Қосарланған зат есімдер
ДИПЛОМДЫҚ
ЖҰМЫС
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Ақжігіт Әсел
Қазақ және қытай тіліндегі сын есімнің
лексика- грамматикалық сипаты
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B021000- мамандығы - Шетел филологиясы: қытай тілі
Түркістан -2020ж.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
___________
кафедра меңгерушісі
___________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақ және қытай тіліндегі сын есімнің
лексика- грамматикалық сипаты
5B021000- Шетел филологиясы: қытай тілі мамандығы
Орындаған : Ақжігіт Ә.
Ғылыми жетекшісі
ф.ғ.к., доцент м.а.: Өмірбаев Е.
Түркістан,2011ж.
М А 3 М Ұ Н Ы
І.КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ.НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының жалпы сипаты. Жалпы сын есімнің және сын есім категориясының зерттелуі ХІХ ғасырдан бастау алады. Оны біз М.А Казем- Бектің Түркі- татар тілінің жалпы грамматикасы атты еңбегінен байқай аламыз. Н.К.Дмитриев, А.К.Боровков, А.Н.Кононов, Н.Сазонтов, т.б. көптеген ғалымдар түркі тілдеріндегі туынды сын есім тудыратын сөзжасамдық жұрнақтарды көрсетіп, семантикалық талдау жасаған. Туынды сын есімнің қай дәрежеде зерттелгені осы ғалымдардың еңбектерінде анықталды.
Сын есім қазақ тілінің сөздік байлығында ерекше орны бар заттың сапа, сын, жайын, күйін, белгі қасиеттерін білдіретін сөз табы және сын есім сөздердің қолданыс аясы өте кең.
Түбірдің мағынасының кеңдігі, жіктеліп саралануы, сөйтіп бір ғана түбірдің бірнеше мағыналық мәндерге ие болуы - сын есімдердің басты даму ерекшелігі болып табылады. Есімдер деп аталатын сөздердің ішіндегі зат есімнен кейінгі есесі де, еншісі де мол төз табы ол- сын есім.
Зат есім семантикалық жағынан түрлі алуан ұғымдарды білдіретін лексика- грамматикалық тобына жатса, сын есім неше түрлі алуандылығына байланысты ұғымдарды білдіретін сөздердің лексика- грамматикалық тобына жатады. Сөйтіп, сын есім дегеніміз заттың сипатын, сапасын, көлемін, қасиетін, түсін (түр- реңін), салмағын және сол сияқты сыр- сипаттарын білдіретін лексика- грамматикалық сөз тобы.
Сын есімнің морфологиялық ерекшеліктері де, семантикалық мағынасы, синтаксистіктік қызметтері де анық көрініп отырады.
Осы уақытқа дейін қазақ тілінде сын есімдердің сөз табы ретінде алатын орны қытай тілінде де зерттеу жұмыстарына арқау болғандығы және соңғы кездері сын есім сөзжасамдық тұрғыдан да қарастырыла бастағаны белгілі.
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақ-қытай тілдеріндегі фольклорлық, эпикалық көркем шығармаларындағы жалқы есімдердің ішкі мағыналық топтары мен қолданылу ерекшеліктерінің толық зерттелмегендігі диплом жұмысын жазуға негіз болып отыр. Жалқы есімдердің ең басты ерекшелігі - олардың айқын көрініс табатын идиоэтникалық семантикасы, өйткені, фольклордың өзі этностың тұрмыс - тіршілігі мен санасының ежелгі түрлерімен, оның рухани-материалдық мәдениетімен генетикалық тұрғыдан жақын, тығыз байланысты болған. Жалқы есімдердің ішкі мағыналық түрлерінің әр түрлі болуы, олардың түрлі мәтіндерде қолданылу ерекшеліктері жанрлық өзіндік сипатымен де байланысты ерекшеленеді.
Диплом жұмысының нысаны. Екі тілдегі фольклорда, көркем шығармаларда көрініс тапқан жалқы және жалпы есімдерді салыстыра-салғастыру,ұқсастықтары мен ерекшеліктерін айқындау.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақ фольклоры мен көркем шығармадағы,қазіргі қытай тіліндегі жалқы есімдердің ішкі мағыналық топтарын анықтау. Олардың этномәдени ерекшеліктерінің қалыптасуындағы негізгі дамытушы факторларды айқындау, қазақ-қытай тілдеріндегі, фольклорлық мәтіндердегі жалқы есімдердің қолданылу заңдылықтарын зерттеу.
Зерттеу мақсатына сәйкес төмендегідей міндеттерді шешу жолын қарастырамыз:
1 .Қытай тілі мен қазақ фольклорындағы жалқы есімдердің идиоэтникалык семантикасын анықтау және сипаттау.
2. Фольклорлык жалқы есімдерді жанрлық құрамына қарай айқындау
және сипаттау.
3. Көркем шығармалардағы жалқы есімдерді
мағыналарына қарай топтарға жіктеу.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ фольклорындағы ономастикалық кеңістікте,оның бірліктері этнолингвистикалық және қолданымдық ерекшеліктерін айқындау,қытай тілімен салғастыру тұрғысынан зерттеуге талпыныс жасалды. Жұмыста жалқы есімдер маңызды этномәдени бірлік ретінде ғана емес, фольклорлық шығармалардың поэтикалық жүйесінде маңызды рөл атқаратын өзгеше эстетикалық категория ретінде қарастырылды. Сонымен қатар С.Сейфуллиннің Көкшетау поэмасындағы жалқы есімдердің семантикасы жүйелі түрде талданды.
Диплом жұмысының әдістері. Көркем шығармалар мен фольклорлық мәтіндегі жалқы есімдерді жүйелілік қатынаста қарастырып, талдау барысында сипаттама, салыстырмалы, салғастырмалы, этнолингвистикалық, стилистикалық әдістер қолданылды.
Диплом жұмысының дереккөздері. Эпикалық мәтіндер, ертегілер, аңыздар,көркем шығармалар және қытай тіліндегі материалдар.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу нәтижелері фольклорлық жалқы есімдердің этномәдени ерекшеліктерін, эстетикалық қызметін зерттеу жалқы есімдердің этнолингвистикалық табиғатын терең де толығырақ түсінуге, ономастика мен фольклордың, көркем мәтін теориясының бірқатар мәселелерін жаңаша ұғынуға ықпал етеді. Зерттеу нәтижелері фольклорлык ономастика және мәтін лингвистикасы саласы бойынша болашақ теориялық зерттеулерде пайдалануға, гуманитарлық бағыттағы оқу орындарының филология факультеттерінде арнайы пәндерді оқыту тәжірибесінде қолдануға болады.Қытай және қазақ тілдеріндегі есімдердің ұқсастықтары мен айырмашылықтарын ажыратуға септігін тигізеді.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен және қорытынды мен пайдаланылған эдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының мазмұны. Қолжазбаның кіріспе бөлімінде дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі анықталып, зерттеу жұмысының нысаны айқындалды. Оның мақсаты мен міндеттері көрсетіліп, ғылыми-теориялық тұжырымы мен жаңалығы, жұмыстың теориялық және практикалык маңызы, зерттеу әдістері туралы сөз болып,қорытынды жасалған.
1.1. Жалпы есімдердің зерттелу жайы
Зат деген ұғым тек күнделікті өмірде кездесетін әдеттегі жай нәрселерді ғана емес, табиғат пен қоғамдық өмірдегі ұшырасатын әр алуан құбылыстар мен оқиғаларды, ұғымдар мен түсініктерді де қамтиды. Мысалы: құс, mac, су, шыны, адам, қол деген сөдермен катар, жаңбыр, найзағай, сайлау, жүріс, социализм, революция, ұғым, ақыл, сана деген сөздер де зат есімге жатады. Бұдан зат есімнің лексикалық-семантикалық сипаты салалы да, қарымды да екені байқалады.
Зат есім деп аталатын сөздердің өздеріне тән морфологиялық ерекшеліктері бар. Олар өздерінің лексика-семантикалық сипаттарына карай, сөйлемдегі өзге сөздермен еркін қарым -қатынасқа түсетіндіктен, сол қатынастарға аса қажетті көптік, тәуелдік, септік және жіктік жалғауларын қабылдап, түрленіп отырады; екіншіден, зат есімдердің сөз тудыратын және форма тудытарын арнаулы жұрнақтары бар.
Зат есімдер тілдегі өзге сөздердің барлығына әрі ұйытқы, әрі өзек болып қызмет атқаратындықтан, әдетте сөйлемнің барлық мүшелері ретінде қолданыла береді. Дегенмен, зат есімдердің ең негізгі қъізметі -- бастауыш, толықтауыш, анықтауыш болу. Зат есімдер сапаны, сынды, белгіні, санды, әр түрлі қатынасты білдіретін анықтауыштармен ғана емес, иелікті, тәуелдікті білдіретін анықтауыштармен де талғамай үнемі тіркесе береді [52,206].
Өзара бір-бірімен байланысты осы үш түрлі белгіні, демек, семантикалық, морфологиялық және синтаксистік белгілерді ұштастыра қарағанда ғана, зат есім деп аталатын негізгі сөз табының сыр-сипаты толық ашылады. Өйткені, зат есімнің ең негізгі белгісі заттың субстантивтік мағынасын білдіру болса, ондай заттық (субстантивтік) ұғымды білдіру қабілеті басқа сөз таптарында болады. Мысалы: Жаманды көре берсең, ой кірлейді, жақсы сөз кірді тазартады. (Ғ. Мүстафин); Қараның ашуы келгенше, сарыныц жаны шығады (мақал); Білімдіден аямай сөздің майын (Абай); Әлін білмеген әлек (мақал); Шегірткеден қорыққан егін екпес (мақал) деген сөйлемдердегі сын есімдер мен есімшелер заттық ұғымдарды білдіріп тұр. Солай болса, зат есімді тек бір ғана семантикалық белгісіне қарап қана анықтау қателікке ұшыратуы мүмкін.
Жалпы алғанда, грамматиканың да, грамматикалық талдаудың да негізгі міндетінің бірі -- белгілі бір категорияға жалпы сипаттама берумен қатар, олардың ішіндегі өзінше ерекшеліктері бар топ-топтардың да сыр сипаттарын ашу, оны баяндау болмақ. Солай болса, төменде ондай ерекшеліктер де сөз етіліп талданбақшы.
Зат есімдердің қай-қайсысы болсын заттық ұғымды білдіретіндіктен, олар, негізінен алғанда, біркелкі болғандарымен іштей нақтылық және абстрактілік, жалпылық және жалқылық, даралық және жинақтылық, жекелік және топтық сияқты семантикалық категоряларды да қамтиды. Мысалы, ағаш, су, шөп, сүт, темір, шүберек тәрізді сөздер, әдетте, көзбен көріп, қолмен ұстап тануға боларлықтай нақтылы, деректі заттармен байланысты ұғымдарды білдірсе, ақыл, сана, ой, ықпал, әсер, жақсылық, адамгершілік, кіріс, зұлымдьқ, пікір секілді сөздер ойлау, топшылау қабілеттері арқылы танылатын абстракті (дерексіз) заттармен байланысты ұғымдарды білдіреді. Әрине, дерексіз (абстракт) заттық ұғымдардың аттары деректі заттық ұғымдардан кейін шыққан да және сол нақтылы ұғымдардың негізінде туған. Өйткені, мысалы, кісілік, балалық деген дерексіз ұғымдар да, олардың аттары да әуелгі кісі, бала деген деректі ұғымдардан, атаулардан туған. Бірақ конкретті ұғымнан абстракт ұғымның тууы бірден-бір ғана жол болмаған. Конкретті ұғымдардан абстракт ұғымдар туа беретіні сияқты, адамның ойлау қабілеті дами келе, керісінше, абстракт ұғымдардан конкретті ұғымдар да туа беретін болған. Осыған сәйкес, конкретті зат есімдерден абстракті зат есімдер де, керісінше, абстракт зат есімдерден конкретті зат есімдер де жасала береді. Осы себептен қазіргі тілдегі абстракті ұғымдарды білдіретін көп сөздердің мағыналары конкретті ұғымдармен түйісіп те отырады. Сонымен қатар, тілде бастапқы ақиқат нәрсенің атынан туғанымен, одан мүлдем қол үзіп, тіпті алыстап кеткен абстракті ұғымдарды білдіретін сөздер де көп. Сол сияқты, керісінше, бастапқы абстракт ұғымдардан туғанымен, мағына жағынан тіпті конкреттеніп кеткен сөздер де көп. Сөйтіп, сөз мағынасының конкреттену я абстрактану (деректену я дерексіздену) дәрежесі әр қилы және әр түрлі болады. Бұған оқу, оқушы, оқушылық, жүріс, құбылыс, құбылмалылық, білім, білімдік, ұйым, ұйымшылдық, басқару, басқарушылық тәрізді зат есімдер толық айғақ бола алады.
Зат есімдердің ішінде даралау және жинақтау ұғымын білдіру қабілеті де жоқ емес. Мысалы: құрт, құмырсқа, ana, қарындас, төсек, орын, шөп, шалам тәрізді дара сөздер белгілі - белгілі заттардың аты болса, құрт-құмырсқа, ana -қарындас, төсек-орын, шөп-шалам сиякты кос сөздер белгілі бір ұғымдарды жинақтап, олардың топ-тобының атын білдіреді. Қерісінше, мая-мая, қора-қора, жал -- жал, сала - сала, may-may, төбе-төбе, та-рам-тарам сияқты қос сөздер болу я даралау ұғымын білдіреді.
Зат есімдерді іштей семантикасының өзара орайлас, астас болуларына қарай, әлденеше топқа бөлуге болады. Мысалы, семантикалық ерекшеліктеріне қарай, зат есімдерді іштей мал атаулары, өсімдік атаулары, кұрт - құмырсқа атаулары, қора-қопсы және үй мүліктерінің атаулары, қоғамдық тұрмыстың, саяси-әлеуметтік саласында колданылатын атаулар деген сияқты неше алуан топқа жіктеуге әбден болады. Бірақ ондай тек семантикалық қана ерекшеліктері бар, өз алдына грамматикалық ерекшеліктері жоқ есімдер лексикология үшін аса маңызды тексеру объектісі болғанымен, грамматика үшін, арнайы сөз етерліктей зерттеу объектісі бола алмайды.
Дегенмен, зат есімнің ішінінде өздеріне тән семантикалық және грамматикалық ерекшеліктері бар кейбір топтар да жоқ емес. Ондай, семантикалық және грамматикалық ерекшеліктері бар топтарға: адамзат (кімдік) және ғаламзат (нелік) есімдерін, жалқы есімдерді, көптік мәнді есімдерді, эмоциялы-экспрессивтік зат есімдерді, көмекші есімдерді жатқызуға болады.
Тіліміздегі зат есімдерді семантикалық және грамматикалық сипаты жағынан талдап қарасақ, олардың бір саласы адам атаулары, екінші саласы адамнан өзге жан-жануарлар мен заттардың атаулары болып келеді. Осы аталған екі топтың біріншісіне қатысты сөздердің бәрі тек кім? деген грамматикалық сұрауға жауап берсе, екіншісіне қатысты сөздердің бәрі де тек не? деген грамматикалық сұрауға жауап береді.
Кім? деген грамматикалық сұрауға жауап беретін зат есімдерге жалпы адам атаулары жатады. Адам, атаулары деп жалпы адамға тән атауларды (кісі, бала, бөпе, шал, кемпір, келіншек, қалыңдық, еркек әйел т.б.) туыс атауларын (әке, шеше, әже, ата, ага, іні, ana, сіңлі, шөбере, нағашы, жиен, бөле, құдаша, құдағи, күйеу, құда т. 6.), іс-әрекет пен кәсіп-маман иелерінің атауларын (әнші, атшы, арбашы, егінші, малшы, еңбеккер,суреткер, артист, инженер, диқан, ғалым, мұғалім, дәрігер, композитор, сатушы т. б.), әр алуан қызмет баптары мен лауазым атауларын (директор, лейтенант, ұлық, бастық; төре, ханым, мырза, жолдас т. б.), кісі аттарын (Асан, Әсет, Иса, Алма, Рабига, Жамила, Гүлсім т. б,) және басқа да осылар сияқты адамға тән атауларды айтамыз.
Зат есімнің бұл тобына, жалпы алғанда, адам атаулымен байланысты ұғымдардың аттары және кісі аттары енетіндіктен, оларды осы семантикалық ерекшеліктеріне карай адамзат есімдері деп атауға болады. Ал, формальдық жағынан олар кім? деген грамматикалық сұрауға жауап береді.
Не? деген грамматикалық сұрау, әдетте, адамнан өзге барлық жан-жануарлардың және күллі заттар_мен нәрселердің атауларына койылады. Не? деген грамматикалық сұрауға жауап беретін зат есімдерге деректі я дерексіз заттар мен заттық ұғымдардың атаулары (мысалы: құм, шаң, mac, темір, топырақ, су, ойын, күлкі, сана, күйініш, қуаныш, реніш, аспан, ақыл, әлем т. б.), өсімдік атаулары (мысалы: ағаш, шөп, жусан, қарағай, тобылғы, көде, өрік, жүзім, алма, жиде т. б.), ас пен ішімдік атаулары (мысалы: em, сүт, май, ірімшік, нан, шұжық, қымыз, айран, қаймақ т. б.), хайуанаттардың, аң мен құстың атаулары (мысалы: жылқы, сиыр, қой, ешкі, құлан, бөкен, киік, арқар, аю, жолбарыс, қаз, үйрек, бүркіт т.б.) балық аттары (мысалы; шортан, сазан, көксерке т. б.), құрт-кұмырсқа мен бақа-шаян аттары (мысалы: кесіртке, шыбын, сона, ара т. б.), мекен, қора - қопсы, құрал-жабдық атаулары.(мысалы: үй, қора, дала, терезе, астау, табақ,қасық т.б.) тағы басқа неше алуан нәрселер мен заттық ұғым атаулары жатады [60,330].
Сөйтіп, зат есімдердің бұл тобы адамнан өзге жан - жануарлардың, заттар мен нәрселердің, заттық ұғымдардың атауларын түгел қамтитындықтан, оларды семантикалық ерекшеліктеріне қарап, ғаламзат есімдері деп атауга болады, ал формальдық жағынан олар не? деген грамматикалық сұрауға жауап береді.
1.2.Жалқы есімнің зерттелу жайы
Қазақ ономастикасында соңғы он жылда қазақ жалқы есімдерін топонимдер, антропонимдер, космонимдер материалдары бойынша, әсіресе, тіл деңгейіндегі аймақтық аспектіде, этнолингвистикалық зерттеуге деген ұмтылыстар байқалады. Жалқы есім тек тілдің фактісі мен бірлігі болып қана коймай, ол халық ауыз әдебиетінің түрлі жанр мәтіндерінде қолданылатын көркем сөз фактісі мен бірлігі ретінде танылады.
Ономастика ілімін жан-жақты зерттеу қазіргі ғылым алдындағы басты міндеттерінің бірі болып отыр. Бұл процесс тілдің лексикасының дамуын, оның этнолингвистикалық және экстралингвистикалық жақтарын тереңірек білуге көмектеседі, тарихи фонетика, тарихи морфология, тарихи лексикологиясы бағалы материалдар береді.
Ономастика тіл білімінен басқа да тарих, география, археология, этнография ғылымдарымен ұштасып жатады. Өйткені, ономастикалык материалдар халықтың саяси-әлеуметтік, коғамдық, тарихи өмірімен байланысты болады. Оларды зерттеу негізінде белгілі бір халыктың өткен іздерін, қоғамдық құрылысының сипатын, дүниеге таным көзқарасын, тіршілік болмысы мен әдет-ғұрпын, басқа елдермен экономикалық, саяси-мәдени қарым-қатынасын, тарихи байланысын анықтауға мүмкіндік туады. Сонымен қатар тіліміздегі жалқы есімдер лексикалық қорымызды үнемі толықтырып, байытып отырады.
Соңғы кездері ономастикалық зерттеулерде: ономастикалық жүйелердің дамуы мен қолданылуының жалпы заңдылықтарын зерттейтін теориялық ономастика, материалды алғашқы филологиялық өңдеуден өткізетін сипаттамалық ономастика, есімдердің жасалуын, олардың бір нысаннан екінші нысанға ауысуын (трансонимизация) зерттеуге бағытталған ономастиканың деректері бойынша өткен дәуірдегі жалқы есімдерді зерттеуге арналған тарихи ономастика, практикалық ұсыныстар әзірлейтін қолданбалы ономастика [1,7] т.б. бағыттар бөлініп шықты.
Ономастикалық зерттеулердің дербес саласы ретінде қалыптасқан поэтикалык немесе әдеби ономастика көркем әдебиет пен халық ауыз әдебиетіндегі (фольклор) онимдердің қолданылуын зерттейді.
Көркем шығарма ономастикасы ономастикалық материалға немесе жалпы халықтык тілдің бай ономастикалық сөздік қорына негізделеді де, көркем шығармалардағы жалқы есімдер оның жанрлық, стильдік, тақырыптық және идеялық заңдылықтарына сәйкес қолданылады. [3]
Көркем мәтіндегі жалқы есімдердің қолданылу ерекшелігі, оның қатарына ауыз әдебиет шығармалары мәтіндер де жатады, олар көркем сөз өңіне кірігіп, біте қайнасып, өзінің негізгі номинациялық (атауыштық) қызметімен қатар көркем сөздің мақсат, міндеттері мен ерекшеліктеріне, көркем шығармалардың поэтикасы мен стилистикасына сай тағы да бірқатар қызметтер атқарады.
Орыс тіл білімінде әдеби ономастика көркем мәтінді зерттеудегі ономастиканың, поэтиканың, мәтін лингвистикасының, семиотиканың, лексикалық семантиканың әдіс-тәсілдерін қолданылатын жаңа бағыт болып саналса, қазақ тіл біліміндегі ономастиканың бұл саласы енді бой көтере бастады.
Қазақ әдеби ономастикасының жеке мәселелері мен аспектілерін Т.Жанұзаков[4, 35-41], А.Т.Қайдаров [5], Қ.С.Еспаева [6], Е.Жанпейісов[7, 7-25], Ф.Мұсабекова [9], Р.С.Әміров [10] т.б. ғалымдар қарастырды.
Ономастиканың тек іргелі ғылыми-теориялық базасын жетілдірумен шектелмей, нормативтік-құқықтық базасын дамытуға, қоғамдық, әлеуметтік рөлін арттыруға үлес қосқан ғалымдардың бірі - Т.Жанұзақ [7].
Ұлттық антропонимика мәселесімен ерте кезден айналысқан ғалым, оның ғылыми-теориялық, әдістемелік негіздерін жасады. Оның айғағы ретінде әрбір ономастикадан жазылған диссертациядан көруге болатын Т.Жанұзақтың әйгілі лексика-семантикалық, тілдік-хронологиялық классификациялары.
Ғалымның 1950-жылдары қазақ антропонимдерінің түпбастауын зерттеген еңбектерінде Ү-ҮІ ғ.ғ. көне түркі, ортағасыр жазба ескерткіштеріндегі атауларды зерттеу объектісі ретінде талдап, оларды қазіргі қазақ есімдерімен салыстырып, дыбыстық, лексика-семантикалық идентификация жасауы жас ғалымның соншалықты киын да тың проблемаға сол кезде барып, өзіндік көзқарасын білдіруін ғылыми батылдығы ретінде бағалау қажет.
Ғалым алғаш рет қазақ кісі есімдеріне жан-жақты құрылымдық жағынан, компоненттік, морфологиялық, этимологиялық талдаулар жасады. Сондай-ақ әйел есімдерінің қалыптасу заңдылықтарына да кеңінен токталған. Ғалым еңбектерінде этнонимика ономастиканың дербес саласы ретінде сөз болып, оған қоса әлеуметтік титулдар: сұлтан, төре, мырза, әмір, ру, тайпа, ел, сүйек, ата, нәсіл, тек т.б. этнонимдер сөз болады.
Т.Жанұзақтың еңбектерінде жалқы есімдер, оның ішінде антропоним,
этноним, топоним, космоним, зооним сынды топтарының қалыптасындағы
мәдени-этникалық, рухани-дүниетаным дық, қоғамдық-әлеуметтік факторлардың зор ықпалы көрсетіліп отырған.
Адамға, балаға ат қойып, айдар тағудағы басты уәждер ретінде ғалым кісінің бет-пішін, кескін-келбетіне, мінез-құлқына лайықты аталған есімдердің себептерін келтіреді, мысалы көккөз, шойынқара, кекеш т.б. Тіліміздегі кісі аттары, негізінде, жалпы есімнен жасалады да, жалқы есімге ауысқанда бастапқы ұғымы мен заттық мағынасынан бүтіндей айырылады. Жалқы есімге ауысқан ондай жалпы есімдер өзара бірнеше топқа бөлінеді,-деп ғалым оларды алты топқа бөліп қарастырған, мысалы: өсімдік атауларынан, мал атауларынан, халық, ру атауларынан, хайуандар, жәндіктер мен құс атауларынан жасалған есімдерге лексика-семантикалық талдау жасаған және қазақ тіл біліміндегі бұл тәсіл жаңадан қалыптаса бастағанымен келешегі мол екендігін көрегендікпен болжай білген [4, 194-198].
К.З.Жаппардың диссертациялық жұмысы О.Сүлейменов поэзиясындағы жалқы есімдердің эстетикалық қызметін зерттеуге арналған [11].
Сондай-ақ Д.М.Керімбаевтың диссертациялық жұмысы қазақ фольклорындағы жалқы есімдердің құрамы мен этнолингвистикалық сипатына арналған [3].
Е.А.Керімбаевтың пікірінше [12], жоғарыда аталған еңбектерде, негізінен, әдеби ономастикалық лексиканың жеке тақырыптық топтары мен мен түрлерінің құрамы, олардың морфологиялық және сөзжасамдық құрылымы, жеке онимдердің этимологиясы қарастырылған, яғни ауқымды, мәдени-тарихи контексте туындайтын түрлі, жалпытілдік және тілден тыс семалар мен коннотациялар енетін, олардың тік орналасқан мәтіннен тысқары деңгейлері ғана зерттелген. Е.А.Керімбаевтың айтуынша [12, 225], жалқы есімдердің бұл тұрғыдан зерттелуі мен аспектісі дұрыс, орынды болғанмен, жалқы есімдерді әдеби мәтін бірлігі ретінде жүйелі түрде зерттеу жағынан жеткіліксіз.
Расында, казақ ономастикасында көркем шығармалардағы жалқы есімдер әлі күнге дейін кешенді де жүйелі зерттеу нысаны бола қойған жоқ. Жалқы есімдердің лингвистикалық және этнолингвистикалық табиғатын, қолдану ерекшеліктерін, олардың көркем мәтіндегі қызметін қарастырмайынша, мәселе толық зерттеліп, өз шешімін таппайды.
Ең алдымен, әдеби онимдердің жалпыхалықтық (тілдік) жалқы есімдерден ерекшеленетін жалпы сипаттарына тоқталайық.
Әдеби ономастиканың жалпыхалықтық ономастикадан айырмашылығын екі маңызды параметр бойынша бақылауға болады:
-ономастикалық материалдың құрамы мен сипаты бойынша;
-онимдердің жалпыхалықтық тіл мен көркем шығарма мәтіндерінде қолданылу ерекшеліктері бойынша.
Кез келген тілдің лексикалық байлығын екі үлкен топқа белуге болады: 1) Жалпы лексика; 2) ономастикалык лексика. Көркем шығармаларды кез келген мәтінінен жалпы лексика мен ономастикалық лексиканы табуға болады. Алайда кейбір көркем мәтіндерде жалқы есімдер сирек кездесетін немесе мүлдем кездеспейтін жағдай да болады.
Жалпыхалықтық тілде жалқы есімдердің барлық типтері мен түрлері көрініс табады, ал әдеби тілде онимдердің тек белгілі бір типтері мен түрлері ғана қолданылады, басқа сөзбен айтканда, олар жалпыхалықтық тілдегі жалқы есімдердің жалпы құрамының бір бөлігі ғана.
Жалпыхалықтық ономастиканың жалқы есімдері тілге, яғни тұтас сөздік қорға жатса, әдеби ономастикалық бірліктер - сөйлеу тілінің фактісі, өйткені өз кезегінде әдеби шығарма көркем тілдің фактісі мен жемісі.
Көркем мәтіндегі барлық жалқы есімдердің жиынтығы әдеби шығармалар мен фольклордың ономастиконың немесе ономастикалық кеңістігін құрайды.
Ономастикалық кеңістік деген терминді ғылыми қолданысқа А.В.Суперанская [14, 25] енгізген, ол есімдер мен аталған нысандардың кеңістіктегі орналастырылуы деп ұғынылады.
Ономастикалық зерттеулердің теориясы мен әдістемесі атты ұжымдық монографияда [1, 95]: Ономастикалық кеңістік - бұл белгілі бір халық тілінде нақтылы, жорамалданған және қиял-ғажайыптық нысандарды атау үшін қолданылатын жалқы есімдердің жиынтығы. Ол қазіргі кезде халықтың түсінігінде қалыптасқан дүниенің үлгісімен айқындалады, алайда онда әрқашан бұрынғы өткен дәуірлердің сарқыншақтары сақталады.
Е.А. Керімбаевтың монографиясында [12,17] ұлттық (қазақ) жалпыхалықтық ономастика деген термин ғылыми қолданысқа ендірілген. Ол тілдің лексикалық жүйесіне жататын, тарихи ұзақ мерзімде, ұрпақтан ұрпаққа берілу арқылы қалыптасып, өңделген жалқы есімдердің жиынтығы есебінде ұғынылады.
Ономастикалық кеңістік, ономастика, ұлттық ономастика, ұлттық жалпыхалыктық ономастика деген терминдер синоним ретінде бірінің орнына бірі қолданыла береді.
Қазак ономастикасының алғашқы даму кезеңінде қазақ тіліндегі жалқы есімдер тілдік тұрғыдан зерттеліп, қазақ онимдерінің этимологиясы, лексика-семантикалық топтары, мағынасы, топонимикалық жүйелердің аймақтық ерекшеліктері жағынан айқындалды. Содан кейін ғылымның даму барысы казақ ономастикасындағы екінші кезеңді алып келді. Жалқы есімдердің этнолингвистикалық, этномәдени сипаттары, көркемдік мәтіндегі қызметі зерттеле бастады.
Қазіргі таңда қарқынды дамып келе жатқан когнитивтік лингвистика тұрғысынан қазақ ономастикасындағы жалқы есімдерді тек тілдік сипаттарын қарастыру жеткіліксіз болып отыр. Жалқы есімдердің бойындағы жасырын жатқан руханият пен мәдениет таңбаларын ұлттың танымдық тәжірибесімен сабақтастыра отырып қарастыру қажеттілігі тіл білімі ғылымының алдына қойылуда.
Қазақ жалқы есімдерінің табиғатын, сипатын, қызметін тіл - сана - ұлт үштік тұтастықта жан-жақты қарастыру бүгінгі таңда қазақ ономастикасының материалдары негізінде зерделеу қолға алына бастады.
Мәдени, рухани мәнділік пен құндылыққа ие жалқы есімдерді қазақ этносының ішкі және айнала қоршаған болмысы туралы ғасырдан ғасырға жинақталған білім тәжірибелерінің қоры ретінде арнайы қарастыру қажет.
Н.Оралбай: Жеке бір затқа ғана берілген атаулар жалқы есімдер деп аталады. Жалпы есімдер мен жалқы есімдер жазуда бір-бірінен ажыратылады. Жалпы есімдер кіші әріппен жазылады (су, кол, көше), жалқы есімдер бас әріппен жазылады (Қадыр, Хамит). Жалпы есімдер мен жалқы есімдердің бір-біріне ауысу мүмкіндіктері бар. Мысалы, Арыстан Оспанұлы, Жібек Есетқызы, Мақпал Асанқызы, Бөлтірік Хасенұлы, Гауһар Сұлтанқызы, Барыс Ақатұлы деген мысалдардағы Арыстан, Жібек, Мақпал, Бөлтірік, Гауһар, Барыс деген кісі аттары арыстан, жібек, мақпал, бөлтірік, гауһар, барыс деген жалпы есімдерден жасалған. Сондай-ак тілде жиі қолданылатын алматылық, қарағындылық, атыраулық, ақтаулық,шымкенттік,түркістандық сияқты жалпы есімдер жалқы есім сөздерден жасалған.
Бұл жағдайлар жалпы есім мен жалқы есімдердің бір-біріне ауысуы тілде болып тұратын құбылыс екенін дәлелдейді.
Жалқы есімдерді: кісі аттары, географиялық атаулар, кітап, газет, журнал атаулары, уақиға, тарихи кұбылыс, ұйым, ұжым, мекеме атаулары, ән-күй атаулары деп белуге болады. Олар: 1) Ахмет Байтұрсынов, Құдайберген Жұбанов, Қаныш Сәтпаев, Зейін Шашкин, Мұқағали Мақатаев т.б. Бұлар - кісі аттары. 2) Орал, Қаратау, Каспий теңізі, Іле, Талдықорған, Шымкент,Түркістан, Қызылорда, Абай даңғылы т.б. Бұлар - географиялық атаулар. 3) Егеменді Қазақстан, Жұлдыз, Ұлпан, Мөлдір махаббат, Айқын т.б. Бұлар -газет, журнал, кітап аттары. 4) Қазан төңкерісі, Алаш, Отан соғысы, Алматы қаласының әкімшілігі т.б. Бұлар - тарихи құбылыс, ұйым, мекеме атаулары. 5) Балбырауын, Айттым сәлем, Қаламқас, Дариға, сол қыз, Жас қазақ, Сағындым, Yenстазым, Құлагер, Қорлан, Әселім, Сарыарқа, Абай, Сылқылдақ т.б. Бұлар - ән-күй атаулары - деп көрсетеді [58, 88].
Жалқы есімнің табиғатын зерттеу, олардың ерекшеліктерін анықтау, семантикасы мен этимологиясын ашу, әр халықтың, әр аймақтың жалқы есімін сөзжасамдық құрылымын талдау зерттеушілерді жалкы есімді тарихи ғана емес, ұлттық та деген тұжырым жасауга итермелейді. Жер бетіндегі елдердің ешкайсысы ономастикалык кеңістігін шұбарлаудан сақтап қала алмады. Халықтардың саяси-экономикалык араласуы және тілдердің тоғысуы оған жол бермеді. Енді жер бетіндегі елдердің барлығы тәуелсіздігін алғанда, ұлттық бейнесін іздей бастады. Әсіресе осы күнге дейін өз еркі өзінде болмаған елдер есін жиып, жоғалтып ала жаздаған тілдерін тазалап, таза ұлттық ономастикалык жүйе жасауға кірісті.
Қазақ фольклорлық шығармаларының жалпы және онимдік лексикасы ғылыми жағынан құндылығы зор және оны тарихи-этимологиялық, этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеу қазіргі қазақ тіл білімі үшін басым міндеттердің бірі болып табылады.
Қазақ фольклорлық мәтіндердің жалпы лексикасы этнолингвистикалық, этимологиялык аспектілерде зерттелуде. Академик Ә.Т.Қайдаровтьң [16] макалаларында эпикалык мәтіндерден алынған берен деген сөзбен жауынгер-батырдың қару-жарақтарының аттары талданады. Е.Жұбанов пек А.Ибатовтың [17] мақаласында фольклорлық мәтіндерде көп кездесетін Тәңір сөзі тарихи-этимологиялық тұрғыдан жан-жақты қарастырылған, ал қазақ эпосының мәтіндеріндегі материалдық мәдениетке байланысты лексиканы А.Мұқатаева зерттеді [18], қазақ тарихи жырларының лексикасын зерттеуге Б.Қарағұлованың [19] диссертациялық жұмысы арналды. Қазақ тіліндегі жалқы есімдерге Қ.Өмірәлиевтің [20], Р.С.Әміровтің [10] мақалалары, Е.Керімбаевтың [21] гылыми-көпшілік кітабының кейбір тараулары, Р.Лауланбекованың [22] мақал асы арналған.
Қазақтың дәстүрлі ономастикасында қазақ тілінің жалқы есімдері негізінен семантикалық, құрылымдық әдіс тұрғысынан жүйелі түрде зерттелді, мұнда ономастикадағы семантикалық және құрылымдық қатынастардың типологиясына назар аударылды [64,226].
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1.ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЖАЛПЫ ЖӘНЕ ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕР
Тілдегі әр алуан деректі және дерексіз заттар мен ұғымдарды білдіретін зат есімдер, әдетте, жалпы есімдер деп аталады. Мысалы: ағаш, am, ас, арал, арба, бас, бала, ақыл, сана, түсінік, ер, em, дала, су, отын, көмір, кеңсе сияқты зат есімдердің бәрі де жалпы есім болады. Ал заттар мен заттық ұғымдарды жалпылама түрде атайтын осындай жалпы есімдермен қатар, белгілі бір ғана затты арнай, даралай атайтын жалқы зат есімдер де бар. Оларға кісі аттары (мысалы, Асқар, Арқалық, Ағыбай т. б.), үй хайуандарына берілген арнаулы аттар (мысалы: Тайбуырыл, Теңбілкөк т. б.) өндіріс, мекеме, ұйым аттары (Еңбек, Қайрат, Түрксиб. т. б.), газет, журнал, кітап аттары мен жеке шығармалардың аттары ( Жас Алаш, Ботагөз, Серпер. т.б.), географиялык атаулар (мысалы, Алатау, Теміртау, Іле, Ертіс т. б.), кала, көше, алаң аттары (Алматы, Теміртау, Амангелді алаңы, Абай даңғылы т.б.) тағы басқа жалқы атаулар жатады.
Жалқы есімдер мағына жағынан белгілі бір ұғымды білдірмейді, тек бір жеке-дара затты басқа заттардан ажырату үшін қойылған белгі -- ат ретінде ғана жұмсалады [60,130].
Жеке я дара заттарға берілген осындай зат есімдерді жалқы есімдер дейміз.
Сөйтіп, жалқы есімдер деп жалпы есімдерден ажырату үшін қойылатын арнаулы атауларды айтамыз. Жазу дәстүрімізде жалқы есімдер бас әріппен басталып жазылады да, жалпы есім бірыңғай кіші әріппен жазылады.
Тілімізде жалпы есімнен жалқы есім, жалқы есімнен жалпы есім туа береді.
Бірақ жалқы есімдердің жалпы есімдерге ауысуларынан гөрі жалпы есімдерден жалқы есімдердің жасалуы көбірек кездеседі. Мысалы: Алатау, Ақтөбе,Қарағанды,Түркістан сияқты жер-су, мекен аттарын білдіретін жалқы есімдер әуелгі жалпы есімдерден туған. Керісінше, ақтөбелік, қарагандылық,түркістандық,мичуринші сияқты жалпы есімдер бастапқы жалқы есімдерден жасалған.
Жалқы есімдердің жалпы есімдер категориясына, жалпы есімдердің жалқы есімдер категориясына осылай көшуі сөздердің қызметтерінің, соған сәйкес, олардың мағыналарының, кейде тіпті формаларының өзгеруіне байланысты болады.
Сонымен бірге, кейбір сөздер жалпы есім ретінде де, жалқы есім ретінде де жұмсалады. Мысалы, күн, жер, ай деген сөздер астрономия ғылымында жалқы есім ретінде түсінілсе, күнделікті өмірде жай ғана жалпы есім ретінде жұмсалады.
Ішіндегі әр килы ұсақ топтарды сөз етпегенде, жалқы есімдер ең әуелі үлкен-үлкен екі салаға бөлінеді: оның біріншісі -- кісі аттары (ономастика), екіншісі -- г еографиялық атаулар (топонимика). Жалқы есімдердің осы екі саласының екеуіне де ортақ жалпы сипаттарымен қатар, әр қайсысының өзді-өзіне ғана тән ерекше сипаттары да бар. Сол себептен де жалқы есімнің бұл екі саласын ғылымның арнаулы екі түрлі тарауы ретінде(ономастика және топонимика) алды - алдына тексеру объектісі етеді. Кісі аттарына да, жер-су аттарына да, әдетте, көптік жалғау жалғанбайды.
Егерде оған қосымша жалғанатындай болса, ондай жалқы есімнің мәні я өзгереді, я оған үстеме семантикалық рең жамалады. Бірақ, жер-су атауларынан да, сондай-ақ, жалқы есімдердің өзге топтарынан да кісі аттарының ерекшеленетін кейбір грамматикалык айырмашылықтары бар. Мысалы, Ертіс жагасы, Мәдениет және тұрмыс дегендердегі жалқы есімдер өздері анықтайтын сөздерге ілік формасы (жалғаудың түсу я түспеуі шарт емес) арқылы тіркессе, кісі аттары өзі анықтайтын сөздерге ілік септік формасы арқылы да (Бейсенніц баласы, Асанның Үсені т. б.) атау түрде де тіркесе береді (мысалы: Қажымұқан балуан, Тарғын батыр, Байжан ұста т. б.). Сонымен қатар, белгілі бір адамның өз аты, әкесінің аты, фамилиясы бірін-бірі анықтаумен қатар, бәрі құралып бір күрделі есім де бола береді. Мысалы: Әміре Қашаубайұлы, Құдайберген Қуанұлы Жұбанов, Мұхтар Омарханұлы Әуезов т.б. Жалқы есімдердің өзге топтарынан кісі аттарының ерекшеленетін тағы бір айырмашылығы - адам аттарына тән рең категориясы. Кісі аттары калыптағыша атау күйінде қолданылумен қатар, сыйлау, кұрметтеу, еркелету, кішірейту мәнін білдіру үшін, атау формасына арнаулы қосымша жалғанып та жұмсалады. Мысалы: Сәбден, Қали деген аттарды құрметтегенде, сыйлағанда я үлкен тұтып атағанда, Сәбе, Қалеке деп атауға болады_да, Әли, Сәуле деген аттарды еркелете, кішірейте сөйлегенде, Әлкен, Сәулеш деген атау қойылады. Рас, кейбір жалпы есімдерді де осылай қолдануға болады (мысалы: құлыншақ, інішек, балақай, ботақан, көкешім т. б.). Бірақ жалқы есімдер мен адам аттарындағы бұл категорияның семантикалары да, қолданылу өрістері де бірдей емес.
Зат есімдердің көпшілігі тікелей атау формада тұрып, белгілі бір бірыңғай заттардың бәріне тән жалпы атау ретінде жұмсалумен қатар, тиісті заттың бір данасының ғана атауы есебінде қолданылады. Мысалы, кісі, сөз, бала, қыстау, көл т. б. Егер осы атаулар арқылы аталатын заттар біреу емес, әлденешеу я көп екенін білдіргіміз келсе, осы зат есімдерге көптік жалғауын жалғап айтамыз. Мысалы: кісілер, сөздер, балалар, көлдер т. б.
Сонымен қатар, атау формада тұрғанда, өзі арқылы аталатын заттың біреуін емес, жиынын топтап я қамтып атайтын зат есімдер де бар. Мысалы, сүт, үн, жүн, алма, ақыл, өмір, шындьқ, алтын, жел, құйын деген сияқты зат есімдерді алсақ, бұлардың әрқайсысы белгілі бір жеке - дара затты ғана атамайды, оны тобымен атайды.
Осындай затты жеке-даралап атамай, оның жиынын тобымен атайтын зат есімдерді көптік мәнді есімдер деп атаймыз.
Көптік мәнді есімдердің ерекшеліктері тек семантикаларында ғана, демек,затты жекелеп атамай, топтап атауларында ғана емес, грамматикалық
сипаттарында да бар. Мысалы, сол аталған үн, алтын, жел, ақыл тәрізді
көптік мәнді есімдерді алсақ, осылардың бәрі де практикалық тілде көптік
жалғауы жалғанбай жасалады. Сондықтан өздеріне тән осындай
семантикалық ерекшеліктері мен грамматикалық өзгешеліктеріне қарай, зат есімдердің бұл тобы өз алдына категория делініп танылып, жоғарыдағыша, көптік мәнді есімдер деп аталып отыр.
Бірақ,біз мына жайды ескеруіміз қажет:көптік мәнді есімдер кейде көптік жалғаулы формаларда да қолданылады. Бірақ бұл сөздер көптік формада көбінесе я басқа ауыспалы мағынада жұмсалады, я өздеріне қосымша мағыналық реңдер жамап алады. Көптік мәнді есімдерге мынадай зат есімдер жатады:
Сұйық заттардың атаулары: айран, шай, тұздъқ т.б;
Газ тектес заттардын аттары: азон, бу, түтін, тұман т. б;
Уақ, ұнтақ заттардын, ұйысқан майда заттар мен бытыранды, таранды, үгітінді заттардың атаулары: үн, шаң, тозаң, бетеге, жусан, жүн, түбіт, кірпік, жиде, алша т. б;
Дерексіз ұғымдарды білдіретін заттардын атаулары: айла, ақыл, ayа, қайғы, қасірет, сүйеніш, шындъқ т. б.
Өздігінен табиғи бөлшектенбейтін кесек заттардын атаулары: алтын, қола, қүрыш, шойын т. б;
6) Жаратылыс құбылыстарының атаулары: боран, жаңбыр, қар, жел,
құйын т. б.
Бұлардан басқа да өздері түпкі табиғаты жағынан көптік мәнді білдіретін зат есімдер бар. Мысалы, табиғи жұп болып келетін зат есімдер де (аяқ, көз, құлақ, етік, байпак, туфли, кебіс, бәтеңке, шаңғы т.б.), сондай-ақ, нәрсенің я заттың бөлінбейтін табиғи бөлімі я бөлшегі ретінде түсінілетін субстантивтік ұғымдардың атаулары да (көбінесе, көмекші есімдер, мысалы: асты, үсті, жаны т. б.) негізінде осы топқа жатады.
Зат есімдердің ішінде затты я заттық ұғымды әдеттегіше атаумен қатар, сол аталған заттың сын сипат жағынан қандай екендігін қоса - қабат білдіре атайтын, олардың кейбір өзіндік сипатын нақтылай түсіп, әсерлеу не бейнелеу жолымен сезіми түрде қолданылатын топтары бар. Мысалы: көл, may, төбе, арба деген сияқты жалпы есімдердің көлшік, таушық, төбешік, арбашы деген түрлері бар да; атан, өгіз, кітап деген тәрізді зат есімдердің атанша, өгізше, кітапша деген де түрлері бар. Осы аталған екі топ сөздің көлсымақ, таусымақ, төбесымақ, кітапсымақ деген түрлері де бар. Сол сияқты, адамға байланысты әже, шеше, ana тәрізді туыс атауларын әжей, шешей, апай деп те, шешеке, апеке деп те, шешетай, әкетай, апатай деп те, шешежан, әкежан, апажан деп те қолдану - үйреншікті әдет. Сондай - ак бала, бота, лақ сөздерін балапан, ботақан деп те балақай, ботақай деп те айту қандай үйреншікті болса, бөпе, қалқа, сәуле секілді жалпы есімдер мен Нұрлан, Әлия, Әсия тәрізді жалқы есімдерді бөпеш, қалқаш, сәулеш, Нұрыш, Қалыш, Әлкен, Әскен деп айту да - соншалықты дағдылы нәрсе.
Сөйтіп, кейбір зат есімдердің әдеттегіше бейтарап (қалыс) түрде жалпы колдануларымен бірге, үлкен тұтып құрметтеу я сыйлау, кіші тұтып еркелету, кем тұтып қомсыну тәрізді эмоциялық әсер, экспрессивтік рең бере қолданылатын формалары болады.
Бұл формалар мен жай түрде айтылған сөз формалардың негізгі лексикалық мағыналары бір болғанымен, араларында өзара ерекшеленетін семантикалық айырмашылық болады, ол формалардың араларындағы семантикалық айырмашылықты мазмұн ерекшелігі деп түсінумен бірге, олардың сыртқы формаларының араларындағы айырмашылықты сол мазмұнның формасы деп есептеуге болады. Демек, жоғарыдағы мысалдарда ұшырасатын - шъқ(шік) -ша, (-ше), -сымақ, -й, -еке (-ке), -тай, -жан, -қан, - қай, -ш (-ыш, -іш), -кен жұрнақтары сол аталған мазмұның тілдік формасы есебінде қызмет етеді.
Осындай жұрнақтар арқылы жасалған зат есімдер, туынды зат есімдер, болғандарымен, жаңа сөздер емес, олар өздері туған төркіндерінен тек сәл басқаша айтылған, яғни сәл ерекше сезіми рең беріле айтылған формалары есебінде жұмсалады. Ендеше, бұл формалар арқылы жасалған сөздер зат есімнің ішінде ерекше семантикалық тобының бірі ретінде сезіми реңкті сөздер ретінде қаралуға тиіс. Бұл сияқты сөздер тобы зат есімнің эмоциялық және экспрессивтік реңдерді білдіретін ішкі категориясы есебінде есептелу керек.
Зат есімдердің көпшілігі өздерінің лексикалық мағыналарында жұмсалып, өздеріне тән түрлену жүйелерін және сөйлемде өз алдарына дербес мүше болу қасиеттерін сақтап отырады. Ал, кейбір зат есімдер өздеріне тән байырғы қызметтерінен жартылай айрылып, көбінесе көмекші сөздер, яғни көмекші есімдер есебінде жұмсалады.
Көмекші есімдер деп лексикалық мағыналары бірде бүтіндей сақталып, бірде солғындап, өзге сөздермен тіркесу ерекшеліктеріне қарай, синтаксистік жағынан кейде жеке-дара мүше есебінде, кейде күрделі мүшенің құрамындағы дәнекер элемент есебінде қолданылып, морфологиялық жағынан зат есімдерше турленіп отыратын жәрдемді сөздерді айтамыз.
Көмекші есімдер сан жағынан соншалықты көп емес, оларға алды, арты, асты, үсті, жаны, қасы, арасы, ортасы, іші, сырты, басы, беті, шеті, түбі, төбесі, түсі, маңы сияқты сөздер жатады. Бірақ сан жағынан аз болғанымен, бұл сөздердің қолданылу өрісі аса кең, атқаратын қызметтері өте зор. Ал бұл сөздердің қолданылу өрісінің кең болуы да, атқаратын қызметтерінің мол болуы да олардың тілімізде алатын орындарының ерекшеліктерімен байланысты.
Көмекші есімдер кәдімгі зат есмдерше қолданылады, ондайда көмекші есімдердің негізі зат есімдерден ешқандай айырмашылығы болмайды. Демек, ондай жағдайда бұл сөздердің бойында зат есімдерге тән семантикалык дербестік те, морфологиялық жағынан дәл сол зат есімдердей түрлену қабілеті де толық сақталады. Мысалы: сыртын көріп ішінен түңілме (мақал); ол қанша артта қалса да, пікірі алда (Ғ. Мұстафин); Сырттан аяз, іштен жалын шарпиды (С. Мұқанов); Менің іштегі суды сыртқа төгуімнен, сырттагы судың ішке құйылуы басымырақ боп кетті (С. Мұқанов). Бұл мысалдардағы: сыртқы, сырттагы, іштегі деген жұрнақ қосылған формалар да, сыртқа, ііике деген барыс септіктегі формалар да, алда, артта деген жатыс септіктегі формалар да, сыртын деген табыс септіктегі форма да, іштен, ішінен (әрі тәуелдеулі) сияқты шығыс септіктегі формалар да -- өздерінің лексикалық дербестіктерін де, түрлену ерекшеліктерін де, сөйлемде жеке-дара мүше болып қызмет атқару қабілеттерін де өз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖҰМЫС
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Ақжігіт Әсел
Қазақ және қытай тіліндегі сын есімнің
лексика- грамматикалық сипаты
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B021000- мамандығы - Шетел филологиясы: қытай тілі
Түркістан -2020ж.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
___________
кафедра меңгерушісі
___________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақ және қытай тіліндегі сын есімнің
лексика- грамматикалық сипаты
5B021000- Шетел филологиясы: қытай тілі мамандығы
Орындаған : Ақжігіт Ә.
Ғылыми жетекшісі
ф.ғ.к., доцент м.а.: Өмірбаев Е.
Түркістан,2011ж.
М А 3 М Ұ Н Ы
І.КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ.НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының жалпы сипаты. Жалпы сын есімнің және сын есім категориясының зерттелуі ХІХ ғасырдан бастау алады. Оны біз М.А Казем- Бектің Түркі- татар тілінің жалпы грамматикасы атты еңбегінен байқай аламыз. Н.К.Дмитриев, А.К.Боровков, А.Н.Кононов, Н.Сазонтов, т.б. көптеген ғалымдар түркі тілдеріндегі туынды сын есім тудыратын сөзжасамдық жұрнақтарды көрсетіп, семантикалық талдау жасаған. Туынды сын есімнің қай дәрежеде зерттелгені осы ғалымдардың еңбектерінде анықталды.
Сын есім қазақ тілінің сөздік байлығында ерекше орны бар заттың сапа, сын, жайын, күйін, белгі қасиеттерін білдіретін сөз табы және сын есім сөздердің қолданыс аясы өте кең.
Түбірдің мағынасының кеңдігі, жіктеліп саралануы, сөйтіп бір ғана түбірдің бірнеше мағыналық мәндерге ие болуы - сын есімдердің басты даму ерекшелігі болып табылады. Есімдер деп аталатын сөздердің ішіндегі зат есімнен кейінгі есесі де, еншісі де мол төз табы ол- сын есім.
Зат есім семантикалық жағынан түрлі алуан ұғымдарды білдіретін лексика- грамматикалық тобына жатса, сын есім неше түрлі алуандылығына байланысты ұғымдарды білдіретін сөздердің лексика- грамматикалық тобына жатады. Сөйтіп, сын есім дегеніміз заттың сипатын, сапасын, көлемін, қасиетін, түсін (түр- реңін), салмағын және сол сияқты сыр- сипаттарын білдіретін лексика- грамматикалық сөз тобы.
Сын есімнің морфологиялық ерекшеліктері де, семантикалық мағынасы, синтаксистіктік қызметтері де анық көрініп отырады.
Осы уақытқа дейін қазақ тілінде сын есімдердің сөз табы ретінде алатын орны қытай тілінде де зерттеу жұмыстарына арқау болғандығы және соңғы кездері сын есім сөзжасамдық тұрғыдан да қарастырыла бастағаны белгілі.
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақ-қытай тілдеріндегі фольклорлық, эпикалық көркем шығармаларындағы жалқы есімдердің ішкі мағыналық топтары мен қолданылу ерекшеліктерінің толық зерттелмегендігі диплом жұмысын жазуға негіз болып отыр. Жалқы есімдердің ең басты ерекшелігі - олардың айқын көрініс табатын идиоэтникалық семантикасы, өйткені, фольклордың өзі этностың тұрмыс - тіршілігі мен санасының ежелгі түрлерімен, оның рухани-материалдық мәдениетімен генетикалық тұрғыдан жақын, тығыз байланысты болған. Жалқы есімдердің ішкі мағыналық түрлерінің әр түрлі болуы, олардың түрлі мәтіндерде қолданылу ерекшеліктері жанрлық өзіндік сипатымен де байланысты ерекшеленеді.
Диплом жұмысының нысаны. Екі тілдегі фольклорда, көркем шығармаларда көрініс тапқан жалқы және жалпы есімдерді салыстыра-салғастыру,ұқсастықтары мен ерекшеліктерін айқындау.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақ фольклоры мен көркем шығармадағы,қазіргі қытай тіліндегі жалқы есімдердің ішкі мағыналық топтарын анықтау. Олардың этномәдени ерекшеліктерінің қалыптасуындағы негізгі дамытушы факторларды айқындау, қазақ-қытай тілдеріндегі, фольклорлық мәтіндердегі жалқы есімдердің қолданылу заңдылықтарын зерттеу.
Зерттеу мақсатына сәйкес төмендегідей міндеттерді шешу жолын қарастырамыз:
1 .Қытай тілі мен қазақ фольклорындағы жалқы есімдердің идиоэтникалык семантикасын анықтау және сипаттау.
2. Фольклорлык жалқы есімдерді жанрлық құрамына қарай айқындау
және сипаттау.
3. Көркем шығармалардағы жалқы есімдерді
мағыналарына қарай топтарға жіктеу.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ фольклорындағы ономастикалық кеңістікте,оның бірліктері этнолингвистикалық және қолданымдық ерекшеліктерін айқындау,қытай тілімен салғастыру тұрғысынан зерттеуге талпыныс жасалды. Жұмыста жалқы есімдер маңызды этномәдени бірлік ретінде ғана емес, фольклорлық шығармалардың поэтикалық жүйесінде маңызды рөл атқаратын өзгеше эстетикалық категория ретінде қарастырылды. Сонымен қатар С.Сейфуллиннің Көкшетау поэмасындағы жалқы есімдердің семантикасы жүйелі түрде талданды.
Диплом жұмысының әдістері. Көркем шығармалар мен фольклорлық мәтіндегі жалқы есімдерді жүйелілік қатынаста қарастырып, талдау барысында сипаттама, салыстырмалы, салғастырмалы, этнолингвистикалық, стилистикалық әдістер қолданылды.
Диплом жұмысының дереккөздері. Эпикалық мәтіндер, ертегілер, аңыздар,көркем шығармалар және қытай тіліндегі материалдар.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу нәтижелері фольклорлық жалқы есімдердің этномәдени ерекшеліктерін, эстетикалық қызметін зерттеу жалқы есімдердің этнолингвистикалық табиғатын терең де толығырақ түсінуге, ономастика мен фольклордың, көркем мәтін теориясының бірқатар мәселелерін жаңаша ұғынуға ықпал етеді. Зерттеу нәтижелері фольклорлык ономастика және мәтін лингвистикасы саласы бойынша болашақ теориялық зерттеулерде пайдалануға, гуманитарлық бағыттағы оқу орындарының филология факультеттерінде арнайы пәндерді оқыту тәжірибесінде қолдануға болады.Қытай және қазақ тілдеріндегі есімдердің ұқсастықтары мен айырмашылықтарын ажыратуға септігін тигізеді.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен және қорытынды мен пайдаланылған эдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының мазмұны. Қолжазбаның кіріспе бөлімінде дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі анықталып, зерттеу жұмысының нысаны айқындалды. Оның мақсаты мен міндеттері көрсетіліп, ғылыми-теориялық тұжырымы мен жаңалығы, жұмыстың теориялық және практикалык маңызы, зерттеу әдістері туралы сөз болып,қорытынды жасалған.
1.1. Жалпы есімдердің зерттелу жайы
Зат деген ұғым тек күнделікті өмірде кездесетін әдеттегі жай нәрселерді ғана емес, табиғат пен қоғамдық өмірдегі ұшырасатын әр алуан құбылыстар мен оқиғаларды, ұғымдар мен түсініктерді де қамтиды. Мысалы: құс, mac, су, шыны, адам, қол деген сөдермен катар, жаңбыр, найзағай, сайлау, жүріс, социализм, революция, ұғым, ақыл, сана деген сөздер де зат есімге жатады. Бұдан зат есімнің лексикалық-семантикалық сипаты салалы да, қарымды да екені байқалады.
Зат есім деп аталатын сөздердің өздеріне тән морфологиялық ерекшеліктері бар. Олар өздерінің лексика-семантикалық сипаттарына карай, сөйлемдегі өзге сөздермен еркін қарым -қатынасқа түсетіндіктен, сол қатынастарға аса қажетті көптік, тәуелдік, септік және жіктік жалғауларын қабылдап, түрленіп отырады; екіншіден, зат есімдердің сөз тудыратын және форма тудытарын арнаулы жұрнақтары бар.
Зат есімдер тілдегі өзге сөздердің барлығына әрі ұйытқы, әрі өзек болып қызмет атқаратындықтан, әдетте сөйлемнің барлық мүшелері ретінде қолданыла береді. Дегенмен, зат есімдердің ең негізгі қъізметі -- бастауыш, толықтауыш, анықтауыш болу. Зат есімдер сапаны, сынды, белгіні, санды, әр түрлі қатынасты білдіретін анықтауыштармен ғана емес, иелікті, тәуелдікті білдіретін анықтауыштармен де талғамай үнемі тіркесе береді [52,206].
Өзара бір-бірімен байланысты осы үш түрлі белгіні, демек, семантикалық, морфологиялық және синтаксистік белгілерді ұштастыра қарағанда ғана, зат есім деп аталатын негізгі сөз табының сыр-сипаты толық ашылады. Өйткені, зат есімнің ең негізгі белгісі заттың субстантивтік мағынасын білдіру болса, ондай заттық (субстантивтік) ұғымды білдіру қабілеті басқа сөз таптарында болады. Мысалы: Жаманды көре берсең, ой кірлейді, жақсы сөз кірді тазартады. (Ғ. Мүстафин); Қараның ашуы келгенше, сарыныц жаны шығады (мақал); Білімдіден аямай сөздің майын (Абай); Әлін білмеген әлек (мақал); Шегірткеден қорыққан егін екпес (мақал) деген сөйлемдердегі сын есімдер мен есімшелер заттық ұғымдарды білдіріп тұр. Солай болса, зат есімді тек бір ғана семантикалық белгісіне қарап қана анықтау қателікке ұшыратуы мүмкін.
Жалпы алғанда, грамматиканың да, грамматикалық талдаудың да негізгі міндетінің бірі -- белгілі бір категорияға жалпы сипаттама берумен қатар, олардың ішіндегі өзінше ерекшеліктері бар топ-топтардың да сыр сипаттарын ашу, оны баяндау болмақ. Солай болса, төменде ондай ерекшеліктер де сөз етіліп талданбақшы.
Зат есімдердің қай-қайсысы болсын заттық ұғымды білдіретіндіктен, олар, негізінен алғанда, біркелкі болғандарымен іштей нақтылық және абстрактілік, жалпылық және жалқылық, даралық және жинақтылық, жекелік және топтық сияқты семантикалық категоряларды да қамтиды. Мысалы, ағаш, су, шөп, сүт, темір, шүберек тәрізді сөздер, әдетте, көзбен көріп, қолмен ұстап тануға боларлықтай нақтылы, деректі заттармен байланысты ұғымдарды білдірсе, ақыл, сана, ой, ықпал, әсер, жақсылық, адамгершілік, кіріс, зұлымдьқ, пікір секілді сөздер ойлау, топшылау қабілеттері арқылы танылатын абстракті (дерексіз) заттармен байланысты ұғымдарды білдіреді. Әрине, дерексіз (абстракт) заттық ұғымдардың аттары деректі заттық ұғымдардан кейін шыққан да және сол нақтылы ұғымдардың негізінде туған. Өйткені, мысалы, кісілік, балалық деген дерексіз ұғымдар да, олардың аттары да әуелгі кісі, бала деген деректі ұғымдардан, атаулардан туған. Бірақ конкретті ұғымнан абстракт ұғымның тууы бірден-бір ғана жол болмаған. Конкретті ұғымдардан абстракт ұғымдар туа беретіні сияқты, адамның ойлау қабілеті дами келе, керісінше, абстракт ұғымдардан конкретті ұғымдар да туа беретін болған. Осыған сәйкес, конкретті зат есімдерден абстракті зат есімдер де, керісінше, абстракт зат есімдерден конкретті зат есімдер де жасала береді. Осы себептен қазіргі тілдегі абстракті ұғымдарды білдіретін көп сөздердің мағыналары конкретті ұғымдармен түйісіп те отырады. Сонымен қатар, тілде бастапқы ақиқат нәрсенің атынан туғанымен, одан мүлдем қол үзіп, тіпті алыстап кеткен абстракті ұғымдарды білдіретін сөздер де көп. Сол сияқты, керісінше, бастапқы абстракт ұғымдардан туғанымен, мағына жағынан тіпті конкреттеніп кеткен сөздер де көп. Сөйтіп, сөз мағынасының конкреттену я абстрактану (деректену я дерексіздену) дәрежесі әр қилы және әр түрлі болады. Бұған оқу, оқушы, оқушылық, жүріс, құбылыс, құбылмалылық, білім, білімдік, ұйым, ұйымшылдық, басқару, басқарушылық тәрізді зат есімдер толық айғақ бола алады.
Зат есімдердің ішінде даралау және жинақтау ұғымын білдіру қабілеті де жоқ емес. Мысалы: құрт, құмырсқа, ana, қарындас, төсек, орын, шөп, шалам тәрізді дара сөздер белгілі - белгілі заттардың аты болса, құрт-құмырсқа, ana -қарындас, төсек-орын, шөп-шалам сиякты кос сөздер белгілі бір ұғымдарды жинақтап, олардың топ-тобының атын білдіреді. Қерісінше, мая-мая, қора-қора, жал -- жал, сала - сала, may-may, төбе-төбе, та-рам-тарам сияқты қос сөздер болу я даралау ұғымын білдіреді.
Зат есімдерді іштей семантикасының өзара орайлас, астас болуларына қарай, әлденеше топқа бөлуге болады. Мысалы, семантикалық ерекшеліктеріне қарай, зат есімдерді іштей мал атаулары, өсімдік атаулары, кұрт - құмырсқа атаулары, қора-қопсы және үй мүліктерінің атаулары, қоғамдық тұрмыстың, саяси-әлеуметтік саласында колданылатын атаулар деген сияқты неше алуан топқа жіктеуге әбден болады. Бірақ ондай тек семантикалық қана ерекшеліктері бар, өз алдына грамматикалық ерекшеліктері жоқ есімдер лексикология үшін аса маңызды тексеру объектісі болғанымен, грамматика үшін, арнайы сөз етерліктей зерттеу объектісі бола алмайды.
Дегенмен, зат есімнің ішінінде өздеріне тән семантикалық және грамматикалық ерекшеліктері бар кейбір топтар да жоқ емес. Ондай, семантикалық және грамматикалық ерекшеліктері бар топтарға: адамзат (кімдік) және ғаламзат (нелік) есімдерін, жалқы есімдерді, көптік мәнді есімдерді, эмоциялы-экспрессивтік зат есімдерді, көмекші есімдерді жатқызуға болады.
Тіліміздегі зат есімдерді семантикалық және грамматикалық сипаты жағынан талдап қарасақ, олардың бір саласы адам атаулары, екінші саласы адамнан өзге жан-жануарлар мен заттардың атаулары болып келеді. Осы аталған екі топтың біріншісіне қатысты сөздердің бәрі тек кім? деген грамматикалық сұрауға жауап берсе, екіншісіне қатысты сөздердің бәрі де тек не? деген грамматикалық сұрауға жауап береді.
Кім? деген грамматикалық сұрауға жауап беретін зат есімдерге жалпы адам атаулары жатады. Адам, атаулары деп жалпы адамға тән атауларды (кісі, бала, бөпе, шал, кемпір, келіншек, қалыңдық, еркек әйел т.б.) туыс атауларын (әке, шеше, әже, ата, ага, іні, ana, сіңлі, шөбере, нағашы, жиен, бөле, құдаша, құдағи, күйеу, құда т. 6.), іс-әрекет пен кәсіп-маман иелерінің атауларын (әнші, атшы, арбашы, егінші, малшы, еңбеккер,суреткер, артист, инженер, диқан, ғалым, мұғалім, дәрігер, композитор, сатушы т. б.), әр алуан қызмет баптары мен лауазым атауларын (директор, лейтенант, ұлық, бастық; төре, ханым, мырза, жолдас т. б.), кісі аттарын (Асан, Әсет, Иса, Алма, Рабига, Жамила, Гүлсім т. б,) және басқа да осылар сияқты адамға тән атауларды айтамыз.
Зат есімнің бұл тобына, жалпы алғанда, адам атаулымен байланысты ұғымдардың аттары және кісі аттары енетіндіктен, оларды осы семантикалық ерекшеліктеріне карай адамзат есімдері деп атауға болады. Ал, формальдық жағынан олар кім? деген грамматикалық сұрауға жауап береді.
Не? деген грамматикалық сұрау, әдетте, адамнан өзге барлық жан-жануарлардың және күллі заттар_мен нәрселердің атауларына койылады. Не? деген грамматикалық сұрауға жауап беретін зат есімдерге деректі я дерексіз заттар мен заттық ұғымдардың атаулары (мысалы: құм, шаң, mac, темір, топырақ, су, ойын, күлкі, сана, күйініш, қуаныш, реніш, аспан, ақыл, әлем т. б.), өсімдік атаулары (мысалы: ағаш, шөп, жусан, қарағай, тобылғы, көде, өрік, жүзім, алма, жиде т. б.), ас пен ішімдік атаулары (мысалы: em, сүт, май, ірімшік, нан, шұжық, қымыз, айран, қаймақ т. б.), хайуанаттардың, аң мен құстың атаулары (мысалы: жылқы, сиыр, қой, ешкі, құлан, бөкен, киік, арқар, аю, жолбарыс, қаз, үйрек, бүркіт т.б.) балық аттары (мысалы; шортан, сазан, көксерке т. б.), құрт-кұмырсқа мен бақа-шаян аттары (мысалы: кесіртке, шыбын, сона, ара т. б.), мекен, қора - қопсы, құрал-жабдық атаулары.(мысалы: үй, қора, дала, терезе, астау, табақ,қасық т.б.) тағы басқа неше алуан нәрселер мен заттық ұғым атаулары жатады [60,330].
Сөйтіп, зат есімдердің бұл тобы адамнан өзге жан - жануарлардың, заттар мен нәрселердің, заттық ұғымдардың атауларын түгел қамтитындықтан, оларды семантикалық ерекшеліктеріне қарап, ғаламзат есімдері деп атауга болады, ал формальдық жағынан олар не? деген грамматикалық сұрауға жауап береді.
1.2.Жалқы есімнің зерттелу жайы
Қазақ ономастикасында соңғы он жылда қазақ жалқы есімдерін топонимдер, антропонимдер, космонимдер материалдары бойынша, әсіресе, тіл деңгейіндегі аймақтық аспектіде, этнолингвистикалық зерттеуге деген ұмтылыстар байқалады. Жалқы есім тек тілдің фактісі мен бірлігі болып қана коймай, ол халық ауыз әдебиетінің түрлі жанр мәтіндерінде қолданылатын көркем сөз фактісі мен бірлігі ретінде танылады.
Ономастика ілімін жан-жақты зерттеу қазіргі ғылым алдындағы басты міндеттерінің бірі болып отыр. Бұл процесс тілдің лексикасының дамуын, оның этнолингвистикалық және экстралингвистикалық жақтарын тереңірек білуге көмектеседі, тарихи фонетика, тарихи морфология, тарихи лексикологиясы бағалы материалдар береді.
Ономастика тіл білімінен басқа да тарих, география, археология, этнография ғылымдарымен ұштасып жатады. Өйткені, ономастикалык материалдар халықтың саяси-әлеуметтік, коғамдық, тарихи өмірімен байланысты болады. Оларды зерттеу негізінде белгілі бір халыктың өткен іздерін, қоғамдық құрылысының сипатын, дүниеге таным көзқарасын, тіршілік болмысы мен әдет-ғұрпын, басқа елдермен экономикалық, саяси-мәдени қарым-қатынасын, тарихи байланысын анықтауға мүмкіндік туады. Сонымен қатар тіліміздегі жалқы есімдер лексикалық қорымызды үнемі толықтырып, байытып отырады.
Соңғы кездері ономастикалық зерттеулерде: ономастикалық жүйелердің дамуы мен қолданылуының жалпы заңдылықтарын зерттейтін теориялық ономастика, материалды алғашқы филологиялық өңдеуден өткізетін сипаттамалық ономастика, есімдердің жасалуын, олардың бір нысаннан екінші нысанға ауысуын (трансонимизация) зерттеуге бағытталған ономастиканың деректері бойынша өткен дәуірдегі жалқы есімдерді зерттеуге арналған тарихи ономастика, практикалық ұсыныстар әзірлейтін қолданбалы ономастика [1,7] т.б. бағыттар бөлініп шықты.
Ономастикалық зерттеулердің дербес саласы ретінде қалыптасқан поэтикалык немесе әдеби ономастика көркем әдебиет пен халық ауыз әдебиетіндегі (фольклор) онимдердің қолданылуын зерттейді.
Көркем шығарма ономастикасы ономастикалық материалға немесе жалпы халықтык тілдің бай ономастикалық сөздік қорына негізделеді де, көркем шығармалардағы жалқы есімдер оның жанрлық, стильдік, тақырыптық және идеялық заңдылықтарына сәйкес қолданылады. [3]
Көркем мәтіндегі жалқы есімдердің қолданылу ерекшелігі, оның қатарына ауыз әдебиет шығармалары мәтіндер де жатады, олар көркем сөз өңіне кірігіп, біте қайнасып, өзінің негізгі номинациялық (атауыштық) қызметімен қатар көркем сөздің мақсат, міндеттері мен ерекшеліктеріне, көркем шығармалардың поэтикасы мен стилистикасына сай тағы да бірқатар қызметтер атқарады.
Орыс тіл білімінде әдеби ономастика көркем мәтінді зерттеудегі ономастиканың, поэтиканың, мәтін лингвистикасының, семиотиканың, лексикалық семантиканың әдіс-тәсілдерін қолданылатын жаңа бағыт болып саналса, қазақ тіл біліміндегі ономастиканың бұл саласы енді бой көтере бастады.
Қазақ әдеби ономастикасының жеке мәселелері мен аспектілерін Т.Жанұзаков[4, 35-41], А.Т.Қайдаров [5], Қ.С.Еспаева [6], Е.Жанпейісов[7, 7-25], Ф.Мұсабекова [9], Р.С.Әміров [10] т.б. ғалымдар қарастырды.
Ономастиканың тек іргелі ғылыми-теориялық базасын жетілдірумен шектелмей, нормативтік-құқықтық базасын дамытуға, қоғамдық, әлеуметтік рөлін арттыруға үлес қосқан ғалымдардың бірі - Т.Жанұзақ [7].
Ұлттық антропонимика мәселесімен ерте кезден айналысқан ғалым, оның ғылыми-теориялық, әдістемелік негіздерін жасады. Оның айғағы ретінде әрбір ономастикадан жазылған диссертациядан көруге болатын Т.Жанұзақтың әйгілі лексика-семантикалық, тілдік-хронологиялық классификациялары.
Ғалымның 1950-жылдары қазақ антропонимдерінің түпбастауын зерттеген еңбектерінде Ү-ҮІ ғ.ғ. көне түркі, ортағасыр жазба ескерткіштеріндегі атауларды зерттеу объектісі ретінде талдап, оларды қазіргі қазақ есімдерімен салыстырып, дыбыстық, лексика-семантикалық идентификация жасауы жас ғалымның соншалықты киын да тың проблемаға сол кезде барып, өзіндік көзқарасын білдіруін ғылыми батылдығы ретінде бағалау қажет.
Ғалым алғаш рет қазақ кісі есімдеріне жан-жақты құрылымдық жағынан, компоненттік, морфологиялық, этимологиялық талдаулар жасады. Сондай-ақ әйел есімдерінің қалыптасу заңдылықтарына да кеңінен токталған. Ғалым еңбектерінде этнонимика ономастиканың дербес саласы ретінде сөз болып, оған қоса әлеуметтік титулдар: сұлтан, төре, мырза, әмір, ру, тайпа, ел, сүйек, ата, нәсіл, тек т.б. этнонимдер сөз болады.
Т.Жанұзақтың еңбектерінде жалқы есімдер, оның ішінде антропоним,
этноним, топоним, космоним, зооним сынды топтарының қалыптасындағы
мәдени-этникалық, рухани-дүниетаным дық, қоғамдық-әлеуметтік факторлардың зор ықпалы көрсетіліп отырған.
Адамға, балаға ат қойып, айдар тағудағы басты уәждер ретінде ғалым кісінің бет-пішін, кескін-келбетіне, мінез-құлқына лайықты аталған есімдердің себептерін келтіреді, мысалы көккөз, шойынқара, кекеш т.б. Тіліміздегі кісі аттары, негізінде, жалпы есімнен жасалады да, жалқы есімге ауысқанда бастапқы ұғымы мен заттық мағынасынан бүтіндей айырылады. Жалқы есімге ауысқан ондай жалпы есімдер өзара бірнеше топқа бөлінеді,-деп ғалым оларды алты топқа бөліп қарастырған, мысалы: өсімдік атауларынан, мал атауларынан, халық, ру атауларынан, хайуандар, жәндіктер мен құс атауларынан жасалған есімдерге лексика-семантикалық талдау жасаған және қазақ тіл біліміндегі бұл тәсіл жаңадан қалыптаса бастағанымен келешегі мол екендігін көрегендікпен болжай білген [4, 194-198].
К.З.Жаппардың диссертациялық жұмысы О.Сүлейменов поэзиясындағы жалқы есімдердің эстетикалық қызметін зерттеуге арналған [11].
Сондай-ақ Д.М.Керімбаевтың диссертациялық жұмысы қазақ фольклорындағы жалқы есімдердің құрамы мен этнолингвистикалық сипатына арналған [3].
Е.А.Керімбаевтың пікірінше [12], жоғарыда аталған еңбектерде, негізінен, әдеби ономастикалық лексиканың жеке тақырыптық топтары мен мен түрлерінің құрамы, олардың морфологиялық және сөзжасамдық құрылымы, жеке онимдердің этимологиясы қарастырылған, яғни ауқымды, мәдени-тарихи контексте туындайтын түрлі, жалпытілдік және тілден тыс семалар мен коннотациялар енетін, олардың тік орналасқан мәтіннен тысқары деңгейлері ғана зерттелген. Е.А.Керімбаевтың айтуынша [12, 225], жалқы есімдердің бұл тұрғыдан зерттелуі мен аспектісі дұрыс, орынды болғанмен, жалқы есімдерді әдеби мәтін бірлігі ретінде жүйелі түрде зерттеу жағынан жеткіліксіз.
Расында, казақ ономастикасында көркем шығармалардағы жалқы есімдер әлі күнге дейін кешенді де жүйелі зерттеу нысаны бола қойған жоқ. Жалқы есімдердің лингвистикалық және этнолингвистикалық табиғатын, қолдану ерекшеліктерін, олардың көркем мәтіндегі қызметін қарастырмайынша, мәселе толық зерттеліп, өз шешімін таппайды.
Ең алдымен, әдеби онимдердің жалпыхалықтық (тілдік) жалқы есімдерден ерекшеленетін жалпы сипаттарына тоқталайық.
Әдеби ономастиканың жалпыхалықтық ономастикадан айырмашылығын екі маңызды параметр бойынша бақылауға болады:
-ономастикалық материалдың құрамы мен сипаты бойынша;
-онимдердің жалпыхалықтық тіл мен көркем шығарма мәтіндерінде қолданылу ерекшеліктері бойынша.
Кез келген тілдің лексикалық байлығын екі үлкен топқа белуге болады: 1) Жалпы лексика; 2) ономастикалык лексика. Көркем шығармаларды кез келген мәтінінен жалпы лексика мен ономастикалық лексиканы табуға болады. Алайда кейбір көркем мәтіндерде жалқы есімдер сирек кездесетін немесе мүлдем кездеспейтін жағдай да болады.
Жалпыхалықтық тілде жалқы есімдердің барлық типтері мен түрлері көрініс табады, ал әдеби тілде онимдердің тек белгілі бір типтері мен түрлері ғана қолданылады, басқа сөзбен айтканда, олар жалпыхалықтық тілдегі жалқы есімдердің жалпы құрамының бір бөлігі ғана.
Жалпыхалықтық ономастиканың жалқы есімдері тілге, яғни тұтас сөздік қорға жатса, әдеби ономастикалық бірліктер - сөйлеу тілінің фактісі, өйткені өз кезегінде әдеби шығарма көркем тілдің фактісі мен жемісі.
Көркем мәтіндегі барлық жалқы есімдердің жиынтығы әдеби шығармалар мен фольклордың ономастиконың немесе ономастикалық кеңістігін құрайды.
Ономастикалық кеңістік деген терминді ғылыми қолданысқа А.В.Суперанская [14, 25] енгізген, ол есімдер мен аталған нысандардың кеңістіктегі орналастырылуы деп ұғынылады.
Ономастикалық зерттеулердің теориясы мен әдістемесі атты ұжымдық монографияда [1, 95]: Ономастикалық кеңістік - бұл белгілі бір халық тілінде нақтылы, жорамалданған және қиял-ғажайыптық нысандарды атау үшін қолданылатын жалқы есімдердің жиынтығы. Ол қазіргі кезде халықтың түсінігінде қалыптасқан дүниенің үлгісімен айқындалады, алайда онда әрқашан бұрынғы өткен дәуірлердің сарқыншақтары сақталады.
Е.А. Керімбаевтың монографиясында [12,17] ұлттық (қазақ) жалпыхалықтық ономастика деген термин ғылыми қолданысқа ендірілген. Ол тілдің лексикалық жүйесіне жататын, тарихи ұзақ мерзімде, ұрпақтан ұрпаққа берілу арқылы қалыптасып, өңделген жалқы есімдердің жиынтығы есебінде ұғынылады.
Ономастикалық кеңістік, ономастика, ұлттық ономастика, ұлттық жалпыхалыктық ономастика деген терминдер синоним ретінде бірінің орнына бірі қолданыла береді.
Қазак ономастикасының алғашқы даму кезеңінде қазақ тіліндегі жалқы есімдер тілдік тұрғыдан зерттеліп, қазақ онимдерінің этимологиясы, лексика-семантикалық топтары, мағынасы, топонимикалық жүйелердің аймақтық ерекшеліктері жағынан айқындалды. Содан кейін ғылымның даму барысы казақ ономастикасындағы екінші кезеңді алып келді. Жалқы есімдердің этнолингвистикалық, этномәдени сипаттары, көркемдік мәтіндегі қызметі зерттеле бастады.
Қазіргі таңда қарқынды дамып келе жатқан когнитивтік лингвистика тұрғысынан қазақ ономастикасындағы жалқы есімдерді тек тілдік сипаттарын қарастыру жеткіліксіз болып отыр. Жалқы есімдердің бойындағы жасырын жатқан руханият пен мәдениет таңбаларын ұлттың танымдық тәжірибесімен сабақтастыра отырып қарастыру қажеттілігі тіл білімі ғылымының алдына қойылуда.
Қазақ жалқы есімдерінің табиғатын, сипатын, қызметін тіл - сана - ұлт үштік тұтастықта жан-жақты қарастыру бүгінгі таңда қазақ ономастикасының материалдары негізінде зерделеу қолға алына бастады.
Мәдени, рухани мәнділік пен құндылыққа ие жалқы есімдерді қазақ этносының ішкі және айнала қоршаған болмысы туралы ғасырдан ғасырға жинақталған білім тәжірибелерінің қоры ретінде арнайы қарастыру қажет.
Н.Оралбай: Жеке бір затқа ғана берілген атаулар жалқы есімдер деп аталады. Жалпы есімдер мен жалқы есімдер жазуда бір-бірінен ажыратылады. Жалпы есімдер кіші әріппен жазылады (су, кол, көше), жалқы есімдер бас әріппен жазылады (Қадыр, Хамит). Жалпы есімдер мен жалқы есімдердің бір-біріне ауысу мүмкіндіктері бар. Мысалы, Арыстан Оспанұлы, Жібек Есетқызы, Мақпал Асанқызы, Бөлтірік Хасенұлы, Гауһар Сұлтанқызы, Барыс Ақатұлы деген мысалдардағы Арыстан, Жібек, Мақпал, Бөлтірік, Гауһар, Барыс деген кісі аттары арыстан, жібек, мақпал, бөлтірік, гауһар, барыс деген жалпы есімдерден жасалған. Сондай-ак тілде жиі қолданылатын алматылық, қарағындылық, атыраулық, ақтаулық,шымкенттік,түркістандық сияқты жалпы есімдер жалқы есім сөздерден жасалған.
Бұл жағдайлар жалпы есім мен жалқы есімдердің бір-біріне ауысуы тілде болып тұратын құбылыс екенін дәлелдейді.
Жалқы есімдерді: кісі аттары, географиялық атаулар, кітап, газет, журнал атаулары, уақиға, тарихи кұбылыс, ұйым, ұжым, мекеме атаулары, ән-күй атаулары деп белуге болады. Олар: 1) Ахмет Байтұрсынов, Құдайберген Жұбанов, Қаныш Сәтпаев, Зейін Шашкин, Мұқағали Мақатаев т.б. Бұлар - кісі аттары. 2) Орал, Қаратау, Каспий теңізі, Іле, Талдықорған, Шымкент,Түркістан, Қызылорда, Абай даңғылы т.б. Бұлар - географиялық атаулар. 3) Егеменді Қазақстан, Жұлдыз, Ұлпан, Мөлдір махаббат, Айқын т.б. Бұлар -газет, журнал, кітап аттары. 4) Қазан төңкерісі, Алаш, Отан соғысы, Алматы қаласының әкімшілігі т.б. Бұлар - тарихи құбылыс, ұйым, мекеме атаулары. 5) Балбырауын, Айттым сәлем, Қаламқас, Дариға, сол қыз, Жас қазақ, Сағындым, Yenстазым, Құлагер, Қорлан, Әселім, Сарыарқа, Абай, Сылқылдақ т.б. Бұлар - ән-күй атаулары - деп көрсетеді [58, 88].
Жалқы есімнің табиғатын зерттеу, олардың ерекшеліктерін анықтау, семантикасы мен этимологиясын ашу, әр халықтың, әр аймақтың жалқы есімін сөзжасамдық құрылымын талдау зерттеушілерді жалкы есімді тарихи ғана емес, ұлттық та деген тұжырым жасауга итермелейді. Жер бетіндегі елдердің ешкайсысы ономастикалык кеңістігін шұбарлаудан сақтап қала алмады. Халықтардың саяси-экономикалык араласуы және тілдердің тоғысуы оған жол бермеді. Енді жер бетіндегі елдердің барлығы тәуелсіздігін алғанда, ұлттық бейнесін іздей бастады. Әсіресе осы күнге дейін өз еркі өзінде болмаған елдер есін жиып, жоғалтып ала жаздаған тілдерін тазалап, таза ұлттық ономастикалык жүйе жасауға кірісті.
Қазақ фольклорлық шығармаларының жалпы және онимдік лексикасы ғылыми жағынан құндылығы зор және оны тарихи-этимологиялық, этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеу қазіргі қазақ тіл білімі үшін басым міндеттердің бірі болып табылады.
Қазақ фольклорлық мәтіндердің жалпы лексикасы этнолингвистикалық, этимологиялык аспектілерде зерттелуде. Академик Ә.Т.Қайдаровтьң [16] макалаларында эпикалык мәтіндерден алынған берен деген сөзбен жауынгер-батырдың қару-жарақтарының аттары талданады. Е.Жұбанов пек А.Ибатовтың [17] мақаласында фольклорлық мәтіндерде көп кездесетін Тәңір сөзі тарихи-этимологиялық тұрғыдан жан-жақты қарастырылған, ал қазақ эпосының мәтіндеріндегі материалдық мәдениетке байланысты лексиканы А.Мұқатаева зерттеді [18], қазақ тарихи жырларының лексикасын зерттеуге Б.Қарағұлованың [19] диссертациялық жұмысы арналды. Қазақ тіліндегі жалқы есімдерге Қ.Өмірәлиевтің [20], Р.С.Әміровтің [10] мақалалары, Е.Керімбаевтың [21] гылыми-көпшілік кітабының кейбір тараулары, Р.Лауланбекованың [22] мақал асы арналған.
Қазақтың дәстүрлі ономастикасында қазақ тілінің жалқы есімдері негізінен семантикалық, құрылымдық әдіс тұрғысынан жүйелі түрде зерттелді, мұнда ономастикадағы семантикалық және құрылымдық қатынастардың типологиясына назар аударылды [64,226].
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1.ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЖАЛПЫ ЖӘНЕ ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕР
Тілдегі әр алуан деректі және дерексіз заттар мен ұғымдарды білдіретін зат есімдер, әдетте, жалпы есімдер деп аталады. Мысалы: ағаш, am, ас, арал, арба, бас, бала, ақыл, сана, түсінік, ер, em, дала, су, отын, көмір, кеңсе сияқты зат есімдердің бәрі де жалпы есім болады. Ал заттар мен заттық ұғымдарды жалпылама түрде атайтын осындай жалпы есімдермен қатар, белгілі бір ғана затты арнай, даралай атайтын жалқы зат есімдер де бар. Оларға кісі аттары (мысалы, Асқар, Арқалық, Ағыбай т. б.), үй хайуандарына берілген арнаулы аттар (мысалы: Тайбуырыл, Теңбілкөк т. б.) өндіріс, мекеме, ұйым аттары (Еңбек, Қайрат, Түрксиб. т. б.), газет, журнал, кітап аттары мен жеке шығармалардың аттары ( Жас Алаш, Ботагөз, Серпер. т.б.), географиялык атаулар (мысалы, Алатау, Теміртау, Іле, Ертіс т. б.), кала, көше, алаң аттары (Алматы, Теміртау, Амангелді алаңы, Абай даңғылы т.б.) тағы басқа жалқы атаулар жатады.
Жалқы есімдер мағына жағынан белгілі бір ұғымды білдірмейді, тек бір жеке-дара затты басқа заттардан ажырату үшін қойылған белгі -- ат ретінде ғана жұмсалады [60,130].
Жеке я дара заттарға берілген осындай зат есімдерді жалқы есімдер дейміз.
Сөйтіп, жалқы есімдер деп жалпы есімдерден ажырату үшін қойылатын арнаулы атауларды айтамыз. Жазу дәстүрімізде жалқы есімдер бас әріппен басталып жазылады да, жалпы есім бірыңғай кіші әріппен жазылады.
Тілімізде жалпы есімнен жалқы есім, жалқы есімнен жалпы есім туа береді.
Бірақ жалқы есімдердің жалпы есімдерге ауысуларынан гөрі жалпы есімдерден жалқы есімдердің жасалуы көбірек кездеседі. Мысалы: Алатау, Ақтөбе,Қарағанды,Түркістан сияқты жер-су, мекен аттарын білдіретін жалқы есімдер әуелгі жалпы есімдерден туған. Керісінше, ақтөбелік, қарагандылық,түркістандық,мичуринші сияқты жалпы есімдер бастапқы жалқы есімдерден жасалған.
Жалқы есімдердің жалпы есімдер категориясына, жалпы есімдердің жалқы есімдер категориясына осылай көшуі сөздердің қызметтерінің, соған сәйкес, олардың мағыналарының, кейде тіпті формаларының өзгеруіне байланысты болады.
Сонымен бірге, кейбір сөздер жалпы есім ретінде де, жалқы есім ретінде де жұмсалады. Мысалы, күн, жер, ай деген сөздер астрономия ғылымында жалқы есім ретінде түсінілсе, күнделікті өмірде жай ғана жалпы есім ретінде жұмсалады.
Ішіндегі әр килы ұсақ топтарды сөз етпегенде, жалқы есімдер ең әуелі үлкен-үлкен екі салаға бөлінеді: оның біріншісі -- кісі аттары (ономастика), екіншісі -- г еографиялық атаулар (топонимика). Жалқы есімдердің осы екі саласының екеуіне де ортақ жалпы сипаттарымен қатар, әр қайсысының өзді-өзіне ғана тән ерекше сипаттары да бар. Сол себептен де жалқы есімнің бұл екі саласын ғылымның арнаулы екі түрлі тарауы ретінде(ономастика және топонимика) алды - алдына тексеру объектісі етеді. Кісі аттарына да, жер-су аттарына да, әдетте, көптік жалғау жалғанбайды.
Егерде оған қосымша жалғанатындай болса, ондай жалқы есімнің мәні я өзгереді, я оған үстеме семантикалық рең жамалады. Бірақ, жер-су атауларынан да, сондай-ақ, жалқы есімдердің өзге топтарынан да кісі аттарының ерекшеленетін кейбір грамматикалык айырмашылықтары бар. Мысалы, Ертіс жагасы, Мәдениет және тұрмыс дегендердегі жалқы есімдер өздері анықтайтын сөздерге ілік формасы (жалғаудың түсу я түспеуі шарт емес) арқылы тіркессе, кісі аттары өзі анықтайтын сөздерге ілік септік формасы арқылы да (Бейсенніц баласы, Асанның Үсені т. б.) атау түрде де тіркесе береді (мысалы: Қажымұқан балуан, Тарғын батыр, Байжан ұста т. б.). Сонымен қатар, белгілі бір адамның өз аты, әкесінің аты, фамилиясы бірін-бірі анықтаумен қатар, бәрі құралып бір күрделі есім де бола береді. Мысалы: Әміре Қашаубайұлы, Құдайберген Қуанұлы Жұбанов, Мұхтар Омарханұлы Әуезов т.б. Жалқы есімдердің өзге топтарынан кісі аттарының ерекшеленетін тағы бір айырмашылығы - адам аттарына тән рең категориясы. Кісі аттары калыптағыша атау күйінде қолданылумен қатар, сыйлау, кұрметтеу, еркелету, кішірейту мәнін білдіру үшін, атау формасына арнаулы қосымша жалғанып та жұмсалады. Мысалы: Сәбден, Қали деген аттарды құрметтегенде, сыйлағанда я үлкен тұтып атағанда, Сәбе, Қалеке деп атауға болады_да, Әли, Сәуле деген аттарды еркелете, кішірейте сөйлегенде, Әлкен, Сәулеш деген атау қойылады. Рас, кейбір жалпы есімдерді де осылай қолдануға болады (мысалы: құлыншақ, інішек, балақай, ботақан, көкешім т. б.). Бірақ жалқы есімдер мен адам аттарындағы бұл категорияның семантикалары да, қолданылу өрістері де бірдей емес.
Зат есімдердің көпшілігі тікелей атау формада тұрып, белгілі бір бірыңғай заттардың бәріне тән жалпы атау ретінде жұмсалумен қатар, тиісті заттың бір данасының ғана атауы есебінде қолданылады. Мысалы, кісі, сөз, бала, қыстау, көл т. б. Егер осы атаулар арқылы аталатын заттар біреу емес, әлденешеу я көп екенін білдіргіміз келсе, осы зат есімдерге көптік жалғауын жалғап айтамыз. Мысалы: кісілер, сөздер, балалар, көлдер т. б.
Сонымен қатар, атау формада тұрғанда, өзі арқылы аталатын заттың біреуін емес, жиынын топтап я қамтып атайтын зат есімдер де бар. Мысалы, сүт, үн, жүн, алма, ақыл, өмір, шындьқ, алтын, жел, құйын деген сияқты зат есімдерді алсақ, бұлардың әрқайсысы белгілі бір жеке - дара затты ғана атамайды, оны тобымен атайды.
Осындай затты жеке-даралап атамай, оның жиынын тобымен атайтын зат есімдерді көптік мәнді есімдер деп атаймыз.
Көптік мәнді есімдердің ерекшеліктері тек семантикаларында ғана, демек,затты жекелеп атамай, топтап атауларында ғана емес, грамматикалық
сипаттарында да бар. Мысалы, сол аталған үн, алтын, жел, ақыл тәрізді
көптік мәнді есімдерді алсақ, осылардың бәрі де практикалық тілде көптік
жалғауы жалғанбай жасалады. Сондықтан өздеріне тән осындай
семантикалық ерекшеліктері мен грамматикалық өзгешеліктеріне қарай, зат есімдердің бұл тобы өз алдына категория делініп танылып, жоғарыдағыша, көптік мәнді есімдер деп аталып отыр.
Бірақ,біз мына жайды ескеруіміз қажет:көптік мәнді есімдер кейде көптік жалғаулы формаларда да қолданылады. Бірақ бұл сөздер көптік формада көбінесе я басқа ауыспалы мағынада жұмсалады, я өздеріне қосымша мағыналық реңдер жамап алады. Көптік мәнді есімдерге мынадай зат есімдер жатады:
Сұйық заттардың атаулары: айран, шай, тұздъқ т.б;
Газ тектес заттардын аттары: азон, бу, түтін, тұман т. б;
Уақ, ұнтақ заттардын, ұйысқан майда заттар мен бытыранды, таранды, үгітінді заттардың атаулары: үн, шаң, тозаң, бетеге, жусан, жүн, түбіт, кірпік, жиде, алша т. б;
Дерексіз ұғымдарды білдіретін заттардын атаулары: айла, ақыл, ayа, қайғы, қасірет, сүйеніш, шындъқ т. б.
Өздігінен табиғи бөлшектенбейтін кесек заттардын атаулары: алтын, қола, қүрыш, шойын т. б;
6) Жаратылыс құбылыстарының атаулары: боран, жаңбыр, қар, жел,
құйын т. б.
Бұлардан басқа да өздері түпкі табиғаты жағынан көптік мәнді білдіретін зат есімдер бар. Мысалы, табиғи жұп болып келетін зат есімдер де (аяқ, көз, құлақ, етік, байпак, туфли, кебіс, бәтеңке, шаңғы т.б.), сондай-ақ, нәрсенің я заттың бөлінбейтін табиғи бөлімі я бөлшегі ретінде түсінілетін субстантивтік ұғымдардың атаулары да (көбінесе, көмекші есімдер, мысалы: асты, үсті, жаны т. б.) негізінде осы топқа жатады.
Зат есімдердің ішінде затты я заттық ұғымды әдеттегіше атаумен қатар, сол аталған заттың сын сипат жағынан қандай екендігін қоса - қабат білдіре атайтын, олардың кейбір өзіндік сипатын нақтылай түсіп, әсерлеу не бейнелеу жолымен сезіми түрде қолданылатын топтары бар. Мысалы: көл, may, төбе, арба деген сияқты жалпы есімдердің көлшік, таушық, төбешік, арбашы деген түрлері бар да; атан, өгіз, кітап деген тәрізді зат есімдердің атанша, өгізше, кітапша деген де түрлері бар. Осы аталған екі топ сөздің көлсымақ, таусымақ, төбесымақ, кітапсымақ деген түрлері де бар. Сол сияқты, адамға байланысты әже, шеше, ana тәрізді туыс атауларын әжей, шешей, апай деп те, шешеке, апеке деп те, шешетай, әкетай, апатай деп те, шешежан, әкежан, апажан деп те қолдану - үйреншікті әдет. Сондай - ак бала, бота, лақ сөздерін балапан, ботақан деп те балақай, ботақай деп те айту қандай үйреншікті болса, бөпе, қалқа, сәуле секілді жалпы есімдер мен Нұрлан, Әлия, Әсия тәрізді жалқы есімдерді бөпеш, қалқаш, сәулеш, Нұрыш, Қалыш, Әлкен, Әскен деп айту да - соншалықты дағдылы нәрсе.
Сөйтіп, кейбір зат есімдердің әдеттегіше бейтарап (қалыс) түрде жалпы колдануларымен бірге, үлкен тұтып құрметтеу я сыйлау, кіші тұтып еркелету, кем тұтып қомсыну тәрізді эмоциялық әсер, экспрессивтік рең бере қолданылатын формалары болады.
Бұл формалар мен жай түрде айтылған сөз формалардың негізгі лексикалық мағыналары бір болғанымен, араларында өзара ерекшеленетін семантикалық айырмашылық болады, ол формалардың араларындағы семантикалық айырмашылықты мазмұн ерекшелігі деп түсінумен бірге, олардың сыртқы формаларының араларындағы айырмашылықты сол мазмұнның формасы деп есептеуге болады. Демек, жоғарыдағы мысалдарда ұшырасатын - шъқ(шік) -ша, (-ше), -сымақ, -й, -еке (-ке), -тай, -жан, -қан, - қай, -ш (-ыш, -іш), -кен жұрнақтары сол аталған мазмұның тілдік формасы есебінде қызмет етеді.
Осындай жұрнақтар арқылы жасалған зат есімдер, туынды зат есімдер, болғандарымен, жаңа сөздер емес, олар өздері туған төркіндерінен тек сәл басқаша айтылған, яғни сәл ерекше сезіми рең беріле айтылған формалары есебінде жұмсалады. Ендеше, бұл формалар арқылы жасалған сөздер зат есімнің ішінде ерекше семантикалық тобының бірі ретінде сезіми реңкті сөздер ретінде қаралуға тиіс. Бұл сияқты сөздер тобы зат есімнің эмоциялық және экспрессивтік реңдерді білдіретін ішкі категориясы есебінде есептелу керек.
Зат есімдердің көпшілігі өздерінің лексикалық мағыналарында жұмсалып, өздеріне тән түрлену жүйелерін және сөйлемде өз алдарына дербес мүше болу қасиеттерін сақтап отырады. Ал, кейбір зат есімдер өздеріне тән байырғы қызметтерінен жартылай айрылып, көбінесе көмекші сөздер, яғни көмекші есімдер есебінде жұмсалады.
Көмекші есімдер деп лексикалық мағыналары бірде бүтіндей сақталып, бірде солғындап, өзге сөздермен тіркесу ерекшеліктеріне қарай, синтаксистік жағынан кейде жеке-дара мүше есебінде, кейде күрделі мүшенің құрамындағы дәнекер элемент есебінде қолданылып, морфологиялық жағынан зат есімдерше турленіп отыратын жәрдемді сөздерді айтамыз.
Көмекші есімдер сан жағынан соншалықты көп емес, оларға алды, арты, асты, үсті, жаны, қасы, арасы, ортасы, іші, сырты, басы, беті, шеті, түбі, төбесі, түсі, маңы сияқты сөздер жатады. Бірақ сан жағынан аз болғанымен, бұл сөздердің қолданылу өрісі аса кең, атқаратын қызметтері өте зор. Ал бұл сөздердің қолданылу өрісінің кең болуы да, атқаратын қызметтерінің мол болуы да олардың тілімізде алатын орындарының ерекшеліктерімен байланысты.
Көмекші есімдер кәдімгі зат есмдерше қолданылады, ондайда көмекші есімдердің негізі зат есімдерден ешқандай айырмашылығы болмайды. Демек, ондай жағдайда бұл сөздердің бойында зат есімдерге тән семантикалык дербестік те, морфологиялық жағынан дәл сол зат есімдердей түрлену қабілеті де толық сақталады. Мысалы: сыртын көріп ішінен түңілме (мақал); ол қанша артта қалса да, пікірі алда (Ғ. Мұстафин); Сырттан аяз, іштен жалын шарпиды (С. Мұқанов); Менің іштегі суды сыртқа төгуімнен, сырттагы судың ішке құйылуы басымырақ боп кетті (С. Мұқанов). Бұл мысалдардағы: сыртқы, сырттагы, іштегі деген жұрнақ қосылған формалар да, сыртқа, ііике деген барыс септіктегі формалар да, алда, артта деген жатыс септіктегі формалар да, сыртын деген табыс септіктегі форма да, іштен, ішінен (әрі тәуелдеулі) сияқты шығыс септіктегі формалар да -- өздерінің лексикалық дербестіктерін де, түрлену ерекшеліктерін де, сөйлемде жеке-дара мүше болып қызмет атқару қабілеттерін де өз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz