдарламасы. 2012-2020 ж
Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2012 жылғы 27 қаңтардағы Әлеуметтік экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуыныі басты бағыты атты Қазақстан халқына жолдауында республиканың шағын қалаларын мемлекеттік реттеу мен дамытудың келесі кезеңі белгіленді. Бірінші Президен Үкіметке шілде айының басына дейін жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту тұжырымдамасын әзірлеуді және басқаруды дамыту жөніндегі бағдарламаны әзірлеуді және шағын қалаларды дамыту жөніндегі бағдарламаны әзірлеуді тапсырды. Үкімет агломерацияны дамыту жөніндегі бағдарламаны қабылдау қажет . Жеке сұрақ - бұл шағын қалаларды дамыту, олар әдетте бір ірі кәсіпорынға немесе немесе салаға тәуелді. Бұдан басқа, бірінші президент шағын қалаларды дамытудың тұтас бағдарламасын әзірлеуге тапсырма берді, оның айтуынша әрбір нақты қала экономикасын әртараптандыру, әлеуметтік саланы дамыту бойынша шараларды қарастыру қажет.
Бағдарлама шеңберінде қарау үшін 27 қала іріктелді, оның ішінде әлеуеті жоғары- 6 қала, орташа - 19, төмен - 2 қала. Өңірлерді дамыту, Бизнестің жол картасы - 2020. Мен толықтыра отырып олардың шараларын елдің дағдарыстан кейінгі дамуы жағдайындаұзақ мерзімді негізде момнопрофильді қалаларды дамытуға қосымшада шоғырландыра және толықтыра отырып, жұмыспен қамту 2020 бағдарламасы және басқалалады қаржыландыру. Шағын қалалар - бұл өнеркәсіптік өндірістің және еңбеке қабілетті халықтың 20% - ның негізгі бөлігі бір немесе бірнеше қала құраушы кәсіпорындарға, әдетте қалада болып жатқан барлық экономикалық және әлеуметтік процестерді айқындайтын, бір бейіндегі және шикізаттық бағыттағы кәсіпорындарға шоғырланған қалалар.
Шағын қалаларды дамытудың алдыңғы бағдарламасында қарағанда моноқалалар санатына халық саны 10 мыңнан 200 мың ға дейін адамға қалалар негізілген, мынадай критерийлердің бірімен сипатталады. 1) Қаланның қала құраушы кәсіпорындарының көлемдік өндірісі негізінен өндіруші секторда жалпы қалалық өндіріс көлемінің 20% нан астамын құрайды.
2) қаланың қала құраушы кәсіпорындарда жұмыспен қамтылған халықтың жалпы санының 20% - дан астамы.
3) Қала құраушы кәсіпорындар ішінара жұмыс істейтін немесе қызметін тоқтатқан қалалар. Бұл ретте көптеген шағын қалаларға экономикалық тығыз байланысты қала маңындағы кентттер мен ауылдық елді мекендер әкімшілік бағынады.
Қазақстаннның шағын қалаларынның тізімі негізінен халық саны 100 мыңнан асатын 4 орта қаланы, адам - Теміртау, Рудный, Жаңаөзен, Екібастұз. қалаларын қоспағанда, саны 50 мыңға дейін. Шағын қалаларда Қазақстан әлеуеті өнеркәсібінің едәуір бөлігі шоғырланған. Осылайша Степногорск қаласы Ақмола облысында өнеркәсіптік өндірістің жалпы көлемінде 2009 жылы 32,3%, 2010 жылы 27,5% 2011 жылы 28,9% елеулі үлес алатын өнерәсіптік өндірістің орталығы болып табылады.
Негізгі қала құраушы кәсіпорындар туралы берілген қалалардың салалық құрылымының экономикалық базасын талдау 2012-2020 жылдарға арналған шағын қалаларды дамыту бағдарламасында олардың функционалдық типтерін жаңаша бөліп көрсетуге мүмкіндік берді
1) қалалар Өндіруші өнеркәсіптің басым дамуымен - 21 Қала. Аудандық бағыныстағы моноқалалардың дербес бюджеттері жоқ және аудандық бюджеттен қаржыландыру жоспары бойынша қаржыландырылады. Ел халқының жалпы саны, оның ішінде 16 қала тиісті аудандардың әкімшілік орталығы болып табылды - Степногорск, Текелі, Серебрянск, Шахтинск, Саран, Қаражал, Лисаковск, Арқалық, Ақсу, Жаңаөзен аудандары болған жоқ.
Бағдарламаны іске асыру екі кезенде жүзеге асырылатын болады.
1 - кезең-2012 жыл Бағдарламаның бағыттары бойынша қолдау көрсетудің теттіктері мен тәртібі айқындалады бағдарламаны іске асыруға қатысты мәселелер бойынша қолданыстағы заңнамаға өзгерістер мен толықтырулар енгізілді, сондай ақ әлеуметтік секторда және тұрғын үй - коммуналдық шаруашылықта даярлау үшін мемлекеттік әріптестік жобаларын дайындау кезінде өңірлерде консультациялық көмек көрсетіледі.
2 - кезең 2013 - 2020 жылдар шағын қалалады дамыту жөніндегі жұмыстың толық ауқымды тиімділігі жүзеге асырылатын болады. 1) Бір немесе бірнеше инвестициялық жобаларды іске асыру нәтижесінде экономикалық әлеуеті төмен шағын қалалардың өнеркәсіп көлемін кемінде 20% ұлғайту жоспарлануда. 2) шағын қалаларда белсенді жұмыс істейтін шағын кәсіпорындар санын 2 есе ұлғайту. 3) шағын қалалардағы табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен халықтың үлесін 6% - дан аспайтын дейін төмендету 4) шағын қалаларда жұмыссыздық деңгейін 5,5 - дан аспайтын деңгейге дейін төмендету. 2020 жылға 1) моноқалаларда белсенді жұмыс істейтін шағын кәсіпорныдар санын 4 есе ұлғайту. 2) шағын қалаларда өмір сүру минимумынан төмен құлағы бар халықтың үлесін 6% төмендету. 3) шағын қалаларда жұмыссыздық деңгейін 5,0% - дан аспайтын деңгейге дейін төмендету.
Шағын қалаларға 2012 жылы қаржыландырудың басымдықты проблемаларын шешу үшін республикалық бюджет есебінен 600 млн, 2013 жылдарға республикалық бюджеттен шамамен 38,200 млн теңге бөлінді, 2014 жылы 43,300 млн теңге, 2015 жылы 53,900 млн теңге.
43 млн 53 млн
38 млн
2013 жылы 2014 жылы 2015 жылы
Өз еркімен көшуде мемлекеттік қолдау көрсетілетін шағын қалалардың тұрғындары мынадай критерийлерге сәйкес келуі тиіс:
1) өзін-өзі жұмыспен қамтыған жұмыссыз немесе табысы аз халық санатына жатады.
2) соңғы үш жылда әлеуметтік-экономикалық даму әлеуеті төмен шағын қалаларда тұруға құқығы бар.
Бағдарламаға қатысушыларды мемлекеттік қолдау: 1) көшуге субсидия беруді;
2) қайта даярлау және біліктілігін арттыру кәсіптік даярлау курстарында оқуды, сондай-ақ жаңа тұрғылықты жерінде жұмысқа орналасуға жәрдемдесуді;
3) Қазақстан Республикасының азаматтарына заңнамада белгіленген тәртіппен қызметтік тұрғын үй беруді;
4) психологиялық бейімдеуді қамтиды.
Жоғары және орташа әлеуеті бар моноқалалар бойынша ВАК бюджеттік заңнамада бекітілген тәртіппен қаржыландырылатын инвестициялық жобаларды одан әрі дамыту жөнінде шешім қабылдаған. Бұл ретте бірінші кезекте қаланың тыныс-тіршілігін қамтамасыз етудің аса өткір мәселелері шешіледі, жылу, су, электр, газбен жабдықтау, жолдар апатты және тозығы жеткен тұрғын үйлерді бұзу абаттандыру және экология, сондай-ақ объектілерді салу және қайта жаңарту. Әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымды дамыту жөніндегі жобалардың қуатын халық санының өсу немесе төмендеу серпінін және өндірісті одан әрі әртараптандыруды және шағын қалаларды дамыту құрылымын ескере отырып ескеру қажет
Бағдарламаны іске асыру шеңберінде міндеттерді шешу төрт бағыт бойынша жүзеге асырылады:
1) тұрақты жұмыс істейтін кәсіпорындардың сыйымдылығын өндірушіге байланысты шағын қалаларды оңтайландыру.
2) шағын қалалардың халқын жұмыспен қамтудың оңтайлы құрылымын қамтамасыз ету үшін экономиканы әртараптандыру және шағын және орта бизнесті дамыту.
3) шағын қалалардың еңбек ресурстарының ұтқырлығын арттыру әлеуметтік экономикалық даму әлеуеті жоғары елді мекендерге және экономикалық өсу орталықтарына ерікті көшуді ынталандыру.
4) халықтың оңтайлы санына шаққанда шағын қалалардың әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымын дамыту.
Тұрақты жұмыс істейтін кәсіпорындардың өндірістік сыйымдылығына байланысты шағын қалаларды оңтайландырудың бірінші бағыты.
1. Моноқалалардың экономикалық әлеуетін және жаңа перспективалы мамандануын анықтау. Осы бағыт шеңберінде әрбір моноқаланың экономикалық әлеуеті, дамуға теріс әсер ететін факторлар, сондай-ақ моногродтардың перспективалы жаңа маманданулары анықталатын болады. Шағын қалалардың халқын жұмыспен қамтудың оңтайлы құрылымын қамтамасыз ету үшін экономиканы әртараптандырудың
2 . екінші бағыты және шағын және орта бизнесті дамыту.
3 . Үшінші бағыт шағын қалалардың еңбек ресурстарының ұтқырлығын арттыру әлеуметтік экономикалық өсу әлеуеті жоғары елді мекендерге және орталықтарға ерікті көшуді ынталандыру. Бұл бағыт халықты жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің белсенді шараларын іске асыру жолымен еңбек ресурстарының ұтқырлығын арттыру шараларын көздейді.
Төртінші бағыт халықтың оңтайлы санына шаққанда шағын қалалардың әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымын дамыту шағын қалаларды дамыту әлеуетінің дәрежесіне қарай оларды дамытудың ұзақ мерзімді перспективаларын ескере отырып жүзеге асырылатын болады.
Қазіргі уақытта көптеген шағын қалалардың проблемасы жұмыстың болмауы және соның салдарынан жұмыссыздықтың және өзін-өзі жұмыспен қамтыған халықтың үлесінің жоғары деңгейі болып табылады. Жұмыссыздық деңгейінің жоғары көрсеткіштері республика бойынша 7,2 деңгеймен салыстырғанда 2009 жылы Арқалық қаласында 9,4%, Кентау қаласында 8,7%, Ақсу қаласында 7,9% байқалады, бұдан басқа моноқалалардың көпшілігінде экономикалық белсенді халықтың үштен бірінен астамы өзін-өзі жұмыспен қамтығандар санатына кіреді. Өз бетінше жұмыспен қамтылған халықтың жоғары көрсеткіштері Қаратау қаласында 49,7%, Арқалық 49,3%, Жітіқара 47,0% , Жаңатас 37,1% және Құлсары 30,7% байқалады.
Қаратау
Арқалық қаласы
Жітіқара қаласы
Жаңатас қаласы
қаласы
Құлсары
қаласы
49,7%
49,3%
47,0%
37,1%
30,7%
Қазақстанның шағын қалаларының негізгі проблемалары болып табылады:
экономикалық базаның шектеулігі және білікті кадрларды және инвестицияларды тартудағы ұтымсыз бәсекелестік орындары;
өнеркәсіптік кәсіпорындарының басым бөлігінің технологиялық артта қалуы, негізгі қорлардың тозу дәрежесінің доғарылығы, еңбек ету орындарының жетіспеушілігі;
өте жағымсыз демографиялық ахуал: үлкенірек қалаларға қоныс аудару, қартаю, денсаулық сақтау саласының дамуының төмендігі;
әлеуметтік-мәдени саласының даму деңгейінің жеткіліксіздігі және инженерлік-инфрақұрылымдық объектілердің даму деңгейінің төмендігі;
бір саланың басымдығы байқалатын қалалық елді мекендердің болуы, бұл елді мекеннің қала құрушы кәсіпорынға толық тәуелділігін көрсетеді.
2013 жылдың қорытындысы бойынша шағын қалалардағы өндірістік өнеркәсіптермен шығарылған өнім көлемі 720,3 млрд.теңге, жалпыреспуб-ликалық өндірістік өнім көлемінің 4,2% құрады.
Шағын қалалардағы әлеуметтік экономикалық жағдай ШОБ-тың жергілікті бюджетке қисынды түсімдеріне және тиісінше инфрақұрылымның даму дәрежесіне қарай жұмыс істейтін бәсекеге қабілетті кәсіпорындардың болуына байланысты. Көші-қон жағдайы осылай және көптеген шағын қалаларда 2002-2012 жылдар аралығындағы кезеңде теріс сальдо сипатталады.Белсенді көші-қон туризм, коммуникация және көлік және логистика саласындағы қызметкерлер арасында байқалады. Ауыл шаруашылығы саласында ең аз белсенді көші-қон байқалады.
1.1 Қазақстанның шағын қалаларының халық саны
Көші-қонға арналған негізгі бағыттар Нұрсұлтан қаласының Облыс орталықтары, шет елдер, әсіресе Ресей Федерациясы болып табылады, Ресей бағытындағы көші-қон көрші мемлекетке жақын орналасқан шағын қалаларда, сондай-ақ славян халқының үлкен үлесі бар. Көші-қонның негізгі себептерінің арасында әлеуметтік экономикалық проблемалар жеке себептері мен шешілмеген қалалық проблемалардың көп саны байқалады.
Қазақстанның шағын қалалары бойынша халық саны 1999-2012 ж
Ақмола облысы
Жылдар
Қалалар
1999
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Ақкөл
15,682
13,514
13,635
13,590
13,469
13,505
14,217
14,059
13,802
13,586
Атбасар
32,288
28,693
28,886
28,794
28,744
28,440
30,436
30,308
30,087
Ереймен
тау
15,087
12,452
12,250
11,996
11,897
11,577
12,518
12,133
11,587
11,287
Степного
рск
47,372
41,573
42,678
43,440
44,578
45,211
46,712
46,400
46,332
46,401
Республикада өткен 1999 жылғы бірінші ұлттық санақ көші-қон нәтижесінде өңір халқының саны төрттен үшке дейін қысқарғанын көрсетті,бұл республиканың басқа аймақтарына қарағанда ең көп шығындар және бұл процесс үдемелі. 2006 жылы көші-қон нәтижесінде халық саны тағы 13,6% - ға қысқарды. 2010 жылы республикалық көші-қон шығындарының жалпы санындағы өңірлік үлесі 10% - ды құрайды. Демографиялық және көші-қон процестерінің салдары әлі де жалғасуда.Бұл тұрғыда қазіргі тарихи-демографиялық ғылымның өзекті міндеттерінің бірі шағын қалалар халқының қазіргі жағдайы мен тарихи өткенін қалыптастыру және даму динамикасын зерттеу болып табылады.Бұл келесі факторларға байланысты:
1) тарихи даму барысында барлық қалалар шағын қала кезеңінен өтті, бұл қалалық желіні қалыптастыру процестерінің ортақтығын көрсетеді;
2) бүгінгі күні әлемнің көптеген елдерінде шағын қалалар қала қоныстарының едәуір бөлігін құрайды, бұл бос уақыт тек өз шешімін талап ететін проблемаларды ғана береді;
3) соңғы онжылдықта дамыған елдерде халықтың қалалық агломерациялардан шағын қалаларға жалпы ауысуы беріледі. Бұл факторлар қазіргі әлемдегі шағын қалалардың рөлі мен маңызы, олардың жалпы демографиялық процестерге әсері туралы ойлануға мәжбүрлейді.
Бірінші топқа шағын қалалар халқының пайда болуы мен дамуы мәселелері қозғалатын республиканың әлеуметтік-экономикалық, әсіресе индустриялық дамуы бойынша жалпылама сипаттағы еңбектер жатады.Қалаларды, соның ішінде шағын қалаларды, бірінші кезекте, зерттеудің әлеуметтік-экономикалық тақырыбын әзірлеу марксистік бағытпен, атап айтқанда В. И. жұмыстармен байланысты болды
Қала қоныстарының жалпы күмбезінен шағын қаланы бөлу үшін екінші Өлшем қала маңызының интегралдық көрсеткіші болып табылатын адамдық баға болып табылады және оның артында қала құрылысы параметрлері мен
сипаттамаларының тұрақты үйлесімі тұр. Белгілі болғандай, XIX ғасырдың екінші жартысы - XX ғ. басындағы Ресей қалаларының егжей-тегжейлі жіктелуі ғалым В. П. Семенов Тян - Шанский әзірледі, ол барлық қалаларды адамдар топтары бойынша бөліп берді:
1) 1000 мыңнан астам адам - астаналық қалалар:
2) 100-1000 мың-ірі қалалар;
3) 40-100 мың-үлкен;
4) 10-40 мың - орташа;
5) 5-10 мың шағын;
6) 1-5 мың - қалашықтар
Осылайша, Қазақстандағы қоныстардың ресми мәртебесі мен санын негізге ала отырып, біз 10-50 мың тұрғыны бар қалаларды шағын қалаларға, 10 мың адамға дейін қала үлгісіндегі кенттерге жатқыздық. Халық саны 500 мың адамға дейінгі Өскемен және Семей ірі қалалары шағын қалалар санатына жатқызылған (ҚР қалаларының жалпы санының 12,1%) халық саны 10 мыңнан 50 мың адамға дейінгі Аягөз, Зайсан, Зырян, Курчатов, Серебрянск, Шар, Шемонаиха және халық саны 10 мың адамға дейінгі қала үлгісіндегі кенттер. Риддер қаласын кеңес кезеңіндегі халық саны бойынша орта санатқа жатқызады, бірақ қалалықтардың сандық қысқаруының қазіргі тенденциясына байланысты облыстық статистика басқармасы оны шағын қалалар қатарына жатқызады, сондықтан Риддер тұрғындары осы жұмыста зерттеу объектісі болып табылады, бір-бірімен қатар кіші қалалармен қатар.
Тәуелсіз Қазақстан төмен мемлекеттер қатарына жатады, себебі қала халқының үлес салмағы 2009 жылғы санақ бойынша 54,1%, ауыл - 45,9% құрады, 1999 жылы олардың арақатынасы тиісінше 56,4% және 43,6% құрады. Ең урбанизацияланған өңірлер Қарағанды (қала халқы 77% - дан астамды құрайды), Павлодар (67,9%), Ақтөбе (61,1%) және соңғы жылдары Ақмола облыстары болып табылады. Ауыл халқы негізінен Алматы (барлық халықтың 76%), Солтүстік Қазақстан (61,5%), Қызылорда (60,8%) және Жамбыл (60,5%) облыстарында шоғырланған.
Шағын қалалардың ірі өсуінің шектелуі және экономикалық белсенділігінің жоғарылауы-2011 жылғы қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауында Тұнғыш Президент Н. Ә. Назарбаев қойған индустриялық-инновациялық дамудың және әлеуметтік міндеттерді шешудің қажетті алғышарттарының бірі.
Қазақстандағы шағын қалалар ресми түрде 50 мың адамнан аспайтын қала құраушы кәсіпорны бар елді мекендер болып саналады. Олардың пайда болу себептері ұқсас. Пайдалы қазбалар кен орындарын игерудің басталуымен қоныстар салынды. Құлағаннан Кеңес Одағының ауысты экономикалық формаций және қала қалсаңыз, мекеме, на произвол судьбы. Бұл жағдай осы қалалардан бірінші қиындықтарда жаппай білікті жұмысшы кадрлары кетіп қалуымен қиынға соқты.Олардың орнына күрделі кәсіпорында жұмыс істеу үшін тиісті біліктілігі жоқ жақын маңдағы ауылдар мен ауылдардың тұрғындары, оралмандар келді. Шетелдік кадрлардың және мобильді менеджменттің болмауы мәселелері кәсіпорындарды толық және ішінара тоқтатуға алып келді.
Бүгінде Қазақстанда 60 - тан астам қала мен қала типтес кенттер бар, олар "шағын" деген анықтама алды, ондағы халық 50 мың адамнан аспайды. 1 шағын қала тиісті ауылдық аудандардың әкімшілік орталығы болып табылады, бұл олардың жалпы санының 68% - ын және ауылдық аудандар санының 25% - ын құрайды. 19 шағын қала ауылдық аудандардың орталықтары болып табылмайды: Степногорск, Темір, Ембі, Жем,Қапшағай, Текелі, Шарск, Серебрянск, Курчатов, Шу, Шахтинск, Саран, Приозерск, Қаражал, Лисаков, Арқалық, Ақсу, Қазалы,Жаңаөзен. Олардың бір бөлігі облыстық маңызы бар қалалар болып табылады, бір бөлігі аудандардың бірігуі нәтижесінде аудан орталықтары мәртебесінен айырылды. XX ғасырдың тоқсаныншы жылдары шағын қалалардың халқы күрт азайды. Нәтижесінде 1989 жылдан 1999 жылға дейін Державинск қаласы 50% халықтың, Курчатов және Жаңатас - 43 %, Қаратау - 35 %, Қарқаралы - %, Степняк, Арқалық және Сергеевка - 27 %, Абай - 25% өз халқының жоғалтты [3].
Осыған байланысты мемлекет халық санын да, қалалардың өздерін де сақтау жөнінде бірқатар шаралар қабылдады. 2004 жылы шағын қалаларды дамытудың 2004-2006 жылдарға арналған бағдарламасы қабылданды, 2006 жылы "Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі аумақтық даму стратегиясы туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 28 тамыздағы № 167 Жарлығы шықты [4]. Құжаттарда шағын қалалардың бес түрі анықталды: өнеркәсіптік орталықтарға - 24 Қала жатқызылды;
бірте-бірте бұрынғы ойлы және өнеркәсіптік емес функциялар туралы Жоғалтатын-4. 1. Бірінші түрге көмір өндіру (Екібастұз, Абай, Шахтинск); Мұнай және газ өндіру (Жаңаөзен, Құлсары, Ақсай); металл кендерін өндіру (Рудный, Зырян, Қаражал, Лисаковск, Арқалық, Текелі, Хромтау) шикізат ресурстарының басқа түрлерін өндіру (Жаңатас, Қаратау, Жітіқара). Мұнда және өңдеу өнеркәсібінің басым дамуы бар қалалар - химическая (Саран, Алға, Степногорск); металлургиялық (Ақсу);машина жасау, құрылыс, стильді және тамақ ағысы (Макинск, Ерейментау, Қапшағай, Леңгір, Арал). Ең көп санат-Ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу (Ақкөл, Арқалық, Атбасар, Есіл, Степняк, Сарқан, Жаркент, Қаскелең, Үштөбе, Есік, Үшарал, Талғар, Шемонаиха, Зайсан, Булаево, Мамлютка, Сергеевка, Тайынша, Жетісай), сондай-ақ электр энергиясын өндіру жөніндегі салалардың басым дамуы бар қалалар (Шардара, Серебрянск).
Қала (Жем, Темір,Державинск, Форт-Шевченко) бұрынғы қызметінің күші жойылған. Сандық қатынаста республика облыстары бойынша шағын қалалардың болуы әртүрлі. Ақмола облысында - 9, Ақтөбе облысында - 7, Алматы облысында - 9, Атырау облысында - 1, Шығыс Қазақстан облысында-8, Жамбыл облысында - 3, Батыс Қазақстан облысында - 1, Қарағанды облысында-8, Қостанай облысында - 4, Қызылорда облысында - 2, Маңғыстау облысында - 2, Павлодар облысында - 1, Солтүстік Қазақстан облысында - 4 және Оңтүстік Қазақстан облысында - 5 қала [5].
Өнеркәсіптік өндірістің тиімділігі тұрғысынан 50 мың тұрғынға дейінгі халқы бар шағын қалалар үлкен және ірі қалаларға қарағанда неғұрлым үнемді болып табылады. Қазіргі таңда Қазақстанның шағын қалаларында 1,5 млн. астам адам тұрады. Басым өндіру бейінінің пункттерінде елдің қала халқының 7,5% - ы, автоөнеркәсіп бағытындағы қалаларда - 6,1, өңдеу бейінінде - 5,6, рекреациялық маңызы бар қалаларда-1, әскери - өнеркәсіп кешені орталықтарында - 0,8, көлік тораптарында-республиканың қала халқының 1,9% - ы тұрады.
Қостанай - Лисаков - тиісінше 33400 және 36 630. Бұл қалалардағы өнеркәсіптік өндіріс негізінен тамақ, отын өнеркәсібі және құрылыс материалдары өнеркәсібі кәсіпорындары болып табылады. Алайда шағын қалалардың жекелеген санаттары бойынша өнеркәсіп салаларының шоғырлануы әртүрлі. Онда қара және түсті металлургия, электр энергетикасы, газ өндіру мұнай бар. Оңтүстік Қазақстан облысында қала тұрғындары санының өсуі байқалады. Арыс-33523-тен 39541-ге дейін, Жетісай - 27000 және 34 905, Кентау - 58100 және 59 425, Леңгір - 19600 және 24 860, Сарыағаш - 23200 және 39720, Шардара-23400 және 30845; Алматы - Есік 26200-ден 35 439-ға дейін, Қапшағай-37900 және 201-ке дейін;Талғар - 41800 және 46201, Үшарал - 15900 және 16331, Үштөбе - 20300 және 24755 тиісінше.
Қазақстанда урбанизация процесі табиғи емес, әкімшілік - қайта құру сипатында болды.1970-1989 жылдары-халықтың көші - қон ағынының табиғи өсімі мен басталуы; 1990 жылдардың басынан бастап қарастырылатын кезеңнің соңына дейінгі кезең барлық шағын қалалардағы жалпы санның қысқаруы. Шағын қалалар халқының ең үлкен өсімі бірінші кезеңге, ауылдық жерден Халықтың көші-қон ағыны есебінен және КСРО өңірлерінен ұйымдастыру жинағы бойынша келеді. Өнеркәсіптік кәсіпорындардың құрылысы, өндірісті кеңейту, жоғары жалақы, мәдени, білім беру, сауықтыру объектілерінің құрылысы, қалалық инфрақұрылымның дамуы адамдардың дамушы шағын қалаларға келуіне ықпал етті. Негізінен бұл жастар, репродуктивті жастағы ер адам болды. Қала халқы санының өсуіне көптеген ауылдар қала үлгісіндегі кенттер мәртебесіне көшкендігі себеп болды. Қала тұрғындарының жалпы саны артып келеді. 1950-1960 жылдары медициналық қызмет көрсетуді жақсарту, өндірістегі қауіпсіздік техникасын сақтау, жаңа технологияларды қолдану, кәсіптік тексеру және аурудың алдын алу, тегін медициналық қызмет көрсету есебінен өлім-жітім деңгейі төмендейді.
Зерттелетін проблеманы талдауға кіріспес бұрын Қазақстан халқының 1959 жылғы жазбаға дейінгі өсу динамикасына тоқталамыз. 1926 жылғы санақ қорытындысы бойынша Қазақстанның 44 қалалық қоныстарында 519119 адам ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz