Ағылшын тілді терминдерді аударудың техникалық әдістері
Кіріспе.
Жұмыс көркем мәтінде қолданылатын ғылыми-техникалық терминологияны аудару кезінде туындайтын ерекшеліктерді зерттеуге арналған.
Бұл жұмыстың өзектілігі зерттелетін терминология түрі публицистикалық, көркем және сөйлесу стиліне қарағанда, тікелей техникалық және ғылыми - техникалық мәтіндерде жиі кездеседі. Біз қозғап отырған зерттеу саласы жеткіліксіз мөлшерде зерттелген , сонымен қатар практикалық зерттеулердің саны өте аз.
Зерттеу объектісі ретінде "Surely You' re Joking, Mr. Feynman!" кітабында қолданылатын ғылыми-техникалық лексиканың терминологиялық қабаты және AES компаниясының мәтіндерінің талдауы қарастырылған.
Зерттеу пәні көркем мәтіндегі ғылыми-техникалық және экономикалық терминологияны аудару ерекшеліктерін зерттеу болып табылады.
Өзектілігін негізге ала отырып, біз осы жұмыстың мақсатын анықтадық: "термин" ұғымын анықтау, ғылыми-техникалық терминологияның ерекшеліктерін зерттеу, осы лексикалық қабаттың аудармасының ерекшелігін зерттеу,сондай-ақ көркем мәтіндегі ғылыми-техникалық терминологияны аударудың салыстырмалы талдауын орындау.
Жұмыс мақсатына сәйкес келесі міндеттер тұжырымдалды, оларды шешу тақырыпты жан- жақты ашуға және қойылған мақсатқа жетуге бағытталған:
1. термин ұғымын ашу және түсіндіру;
2. көркем және экономикалық мәтіндердің стилистикалық, лексикалық және грамматикалық ерекшеліктерін талдау;
3. көркем стиль мәтіндеріндегі ғылыми-техникалық және экономикалық мәтіндерді аудару кезіндегі негізгі қиындықтарды анықтау;
4. көркем стильде қолданылатын ғылыми-техникалық терминдерді, сонымен қатар экономикалық мәтінді аударудың кең таралған тәсілдерін анықтау мақсатында ұсынылған терминдерді қарастыру және зерттеу.
Зерттеудің ғылыми-әдіснамалық негізі лингвистердің жұмыстары болды , олардың еңбектерінде ғылыми әдебиетте де, көркемде де ағылшын терминологиясын аудару мәселелері кеңінен көрініс тапқан . Терминдерді ғылыми әлемде аудару мәселелеріне қызығушылық белгілі бір орынға ие және үздіксіз өсуде. В.А. Виноградов, Б. Н. Головин, А.А. Реформатский, С.В. Велединская және т. б. сияқты ғалымдардың еңбектері осы саладағы әрі қарай зерттеулер үшін негізгі компонент болып табылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы бұған дейін ғалымдар ғылыми-техникалық терминологияны тікелей көркем мәтінде аударудың функционалдық тәсілдерін қарастырмаған. Бұл жұмыста біз мәтін стилі аудармашының таңдауына қалай әсер ететінін қарастырдық.
Зерттеуге арналған материал "Surely You' re Joking, Mr. Feynman!", AES компаниясының мәтіндері, сондай-ақ техникалық сөздіктер мен құралдар көздері.
Жұмыстың міндеттері мен мақсатына жету үшін мәтіндік материалды талдаудың келесі әдістері қолданылды:
1) теориялық материалды жинау және жіктеу үшін, сондай-ақ аналитикалық статистиканы шығару үшін қолданылған талдау және синтездеу әдісі.
2) Ағылшын-қазақ материалын практикалық өңдеу кезінде алынған нәтижелерді зерттеу жүргізілген салыстырмалы-салыстырмалы әдіс.
3) қолданылуы ағылшын-қазақ терминологиясын талдау нәтижелерін анықтау кезінде алынған статистикалық деректерді көрнекі ресімдеуге мүмкіндік беретін статистикалық әдіс.
Практикалық маңыздылық зерттеу барысында алынған мәліметтерді ғылыми-көпшілік және көркем мәтіндердің аудармашылары практикада қолдануы мүмкін және ғылыми - техникалық және публицистикалық мәтін шеңберінде мәдениетаралық коммуникацияға қажеттілігі бар және тарспециалды терминология саласымен байланысты тұлғалардың лингвомәдени дайындығын тиісті түрде кеңейтуге мүмкіндік береді.
Бірінші тарауда термин және терминология туралы жалпы түсінік берілген. Атап айтатын болсақ, терминологияның жалпы сипаттамасы, жіктелуі, мәселелері және т.б.
Жұмыстың екінші тарауы тікелей көркем мәтінді аударудың ерекшеліктерін анықтауға бағытталған. Біз дұрыс және эквивалентті аударма ұғымын қарастырамыз және ғылыми - техникалық терминологияны аудару кезінде жиі қолданылатын аударма трансформацияларын талдаймыз.
1 тарау. Термин және терминология туралы жалпы түсінік.
1.1. Терминнің жалпы сипаттамасы.
Термин бұл сөздік нысанда, я болмаса белгілі бір ресми түрде көрсетілуі мүмкін ғылым мен техниканың қазіргі даму деңгейіндегі негізгі, маңызды белгілерін дәл және толық бейнелейтін нақты табиғи немесе жасанды тіл бірлігі.Термин - мазмұн тұрғысынан сәйкес келетін логикалық-ұғымдық жүйенің белгілі бір бірлігіне міндетті түрде сәйкес келетін сөз.
Тіл білімі ғылымының профессоры А. А. Реформатский терминді экспрессивтілігінен айырылған бір мағыналы сөз ретінде анықтайды. Ал ғалым М. М. Глушконың сөзінше термин бұл қатаң және дәл дефиницияның арқасында нақты семантикалық шекараларға ие заттарды белгілеуге және түсініктерді білдіруге арналған сөз немесе сөз тіркесі.
Термин қызметіне байланысты 3 негізгі көзқарас бар: номинативті, дефинивті (яғни терминнің қатаң нақты дефинициясының болуы), номинативті және дефинитивті. В. В. Виноградов былай жазады: сөз номинативті немесе дефинивті қызмет атқарады, яғни я нақты белгілеу құралы болады, сонда ол жай белгі, я болмаса логикалық анықтаманың құралы болады, сонда ол ғылыми термин. Кейде термин атайды, білдіреді, сипаттайды тіпті ұғымды көрсетеді. Бұдан шығатын қорытынды: термин номинативті, сигнификативті, экспрессивті қызметке ие.
Нағыз ақылға қонымды, қисынды К. А. Левковскийдың көзқарасы секілді: Толыққанды сөздердің ішінде мағынасы мен қолданылуына байланысты ерекше сөздер бұл терминдер, өйткені олар тілдің басқа сөздерінің номинативтік (затты білдіру) қызметімен қатар дефинитивтік (сәйкес ұғымды анықтау) қызметімен де ерекшеленеді .
Термин сөздердің термин емес сөздерден маңызды ерекшелігіне тоқталып өтсек:
1) Бөлек затпен емес ұғыммен қатынасы; анықтауды қажет етуі;
2) Жеке дара ғылыми ұғымның пайда болуы;
3) Термин мағынасының бір терминологиялық жүйе шегіндегі басқа термин мағыналарымен қарым қатынасы;
4) Белгілі бір кәсіби қызметпен байланысы және т.б.
Әр түрлі авторлардың сөзіне сенетін болсақ, жақсы терминге келесі негізгі талаптар қойылады: бірмағыналылық, дәлдік, қысқалық, жүйелілік, контекстке байланысты болмауы, бір терминологиялық жүйе шегінде синоним және омонимдердің болмауы және т.б.
Терминнің көпмағыналылығына байланысты пікірлер әртүрлі. Біреулері тек бірмағыналы болу керек дейді, ал енді біреулер көпмағыналы бола алады дейді. Бұл туралы А. А. Реформатский былай айтады: терминнің бірмағыналылығы тек қана бір терминология шегінде болу керек.
Терминологтардың сөзінше, термин констекстке байланысты емес. А. А. Реформатскийдың сөзінше термин контекстті қажет етпейді, өйткені ол контекстті алмастыратын терминологиялық саламен байланысты. Мұндай көзқарас сәйкес талаптарға сай термин үшін қолайлы.
Терминнің лингвистикалық табиғаты қандай? Біріншіден, термин - Әдеби тіл лексикалық жүйесінің ажырамас органикалық бөлігі. Екіншіден, терминдер басқа сөз дәрежелерінен өзінің ақпараттық қанықтылығымен ерекшеленеді. Ғылыми және техникалық терминдерде ғылыми немесе техникалық түсініктердің дәл, жинақталған және шағын анықтамасы берілген.
Терминге қойылатын ең басты талап - оның бірмағыналылығы. Жалпы терминологиялық жоспарда бұл талап 2 жолмен орындалады. Өйткені терминнің 2 категориясы бар: 1) жалпығылыми және жалпытехникалық; 2) арнайы терминдер. Жалпығылыми және жалпытехникалық терминдер ғылым мен техниканың жалпы түсінігін білдіреді. Терминдер жай ғана тілде емес, срнымен қатар белгілі бір терминология құрамында болады. Терминология ғылыми терминдер жүйесі ретінде тілдің жалпы лексикалық жүйесінің ішіндегі ішкі жүйесін білдіреді. Егер де тілде бір сөз көпмағыналы болса, белгілі бір терминологияға түскен кезде бірмағыналы сөзге айналады.
Терминнің лексикалық сөз дәрежесі ретіндегі ерекшелігі өндірістік және ғылыми қызмет үрдісінде жасалады, сондықтан сәйкес ғылыми және өндірістік қызмет саласындағы адамдар арасында тарайды. Сол себепті егер де қарапайым сөздердің бірмағыналылығы оқиғаға немесе лингвистикалық контекстке байланысты болса, терминнің бірмағыналылығы экстралингвистикалық немесе лингвисткалық макроконтекстке байланысты.
Тілдің лексикалық жүйесі шегінде терминдер басқа сөздер секілді қасиеттер танытады, яғни оларға антонимия да,идиоматика да тән. Мысалы, Valve термины машина жасау саласында клапан, радиотехникада электронды лампа, гидраликада затвор деген мағынаны білдіреді; Power термины физикада қуат, энергия, математикада дәреже, оптикада линзаның ұлғаю күші деген мағынаны білдіреді.
Бір термин тілдің әр түрлі терминологияларына жатуы мүмкін. Ал бұл өз кезегінде ғылымаралық терминологиялық омонимияны білдіреді, мысалы:
Reduction: 1) экономикада, 2) құқықтануда, 3) фонетикада;
Терминология мен терминдік жүйе туралы айтатын болсақ, ең алдымен терминология мен жалпыәдеби лексиканың байланысына тоқталу керек. Кейбір авторлардың пікірінше, терминологиялық бірліктердің айрықша ерекшеліктері (атап айтатын болсақ контекстке тәуелсіздігі, бірмағыналылығы және т.б.) терминологияны әдеби тілдің ерекше ішкі жүйесі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді және тілде термин - термин емес деген оппозияның барын растап отыр. Соған сәйкес терминология жалпыәдеби лексикаға қарама қайшылық туғызады, ал терминдер өз кезегінде ерекше бірлік ретінде ғылымның белгілі бір терминологияның алаңы жабық жүйесіне енеді.
Біртіндеп ғылыми білімнің мазмұны біз таңдаған тілге де еніп, оны қанықтырып, толықтырады. Тілде сөз, сөз тіркесі олардың мағынасынан ажырамайды, және бұл жерде ғылыми білімнің мазмұны ғылым тілінің элементіне айналады. Ғылыми білім бұл тілдің лексика-семантикалық жүйесінің құрамдас бөлігіне айналып, белгілі бір ғылым тілінің семантикалық жүйесі мен құрылымына кіру арқылы жаңа сапалы сатыға ауысады.
20 ғасырдағы ғылым мен техниканың қарқынды дамуы сәйкес терминологияның тез дамуына әкеп соқты. Терминдерді стандарттау, сондай ақ ғылым мен техниканың әр түрлі саласында терминологияны талдау, реттеу қажеттілігі туындады.
Терминологияның тарихы ғылым, техника, мәдениет және өнермен тығыз байланысты. Ғылым мен техниканың дамуы арнайы-кәсіби және ғылыми терминологияның аяққа тұрып, дамуына, термин табиғаты мен тіл жүйесіндегі терминологияның орнына деген көзқарастың пайда болуына әкеп соқты.
Алдыңғы қатарлы тіл маманы ғалымдары өз мойындарына екі рөлді жүктеді: термин-жасаушы (ғылымның дамуы терминологияның жасалуын талап етті) және терминтанушы (дамып келе жатқан ғылым тілдің жан жақты талдау жасалуын қажет етті). Әлеуметтік-кәсіби қызметті сипаттайтын жаңа сөздердің пайда болуы грамматист ғалымдармен қатар арнайы мамандарды арнайы лексикон жасап шығару туралы ойлануға мәжбүр етті.
XIX ғасырдың соңында терминологияның дамуы ғылым, техника, өнеркәсіп ауылшаруашылығы, мәдениет пен өнер салаларының дамуымен айқындалды. XX ғасырда әлеуметтік қажеттіліктер көптеген терминологиялық сөздіктердің ( энциклопедиялық, түсіндерме және аударма сөздіктер) пайда болуына әкелді.
XX ғасырдың соңы XIX ғасырдың басы Қазақстан мен өзге де елдердің экономикалық және әлеуметтік мәдени өмірлерінің түбегейлі өзгерісіне алып келген экономикалық және мәдениаралық кеңістіктің жаһандануымен есте қалды. Термин және терминология санының күрт өсуі, сонымен қатар терминдердің жалпыхалықтық тілдерге кеңінен енуі байқалды.
Бүкіл әлемде 5000нан астам тіл бар, алайда дамыған ғылыми терминология тек 60 тілде ғана және 300дей кәсіби саланы қамтиды. Әрбір тілде терминологиялық сала ондай көп емес екенін айтып өту керек. Әр саланың терминологиялық белсенділігі бірқатар факторларға байланысты: саланың өнімділігі, объектінің зерттелгендігі, ғылыми базаның даму деңгейі, сондай ақ осы саладағы халықаралық серіктестіктің сәттілігі. Қаржылық экономикалық сала қазіргі уақытта қарқынды даму үстіндегі салалардың бірі болып табылады. Сәйкесінше қаржылық-экономикалық терминологияның дамуы үдей түседі.
Осылайша, термин мен терминологияның мәнін түсіну үшін керек:
1. Терминнің семантикалық табиғатын талдап, термин мен жалпы қолданылатын сөздерді салыстыру.
2. Терминологияның нақты белгілерін айқындап, терминология мен терминологиялық жүйенің мазмұнын анықтау.
Терминологиялық дамыған тілдерде белгілі бір саладағы атаулар жүйесін құру маңызды. Егер де ұлттық тілде өзінің ғылыми терминологиясы болмаса немесе даму үрдісі баяу болса, онда ғалымдар басқа тілдің терминологиясын пайдалануға мәжбүр болады.
Терминологияның басты бірлігі ол сөз. Сондықтан да термин-сөз концепциясы терминтануда маңызды орын алады. Жалпы тіл дамуында маңызды арнайы лексика саласындағы ережерлерді зерттей келе терминологиялық проблемалар тілге едәуір ықпалын тигізеді. Лингвистикада әзірге термин сөзінің нақты анықтамасы жоқ. Кейбір терминдер көп мөлшерде зат бағытында, ал енді біреулері ұғым бағытында болады. Терминдер ақпараттық-танымдық қызмет атқарады, олар адамзаттың ғасырлар бойы жинақтаған білімін сақтайды.
Терминология мен терминдік жүйе туралы айтатын болсақ, ең алдымен терминология мен жалпыәдеби лексиканың байланысына тоқталу керек. Кейбір авторлардың пікірінше, терминологиялық бірліктердің айрықша ерекшеліктері (атап айтатын болсақ контекстке тәуелсіздігі, бірмағыналылығы және т.б.) терминологияны әдеби тілдің ерекше ішкі жүйесі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді және тілде термин - термин емес деген оппозияның барын растап отыр. Соған сәйкес терминология жалпыәдеби лексикаға қарама қайшылық туғызады, ал терминдер өз кезегінде ерекше бірлік ретінде ғылымның белгілі бір терминологияның алаңы жабық жүйесіне енеді.
Тіл білімінде сөздің бірнеше анықтамасы бар, атап айтатын болсақ, фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік, семантикалық анықтама. Сөйлеу тілінде термин-сөздер және термин емес сөздер немесе жалпылама, күнделікті сөздер кездеседі. Сөздің материалдық, физикалық жағы (естілуі немесе әріп бейнесі) біздің миымызға басқа физикалық сигнал-тітіркендіргіштер (тарсыл, оятқыштың дыбысы) сияқты әсер етеді. Мида сөздің дыбыстық, физикалық бейнесі қалыптасады.
Терминнің көптеген заманауи анықтамаларында терминологиялық бірліктердің аталымдылығы (номинативтілігі) байқалады:
1. "Терминді біз анықтаманы қажет ететін, арнай пайдаланатын саласы бар ғылыми немесе өндірістік-технологиялық ұғым деп түсінеміз"
2. "ғылыми-техникалық термин" ұғымын белгілі бір ғылыми-техникалық ұғыммен байланысты аталымды топ ретінде анықтауға болады.
Термин табиғатына деген екі көзқарас бар: субстанциялы және функционалды.
Субстанциялық көзқарас бойынша термин математикалық символдар типтес ерекше таңба болып табылады. Ал функционалды көзқарасқа арнайы кәсіби ұғымды білдіретін қызметін терминнің басты дифференциалды таңбасі ретінде тану тән.
Терминге деген функционалды амал термин мен жалпылама сөздерді бір бірінен ажырататын негізгі белгі ретінде ұғым ұғымын айқындауды қажет етеді.
Терминдер - ерекше сөздер. Иә, олар да қарапайым сөздер секілді әріптерден, дыбыстардан құралған, яғни терминдер бұл сөздер. Бірақ терминнің ішкі бөлігі, мазмұны қарапайым сөздерден ерекшеленеді. Лексикалық семантика терминологиясын пайдалану арқылы термин мазмұнын сөздің арнайы стилистикалық шектелген лексикалық мағынасы ретінде елестетуге болады. Алайда термин және "арнайы лексикалық мағына" термин семантикасының терең мағынасын аша алмайды. Термин сөздің семантикалық ерекшелігін терминнің таңбалық табиғаты арқылы бақылауға болады.
Термин семантикасының логикалық мәнін қарастыра отырып, басқа да лингвистикалық ерекшеліктерге назар аудару керек: уәжділік (мотивированность), бірмағыналылық, жүйелілік. Әрқайсысына жеке қысқаша тоқталып өтсек.
Уәжділік. Термин басқа сөздерге қарағанда бір ғана тәсілмен пайда болады - ол жасалады, арнайы ұғымды атау үшін ойлап табылады. Алдымен арнайы ұғым пайда болады, содан кейін оның атауы үшін таңба. Осы мағынада термин қайталанба (вторичен), демек әрдайым уәжді. Келесі мәселе - уәжділік дәрежесі, оның формасының "анықтылығы" дәрежесі. Біз "логия" түбірі бар ғылым атауын бірден түсінеміз: морфология, терминология, психология және бұл терминдерді анық уәжді деп қабылдаймыз. Жалпы уәжділіктің екі деңгейі бар: тілдік және сөйлеу. Тілдік мыналардан тұрады:
1) Таңбалық (семотикалық);
2) Формальды (сөзжасамдық);
3) Мазмұнды (интенсионал).
Терминдерге сөйлеу және референтті уәжділік тән екенін айта кеткен жөн болар. Әсіресе бұл жалпы қолданылатын лексика сөздерінің терминологизациясы жолымен жасалған терминдер үшін тән. Мысалы, көлеңкелі жақ (үйдің) - экономиканың көлеңкелі жағы, айналым (дөңгелектің) - қаржы айналымы.
Бірмағыналылық. Термин әрдайым нақты арнайы ұғымды білдіреді және осы тұрғыда термин бірмағыналы. Бір уақытта сөздіктен бір терминнің бірнеше анықтамасын табуға болады. Бірнеше анықтаманың болуы бұл терминді әр түрлі ұғымдық жүйеде қолданудың нәтижесі. Терминнің бірмағыналылығы біркелкі, ол терминологиялық өріс шегімен шектеледі. Терминнің бірмағыналылығы уақытпен де шектелген, өйткені адам бір орында үнемі даму үстінде болады, жаңа мағыналары ескінің орын басады. Бұл процессіз объективті шынайылық болмайды. Мұндай ұғым динамикасы тез дамитын ғылым саласына тән, мысалы экономикаға. Қаржылық-экономикалық саладағы бірмағыналылықтың ерекшелігі - екі тілдегі атауында - ағылшынша (немесе басқа тілде) және оның ана тілдегі эквиваленті (орыс немесе казақ тілінде): дебитор-қарызгер, карго-корабельді жүк.
Жүйелілік. Терминнің жүйелілігі оның анықтамасындағы басқа да арнайы ұғымдар арқылы бақыланады. Кез келген анықтама тектік (родовой) ұғымынан басталады, өйткені кез келген ұғымды анықтау - оны кеңінен зерделеу деген сөз. Мысалы, "debt" және "profit" терминдері "money" ұғымы арқылы анықталады, ал бұл өз кезегінде оларды "money" ұғым жүйесіне жатқызуға мүмкіндік береді, бірақ олар бұл жүйеде әр түрлі орын алады, өйткені олардың өзге де белгілері әр түрлі: "debt - money owed", ал "profit - the money gained in a business deal". Жүйелілік көпмағыналылықты сейілтуге көмектеседі. Терминді тектік (родовой) терминдермен байланыстыра отырып, әр түрлі жүйедегі мағынасын ажырата аламыз. "Settlement" мағынасы:
1) "payment in accounting"
2) "payment in stock exchange"
3) "an agreement in industrial relation"
4) "the terms in law" болуы мүмкін.
Термин семантикасының қарастырылған барлық логикалық-лингвистикалық ерекшеліктері мінсіз сипаттама болып табылады. Термин, кез келген сөз секілді жалпы тілдік заң бойынша дамып жатыр. Практикада біз уәжсіз көпмағыналы терминдерді жиі кездестіріп жатамыз. Алайда термин табиғатынан жүйелі және бірмағыналылыққа бейім. Жүйеліліктің, уәжділіктің, бірмағыналылықтың белгілері терминологияның реттілігіне байланысты.
1.2. Термин аударма объектісі ретінде.
Экономика саласындағы халықаралық серіктестік орыс және қазақ тілдеріндегі терминдік жүйенің толықтырылуына жол ашады. Алайда өзге тілден енген терминдердің тым көп болуы кері әсерін тигізуі мүмкін. Бұл жағдайда белгілі бір терминнің ана тілде атауы болса да, ол шет тілінде жазылатын болады. Аудармашылар көп жағдайда арнайы мәтіндерді аударған кезде терминнің ана тілдегі эквивалентін іздемей жай ғана оны транслитерация жасап, тілдегі шетел лексикасының санын көбейте береді.
Терминді аударма объектісі ретінде ала отырып, аударма теориясы және практикасы, ақпарат теориясы, мәтіннің лингвистикасы, екі тілді лексикография және т.б. ғылым саласын сөз етеміз. Терминдер ғылым мен техниканың белгілі бір саласындағы арнайы мағынаны білдіретін сөз немесе сөз тіркестері. Олар қандай да бір өндіріс саласына қатысты ұғымдарды, процесстерді және заттар атауларын айқын сипаттайды.
Термин білдіретін ұғымды дұрыс анықтау үшін берілген терминология ғылым мен техниканың қай саласына жататынын біліп алу қажет. Кез келген терминді оны қоршаған сөздер мен контексттермен еш байланысы жоқ мағыналы бірлік ретінде емес, белгілі бір техникалық мағынаны білдіретін, бірақ пайдаланылатын саласына байланысты мағынасын өзгертіп отыратын сөз ретінде қарастыру қажет.
Терминге нақты анықталған ұғыммен байланыс және бірмағыналылыққа бейімділік тән. Осының арқасында бірқатар терминдер контекстке тәуелді болмай, лексикалық эквивалент арқылы аударылады.
Алайда,бұл термин контекстке мүлде тәуелді емес дегенді білдірмейді. Бұл сөздің терминологиялық мағынасы әдетте өзгермейді, бірақ контекстте білінетінін білдіреді.
Сондай-ақ, терминді дұрыс түсіну және дұрыс аудару үшін терминнің морфологиялық құрылымын, жалпы пайдаланылатын сөздерден ажырататын семантикалық ерекшеліктерін, терминнің негізгі типтері - сөз тіркестерін, олардың құрылымдық ерекшеліктері және пайдалану ерекшеліктерін білу қажет. Бұл терминнің білдіретін ұғымының мазмұнын түсінуге мүмкіндік береді және тиісті терминологиялық сөздіктермен жұмысты жеңілдетеді.
Термин мүмкіндігінше қысқа әрі нақты, яғни дұрыс бағдар беру қажет. Басқаша айтқанда, оның компоненттерінің дәлме дәл мағынасы мағыналы мұзмұнына сәйкес келу қажет.
Терминдер лексиканың ең жылжымалы қабаты болып табылады. Терминдер жасалады, өзгертіледі, нақтыланады, пайдаланудан шығады. Олар ғылым мен техника саласына түрлі заттар мен ұғымдардың атауы ретінде ене отырып, көпмағыналы болуы мүмкін. Арнайы аударманың бір ғана деңгейін қарастыра отырып, терминнің аударма объектісі болатын кезде терминнің логикалық-лигвистикалық тізбегінің талдауын бақылауға тырысамыз.
Бір тілден екінші тілге аудару процесі үш кезеңнен тұрады:
Бастапқы мәтінді зерттеп зерделеу;
Аудармалық шешімдерді іздеу және қабылдау;
Мәтінді аударма тіліне жүзеге асыру (аудару).
Аудармашының қаржы-экономикалық салададығы жұмысының табысты болуы оның білімі мен терминологияны қолдана білуіне және әрине, кәсіби біліктілігіне байланысты. Білім саласына қарамастан, терминологияға толы мәтіндерді аудару арнайы аударма теориясының жинағы проблемаларымен байланысты. Осылайша, аудармашының бастапқы тілден аударма тіліне аудару жұмысы дайын формулалар мен белгіленген аудармалық практика заңдылығымен қатар шығармашылық бағыттағы мәселелерді шеше алуымен сипатталады. Қаржы экономикалық салада жұмыс істеу үшін аудармашыға сол саладағы арнайы білім мен біліктілік керек. Арнайы білім бастапқы мәтіндерді түсіну үшін ғана емес, терминдерді дұрыс пайдалану үшін де керек.
Терминнің мазмұны оның ұғымның қажетті және жеткілікті анықтамасымен ашылады. Терминдер қарапайым сөздер сияқты контекстке қарамай түрлі ұғымды белгілеп көпмағыналы бола алады. Экономикалық мәтіндерді аудару кезінде ағылшын және қазақ тілдерінің лексикалық бірліктерін дұрыс салыстыру үшін контекст мазмұнын түсіну қажет. Мысалы, ағылшын тіліндегі мына сөйлем "We view the company's commitment to development of cellular and other value-added business as another long-term added value" қазақ тіліне былай аударылады "Біз компанияның мобильді байланыс пен басқа да қызметтерді жоғары қосымша құнмен дамыту ұмтылысын тағы да бір ұзақ мерзімді артықшылық деп қарастырамыз". Бірінші жағдайда "value added" "қосыша құн" деп аударылады, ал екіншісі контекст мағынасы сай. Арнайы сипаттағы мәтіндерді аударған кезде аудармашылар көбіне аударма тіліндегі дайын терминдерді қолданады. Бірақ кейде контекст шарттары сай эквиваленттен бас тартуға мәжбүр етеді. Сол кезде аудармашының міндеті сәйкес нұсқаларды қарастыру және егер сәйкес нұсқалар контекст шарттары бойынша қолданылмайтын болса, контекстуалды алмастыру жасау.
Егер аудармашы қаржы-экономикалық мәтіндерді аударушының бұл саладан хабары жоқ болса, ал кездескен терминдер жаңа, аударма тіліндегі эквиваленті жоқ, ещқандай сөздікте жоқ болса, онда тек филологиялық білім және контексттегі терминнің түп тамырын білу қажет болады. Және әрине, аудармашыға көмекке арнайы әдебиеттер, анықтамалар, энциклопедиялар және түсіндірме сөздіктер келеді.
Сондай-ақ, терминдердің бірмағыналық принципі салыстырмалы. Терминдік жүйеде бірмағыналылық принципі ешқашан шектелмейді. Мысалы, егер "supply" сөзін алатын болсақ, demand-supply тіркесінде "supply" сөзі бұл жағдайда саналмайды, ал мағынасы "сөйлем". Бірақ жалпы "supply" сөзі көпмағыналы. Жекеше түрде бұл сөз қамту, жеткізу, қабылдау деген мағынаны білдіреді. Ал көпше түрде "supplies" - қор (запасы). Қазіргі уақытта айтып өткендей жаңа сөздер, бұрыннан бар сөздердің жаңа мағынасы пайда бола бастады. Мысалы, "jawbone" сөзі ешқандай сөздікте тіркелмеген. He jawboned enough thousand of dollars to set up an office and hire his personnel. Бұл жағдайда "jawbone" "несие алу" деген мағынаны білдіреді. Ол кеңсе ашып, адамдарды жалдауға жеткілікті 1000 доллар көлемінде несие алды.
Осылайша, бүгінде арнайы мақсаттағы лексиканы аударуға үлкен мән беріліп отыр, өйткені бұл сала лингвисттердің алдағы зерттеу жұмыстары үшін үлкен өріс болып отыр. Бұл арнайы аударма теориясының жаңа сапалы жоғарғы деңгейге көшетінін білдіреді.
Аударма кезінде маңызды және міндетті аспект бұл аударма бірлігінің бөліп көрсетілуі. Аударма бірлігінің статусын және параметрлерін орната отырып, біз мәтінді бірнеше бөлікке бөлеміз, бөлек сөзден бүтін абзацқа дейін, кейде мәтінмен бірдей сегментке дейін.
Терминдер әдетте экспресивтілігінен айырылған бірмағыналы сөздер ретінде анықталады. Дегенмен, мұндай анықтамалар жиі сынға ұшырайды. Бұл анықтаманың осалдығы терминдерді сөзге теңеу. Терминдерді сөз ретінде емес, сөздің ерекше қасиеті ретінде қарастырған дұрыс. Терминдер әрдайым адамның белгілі бір қызмет саласымен байланысты және кәсіби терминологиялық номенклатураны құрайды. Сөз ғылым мен техниканың басқа да салаларымен байланысты заттар, құбылыстар, белгілер туралы ғылыми ұғымды белгілеген кезде терминге айналады. Терминге айналғаннан кейін сөз денотатпен тығыз байланыс орнатып бірмағыналылыққа ие болады. Бұл бір сөз термин ретінде бірмағыналы, ал қарапайым сөз ретінде көпмағыналы болатынын білдіреді.
Термин адамға ойын жеткізе алмауы, бір нәрсені меңзеу, шындық құбылысын дұрыс түсінбеу секілді әдеттерден арылуға көмектеседі. Кәсіби қарым-қатынас анық, нақты және қысқа да нұсқа болу керек. Дәл осыдан пайдалануда нақтылықты қажет ететін бірмағыналылық номинацияны табуға тырысу шығады.
Терминнің мағынасын анықтау үшін біз оның дефинициясына жиі жүгініп жатамыз. Дефиниция термин мағынасының ашылуына қызмет етеді.
Дефиниция бір бірінен бөлек ұғымдарды шектеуге, түсінуге, қабылдауға қажетті аздаған мәліметтерді береді. Бірақ дефиниция ұғымды шектемейді.
Жалпы алғанда дефиниция бұл сипатталатын заттың, құбылыстың белгілерін тізіп шығу. Термин дефинициясы сондай ақ:
1) Пайдалану кезінде туындайтын екімағыналылықты жояды;
2) Анықталатын, сипатталатын зат туралы жалпылама көрініс береді.
Термин аударманың бірлігі ретінде аударма кезінде бөлек шешімді талап етеді, өйткені ол басқа бірліктерден спецификалық семасиологикалық байланыспен ерекшеленеді. Терминді аударған кезде екі тілде де эквиваленттерді білу және айналадағы ақпараттан денотатты белгілеу маңызды.
1.3. Терминологияның жіктелуі және терминнің негізгі типтері.
Терминологияның жіктелуі туралы сөз бастамас бұрын ең алдымен аудармадағы терминология мәселесіне де тоқталып өткенді жөн көрдік.
Аударматанудағы күні бүгінге дейін толығымен шешіле алмай келе жатқан мәселелердің бірі - термин сөздер. Терминдер - өзіндік құрылымдық, семантикалық, деривациялық, функционалдық ерекшеліктері бар тілдің ерекше категориясы. Аталған ерекшеліктерді ескерусіз термин жасау, басқа тілден терминдер алу, калькалау, терминдерді ұтымды қолдану мүмкін емес. Терминдер адам қызметінің ерекше түрін атап көрсететін болса, ең алдымен, ғылыми, кәсіби деңгейлерін айқындайды. Сондықтан терминдер ғылым мен техниканың, кәсіби және өндірістік салалардың, ғылыми таным мен әлем көрінісінің дамуын бейнелейді. Терминдер мен терминологиялық жүйелер қоғамның әлеуметтік құрылымының біртекті еместігін, әр түрлі топтарға, бірлестіктерге бөлініп, әрқайсысының өз тілі, өзіне ғана тән әрі түсінікті терминологиясы барлығын айқындайды. Термин тілдің ерекше негізін құрайды, себебі терминсіз, терминологиялық жүйесіз бірде-бір ғылымның, техникалық, кәсіби, өндірістік саланың дамуы мүмкін емес. Яғни, терминдерде әлем түсінігі жайлы арнайы білім, ұғымдар қамтылған, сонымен қатар, терминдер адамның ойлау қабілетінің, танымының, ақиқат шындықтың бейнеленуі мен көрінісінің ерекше бір түрдегі негізін сипаттайды.
Термин ежелден-ақ пайда болған ұғым екендігін Рим империясында шекараларды бөліп, қорғап тұратын қорғаушы ұғымында қолданылғандығын зерттеулерден аңғаруға болады. Терминдік сөздерді зерттеушілердің берліктей көбі төмендегідей ортақ пікірлерді алға қояды:
термин - (ғылыми, техникалық, әскери, медициналық, географиялық, т.б) мамандық саласына қатысты туындаған сөздер мен сөз тіркестері.
термин - ғылым, техника, өнер, қоғамдық өмір саласындағы белгілі түсінікті дәл белгілейтін сөздер мен сөз тіркесі.
термин - ешқандай түсіндіруге келмейтін қалыпты, мағыналық қолданысы шектеулі сөздер. термин - аударма мәтінінде термин әрқашан аудармада жеке шешімді талап етеді әрі аударма бірлігі болып табылады.
Терминология - өндіріс қызмет саласындағы терминдер туралы білім жиынтығы [1, 308 б.].
Ресей ғалымы С.И. Ожеговтың терминге арнайы саладағы (ғылыми, техникалық, өнер және т.б) белгілі түсініктерге атау болатын сөздер мен сөз тіркестері, - деп анықтама берсе, Г.Винокур: терминдер белгілі бір ғылым, техника не өнер саласында ғана емес, сонымен қатар күнделікті тұрмыс тіршілікте де құралсайман, түрлі бұйымдардың атауы бола алады. Кейбір терминдер жиі қолданылса, кейбіреулері сирек қолданылады, - дейді [2, 265 б.].
Қазіргі таңда ғылыми, техникалық, өндірістік т.б. салалар түрлерінде қолданылатын терминдерді аудару ең маңызды әрі күрделі мәселе болып табылады. Сондықтан термин сөздерге балама табу үлкен біліктілікті талап етеді. Себебі заттарды белгілеуге және ұғымдарды дәл жеткізуге қолданылатын немесе басқа тілден енген сөздер негізінен ақпаратты барынша дәл және нақты жеткізудегі тілдегі ізденіс нәтижесі болатындығына еш күмән тудырмайды.
Аудармашы шетел терминологиясын жақсы білумен қатар, тілде орынды, дұрыс пайдаланатын баламалы ұлттық термин табуы тиіс. Ұлттық тілдің бай сөздік қорын жете меңгеру терминнің сапалы аударылуына септігін тигізеді. Термин ережесі бойынша, басқа тілде де соған сәйкес терминмен аударылады. Сондықтан да ұқсас мағынадағы балама табу, синонимдік ауыстыру қолданылады. Сипаттамалы аударма тілде сәйкес терминдер жоқ жағдайда жасалады. Дәл және анық семантикалық сипаттағы бір мағыналы терминдермен бірге көп мағыналы терминдер де болады. Бір сыңарлы терминдердің көпмағыналылығы оларды түсіну және аудару қиындығын тудырады, ал оған балама табу толығымен алғанда мәнмәтін жағдайына байланысты. Терминді аудару, яғни түпнұсқа тіліндегі сөзден оны аударма тілін ауыстыру оңай емес. Сонымен қатар тіларалық балама бола алмайтын терминдер де көп [3, 180 б.].
Отандық ғалым Ә.Тарақовтың пікірінше, терминдерді аударуда аудармашылар кейде шетел терминдеріне орыс материалдарынан әріптік сәйкестік тәсілін іздеулері мүлдем дұрыс емес. Себебі егер аударма барысында осындай тәселдерге жол берілсе, біріншіден, шетелдік болмыс реалиінің қызметі жойылып кетеді, екіншіден, бұл терминдер тек қана шетелдік болмысты сипаттайтын ұғымды беруі мүмкін, - деп тілге тиек етеді.
Аудару тәсілдеріне тілдің ішкі және сыртқы факторлары әсер ететін болғандықтан аудармашы терминдерді аударудан бұрын төмендегі аудару тәсілдердерінің бірін таңдап алған жөн:
1. Стилистикалық фактор. Аударма терминінің түрлі нұсқаларын қарастыру, соның ішінде аударылатын мәтіннің стилі мен жанрынан айқындалады. Ғылыми мақалалардың не монографияның жүйелі терминін аударма тілінде сондай терминмен аудару керек.
2. Дербес лингвистикалық фактор. Аударма тілінің құрылымына қатыссыз, онда қабылданған дәстүрге қарамай-ақ, аударманың сол не басқа тәсіліне артықшылық беріледі. Мысалы неміс тілінде, бұл тілдің элементтерінен оның ережелеріне сай (семантикалық калька жасау) терминдерді құрастыру тәсілі басым. Қазіргі орыс тілінде балама іздестіру шет тілден кіріктіру мен синтаксистік түрде құрылымдық калька жасау тәсілімен жүргізіледі. Француз тілінде ұзақ уақыт бойы терминдерді кіріктіру басым болды. Терминнің өзіндік құрылымынан аудару тәсілі айқындалады. Терминді дұрыс аудару үшін түпнұсқа терминіне құрылымдық мағыналық талдау қажет.
3. Логикалық-лингвистикалық фактор. Бұл аударма тіліндегі күрделеніп қалған термин жүйесіне қатысты. Мұндай жағдайда да түпнұсқа тіліндегі терминдердің аударма тіліндегі баламаларын табуда аудармашы қарамағында кәдімгі сөздіктер, анықтамальқтар, энциклопедиялар болады.
4. Логикалық фактор. Ол ғылым мен техниканың белгілі бір саласындағы ұғымдар жүйесінің күрделену мөлшеріне қатысты. Мұнда түпнүсқа тілі мен аударма тілі терминдерінің баламалылығын табудың үлкен мәні бар. Бұл көбінесе электротехника биология, химия жэне де басқа да ғылым саласына қатысты. Аудармашыға да, редакторға да топтастырушы сызбалар мен соған сай келетін құжаттар мен материалдар көмектесе алады.
5. Ұйымдастырушылық фактор. Терминдерді қолдануда міндеттелінген әрі ұсынылған құжаттар қатысуы мүмкін. Олар - терминологиялық стандарттар, ұсынылған терминдердің жинағы, оқулықтар мен оқу құралдары, ғылыми-технологиялық сөздіктер. Мұндай қүжаттармен түпнүсқа мен аударма тілі терминдерінің баламаларын табуға болады. Олар терминологиялык шығармалар деп те аталады. Ғылыми жэне техникалық шығармаларды, монография, мақалалар, оқу материалдары, іскерлік, жобалық, конструкторлық құжаттар және басқаларды аударуда, балама іздестіруде мағыналық және құрылымдық калька жасау кеңінен қолданылады. Ғылыми-көпшілік шығармаларда, жарнама материалдарында, өндірістік-бұдаралық мәтіндерді калькалауда сипаттамалы құрылым қолданылады [1, 310 б.].
Ғылыми-техникалық, ғылыми-көпшілік аудармаларда бағдарлы білім қажет. Аударманы қабылдаушыларға дәл, сәйкес, түсінікті жеткізуде бағдарлы білім түрлі мәдени және тілдік дәстүрлерге, сондай-ақ, лингвистикалық себептерге сүйеніп, қосымша түсіндіруді және алуан трансформациялық тәсілдерді қолдануды талап етеді. Ғылыми-техникалық терминдер аудармасының түрлі тәсілдерінде олардың қолдану салалары мен жіктелуінің өзіндік мәні бар. Ең тиімді тәсілі - аударма тілінде түпнұсқа тілінің баламалы терминін анықтау. Мұндай тілді қолдану аударма тілі мен негізгі тіл өзара қарым-қатынастағы елдер қоғамдық дамудың бірдей деңгейіне жеткенде немесе өз тарихының қандай бір кезеңінде мұндай деңгейді өткергенде ғана мүмкін. Тағы бірі - аудармаға сәйкеспейтін тәсіл таңдаудан, жоғарыда аталған топтардың біріне терминді қате күйінде енгізу. Аудармашының тағы бір қатесі - сөзбе-сөздік, яғни шет елдік термин немесе оның орыс терминіне ұқсас сыңарлары басқа мағынаны білдірген жағдайда сөзбе-сөз аударма жасау [4, 250 б.].
Ғылыми аудармалардың ішінде терминдер көп кездесетіні философиялық мәтіндер. Шет елдік терминдерге толы философиялық мәтіндерді аудару асқан біліктілікті талап ететін дүние. Әдетте, философиялық мәтіндерді жазбаша аудармадағы ең күрделісіне жатқызады.
Философиялық мәтіндерді анализдеу барысында ғылыми мәтінге тән сипаттар табылды, ал екінші жағынан кейбір өзіндік ерекшеліктер де анықталды. Бұл оның мазмұны әлем құрылымының жалпылай сипатын беретін өзіндік авторлық нұсқаулармен қамтылуына байланысты екені айқын, алайда, бұл нұсқау объективті түрде тіркеуге берілген. Осылайша, мәтіннің коммуникативті қызметі авторлық суретті оқырманға ғылыми сипаттық тәсілдермен, логикалық түрде объективтіліне көз жеткіздіру.
Мәтіннің когнитивті ядросын жалпылай қабылданған философиялық терминдер құрайды. Олар жалпығылыми сипаттың лексика түрінде беріледі. Әрбір философиялық мәтіннің авторлық терминологиялық жүйесі болады. Кез келген философиялық мәтінде тек сол автордың өзі ғана қолданған терминдерді бөліп қарауға болады. Ал аудармашыға сол терминді мәтіннің мәнмәтініне сәйкес мағынасын ашып, нақты балама беру жүктеледі. Мұндағы ерекше қиындық автордың өзі ойлап тапқан терминдер неологизмдерде ғана емес, сонымен қатар, берілген философиялық құрылымның мәнмәтініне жаңа мағына беретін жалпы философиялық терминдердің кіруі [5, 238 б.].
Философиялық мәтіндегі терминологиялық жүйесінің айрықша сипатын оның төмендегі үш қабаттылығынан көруге болады:
- жалпы қабылданған философиялық терминдер бір мағыналы эквиваленттермен беріледі;
- жалпы ғылыми сипат терминдері теңқұқылы нұсқаулықтармен бірге нұсқаулы сәйкестіктермен беріледі;
- авторлық терминдер жүйесін құрайтын терминдер неологизмдер, нұсқаулы сәйкестіктер немесе жалпы мәліметтерді қарастыра келе, зерттемеге қажетті авторлық терминология жүйесінің мазмұнын меңгеруді ескере отырып, лексикалық ауыстырмамен беріледі [6, 200 б.]
Термин арнайы бір салаға пайдалану таңбасы ретінде мағына мен мазмұн жоспарынан тұрады. Соңғы кездері тілі біліміндегі терминдер ғылыми ойдың дамуына байланысты одан әрі дамып, толыға түсуде. Алайда бұл салада атқарылатын істер аз емес. Ғылыми ұғымдардың қазақ тілінде мағынасын терең ашып жеткізетін және өзі жатық, құлаққа жағымды, көпшілік жақсы қабылдайтын терминдерді әлі де көптеп қалыптастыру қажеттігі бүгін өмір талабынан туып отыр.
Терминді аударудың ең қолайлы нұсқасын таңдау үшін аудармашы белгілі бір жіктемеге сүйенуі тиіс. Терминдердің әртүрлі белгілеріне негізделген бірқатар жіктелімдер бар. Мысалы, В. М. Лейчик пен С. Д. Шелов терминологияны тілдік формасы, мазмұны, функциялары бойынша, тілдік және тілдік емес белгілері бойынша жіктеді.[15, 22] Алайда, жіктеменің мәнін талдамас бұрын, осы ұғымға анықтама беру қажет.
К. Я. Авербухтың айтуынша, жіктеу-бұл объектілерді Басқа санаттарға жататын объектілерден ерекшелейтін елеулі белгілер негізінде логикалық байланысқан кластарға бөлу [20, 156].
А. В. Суперанская ғылыми жіктеме ұғымын "қауымдастық пен диссоциацияның реттелген тәсілі, сондай-ақ адамның миына түсінік түрінде ұсынылған идеяларды ақыл-ой ұйымдастыру" деп дефинациялады [18, 136].
Жіктеудің мақсаты кейбір белгілердің негізінде класс жүйелерін реттеу болып табылады деген қорытынды жасауға болады. Алайда, дұрыс жіктеу үшін терминдердің типологиясын құру жеткіліксіз. Жіктелудің мәні бір маңызды белгісі бойынша терминдерді мүшелеуден тұратын типологиядан айырмашылығы - оларды әртүрлі жеке белгілері бойынша топтастырады. Мысалы, жалпы түрде қазіргі заманғы ғылым қоғамдық, табиғи және техникалық терминдерге бөлінеді. Нысан бойынша терминдер ғылыми, техникалық және технологиялық, әлеуметтік, мәдени және т. б. болып бөлінеді.
Бізді терминологияның лингвистикалық жіктелуі қызықтырады, яғни терминдер белгілері бойынша сөздер немесе сөз тіркестері ретінде жіктелуі. Біріншіден, жіктеу семантикалық құрылым бойынша белгіленеді.
Мысалы, терминдерді бір мағыналы және көп мағыналы етіп топтастыруға болады: бір ұғым техникалық ағылшын мәтіндерінде кездесуі мүмкін, бірақ техникалық білімнің қай саласында пайдаланылатынына байланысты әр түрлі мағыналық мәндерде өз аудармасында қолданылады: авиация, машина жасау, электротехника және т.б., яғни нақты термин оның арнайы мақсатына байланысты әртүрлі мағыналық жүктемелерді көтереді (discharge термині есептеу техникасы саласында жүктемені түсіру ретінде, медицинада импульс ретінде, электрикада разряд ретінде аударылуы мүмкін).
Содан кейін терминдердің формальды құрылымы бойынша жіктелуі қарастырылады, бірақ бұл жіктелімнің көптеген бөлімшелері бар. В. М. Сергевнина терминдерге терминдер - сөздер мен термин - сөз тіркестері, бұл жерде терминологиялық сөз тіркестері -- , термин-сөзбен белгіленген тектік ұғымға қарағанда тарырақ бірыңғай бөлшектелген кәсіби ұғым болып саналады [13, 65]. Б. Н. Головин, терминдер - сөздерді туынды емес (мақсат), туынды (декодтау), күрделі (аэродинамика) және аббревиатуралар (ДВС) [14, 158] деп бөледі.
Басқа жіктемелердің қатарын тек қана тізіммен белгілеу орынды: пайдалану саласы бойынша жіктеу, тіл-көзі, сөйлеу бөліктері бойынша, функциялары, абстракция дәрежесі бойынша (мысалы, философияда) және т.б.
Түсіндірудің тікелей процесі туралы айтатын болсақ, аудармашыға сөздіктерде терминдерді оңай табу, қандай ғылыми салаға қандай термин жататынын түсіну, синонимдер мен баламаларды таңдау және т. б. үшін жіктеу негізін түсіну қажет.
Терминдердің нақты түрлері туралы айтатын болсақ, алдымен тарихи аспектіні атап өткен жөн, оның негізінде терминдер тарихи және басқа тілден алынған болып бөлінеді. С. В. Гринев-Гриневич сәйкес, тарихи терминдер-тілде бұрыннан бар ұғымдар. Ағылшын тілі үшін бұл үнді еуропалық, жалпы германдық және ағылшын тілдерінің сөздері. Орыс тілі үшін-үндіевропалық, шығыс славян, жалпы славян және орыс тілдері ұғымдары [2008 : 60]. Құрылымы бойынша және шығу тегі ескеріле отырып, тарихи терминдерді мынадай топтарға жіктеуге болады:
- туынды емес (басқа тілдерден енген сөздің нысаны өзгеріссіз болды);
- туындылар (терминнің құрылуы морфологиялық сөзжасам арқылы жүзеге асырылды).
Басқа тілден алынған терминдер-басқа тілдерден толық немесе ішінара алынған лексикалық бірліктер. Жаңа терминнің тілдегі бейімделуі калькалау арқылы, яғни сөзді сөзбе -- сөз аудару арқылы (water proof-су өткізбейтін) немесе түпнұсқа тілі терминінің семантикасының транзиттік көшуімен (мысалы, жад ретінде сөзбе-сөз аударылған memory термині) болуы мүмкін.
Хронологиялық аспектіні ескере отырып, архаизм, неологизм, тарихизм, сондай - ақ ескірген терминдер терминдерін бөліп көрсетуге болады. Сөз формасына сүйене отырып, терминология терминдерді терминдер-сөздер мен терминдер-сөз тіркестеріне топтастырды. Содан кейін олар атайтын ұғымдар типі бойынша терминдерді жіктеу кетеді, және бұл жіктеу, лингвистикалық ретінде, бізді көбірек қызықтырады. Мысалы, қарастырылатын лексикалық бірліктерді санаттың терминдеріне (яғни онтологиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыс көркем мәтінде қолданылатын ғылыми-техникалық терминологияны аудару кезінде туындайтын ерекшеліктерді зерттеуге арналған.
Бұл жұмыстың өзектілігі зерттелетін терминология түрі публицистикалық, көркем және сөйлесу стиліне қарағанда, тікелей техникалық және ғылыми - техникалық мәтіндерде жиі кездеседі. Біз қозғап отырған зерттеу саласы жеткіліксіз мөлшерде зерттелген , сонымен қатар практикалық зерттеулердің саны өте аз.
Зерттеу объектісі ретінде "Surely You' re Joking, Mr. Feynman!" кітабында қолданылатын ғылыми-техникалық лексиканың терминологиялық қабаты және AES компаниясының мәтіндерінің талдауы қарастырылған.
Зерттеу пәні көркем мәтіндегі ғылыми-техникалық және экономикалық терминологияны аудару ерекшеліктерін зерттеу болып табылады.
Өзектілігін негізге ала отырып, біз осы жұмыстың мақсатын анықтадық: "термин" ұғымын анықтау, ғылыми-техникалық терминологияның ерекшеліктерін зерттеу, осы лексикалық қабаттың аудармасының ерекшелігін зерттеу,сондай-ақ көркем мәтіндегі ғылыми-техникалық терминологияны аударудың салыстырмалы талдауын орындау.
Жұмыс мақсатына сәйкес келесі міндеттер тұжырымдалды, оларды шешу тақырыпты жан- жақты ашуға және қойылған мақсатқа жетуге бағытталған:
1. термин ұғымын ашу және түсіндіру;
2. көркем және экономикалық мәтіндердің стилистикалық, лексикалық және грамматикалық ерекшеліктерін талдау;
3. көркем стиль мәтіндеріндегі ғылыми-техникалық және экономикалық мәтіндерді аудару кезіндегі негізгі қиындықтарды анықтау;
4. көркем стильде қолданылатын ғылыми-техникалық терминдерді, сонымен қатар экономикалық мәтінді аударудың кең таралған тәсілдерін анықтау мақсатында ұсынылған терминдерді қарастыру және зерттеу.
Зерттеудің ғылыми-әдіснамалық негізі лингвистердің жұмыстары болды , олардың еңбектерінде ғылыми әдебиетте де, көркемде де ағылшын терминологиясын аудару мәселелері кеңінен көрініс тапқан . Терминдерді ғылыми әлемде аудару мәселелеріне қызығушылық белгілі бір орынға ие және үздіксіз өсуде. В.А. Виноградов, Б. Н. Головин, А.А. Реформатский, С.В. Велединская және т. б. сияқты ғалымдардың еңбектері осы саладағы әрі қарай зерттеулер үшін негізгі компонент болып табылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы бұған дейін ғалымдар ғылыми-техникалық терминологияны тікелей көркем мәтінде аударудың функционалдық тәсілдерін қарастырмаған. Бұл жұмыста біз мәтін стилі аудармашының таңдауына қалай әсер ететінін қарастырдық.
Зерттеуге арналған материал "Surely You' re Joking, Mr. Feynman!", AES компаниясының мәтіндері, сондай-ақ техникалық сөздіктер мен құралдар көздері.
Жұмыстың міндеттері мен мақсатына жету үшін мәтіндік материалды талдаудың келесі әдістері қолданылды:
1) теориялық материалды жинау және жіктеу үшін, сондай-ақ аналитикалық статистиканы шығару үшін қолданылған талдау және синтездеу әдісі.
2) Ағылшын-қазақ материалын практикалық өңдеу кезінде алынған нәтижелерді зерттеу жүргізілген салыстырмалы-салыстырмалы әдіс.
3) қолданылуы ағылшын-қазақ терминологиясын талдау нәтижелерін анықтау кезінде алынған статистикалық деректерді көрнекі ресімдеуге мүмкіндік беретін статистикалық әдіс.
Практикалық маңыздылық зерттеу барысында алынған мәліметтерді ғылыми-көпшілік және көркем мәтіндердің аудармашылары практикада қолдануы мүмкін және ғылыми - техникалық және публицистикалық мәтін шеңберінде мәдениетаралық коммуникацияға қажеттілігі бар және тарспециалды терминология саласымен байланысты тұлғалардың лингвомәдени дайындығын тиісті түрде кеңейтуге мүмкіндік береді.
Бірінші тарауда термин және терминология туралы жалпы түсінік берілген. Атап айтатын болсақ, терминологияның жалпы сипаттамасы, жіктелуі, мәселелері және т.б.
Жұмыстың екінші тарауы тікелей көркем мәтінді аударудың ерекшеліктерін анықтауға бағытталған. Біз дұрыс және эквивалентті аударма ұғымын қарастырамыз және ғылыми - техникалық терминологияны аудару кезінде жиі қолданылатын аударма трансформацияларын талдаймыз.
1 тарау. Термин және терминология туралы жалпы түсінік.
1.1. Терминнің жалпы сипаттамасы.
Термин бұл сөздік нысанда, я болмаса белгілі бір ресми түрде көрсетілуі мүмкін ғылым мен техниканың қазіргі даму деңгейіндегі негізгі, маңызды белгілерін дәл және толық бейнелейтін нақты табиғи немесе жасанды тіл бірлігі.Термин - мазмұн тұрғысынан сәйкес келетін логикалық-ұғымдық жүйенің белгілі бір бірлігіне міндетті түрде сәйкес келетін сөз.
Тіл білімі ғылымының профессоры А. А. Реформатский терминді экспрессивтілігінен айырылған бір мағыналы сөз ретінде анықтайды. Ал ғалым М. М. Глушконың сөзінше термин бұл қатаң және дәл дефиницияның арқасында нақты семантикалық шекараларға ие заттарды белгілеуге және түсініктерді білдіруге арналған сөз немесе сөз тіркесі.
Термин қызметіне байланысты 3 негізгі көзқарас бар: номинативті, дефинивті (яғни терминнің қатаң нақты дефинициясының болуы), номинативті және дефинитивті. В. В. Виноградов былай жазады: сөз номинативті немесе дефинивті қызмет атқарады, яғни я нақты белгілеу құралы болады, сонда ол жай белгі, я болмаса логикалық анықтаманың құралы болады, сонда ол ғылыми термин. Кейде термин атайды, білдіреді, сипаттайды тіпті ұғымды көрсетеді. Бұдан шығатын қорытынды: термин номинативті, сигнификативті, экспрессивті қызметке ие.
Нағыз ақылға қонымды, қисынды К. А. Левковскийдың көзқарасы секілді: Толыққанды сөздердің ішінде мағынасы мен қолданылуына байланысты ерекше сөздер бұл терминдер, өйткені олар тілдің басқа сөздерінің номинативтік (затты білдіру) қызметімен қатар дефинитивтік (сәйкес ұғымды анықтау) қызметімен де ерекшеленеді .
Термин сөздердің термин емес сөздерден маңызды ерекшелігіне тоқталып өтсек:
1) Бөлек затпен емес ұғыммен қатынасы; анықтауды қажет етуі;
2) Жеке дара ғылыми ұғымның пайда болуы;
3) Термин мағынасының бір терминологиялық жүйе шегіндегі басқа термин мағыналарымен қарым қатынасы;
4) Белгілі бір кәсіби қызметпен байланысы және т.б.
Әр түрлі авторлардың сөзіне сенетін болсақ, жақсы терминге келесі негізгі талаптар қойылады: бірмағыналылық, дәлдік, қысқалық, жүйелілік, контекстке байланысты болмауы, бір терминологиялық жүйе шегінде синоним және омонимдердің болмауы және т.б.
Терминнің көпмағыналылығына байланысты пікірлер әртүрлі. Біреулері тек бірмағыналы болу керек дейді, ал енді біреулер көпмағыналы бола алады дейді. Бұл туралы А. А. Реформатский былай айтады: терминнің бірмағыналылығы тек қана бір терминология шегінде болу керек.
Терминологтардың сөзінше, термин констекстке байланысты емес. А. А. Реформатскийдың сөзінше термин контекстті қажет етпейді, өйткені ол контекстті алмастыратын терминологиялық саламен байланысты. Мұндай көзқарас сәйкес талаптарға сай термин үшін қолайлы.
Терминнің лингвистикалық табиғаты қандай? Біріншіден, термин - Әдеби тіл лексикалық жүйесінің ажырамас органикалық бөлігі. Екіншіден, терминдер басқа сөз дәрежелерінен өзінің ақпараттық қанықтылығымен ерекшеленеді. Ғылыми және техникалық терминдерде ғылыми немесе техникалық түсініктердің дәл, жинақталған және шағын анықтамасы берілген.
Терминге қойылатын ең басты талап - оның бірмағыналылығы. Жалпы терминологиялық жоспарда бұл талап 2 жолмен орындалады. Өйткені терминнің 2 категориясы бар: 1) жалпығылыми және жалпытехникалық; 2) арнайы терминдер. Жалпығылыми және жалпытехникалық терминдер ғылым мен техниканың жалпы түсінігін білдіреді. Терминдер жай ғана тілде емес, срнымен қатар белгілі бір терминология құрамында болады. Терминология ғылыми терминдер жүйесі ретінде тілдің жалпы лексикалық жүйесінің ішіндегі ішкі жүйесін білдіреді. Егер де тілде бір сөз көпмағыналы болса, белгілі бір терминологияға түскен кезде бірмағыналы сөзге айналады.
Терминнің лексикалық сөз дәрежесі ретіндегі ерекшелігі өндірістік және ғылыми қызмет үрдісінде жасалады, сондықтан сәйкес ғылыми және өндірістік қызмет саласындағы адамдар арасында тарайды. Сол себепті егер де қарапайым сөздердің бірмағыналылығы оқиғаға немесе лингвистикалық контекстке байланысты болса, терминнің бірмағыналылығы экстралингвистикалық немесе лингвисткалық макроконтекстке байланысты.
Тілдің лексикалық жүйесі шегінде терминдер басқа сөздер секілді қасиеттер танытады, яғни оларға антонимия да,идиоматика да тән. Мысалы, Valve термины машина жасау саласында клапан, радиотехникада электронды лампа, гидраликада затвор деген мағынаны білдіреді; Power термины физикада қуат, энергия, математикада дәреже, оптикада линзаның ұлғаю күші деген мағынаны білдіреді.
Бір термин тілдің әр түрлі терминологияларына жатуы мүмкін. Ал бұл өз кезегінде ғылымаралық терминологиялық омонимияны білдіреді, мысалы:
Reduction: 1) экономикада, 2) құқықтануда, 3) фонетикада;
Терминология мен терминдік жүйе туралы айтатын болсақ, ең алдымен терминология мен жалпыәдеби лексиканың байланысына тоқталу керек. Кейбір авторлардың пікірінше, терминологиялық бірліктердің айрықша ерекшеліктері (атап айтатын болсақ контекстке тәуелсіздігі, бірмағыналылығы және т.б.) терминологияны әдеби тілдің ерекше ішкі жүйесі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді және тілде термин - термин емес деген оппозияның барын растап отыр. Соған сәйкес терминология жалпыәдеби лексикаға қарама қайшылық туғызады, ал терминдер өз кезегінде ерекше бірлік ретінде ғылымның белгілі бір терминологияның алаңы жабық жүйесіне енеді.
Біртіндеп ғылыми білімнің мазмұны біз таңдаған тілге де еніп, оны қанықтырып, толықтырады. Тілде сөз, сөз тіркесі олардың мағынасынан ажырамайды, және бұл жерде ғылыми білімнің мазмұны ғылым тілінің элементіне айналады. Ғылыми білім бұл тілдің лексика-семантикалық жүйесінің құрамдас бөлігіне айналып, белгілі бір ғылым тілінің семантикалық жүйесі мен құрылымына кіру арқылы жаңа сапалы сатыға ауысады.
20 ғасырдағы ғылым мен техниканың қарқынды дамуы сәйкес терминологияның тез дамуына әкеп соқты. Терминдерді стандарттау, сондай ақ ғылым мен техниканың әр түрлі саласында терминологияны талдау, реттеу қажеттілігі туындады.
Терминологияның тарихы ғылым, техника, мәдениет және өнермен тығыз байланысты. Ғылым мен техниканың дамуы арнайы-кәсіби және ғылыми терминологияның аяққа тұрып, дамуына, термин табиғаты мен тіл жүйесіндегі терминологияның орнына деген көзқарастың пайда болуына әкеп соқты.
Алдыңғы қатарлы тіл маманы ғалымдары өз мойындарына екі рөлді жүктеді: термин-жасаушы (ғылымның дамуы терминологияның жасалуын талап етті) және терминтанушы (дамып келе жатқан ғылым тілдің жан жақты талдау жасалуын қажет етті). Әлеуметтік-кәсіби қызметті сипаттайтын жаңа сөздердің пайда болуы грамматист ғалымдармен қатар арнайы мамандарды арнайы лексикон жасап шығару туралы ойлануға мәжбүр етті.
XIX ғасырдың соңында терминологияның дамуы ғылым, техника, өнеркәсіп ауылшаруашылығы, мәдениет пен өнер салаларының дамуымен айқындалды. XX ғасырда әлеуметтік қажеттіліктер көптеген терминологиялық сөздіктердің ( энциклопедиялық, түсіндерме және аударма сөздіктер) пайда болуына әкелді.
XX ғасырдың соңы XIX ғасырдың басы Қазақстан мен өзге де елдердің экономикалық және әлеуметтік мәдени өмірлерінің түбегейлі өзгерісіне алып келген экономикалық және мәдениаралық кеңістіктің жаһандануымен есте қалды. Термин және терминология санының күрт өсуі, сонымен қатар терминдердің жалпыхалықтық тілдерге кеңінен енуі байқалды.
Бүкіл әлемде 5000нан астам тіл бар, алайда дамыған ғылыми терминология тек 60 тілде ғана және 300дей кәсіби саланы қамтиды. Әрбір тілде терминологиялық сала ондай көп емес екенін айтып өту керек. Әр саланың терминологиялық белсенділігі бірқатар факторларға байланысты: саланың өнімділігі, объектінің зерттелгендігі, ғылыми базаның даму деңгейі, сондай ақ осы саладағы халықаралық серіктестіктің сәттілігі. Қаржылық экономикалық сала қазіргі уақытта қарқынды даму үстіндегі салалардың бірі болып табылады. Сәйкесінше қаржылық-экономикалық терминологияның дамуы үдей түседі.
Осылайша, термин мен терминологияның мәнін түсіну үшін керек:
1. Терминнің семантикалық табиғатын талдап, термин мен жалпы қолданылатын сөздерді салыстыру.
2. Терминологияның нақты белгілерін айқындап, терминология мен терминологиялық жүйенің мазмұнын анықтау.
Терминологиялық дамыған тілдерде белгілі бір саладағы атаулар жүйесін құру маңызды. Егер де ұлттық тілде өзінің ғылыми терминологиясы болмаса немесе даму үрдісі баяу болса, онда ғалымдар басқа тілдің терминологиясын пайдалануға мәжбүр болады.
Терминологияның басты бірлігі ол сөз. Сондықтан да термин-сөз концепциясы терминтануда маңызды орын алады. Жалпы тіл дамуында маңызды арнайы лексика саласындағы ережерлерді зерттей келе терминологиялық проблемалар тілге едәуір ықпалын тигізеді. Лингвистикада әзірге термин сөзінің нақты анықтамасы жоқ. Кейбір терминдер көп мөлшерде зат бағытында, ал енді біреулері ұғым бағытында болады. Терминдер ақпараттық-танымдық қызмет атқарады, олар адамзаттың ғасырлар бойы жинақтаған білімін сақтайды.
Терминология мен терминдік жүйе туралы айтатын болсақ, ең алдымен терминология мен жалпыәдеби лексиканың байланысына тоқталу керек. Кейбір авторлардың пікірінше, терминологиялық бірліктердің айрықша ерекшеліктері (атап айтатын болсақ контекстке тәуелсіздігі, бірмағыналылығы және т.б.) терминологияны әдеби тілдің ерекше ішкі жүйесі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді және тілде термин - термин емес деген оппозияның барын растап отыр. Соған сәйкес терминология жалпыәдеби лексикаға қарама қайшылық туғызады, ал терминдер өз кезегінде ерекше бірлік ретінде ғылымның белгілі бір терминологияның алаңы жабық жүйесіне енеді.
Тіл білімінде сөздің бірнеше анықтамасы бар, атап айтатын болсақ, фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік, семантикалық анықтама. Сөйлеу тілінде термин-сөздер және термин емес сөздер немесе жалпылама, күнделікті сөздер кездеседі. Сөздің материалдық, физикалық жағы (естілуі немесе әріп бейнесі) біздің миымызға басқа физикалық сигнал-тітіркендіргіштер (тарсыл, оятқыштың дыбысы) сияқты әсер етеді. Мида сөздің дыбыстық, физикалық бейнесі қалыптасады.
Терминнің көптеген заманауи анықтамаларында терминологиялық бірліктердің аталымдылығы (номинативтілігі) байқалады:
1. "Терминді біз анықтаманы қажет ететін, арнай пайдаланатын саласы бар ғылыми немесе өндірістік-технологиялық ұғым деп түсінеміз"
2. "ғылыми-техникалық термин" ұғымын белгілі бір ғылыми-техникалық ұғыммен байланысты аталымды топ ретінде анықтауға болады.
Термин табиғатына деген екі көзқарас бар: субстанциялы және функционалды.
Субстанциялық көзқарас бойынша термин математикалық символдар типтес ерекше таңба болып табылады. Ал функционалды көзқарасқа арнайы кәсіби ұғымды білдіретін қызметін терминнің басты дифференциалды таңбасі ретінде тану тән.
Терминге деген функционалды амал термин мен жалпылама сөздерді бір бірінен ажырататын негізгі белгі ретінде ұғым ұғымын айқындауды қажет етеді.
Терминдер - ерекше сөздер. Иә, олар да қарапайым сөздер секілді әріптерден, дыбыстардан құралған, яғни терминдер бұл сөздер. Бірақ терминнің ішкі бөлігі, мазмұны қарапайым сөздерден ерекшеленеді. Лексикалық семантика терминологиясын пайдалану арқылы термин мазмұнын сөздің арнайы стилистикалық шектелген лексикалық мағынасы ретінде елестетуге болады. Алайда термин және "арнайы лексикалық мағына" термин семантикасының терең мағынасын аша алмайды. Термин сөздің семантикалық ерекшелігін терминнің таңбалық табиғаты арқылы бақылауға болады.
Термин семантикасының логикалық мәнін қарастыра отырып, басқа да лингвистикалық ерекшеліктерге назар аудару керек: уәжділік (мотивированность), бірмағыналылық, жүйелілік. Әрқайсысына жеке қысқаша тоқталып өтсек.
Уәжділік. Термин басқа сөздерге қарағанда бір ғана тәсілмен пайда болады - ол жасалады, арнайы ұғымды атау үшін ойлап табылады. Алдымен арнайы ұғым пайда болады, содан кейін оның атауы үшін таңба. Осы мағынада термин қайталанба (вторичен), демек әрдайым уәжді. Келесі мәселе - уәжділік дәрежесі, оның формасының "анықтылығы" дәрежесі. Біз "логия" түбірі бар ғылым атауын бірден түсінеміз: морфология, терминология, психология және бұл терминдерді анық уәжді деп қабылдаймыз. Жалпы уәжділіктің екі деңгейі бар: тілдік және сөйлеу. Тілдік мыналардан тұрады:
1) Таңбалық (семотикалық);
2) Формальды (сөзжасамдық);
3) Мазмұнды (интенсионал).
Терминдерге сөйлеу және референтті уәжділік тән екенін айта кеткен жөн болар. Әсіресе бұл жалпы қолданылатын лексика сөздерінің терминологизациясы жолымен жасалған терминдер үшін тән. Мысалы, көлеңкелі жақ (үйдің) - экономиканың көлеңкелі жағы, айналым (дөңгелектің) - қаржы айналымы.
Бірмағыналылық. Термин әрдайым нақты арнайы ұғымды білдіреді және осы тұрғыда термин бірмағыналы. Бір уақытта сөздіктен бір терминнің бірнеше анықтамасын табуға болады. Бірнеше анықтаманың болуы бұл терминді әр түрлі ұғымдық жүйеде қолданудың нәтижесі. Терминнің бірмағыналылығы біркелкі, ол терминологиялық өріс шегімен шектеледі. Терминнің бірмағыналылығы уақытпен де шектелген, өйткені адам бір орында үнемі даму үстінде болады, жаңа мағыналары ескінің орын басады. Бұл процессіз объективті шынайылық болмайды. Мұндай ұғым динамикасы тез дамитын ғылым саласына тән, мысалы экономикаға. Қаржылық-экономикалық саладағы бірмағыналылықтың ерекшелігі - екі тілдегі атауында - ағылшынша (немесе басқа тілде) және оның ана тілдегі эквиваленті (орыс немесе казақ тілінде): дебитор-қарызгер, карго-корабельді жүк.
Жүйелілік. Терминнің жүйелілігі оның анықтамасындағы басқа да арнайы ұғымдар арқылы бақыланады. Кез келген анықтама тектік (родовой) ұғымынан басталады, өйткені кез келген ұғымды анықтау - оны кеңінен зерделеу деген сөз. Мысалы, "debt" және "profit" терминдері "money" ұғымы арқылы анықталады, ал бұл өз кезегінде оларды "money" ұғым жүйесіне жатқызуға мүмкіндік береді, бірақ олар бұл жүйеде әр түрлі орын алады, өйткені олардың өзге де белгілері әр түрлі: "debt - money owed", ал "profit - the money gained in a business deal". Жүйелілік көпмағыналылықты сейілтуге көмектеседі. Терминді тектік (родовой) терминдермен байланыстыра отырып, әр түрлі жүйедегі мағынасын ажырата аламыз. "Settlement" мағынасы:
1) "payment in accounting"
2) "payment in stock exchange"
3) "an agreement in industrial relation"
4) "the terms in law" болуы мүмкін.
Термин семантикасының қарастырылған барлық логикалық-лингвистикалық ерекшеліктері мінсіз сипаттама болып табылады. Термин, кез келген сөз секілді жалпы тілдік заң бойынша дамып жатыр. Практикада біз уәжсіз көпмағыналы терминдерді жиі кездестіріп жатамыз. Алайда термин табиғатынан жүйелі және бірмағыналылыққа бейім. Жүйеліліктің, уәжділіктің, бірмағыналылықтың белгілері терминологияның реттілігіне байланысты.
1.2. Термин аударма объектісі ретінде.
Экономика саласындағы халықаралық серіктестік орыс және қазақ тілдеріндегі терминдік жүйенің толықтырылуына жол ашады. Алайда өзге тілден енген терминдердің тым көп болуы кері әсерін тигізуі мүмкін. Бұл жағдайда белгілі бір терминнің ана тілде атауы болса да, ол шет тілінде жазылатын болады. Аудармашылар көп жағдайда арнайы мәтіндерді аударған кезде терминнің ана тілдегі эквивалентін іздемей жай ғана оны транслитерация жасап, тілдегі шетел лексикасының санын көбейте береді.
Терминді аударма объектісі ретінде ала отырып, аударма теориясы және практикасы, ақпарат теориясы, мәтіннің лингвистикасы, екі тілді лексикография және т.б. ғылым саласын сөз етеміз. Терминдер ғылым мен техниканың белгілі бір саласындағы арнайы мағынаны білдіретін сөз немесе сөз тіркестері. Олар қандай да бір өндіріс саласына қатысты ұғымдарды, процесстерді және заттар атауларын айқын сипаттайды.
Термин білдіретін ұғымды дұрыс анықтау үшін берілген терминология ғылым мен техниканың қай саласына жататынын біліп алу қажет. Кез келген терминді оны қоршаған сөздер мен контексттермен еш байланысы жоқ мағыналы бірлік ретінде емес, белгілі бір техникалық мағынаны білдіретін, бірақ пайдаланылатын саласына байланысты мағынасын өзгертіп отыратын сөз ретінде қарастыру қажет.
Терминге нақты анықталған ұғыммен байланыс және бірмағыналылыққа бейімділік тән. Осының арқасында бірқатар терминдер контекстке тәуелді болмай, лексикалық эквивалент арқылы аударылады.
Алайда,бұл термин контекстке мүлде тәуелді емес дегенді білдірмейді. Бұл сөздің терминологиялық мағынасы әдетте өзгермейді, бірақ контекстте білінетінін білдіреді.
Сондай-ақ, терминді дұрыс түсіну және дұрыс аудару үшін терминнің морфологиялық құрылымын, жалпы пайдаланылатын сөздерден ажырататын семантикалық ерекшеліктерін, терминнің негізгі типтері - сөз тіркестерін, олардың құрылымдық ерекшеліктері және пайдалану ерекшеліктерін білу қажет. Бұл терминнің білдіретін ұғымының мазмұнын түсінуге мүмкіндік береді және тиісті терминологиялық сөздіктермен жұмысты жеңілдетеді.
Термин мүмкіндігінше қысқа әрі нақты, яғни дұрыс бағдар беру қажет. Басқаша айтқанда, оның компоненттерінің дәлме дәл мағынасы мағыналы мұзмұнына сәйкес келу қажет.
Терминдер лексиканың ең жылжымалы қабаты болып табылады. Терминдер жасалады, өзгертіледі, нақтыланады, пайдаланудан шығады. Олар ғылым мен техника саласына түрлі заттар мен ұғымдардың атауы ретінде ене отырып, көпмағыналы болуы мүмкін. Арнайы аударманың бір ғана деңгейін қарастыра отырып, терминнің аударма объектісі болатын кезде терминнің логикалық-лигвистикалық тізбегінің талдауын бақылауға тырысамыз.
Бір тілден екінші тілге аудару процесі үш кезеңнен тұрады:
Бастапқы мәтінді зерттеп зерделеу;
Аудармалық шешімдерді іздеу және қабылдау;
Мәтінді аударма тіліне жүзеге асыру (аудару).
Аудармашының қаржы-экономикалық салададығы жұмысының табысты болуы оның білімі мен терминологияны қолдана білуіне және әрине, кәсіби біліктілігіне байланысты. Білім саласына қарамастан, терминологияға толы мәтіндерді аудару арнайы аударма теориясының жинағы проблемаларымен байланысты. Осылайша, аудармашының бастапқы тілден аударма тіліне аудару жұмысы дайын формулалар мен белгіленген аудармалық практика заңдылығымен қатар шығармашылық бағыттағы мәселелерді шеше алуымен сипатталады. Қаржы экономикалық салада жұмыс істеу үшін аудармашыға сол саладағы арнайы білім мен біліктілік керек. Арнайы білім бастапқы мәтіндерді түсіну үшін ғана емес, терминдерді дұрыс пайдалану үшін де керек.
Терминнің мазмұны оның ұғымның қажетті және жеткілікті анықтамасымен ашылады. Терминдер қарапайым сөздер сияқты контекстке қарамай түрлі ұғымды белгілеп көпмағыналы бола алады. Экономикалық мәтіндерді аудару кезінде ағылшын және қазақ тілдерінің лексикалық бірліктерін дұрыс салыстыру үшін контекст мазмұнын түсіну қажет. Мысалы, ағылшын тіліндегі мына сөйлем "We view the company's commitment to development of cellular and other value-added business as another long-term added value" қазақ тіліне былай аударылады "Біз компанияның мобильді байланыс пен басқа да қызметтерді жоғары қосымша құнмен дамыту ұмтылысын тағы да бір ұзақ мерзімді артықшылық деп қарастырамыз". Бірінші жағдайда "value added" "қосыша құн" деп аударылады, ал екіншісі контекст мағынасы сай. Арнайы сипаттағы мәтіндерді аударған кезде аудармашылар көбіне аударма тіліндегі дайын терминдерді қолданады. Бірақ кейде контекст шарттары сай эквиваленттен бас тартуға мәжбүр етеді. Сол кезде аудармашының міндеті сәйкес нұсқаларды қарастыру және егер сәйкес нұсқалар контекст шарттары бойынша қолданылмайтын болса, контекстуалды алмастыру жасау.
Егер аудармашы қаржы-экономикалық мәтіндерді аударушының бұл саладан хабары жоқ болса, ал кездескен терминдер жаңа, аударма тіліндегі эквиваленті жоқ, ещқандай сөздікте жоқ болса, онда тек филологиялық білім және контексттегі терминнің түп тамырын білу қажет болады. Және әрине, аудармашыға көмекке арнайы әдебиеттер, анықтамалар, энциклопедиялар және түсіндірме сөздіктер келеді.
Сондай-ақ, терминдердің бірмағыналық принципі салыстырмалы. Терминдік жүйеде бірмағыналылық принципі ешқашан шектелмейді. Мысалы, егер "supply" сөзін алатын болсақ, demand-supply тіркесінде "supply" сөзі бұл жағдайда саналмайды, ал мағынасы "сөйлем". Бірақ жалпы "supply" сөзі көпмағыналы. Жекеше түрде бұл сөз қамту, жеткізу, қабылдау деген мағынаны білдіреді. Ал көпше түрде "supplies" - қор (запасы). Қазіргі уақытта айтып өткендей жаңа сөздер, бұрыннан бар сөздердің жаңа мағынасы пайда бола бастады. Мысалы, "jawbone" сөзі ешқандай сөздікте тіркелмеген. He jawboned enough thousand of dollars to set up an office and hire his personnel. Бұл жағдайда "jawbone" "несие алу" деген мағынаны білдіреді. Ол кеңсе ашып, адамдарды жалдауға жеткілікті 1000 доллар көлемінде несие алды.
Осылайша, бүгінде арнайы мақсаттағы лексиканы аударуға үлкен мән беріліп отыр, өйткені бұл сала лингвисттердің алдағы зерттеу жұмыстары үшін үлкен өріс болып отыр. Бұл арнайы аударма теориясының жаңа сапалы жоғарғы деңгейге көшетінін білдіреді.
Аударма кезінде маңызды және міндетті аспект бұл аударма бірлігінің бөліп көрсетілуі. Аударма бірлігінің статусын және параметрлерін орната отырып, біз мәтінді бірнеше бөлікке бөлеміз, бөлек сөзден бүтін абзацқа дейін, кейде мәтінмен бірдей сегментке дейін.
Терминдер әдетте экспресивтілігінен айырылған бірмағыналы сөздер ретінде анықталады. Дегенмен, мұндай анықтамалар жиі сынға ұшырайды. Бұл анықтаманың осалдығы терминдерді сөзге теңеу. Терминдерді сөз ретінде емес, сөздің ерекше қасиеті ретінде қарастырған дұрыс. Терминдер әрдайым адамның белгілі бір қызмет саласымен байланысты және кәсіби терминологиялық номенклатураны құрайды. Сөз ғылым мен техниканың басқа да салаларымен байланысты заттар, құбылыстар, белгілер туралы ғылыми ұғымды белгілеген кезде терминге айналады. Терминге айналғаннан кейін сөз денотатпен тығыз байланыс орнатып бірмағыналылыққа ие болады. Бұл бір сөз термин ретінде бірмағыналы, ал қарапайым сөз ретінде көпмағыналы болатынын білдіреді.
Термин адамға ойын жеткізе алмауы, бір нәрсені меңзеу, шындық құбылысын дұрыс түсінбеу секілді әдеттерден арылуға көмектеседі. Кәсіби қарым-қатынас анық, нақты және қысқа да нұсқа болу керек. Дәл осыдан пайдалануда нақтылықты қажет ететін бірмағыналылық номинацияны табуға тырысу шығады.
Терминнің мағынасын анықтау үшін біз оның дефинициясына жиі жүгініп жатамыз. Дефиниция термин мағынасының ашылуына қызмет етеді.
Дефиниция бір бірінен бөлек ұғымдарды шектеуге, түсінуге, қабылдауға қажетті аздаған мәліметтерді береді. Бірақ дефиниция ұғымды шектемейді.
Жалпы алғанда дефиниция бұл сипатталатын заттың, құбылыстың белгілерін тізіп шығу. Термин дефинициясы сондай ақ:
1) Пайдалану кезінде туындайтын екімағыналылықты жояды;
2) Анықталатын, сипатталатын зат туралы жалпылама көрініс береді.
Термин аударманың бірлігі ретінде аударма кезінде бөлек шешімді талап етеді, өйткені ол басқа бірліктерден спецификалық семасиологикалық байланыспен ерекшеленеді. Терминді аударған кезде екі тілде де эквиваленттерді білу және айналадағы ақпараттан денотатты белгілеу маңызды.
1.3. Терминологияның жіктелуі және терминнің негізгі типтері.
Терминологияның жіктелуі туралы сөз бастамас бұрын ең алдымен аудармадағы терминология мәселесіне де тоқталып өткенді жөн көрдік.
Аударматанудағы күні бүгінге дейін толығымен шешіле алмай келе жатқан мәселелердің бірі - термин сөздер. Терминдер - өзіндік құрылымдық, семантикалық, деривациялық, функционалдық ерекшеліктері бар тілдің ерекше категориясы. Аталған ерекшеліктерді ескерусіз термин жасау, басқа тілден терминдер алу, калькалау, терминдерді ұтымды қолдану мүмкін емес. Терминдер адам қызметінің ерекше түрін атап көрсететін болса, ең алдымен, ғылыми, кәсіби деңгейлерін айқындайды. Сондықтан терминдер ғылым мен техниканың, кәсіби және өндірістік салалардың, ғылыми таным мен әлем көрінісінің дамуын бейнелейді. Терминдер мен терминологиялық жүйелер қоғамның әлеуметтік құрылымының біртекті еместігін, әр түрлі топтарға, бірлестіктерге бөлініп, әрқайсысының өз тілі, өзіне ғана тән әрі түсінікті терминологиясы барлығын айқындайды. Термин тілдің ерекше негізін құрайды, себебі терминсіз, терминологиялық жүйесіз бірде-бір ғылымның, техникалық, кәсіби, өндірістік саланың дамуы мүмкін емес. Яғни, терминдерде әлем түсінігі жайлы арнайы білім, ұғымдар қамтылған, сонымен қатар, терминдер адамның ойлау қабілетінің, танымының, ақиқат шындықтың бейнеленуі мен көрінісінің ерекше бір түрдегі негізін сипаттайды.
Термин ежелден-ақ пайда болған ұғым екендігін Рим империясында шекараларды бөліп, қорғап тұратын қорғаушы ұғымында қолданылғандығын зерттеулерден аңғаруға болады. Терминдік сөздерді зерттеушілердің берліктей көбі төмендегідей ортақ пікірлерді алға қояды:
термин - (ғылыми, техникалық, әскери, медициналық, географиялық, т.б) мамандық саласына қатысты туындаған сөздер мен сөз тіркестері.
термин - ғылым, техника, өнер, қоғамдық өмір саласындағы белгілі түсінікті дәл белгілейтін сөздер мен сөз тіркесі.
термин - ешқандай түсіндіруге келмейтін қалыпты, мағыналық қолданысы шектеулі сөздер. термин - аударма мәтінінде термин әрқашан аудармада жеке шешімді талап етеді әрі аударма бірлігі болып табылады.
Терминология - өндіріс қызмет саласындағы терминдер туралы білім жиынтығы [1, 308 б.].
Ресей ғалымы С.И. Ожеговтың терминге арнайы саладағы (ғылыми, техникалық, өнер және т.б) белгілі түсініктерге атау болатын сөздер мен сөз тіркестері, - деп анықтама берсе, Г.Винокур: терминдер белгілі бір ғылым, техника не өнер саласында ғана емес, сонымен қатар күнделікті тұрмыс тіршілікте де құралсайман, түрлі бұйымдардың атауы бола алады. Кейбір терминдер жиі қолданылса, кейбіреулері сирек қолданылады, - дейді [2, 265 б.].
Қазіргі таңда ғылыми, техникалық, өндірістік т.б. салалар түрлерінде қолданылатын терминдерді аудару ең маңызды әрі күрделі мәселе болып табылады. Сондықтан термин сөздерге балама табу үлкен біліктілікті талап етеді. Себебі заттарды белгілеуге және ұғымдарды дәл жеткізуге қолданылатын немесе басқа тілден енген сөздер негізінен ақпаратты барынша дәл және нақты жеткізудегі тілдегі ізденіс нәтижесі болатындығына еш күмән тудырмайды.
Аудармашы шетел терминологиясын жақсы білумен қатар, тілде орынды, дұрыс пайдаланатын баламалы ұлттық термин табуы тиіс. Ұлттық тілдің бай сөздік қорын жете меңгеру терминнің сапалы аударылуына септігін тигізеді. Термин ережесі бойынша, басқа тілде де соған сәйкес терминмен аударылады. Сондықтан да ұқсас мағынадағы балама табу, синонимдік ауыстыру қолданылады. Сипаттамалы аударма тілде сәйкес терминдер жоқ жағдайда жасалады. Дәл және анық семантикалық сипаттағы бір мағыналы терминдермен бірге көп мағыналы терминдер де болады. Бір сыңарлы терминдердің көпмағыналылығы оларды түсіну және аудару қиындығын тудырады, ал оған балама табу толығымен алғанда мәнмәтін жағдайына байланысты. Терминді аудару, яғни түпнұсқа тіліндегі сөзден оны аударма тілін ауыстыру оңай емес. Сонымен қатар тіларалық балама бола алмайтын терминдер де көп [3, 180 б.].
Отандық ғалым Ә.Тарақовтың пікірінше, терминдерді аударуда аудармашылар кейде шетел терминдеріне орыс материалдарынан әріптік сәйкестік тәсілін іздеулері мүлдем дұрыс емес. Себебі егер аударма барысында осындай тәселдерге жол берілсе, біріншіден, шетелдік болмыс реалиінің қызметі жойылып кетеді, екіншіден, бұл терминдер тек қана шетелдік болмысты сипаттайтын ұғымды беруі мүмкін, - деп тілге тиек етеді.
Аудару тәсілдеріне тілдің ішкі және сыртқы факторлары әсер ететін болғандықтан аудармашы терминдерді аударудан бұрын төмендегі аудару тәсілдердерінің бірін таңдап алған жөн:
1. Стилистикалық фактор. Аударма терминінің түрлі нұсқаларын қарастыру, соның ішінде аударылатын мәтіннің стилі мен жанрынан айқындалады. Ғылыми мақалалардың не монографияның жүйелі терминін аударма тілінде сондай терминмен аудару керек.
2. Дербес лингвистикалық фактор. Аударма тілінің құрылымына қатыссыз, онда қабылданған дәстүрге қарамай-ақ, аударманың сол не басқа тәсіліне артықшылық беріледі. Мысалы неміс тілінде, бұл тілдің элементтерінен оның ережелеріне сай (семантикалық калька жасау) терминдерді құрастыру тәсілі басым. Қазіргі орыс тілінде балама іздестіру шет тілден кіріктіру мен синтаксистік түрде құрылымдық калька жасау тәсілімен жүргізіледі. Француз тілінде ұзақ уақыт бойы терминдерді кіріктіру басым болды. Терминнің өзіндік құрылымынан аудару тәсілі айқындалады. Терминді дұрыс аудару үшін түпнұсқа терминіне құрылымдық мағыналық талдау қажет.
3. Логикалық-лингвистикалық фактор. Бұл аударма тіліндегі күрделеніп қалған термин жүйесіне қатысты. Мұндай жағдайда да түпнұсқа тіліндегі терминдердің аударма тіліндегі баламаларын табуда аудармашы қарамағында кәдімгі сөздіктер, анықтамальқтар, энциклопедиялар болады.
4. Логикалық фактор. Ол ғылым мен техниканың белгілі бір саласындағы ұғымдар жүйесінің күрделену мөлшеріне қатысты. Мұнда түпнүсқа тілі мен аударма тілі терминдерінің баламалылығын табудың үлкен мәні бар. Бұл көбінесе электротехника биология, химия жэне де басқа да ғылым саласына қатысты. Аудармашыға да, редакторға да топтастырушы сызбалар мен соған сай келетін құжаттар мен материалдар көмектесе алады.
5. Ұйымдастырушылық фактор. Терминдерді қолдануда міндеттелінген әрі ұсынылған құжаттар қатысуы мүмкін. Олар - терминологиялық стандарттар, ұсынылған терминдердің жинағы, оқулықтар мен оқу құралдары, ғылыми-технологиялық сөздіктер. Мұндай қүжаттармен түпнүсқа мен аударма тілі терминдерінің баламаларын табуға болады. Олар терминологиялык шығармалар деп те аталады. Ғылыми жэне техникалық шығармаларды, монография, мақалалар, оқу материалдары, іскерлік, жобалық, конструкторлық құжаттар және басқаларды аударуда, балама іздестіруде мағыналық және құрылымдық калька жасау кеңінен қолданылады. Ғылыми-көпшілік шығармаларда, жарнама материалдарында, өндірістік-бұдаралық мәтіндерді калькалауда сипаттамалы құрылым қолданылады [1, 310 б.].
Ғылыми-техникалық, ғылыми-көпшілік аудармаларда бағдарлы білім қажет. Аударманы қабылдаушыларға дәл, сәйкес, түсінікті жеткізуде бағдарлы білім түрлі мәдени және тілдік дәстүрлерге, сондай-ақ, лингвистикалық себептерге сүйеніп, қосымша түсіндіруді және алуан трансформациялық тәсілдерді қолдануды талап етеді. Ғылыми-техникалық терминдер аудармасының түрлі тәсілдерінде олардың қолдану салалары мен жіктелуінің өзіндік мәні бар. Ең тиімді тәсілі - аударма тілінде түпнұсқа тілінің баламалы терминін анықтау. Мұндай тілді қолдану аударма тілі мен негізгі тіл өзара қарым-қатынастағы елдер қоғамдық дамудың бірдей деңгейіне жеткенде немесе өз тарихының қандай бір кезеңінде мұндай деңгейді өткергенде ғана мүмкін. Тағы бірі - аудармаға сәйкеспейтін тәсіл таңдаудан, жоғарыда аталған топтардың біріне терминді қате күйінде енгізу. Аудармашының тағы бір қатесі - сөзбе-сөздік, яғни шет елдік термин немесе оның орыс терминіне ұқсас сыңарлары басқа мағынаны білдірген жағдайда сөзбе-сөз аударма жасау [4, 250 б.].
Ғылыми аудармалардың ішінде терминдер көп кездесетіні философиялық мәтіндер. Шет елдік терминдерге толы философиялық мәтіндерді аудару асқан біліктілікті талап ететін дүние. Әдетте, философиялық мәтіндерді жазбаша аудармадағы ең күрделісіне жатқызады.
Философиялық мәтіндерді анализдеу барысында ғылыми мәтінге тән сипаттар табылды, ал екінші жағынан кейбір өзіндік ерекшеліктер де анықталды. Бұл оның мазмұны әлем құрылымының жалпылай сипатын беретін өзіндік авторлық нұсқаулармен қамтылуына байланысты екені айқын, алайда, бұл нұсқау объективті түрде тіркеуге берілген. Осылайша, мәтіннің коммуникативті қызметі авторлық суретті оқырманға ғылыми сипаттық тәсілдермен, логикалық түрде объективтіліне көз жеткіздіру.
Мәтіннің когнитивті ядросын жалпылай қабылданған философиялық терминдер құрайды. Олар жалпығылыми сипаттың лексика түрінде беріледі. Әрбір философиялық мәтіннің авторлық терминологиялық жүйесі болады. Кез келген философиялық мәтінде тек сол автордың өзі ғана қолданған терминдерді бөліп қарауға болады. Ал аудармашыға сол терминді мәтіннің мәнмәтініне сәйкес мағынасын ашып, нақты балама беру жүктеледі. Мұндағы ерекше қиындық автордың өзі ойлап тапқан терминдер неологизмдерде ғана емес, сонымен қатар, берілген философиялық құрылымның мәнмәтініне жаңа мағына беретін жалпы философиялық терминдердің кіруі [5, 238 б.].
Философиялық мәтіндегі терминологиялық жүйесінің айрықша сипатын оның төмендегі үш қабаттылығынан көруге болады:
- жалпы қабылданған философиялық терминдер бір мағыналы эквиваленттермен беріледі;
- жалпы ғылыми сипат терминдері теңқұқылы нұсқаулықтармен бірге нұсқаулы сәйкестіктермен беріледі;
- авторлық терминдер жүйесін құрайтын терминдер неологизмдер, нұсқаулы сәйкестіктер немесе жалпы мәліметтерді қарастыра келе, зерттемеге қажетті авторлық терминология жүйесінің мазмұнын меңгеруді ескере отырып, лексикалық ауыстырмамен беріледі [6, 200 б.]
Термин арнайы бір салаға пайдалану таңбасы ретінде мағына мен мазмұн жоспарынан тұрады. Соңғы кездері тілі біліміндегі терминдер ғылыми ойдың дамуына байланысты одан әрі дамып, толыға түсуде. Алайда бұл салада атқарылатын істер аз емес. Ғылыми ұғымдардың қазақ тілінде мағынасын терең ашып жеткізетін және өзі жатық, құлаққа жағымды, көпшілік жақсы қабылдайтын терминдерді әлі де көптеп қалыптастыру қажеттігі бүгін өмір талабынан туып отыр.
Терминді аударудың ең қолайлы нұсқасын таңдау үшін аудармашы белгілі бір жіктемеге сүйенуі тиіс. Терминдердің әртүрлі белгілеріне негізделген бірқатар жіктелімдер бар. Мысалы, В. М. Лейчик пен С. Д. Шелов терминологияны тілдік формасы, мазмұны, функциялары бойынша, тілдік және тілдік емес белгілері бойынша жіктеді.[15, 22] Алайда, жіктеменің мәнін талдамас бұрын, осы ұғымға анықтама беру қажет.
К. Я. Авербухтың айтуынша, жіктеу-бұл объектілерді Басқа санаттарға жататын объектілерден ерекшелейтін елеулі белгілер негізінде логикалық байланысқан кластарға бөлу [20, 156].
А. В. Суперанская ғылыми жіктеме ұғымын "қауымдастық пен диссоциацияның реттелген тәсілі, сондай-ақ адамның миына түсінік түрінде ұсынылған идеяларды ақыл-ой ұйымдастыру" деп дефинациялады [18, 136].
Жіктеудің мақсаты кейбір белгілердің негізінде класс жүйелерін реттеу болып табылады деген қорытынды жасауға болады. Алайда, дұрыс жіктеу үшін терминдердің типологиясын құру жеткіліксіз. Жіктелудің мәні бір маңызды белгісі бойынша терминдерді мүшелеуден тұратын типологиядан айырмашылығы - оларды әртүрлі жеке белгілері бойынша топтастырады. Мысалы, жалпы түрде қазіргі заманғы ғылым қоғамдық, табиғи және техникалық терминдерге бөлінеді. Нысан бойынша терминдер ғылыми, техникалық және технологиялық, әлеуметтік, мәдени және т. б. болып бөлінеді.
Бізді терминологияның лингвистикалық жіктелуі қызықтырады, яғни терминдер белгілері бойынша сөздер немесе сөз тіркестері ретінде жіктелуі. Біріншіден, жіктеу семантикалық құрылым бойынша белгіленеді.
Мысалы, терминдерді бір мағыналы және көп мағыналы етіп топтастыруға болады: бір ұғым техникалық ағылшын мәтіндерінде кездесуі мүмкін, бірақ техникалық білімнің қай саласында пайдаланылатынына байланысты әр түрлі мағыналық мәндерде өз аудармасында қолданылады: авиация, машина жасау, электротехника және т.б., яғни нақты термин оның арнайы мақсатына байланысты әртүрлі мағыналық жүктемелерді көтереді (discharge термині есептеу техникасы саласында жүктемені түсіру ретінде, медицинада импульс ретінде, электрикада разряд ретінде аударылуы мүмкін).
Содан кейін терминдердің формальды құрылымы бойынша жіктелуі қарастырылады, бірақ бұл жіктелімнің көптеген бөлімшелері бар. В. М. Сергевнина терминдерге терминдер - сөздер мен термин - сөз тіркестері, бұл жерде терминологиялық сөз тіркестері -- , термин-сөзбен белгіленген тектік ұғымға қарағанда тарырақ бірыңғай бөлшектелген кәсіби ұғым болып саналады [13, 65]. Б. Н. Головин, терминдер - сөздерді туынды емес (мақсат), туынды (декодтау), күрделі (аэродинамика) және аббревиатуралар (ДВС) [14, 158] деп бөледі.
Басқа жіктемелердің қатарын тек қана тізіммен белгілеу орынды: пайдалану саласы бойынша жіктеу, тіл-көзі, сөйлеу бөліктері бойынша, функциялары, абстракция дәрежесі бойынша (мысалы, философияда) және т.б.
Түсіндірудің тікелей процесі туралы айтатын болсақ, аудармашыға сөздіктерде терминдерді оңай табу, қандай ғылыми салаға қандай термин жататынын түсіну, синонимдер мен баламаларды таңдау және т. б. үшін жіктеу негізін түсіну қажет.
Терминдердің нақты түрлері туралы айтатын болсақ, алдымен тарихи аспектіні атап өткен жөн, оның негізінде терминдер тарихи және басқа тілден алынған болып бөлінеді. С. В. Гринев-Гриневич сәйкес, тарихи терминдер-тілде бұрыннан бар ұғымдар. Ағылшын тілі үшін бұл үнді еуропалық, жалпы германдық және ағылшын тілдерінің сөздері. Орыс тілі үшін-үндіевропалық, шығыс славян, жалпы славян және орыс тілдері ұғымдары [2008 : 60]. Құрылымы бойынша және шығу тегі ескеріле отырып, тарихи терминдерді мынадай топтарға жіктеуге болады:
- туынды емес (басқа тілдерден енген сөздің нысаны өзгеріссіз болды);
- туындылар (терминнің құрылуы морфологиялық сөзжасам арқылы жүзеге асырылды).
Басқа тілден алынған терминдер-басқа тілдерден толық немесе ішінара алынған лексикалық бірліктер. Жаңа терминнің тілдегі бейімделуі калькалау арқылы, яғни сөзді сөзбе -- сөз аудару арқылы (water proof-су өткізбейтін) немесе түпнұсқа тілі терминінің семантикасының транзиттік көшуімен (мысалы, жад ретінде сөзбе-сөз аударылған memory термині) болуы мүмкін.
Хронологиялық аспектіні ескере отырып, архаизм, неологизм, тарихизм, сондай - ақ ескірген терминдер терминдерін бөліп көрсетуге болады. Сөз формасына сүйене отырып, терминология терминдерді терминдер-сөздер мен терминдер-сөз тіркестеріне топтастырды. Содан кейін олар атайтын ұғымдар типі бойынша терминдерді жіктеу кетеді, және бұл жіктеу, лингвистикалық ретінде, бізді көбірек қызықтырады. Мысалы, қарастырылатын лексикалық бірліктерді санаттың терминдеріне (яғни онтологиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz