Қылмыс пен жаза
ЖОСПАР
І. КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.5
ІІ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢ: ЖҮЙЕСІ, ҚҰРЫЛЫМЫ ... ... ... ... ... ... ... 6
2.1 Қылмыстық заңның түсінігі және оның мәні ... ... ... ... ... ... ... .6.7
2.2 Қылмыстық заңның құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7.9
2.3 Қылмыстық заңның кеңістіктегі күші ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9.14
ІІІ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢ БОЙЫНША ҚОЛДАНАТЫН ШАРАЛАР ... 15
3.1 Қылмыс жасаған адамдарды ұстап беру ... ... ... ... ... ... ... ... 15.16
3.2 Қылмыстық заңның мезгілдегі күші ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17.20
3.3 қылмыстық заңды түсіндіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21.23
ІV. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24.25
V. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
Жоспар
Кіріспе
1.Құқықтың түсінігі , сипаты
2.Құқықтың жалпы әлеуметтік мәні
3.Құқық салалары:
Конституциялық құқық
әкімшілік құқық
Қаржы құқығы
Еңбек құқығы
Отбасы құқығы
Қылмыстық құқық
Экологиялық құқық
Азаматтық құқық
Азаматтық ісжүргізу құқығы
Халықаралық құқық
4.Қортынды
І. КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.5
ІІ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢ: ЖҮЙЕСІ, ҚҰРЫЛЫМЫ ... ... ... ... ... ... ... 6
2.1 Қылмыстық заңның түсінігі және оның мәні ... ... ... ... ... ... ... .6.7
2.2 Қылмыстық заңның құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7.9
2.3 Қылмыстық заңның кеңістіктегі күші ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9.14
ІІІ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢ БОЙЫНША ҚОЛДАНАТЫН ШАРАЛАР ... 15
3.1 Қылмыс жасаған адамдарды ұстап беру ... ... ... ... ... ... ... ... 15.16
3.2 Қылмыстық заңның мезгілдегі күші ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17.20
3.3 қылмыстық заңды түсіндіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21.23
ІV. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24.25
V. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
Жоспар
Кіріспе
1.Құқықтың түсінігі , сипаты
2.Құқықтың жалпы әлеуметтік мәні
3.Құқық салалары:
Конституциялық құқық
әкімшілік құқық
Қаржы құқығы
Еңбек құқығы
Отбасы құқығы
Қылмыстық құқық
Экологиялық құқық
Азаматтық құқық
Азаматтық ісжүргізу құқығы
Халықаралық құқық
4.Қортынды
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Жалпы ғылымы жоқ ел тұл, ғылымы дамымаған елдің болашағы күмәнді, қазір қарап отырсақ, жер жаһандағы ізгі жетістіктердің барлығы дерлік ғылымның адамзатқа тартқан сыйы, тартуы іспеттес. Тәуелсіздік туын желбіреткен он жылдан бері Қазақстан ғылымы да дамып, әлемге әйгілі бола бастады, кез-келген ғылым саласында ілгері дамушылық көрінісі айқын.
Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес біздің мемлекетіміз демоқратиялық, құқықтық, әлеуметтік, зайырлы мемлекет болып табылады. Еліміздің өркендеуіне, мемлекетіміздің нығаюына құқық нормаларын, құқық саласы ғылымын жетілдірудің маңызы ерекше. Құқық нормалары барлық қоғамдық қатынастардың реттеуші тетігі, кез-келген қоғамдық қатынастар жалпыға бірдей, әділ заң нормалары арқылы жүзеге асырылуы қажет.
Заң талаптарың құқық нормаларын құрметтеу және оны бұлжытпай жүзеге асыру әрбір азаматтың қасиетті борышы.
Құқықтық мемлекеттілікті орнатуда, оның тетіктерін одан әрі жетілдіруде құқық ғылымы салаларының атқаратын міндеті зор болып отыр. Сондай ауқымды міндет заң ғылымының негізгі салаларының бірі — қылмыстық құқық ғылымына да жүктеліп отыр. Қылмыстық құқық ғылымында алда кешенді ғылыми проблемаларды жүзеге асыру, оның ішінде қылмыстық жазаны тағайындау, бас бостаңдығынан айырмайтын шараларды белгілеудің ғылыми негіздері, өлім жазасын қолдануды жою, өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасын орындаудың құқықтық - нормалық қырларын жетілдіру сияқты іргелі зерттеулерді жүзеге асыру міндеттері түр.
Қылмыстылықпен күрес, қылмыскердің тұлғасына ғылыми негізде зерттеу, орын алған қылмысты құбылыстардың себептері мен оған мүмкіндік жасайтын мән - жайларын анықтау, бүгінгі күні заң ғылымдарының келесі міндеттерінің бір болып саналады.
Қылмыстық құқық теориясында, оқулықтарда қылмыс құрамының жалпы түсініктері кеңінен қолданылады. Жалпы және нақты қылмыстың құрамының түсінігі жалпы қылмыс түсінігіне қарағанда заңдылық ұғым емес, ғылыми ұғым болып табылады. Бұл ұғым теорияда нақты қылмыстардың түсінігінен, қылмыстың нақты құрамының жинақталған белгілері арқылы анықталады және өз бойында жалпылама барлық қылмыс құрамдарының белгілері мен элементтерін сипаттап, көрсетеді. Нақты қылмыстың құрамы нақты қылмысқа тән белгілерді көрсетеді деп жоғарыда атап өттік. Бірақ әрбір қылмыс құрамында барлық кылмыстардың құрамына тән, жиынтығында қылмыс құрамының жалпы түсінігін құрайтын, яғни кез келген қылмыстар құрамының жалпы белгілерін белгілейтін белгілер бар. Қылмыстық құқық
Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес біздің мемлекетіміз демоқратиялық, құқықтық, әлеуметтік, зайырлы мемлекет болып табылады. Еліміздің өркендеуіне, мемлекетіміздің нығаюына құқық нормаларын, құқық саласы ғылымын жетілдірудің маңызы ерекше. Құқық нормалары барлық қоғамдық қатынастардың реттеуші тетігі, кез-келген қоғамдық қатынастар жалпыға бірдей, әділ заң нормалары арқылы жүзеге асырылуы қажет.
Заң талаптарың құқық нормаларын құрметтеу және оны бұлжытпай жүзеге асыру әрбір азаматтың қасиетті борышы.
Құқықтық мемлекеттілікті орнатуда, оның тетіктерін одан әрі жетілдіруде құқық ғылымы салаларының атқаратын міндеті зор болып отыр. Сондай ауқымды міндет заң ғылымының негізгі салаларының бірі — қылмыстық құқық ғылымына да жүктеліп отыр. Қылмыстық құқық ғылымында алда кешенді ғылыми проблемаларды жүзеге асыру, оның ішінде қылмыстық жазаны тағайындау, бас бостаңдығынан айырмайтын шараларды белгілеудің ғылыми негіздері, өлім жазасын қолдануды жою, өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасын орындаудың құқықтық - нормалық қырларын жетілдіру сияқты іргелі зерттеулерді жүзеге асыру міндеттері түр.
Қылмыстылықпен күрес, қылмыскердің тұлғасына ғылыми негізде зерттеу, орын алған қылмысты құбылыстардың себептері мен оған мүмкіндік жасайтын мән - жайларын анықтау, бүгінгі күні заң ғылымдарының келесі міндеттерінің бір болып саналады.
Қылмыстық құқық теориясында, оқулықтарда қылмыс құрамының жалпы түсініктері кеңінен қолданылады. Жалпы және нақты қылмыстың құрамының түсінігі жалпы қылмыс түсінігіне қарағанда заңдылық ұғым емес, ғылыми ұғым болып табылады. Бұл ұғым теорияда нақты қылмыстардың түсінігінен, қылмыстың нақты құрамының жинақталған белгілері арқылы анықталады және өз бойында жалпылама барлық қылмыс құрамдарының белгілері мен элементтерін сипаттап, көрсетеді. Нақты қылмыстың құрамы нақты қылмысқа тән белгілерді көрсетеді деп жоғарыда атап өттік. Бірақ әрбір қылмыс құрамында барлық кылмыстардың құрамына тән, жиынтығында қылмыс құрамының жалпы түсінігін құрайтын, яғни кез келген қылмыстар құрамының жалпы белгілерін белгілейтін белгілер бар. Қылмыстық құқық
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 104 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 104 бет
Таңдаулыға:
ЖОСПАР
І. КІРІСПЕ---------------------------- ----------------------------------- ---
--------------3-5
ІІ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢ: ЖҮЙЕСІ, ҚҰРЫЛЫМЫ--------------------------- -6
2.1 Қылмыстық заңның түсінігі және оның мәні-------------------------
----6-7
2.2 Қылмыстық заңның құрылымы--------------------------- -------------
------7-9
2.3 Қылмыстық заңның кеңістіктегі күші------------------------------- ---
--9-14
ІІІ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢ БОЙЫНША ҚОЛДАНАТЫН ШАРАЛАР----15
1. Қылмыс жасаған адамдарды ұстап беру------------------------------- -
15-16
3.2 Қылмыстық заңның мезгілдегі күші------------------------------- ----
-17-20
3.3 қылмыстық заңды түсіндіру-------------------------- ----------------
----21-23
ІV. ҚОРЫТЫНДЫ-------------------------- ----------------------------------- --
---24-25
V. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР------------------------- ------------------26
I. КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Жалпы ғылымы жоқ ел тұл, ғылымы
дамымаған елдің болашағы күмәнді, қазір қарап отырсақ, жер жаһандағы ізгі
жетістіктердің барлығы дерлік ғылымның адамзатқа тартқан сыйы, тартуы
іспеттес. Тәуелсіздік туын желбіреткен он жылдан бері Қазақстан ғылымы да
дамып, әлемге әйгілі бола бастады, кез-келген ғылым саласында ілгері
дамушылық көрінісі айқын.
Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес біздің мемлекетіміз
демоқратиялық, құқықтық, әлеуметтік, зайырлы мемлекет болып табылады.
Еліміздің өркендеуіне, мемлекетіміздің нығаюына құқық нормаларын, құқық
саласы ғылымын жетілдірудің маңызы ерекше. Құқық нормалары барлық қоғамдық
қатынастардың реттеуші тетігі, кез-келген қоғамдық қатынастар жалпыға
бірдей, әділ заң нормалары арқылы жүзеге асырылуы қажет.
Заң талаптарың құқық нормаларын құрметтеу және оны бұлжытпай жүзеге
асыру әрбір азаматтың қасиетті борышы.
Құқықтық мемлекеттілікті орнатуда, оның тетіктерін одан әрі жетілдіруде
құқық ғылымы салаларының атқаратын міндеті зор болып отыр. Сондай ауқымды
міндет заң ғылымының негізгі салаларының бірі — қылмыстық құқық ғылымына да
жүктеліп отыр. Қылмыстық құқық ғылымында алда кешенді ғылыми проблемаларды
жүзеге асыру, оның ішінде қылмыстық жазаны тағайындау, бас бостаңдығынан
айырмайтын шараларды белгілеудің ғылыми негіздері, өлім жазасын қолдануды
жою, өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасын орындаудың құқықтық -
нормалық қырларын жетілдіру сияқты іргелі зерттеулерді жүзеге асыру
міндеттері түр.
Қылмыстылықпен күрес, қылмыскердің тұлғасына ғылыми негізде зерттеу,
орын алған қылмысты құбылыстардың себептері мен оған мүмкіндік жасайтын
мән - жайларын анықтау, бүгінгі күні заң ғылымдарының келесі міндеттерінің
бір болып саналады.
Қылмыстық құқық теориясында, оқулықтарда қылмыс құрамының жалпы
түсініктері кеңінен қолданылады. Жалпы және нақты қылмыстың құрамының
түсінігі жалпы қылмыс түсінігіне қарағанда заңдылық ұғым емес, ғылыми ұғым
болып табылады. Бұл ұғым теорияда нақты қылмыстардың түсінігінен, қылмыстың
нақты құрамының жинақталған белгілері арқылы анықталады және өз бойында
жалпылама барлық қылмыс құрамдарының белгілері мен элементтерін сипаттап,
көрсетеді. Нақты қылмыстың құрамы нақты қылмысқа тән белгілерді көрсетеді
деп жоғарыда атап өттік. Бірақ әрбір қылмыс құрамында барлық кылмыстардың
құрамына тән, жиынтығында қылмыс құрамының жалпы түсінігін құрайтын, яғни
кез келген қылмыстар құрамының жалпы белгілерін белгілейтін белгілер бар.
Қылмыстық құқық теориясы әрбір қылмыста болатын төрт түрлі міндетті
элементтерді: қылмыстың объектісін, қылмыстың объективтік және субъективтік
жақтарын, субъектісін атап көрсетеді.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері.
✓ қылмыстық құқықтың негізгі бөлімдерінің бірі — қылмыстық заң
туралы ілім болып табылатынын анықтау;
✓ қылмыстық заң дегеніміз — Қазақстан Республикасының Парламенті
қабылдаған нормативтік құқықтық акт екендігіне сипаттама беру;
✓ қылмыстық заңның міндеттері — бейбітшілікті және адамзаттың
қауіпсіздігін, адам мен азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен
заңды мүдделерін, меншікті, конституциялық құрылысты, қоғамдық
тәртіп пен қауіпсіздікті, ҚК-тің 2-бабында көрсетілген басқа да
құндылықтарды қол сұғушылықтан қорғау және қылмыстың алдын алу
болып табылатындығын зерттеу болып табылады.
Қылмыстық заң жазалау қатерімен тынып салу арқылы адамның жеке басына,
қоғамға, мемлекетке кінәлі түрде зиян келтіретін немесе зиян келтіру қаупін
тудыратын қылмысты әрекеттерді істеуге тыйым салады.
Қылмыстық заң — қылмыстық құқықтың негізгі қайнар көзі. Сот үкімі,
ұйғарымы немесе қаулымы құқықтың көзі болып табылмайды. Олардың тек нақты
қылмыстық істер бойынша ғана заңдылық күші бар.
Қылмыстық заңның ережелері міндетті болып табылады. Оларды орындау
немесе сақтау лауазымды адамдардың сондай-ақ барлық азаматтардың міндеті.
Қылмыстық Заңның Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерде қылмыс
жасаған адамдарға қатысты қолданылуы ҚК-тің 7-бабымен анықталуы: "Қазақстан
Республикасының шегінен тыс жерлерде қылмыс жасаған Қазақстан
Республикасының азаматтары, егер олар жасаған әрекет ол аумағында жасалған
мемлекетте қылмыс деп танылса, егер бұл адамдар басқа мемлекетте
сотталмаған болса, осы Кодекс бойынша қылмыстық жауапқа тартылады. Аталған
адамдарды соттау кезінде жазаны аумағында қылмыс жасаған мемлекеттін
заңында көзделген санкцияның жоғары шегінен асыруға болмайды. Азаматтығы
жоқ адамдар да осындай негіздерде жауапты болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Берілген Қылмыстық заң:құрылымы, жүйесі
курстық жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттерден тұрады.
IІ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢ: ЖҮЙЕСІ, ҚҰРЫЛЫМЫ
2.1 Қылмыстық заңның түсінігі және оның мәні
Қылмыстық құқықтың негізгі бөлімдерінің бірі — қылмыстық заң туралы
ілім болып табылады.
Қылмыстық заң дегеніміз — Қазақстан Республикасының Парламенті
қабылдаған нормативтік құқықтық акт. Қылмыстық заң қылмыстық құқықтың
қағидаттары мен жалпы ережелерін, қандай әрекеттін қылмыс екендігін
айқындайды және олар үшін жаза тағайындауды белгілейді. Қылмыстық заңның
міндеттері — бейбітшілікті және адамзаттың қауіпсіздігін, адам мен
азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, меншікті,
конституциялық құрылысты, қоғамдык тәртіп пен қауіпсіздікті, ҚК-тің 2-
бабында көрсетілген басқа да құндылықтарды қол сұғушылықтан қорғау және
қылмыстың алдын алу болып табылады.
Қылмыстық заң жазалау қатерімен тынып салу арқылы адамның жеке басына,
қоғамға, мемлекетке кінәлі түрде зиян келтіретін немесе зиян келтіру қаупін
тудыратын қылмысты әрекеттерді істеуге тыйым салады.
Қылмыстық заң — қылмыстық құқықтың негізгі қайнар көзі. Сот үкімі,
ұйғарымы немесе қаулымы құқықтың көзі болып табылмайды. Олардың тек нақты
қылмыстық істер бойынша ғана заңдылық күші бар.[1]
Қылмыстық заңның ережелері міндетті болып табылады. Оларды орындау
немесе сақтау лауазымды адамдардың сондай-ақ барлық азаматтардың міндеті.
Қазақстан Республикасындағы қылмыстылықпен күрес қылмыстық құқық
нормаларына сәйкес жүзеге асырылады. Заңды күшіне енген үкім бойынша
тағайындалған қылмыстық жазаның орындалуы қылмыстық-атқару кодексімен
реттеледі.
2.2 Қылмыстық заңның құрылымы
Қылмыстық заң белгілі бір техникалық ережелерге негізделген заң
шығарушының еркін білдіретін өзіндік нысаны бар құрылымға ие. Қылмыстық
кодекстің Жалпы уәне Ерекше бөлімдері баптарға бөлінген. Әр бап тиісті
санмен нөмірленген бір немесе бірнеше бөліктерден тұрады және бөліктер
мазмұны мен сипатына және жазалау түріне қарай әр түрлі болып келеді.
Сондықтан, іс жүргізу құжаттарында тек баптың өзін ғана емес, сонымен қатар
оның бөліктерін де ескеру қажет.
Құқықтық норманың құрылымы мынадай үш түрлі элементтен тұрады:
гипотеза, диспозиция және санкция.
Гипотеза қылмыстық заңда негізінен жалпы бөлі мге қатысты. Яғни, құқық
нормалары қолданатын гипотезаны, қылмыстық заңда жалпы бөлім баптары іске
асырады. Мысалы, белгілі бір адам занда көрсетілген жасқа толып, қылмысты
қасақана немесе абайсыздықпен жасаса және қылмыс жасаған сәтінде
жауаптылыққа қабілетті болып танылса, қылмыстық жауаптылыққа тартылуы
мүмкін.
Ерекше бөлім нормаларында баптар, диспозициядан және санкциядан тұрады.
Осы құрылым ішінде басты орынды диспозиция алады. Диспозиция — нақты
қылмыстық қол сұғушылықтың белгілеріне сипаттама береді. Диспозиция өзінін
құрылым ерекшеліктеріне байланысты жай, сипаттамалы, бланкеттік және
сілтемелі болып негізгі төрт түрге бөлінеді:
Жай диспозиция қылмыстық іс-әрекеттін атын ғана атап, оның нақты
белгілерін ашып көрсетпейді. Мысалы, ҚК-тің 125-бабындағы "Адамды ұрлау",
261-бабындағы "Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды
тұтынуға кендіру ", 389-бабындағы "Әскери мүлікті жоғалту".[2]
Сипаттамалы диспозиция деп қылмыстың барлық белгілерін заңның өзінде-
ақ, нақты көрсететін диспозицияны айтамыз: ҚК-тің 175-бабындағы "Ұрлық",
120-бабындағы "Зорлау ", 237-бабындағы "Бандитизм".
Бланкеттік диспозиция бойынша бапта көрсетілген нақты қылмыс құрамын
анықтау үшін басқа заңдарға немесе нормативтік актілерге, жарлықтар мен
үкімет қаулыларына, бұйрықтар мен ережелерге, нұсқауларға жүгінеді. Бұлар
қылмыстық құқықтың басқа салалармен тығыз байланысты екендігінің айқын
дәлелі. Қылмыстық заңның талаптарын орындау басқа заңдармен не басқа
актілермен де анықталады. Бланкеттік диспозицияның мысалы ретінде мынадай
баптардың диспозициясын көрсетеміз: ҚК-тің 152-бабы "Еңбекті корғау
ережелерін бұзу", ҚК-тің 284-бабы "Қазақстан Республикасының құрлықтық
шельфі туралы және Қазакстан Республикасының айрықша экономикалық аймағы
туралы заңдардың бұзылуы".
Сілтемелі диспозиция қылмыстың белгілерін қамтымайды, керісіңше
қылмыстық заңның басқа, тиісті бабына немесе оның белгілеу сілтеме жасайды.
Мысалы, ҚК-тің 106-бабындағы "Ұрып соғу", 107-бабындағы "Азаптау", 297-
бабындағы "Жол-көлік оқиғасы болған орыннан кетіп қалу".
Санкция — ерекше бөлім баптарында белгіленген жазаның түрі мен мөлшерін
анықтайды. Қылмыстық заңның баптарында санкцияның екі түрі қолданылады:
салыстырмалы-айқындалған (относительно-определенные) және балама
(альтернативные).
Салыстырмалы айқындалған санкция жазаның түрін және мөлшерін көрсетеді.
Оны екі негізгі түрге бөлуге болады: жазаның жоғарғы және төменгі шегін
анықтайтын санкция. Алдыңғысының мысалы: ҚК-тің 101-бабының бірінші бөлігі
"Абайсызда кісі өлтіру", 134-бабының бірінші бөлігі"Баланы ауыстыру", және
т. б. баптар бола алады.
Тағайындалған жазаның ең төменгі мөлшері болып жазалаудың ен төменгі
шегі айтылады. Жазаның төменгі шегінің мөлшері егер жаза түрі бас
бостандығынан айыру болса — 6 ай, бас бостандығын шектеу болса — 1 жыл,
қамауға — 1 ай, айыппұлға — Қазақстан Республикасы Зандарымен белгіленген
жиырма бес айлық есептік көрсеткіш болып белгіленеді. Салыстырмалы-
айқындалған санкцияның екінші түрінің мысалына ҚК-тің 162-бабы
"Жалдамалылық", 181-бабының екінші бөлігі "Қорқытып алушылық", 241-бабы
"Жаппай тәртіпсіздіктер" сияқты баптарының санкцияларын жатқызуға болады.
Балама санкция Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті баптарындағы
жазаның екі немесе одан да көп түрлерінің тек біреуін ғана қолдануға
мүмкіндік береді. Мысалы, жан күйзелісі жағдайында болған адам өлтіру үшін
балама жаза болып, бас бостандығын шектеу, қамау немесе бас бостандығынан
айыру тағайындалуы мүмкін (ҚК-тің 98-бабы). Атыс қаруын ұқыпсыз сақтау (ҚК-
тің 253-бабы) түзеу жұмыстарына немесе қамауға не бас бостандығынан айыруға
жазаланады. Қылмыстық заңның ерекше бөлімінің баптарындағы диспозицияның
бар болуы немесе санкция түрлерінің бекітілуі мұкият ойластырылған. Оларды
қылмыспен күресуде дұрыс пайдалану, қылмыстық нормаларды қолданудың
нәтижелі болуына мүмкіндік туғызады.[3]
2.3 Қылмыстық заңның кеңістіктегі күші
Қылмыстық заңның күші белгілі бір аумақ бойынша шектелген. Осыған
байланысты оның күші тарайтын белгілі бір кеңістіктің анықталуы қатаң
мақсатты сипатқа ие. Бұның мәні біріншіден, Қылмыстық кодекстің қылмыстан
қорғау және сактандыру сияқты негізгі міндеттерінің орындалуымен
байланысты; екіншіден, қылмыстық заңның кеңістіктегі күші мәселесінің
заңдылық, азаматтардын, заң мен сот алдындағы теңдігі немесе қылмыстық
жауаптылықпен жазадан құтылмайтындық сияқты қылмыстық құқық қағидаттарынын
іске асырылу міндеттерімен анықталатындығында; үшіншіден, бұл мәселелерді
шешуге әсер ететін халықаралық құқық нормаларының және тиісті
конвенциялардың болғандығында. Мұнда мемлекеттік шекара, сол сияқты
азаматтықтың түсінігін беретін конституциялық құқықтың нормалары да елеулі
роль атқарады. Қылмыстық заңның кеңістіктегі күші жөніндегі нормаларда
жүйелі түрде мынадай екі қағидат: аумақтық және азаматтық қағидаттар жүзеге
асырылады.
ҚК-тің 6-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының аумағында қылмыс
жасаған адам ҚР ҚК бойынша қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиіс.
Казақстан Республикасының 1993 жылғы 13 каңтардағы "Қазақстан
Республикасының мемлекеттік шекарасы туралы" заңының 1-бабына сәйкес,
Республика аумағының шегін құрғақ құрлық, су, жер қойнауы және әуе
кеңістігі шегін айқындайтын сызық және осы сызық бойынша өтетін беткі қабат
құрайды. Мемлекеттік шекара Қазақстан Республикасының Парламентімен
бекітілген Қазақстан Республикасының халықаралық келісімдерімен анықталады.
Мемлекеттік шекара былай белгіленеді:
құғақ аумаққа — жер бедерінін сипатты нүктелері және сызықтары жатады;
су аумағына — Қазақстан Республикасының ішкі суларынан басқа, аумақтық
теңіз жағалауындағы теңіз суларының кеністігі жатады;
әуе кеңістігі аумағына — Қазақстан Республикасының құрлық жәненемесе
су аумағы үстіндегі аспан кеңістіктері жатады.
Каспий теңізіндегі ішкі су аумақтарына жататын акватория Қазақстан
Республикасының халықаралық келісімдерімен анықталады.
Қылмыстық заң Республикамыздың құрлықтық шельфінде және ерекше
экономикалық аймағында жасалған қылмыстарға да қолданылады (ҚК-тің 6-
бабының екінші бөлігі).[4]
Шельф — аумаққа тиесілі судың астыңғы (200 м және одан да терең) және
үстіңгі кеңістігі болып табылады.
Қойнау (жер қойнауы) — шаруашылық және басқа да қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін пайдаланылатын құрлық және су аумағындағы кеңістік —
табиғи ортаның бір бөлігі (жер қойнауының астыңғы және үстінгі қабатындағы
пайдалы қазбалар, өнімдер).
ҚК-тің 6-бабының үшінші бөлігіне сәйкес Қазақстан Республикасының
портына тіркелген, Қазақстан Республикасының шегінен тыс ашық су немесе әуе
кеңістігінде жүрген кемеде қылмыс жасаған адам, егер Қазақстан
Республикасының халықаралық шартында өзгеше көзделмесе КР ҚК бойынша
қылмыстық жауапқа тартылады. Қазақстан Республикасының әскери кораблінде
немесе әскери әуе кемесінде қылмыс жасаған адам да оның қай жерде болуына
қарамастан ҚР ҚК бойынша қылмыстық жауапқа тартылады.
Дипломатиялық өкілдермен және иммунитетті пайдаланатын өзге де
азаматтармен қатынасқа түскен сәттен бастап қылмыстық заң, аумақтық
қағидаттарға сүйеніп және соған сәйкес іске асырыла бастайды.
ҚК-тің 6-бабының төртінші бөлігінде шет мемлекеттердің дипломатиялық
өкілдерінің және иммуниттеті пайдаланатын өзге де азаматтардың қылмыстық
жауаптылығы туралы мәселе осы адамдар Қазақстан Республикасының аумағында
қылмыс жасаған жағдайда халықаралық құқық нормаларына сәйкес шешіледі
делінген.
Шет мемлекеттердің дипломатиялық өкілдері мен қызметкерлеріне берілген
құқықтар мен артықшылықтардың жиынтығы — дипломатиялық иммунитет деп
аталады.
Дипломатиялық иммунитет мәселелерін реттейтін халықаралық құқықтың
нормалары 1961 жылғы дипломатиялық қатынастар туралы Вена Конвенциясында
кодификацияланып, бекітілген.
Шет мемлекет өкілдерінің иммунитеті — дипломатиялық өкілдердің тұрғын-
жайларына қол сұғылмаушылықты белгілейді. Дипломатиялық өкілдердің
келісімінсіз олардың тұрғын-жайларына мемлекет тарапынан кіруге болмайды.
Шет мемлекеттін Қазақстан Республикасы аумағында дипломатиялық иммунитетке
ие болған дипломатиялық өкілдері жене басына қол сұғылмаушылықты қолдана
алады, яғни өкілдіктің басшысын қамауға немесе ұстауға, оны сот тәртібімен
қылмыстық жауаптылыққа тартуға болмайды.
Дипломатиялық және консулдар өкілдіктері туралы ережеге сәйкес жеке
басына қол сұғылмайтындығы иммунитегін елші, өкіл, сенімді өкіл және
дипломатиялық өкілдіктіңбасқа да мүшелері: кеңесшілер, сауда өкілі және
оның орынбасары, әскери, әскери-теңіз, әскери-әуе атташелері және олардың
көмекшілері; бірінші, екінші және үшінші хатшылар, архивариус-хатшылар
пайдаланады. Жеке басына қол сұғылмаушылық және қылмыстық жауаптылық
иммунитеті құқығын олардың өздерімен бірге тұратын Қазақстан
Республикасының азаматы болып танылмайтын отбасы мүшелері де пайдаланады.
Осы негіздерге сәйкес, сондай-ақ еліміздің азаматы болып танылмайтын
әкімшілік-техникалық қызметшілер және олармен бірге тұратын, отбасы
мүшелері болып табылатын адамдар да осындай иммунитетті пайдалана алады.
Бірақ мұндай құқықты тек қызмет барысындағы міндетті атқару кезінде қылмыс
жасаған реттерде ғана пайдалана алады. Әрине, мұндай құқық, дипломатиялық
өкілдіктердің қызметтерінде өз иммунитеттері пайдаланып, заңсыз әрекеттер
жасасын дегенді білдірмейді. Заң осы аталған адамдардың қылмыстық
жауаптылығы дипломатиялық жолмен шешілетіндігін белгілейді.
ҚР Президентінің 1995 ж. 19 маусымдағы "Қазақстан Республикасындағы шет
ел азаматтарының құқықтық жағдайлары туралы" з. к. б. Жарлығының 28-бабына
сәйкес мұндай адамдар белгілі бір уақыт ішінде Қазақстан Республикасы
аумағынан кетіріледі.
ҚК-тің 6-бабының екінші бөлігіне сәйкес, Қазақстан Республикасының
аумағында басталған немесе жалғастырылған не аяқталған әрекет Қазақстан
Республикасының аумағында жасалған қылмыс деп танылады. Мысалы, шпионаждық
әрекеттің жасалған орны ҚК-тің 166-бабында қарастырылған әрекеттердің
біреуі болса да жасалған орын болып есептеледі; мемлекеттік құпияны
құрайтын мәлімет Қазақстан аумағында ұрланып, басқа мемлекетке берілген
болса да, кінәлі адам қылмыстық жауаптылыққа Қазакстан Республикасынын
Қылмыстық кодексі бойынша тартылады.
Егер қылмыс істеуге даярланғандық немесе қылмыс істеуге оқталғандық
шекарадан тысқары жерде жүзеге асырылып, біздін елімізде аякталса, қылмыс
Қазақстан Республикасының аумағында жасалған деп танылады. Осы секілді
қылмысқа қатысу, қылмысты ұйымдастыру немесе қылмыс жасауға азғырушылық
әрекеттері үшін де жауаптылық дәл осындай тәртіппен белгіленеді.
Қылмыстық занның кеңістіктегі күші аумақтық қағидаттармен ғана шектеліп
қоймайды. Ол Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерде қылмыс жасаған
ҚР азаматтарына колданылатын азаматтық қағидаттармен де толықтырылады.
Қазақстан Республикасының 1991 жылғы 20 желтоқсандағы "Қазақстан
Республикасының азаматтығы туралы" Заңы төмендегілерді орнықтырды:
осы Заң күшіне енгізілген күнге дейін Қазақстан Республикасында тұрақты
тұратын:
осы Заңға сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтығын алған адамдар
Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылады". Осы заңның 6-бабына
сәйкес "Қазақстан Республикасы территориясындағы және оның азаматтары емес
адамдар барлық құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының Конституциясында, заңдары мен мемлекетаралық шарттарында
белгіленген барлық міндеттерді атқарады, бұған олардың Қазақстан
Республикасының шарттары мен мемлекетаралық шарттарында белгіленіп алып
тасталғандары қосылмайды".
Қылмыстық Заңның Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерде қылмыс
жасаған адамдарға қатысты қолданылуы ҚК-тің 7-бабымен анықталуы: "Қазақстан
Республикасының шегінен тыс жерлерде қылмыс жасаған Қазақстан
Республикасының азаматтары, егер олар жасаған әрекет ол аумағында жасалған
мемлекетте қылмыс деп танылса, егер бұл адамдар басқа мемлекетте
сотталмаған болса, осы Кодекс бойынша қылмыстық жауапқа тартылады. Аталған
адамдарды соттау кезінде жазаны аумағында қылмыс жасаған мемлекеттін
заңында көзделген санкцияның жоғары шегінен асыруға болмайды. Азаматтығы
жоқ адамдар да осындай негіздерде жауапты болады.
Басқа мемлекеттің аумағында қылмыс жасаған адамның соттылығының және
өзге де қылмыстық-құқықтық зардаптарының, егер Қазақстан Республикасының
халықаралық шартында өзгеше көзделмесе немесе басқа мемлекеттің аумағында
жасалған қылмыс Қазақстан Республикасының мүдделеріне қатысты болмаса, бұл
адамның Қазақстан Республикасы аумағында жасаған қылмысы үшін қылмыстық
жауаптылығы туралы мәселені шешу үшін қылмыстық-құқықтық мәні болмайды.
Қазақстан Республикасының одан тыс жерлерде орналасқан әскери
бөлімдерінің әскери қызметшілері шет мемлекеттің аумағында жасаған қылмысы
үшін, егер Казақстан Республикасының халықаралық шартында өзгеше
көзделмесе, осы Кодекс бойынша қылмыстық жауапқа тартылады.
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерде қылмыс жасаған
шетелдіктер қылмысы Қазакстан Республикасының мүдделеріне қарсы бағытталған
жағдайларда және Қазақстан Республикасының халықаралық шартында көзделген
жағдайларда, егер олар басқа мемлекетте сотталмаған болса және Қазақстан
Республикасының аумағында қылмыстық жауапқа тартылса, осы Кодекс бойынша
қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс".[5]
IІІ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢ БОЙЫНША ҚОЛДАНАТЫН ШАРАЛАР
1. Қылмыс жасаған адамдарды ұстап беру
Қылмыстық кодекстің 8-бабымен қылмыс жасаған адамдарды ұстап беру
мәселелері реттелген. Осы бапқа сәйкес басқа мемлекеттің аумағында қылмыс
жасаған Қазақстан Республикасының азаматтарын, егер халықаралық шартта
өзгеше белгіленбесе, сол мемлекетке ұстап беруге болмайды.
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерде-қылмыс жасаған және
Қазақстан Республикасының аумағында жүрген шетелдіктер мен азаматтығы жоқ
адамдар Қазақстан Республикасының халықаралық шартына сәйкес қылмыстық
жауапқа тарту немесе жазасын өтеу үшін шет мемлекетке ұстап берілуі мүмкін.
ТМД бойынша қылмыс жасаған адамды ұстап беру немесе қылмыстық құдалауды
жүргізу 1993 жылғы 22 қаңтардағы Азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер
бойынша құқықтық көмек көрсету және құқықтық қатынастар туралы Минск
Конвенциясымен реттеледі. Осы Конвенцияның 56-бабына сәйкес, қылмыстық
жауаптылыкқа тарту немесе үкімді орындауды іске асыру үшін Конвенцияға
қатысушы мемлекеттер өзара сұрау салулар бойынша бір-біріне өздерінің
аумағындағы қылмыс жасаған адамдарды ұстап беруге міндеттеніп, келісімге
келді. Ұстап беру сұрау салған және сұрау салынған жақтың заңы бойынша
жазалануға жататын және жылдан кем емес мерзімге бас бостандығынан айыру
жазасы немесе қылмыстық жауаптылыққа тартылған жағдайда неғұрлым ауыр жаза
көзделген әрекеттер жасалғанда жүргізіледі.
Егер ұстап беру, үкімді орындауды іске асырумен байланысты болса — бас
бостандығынан айыруға соттау 6 айдан кем болмауы керек немесе ауыр жаза
көзделуі қажет.
Егер қылмыскер сұрау салынған (сұрату жасалынған) елдің азаматы болып
табылса ұстап беруден бас тартылады. Бұл жағдайда Конвенцияның 72-бабына
сәйкес Конвенцияға қатысушы елдер сұрау салған жақтың аумағында қылмыс
жасаған өз азаматтарын қылмыстық құдалауды өз заңдарына сәйкес жүзеге
асырады.
1994 жылғы 12 шілдеде Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі
Қазақстан Республикасы мен Монғолия арасындағы қылмыстық жауаптылыққа тарту
немесе үкімді орындауды іске асыру үшін қылмыс жасаған адамдарды ұстап беру
туралы келісімді бекітті. Осы келісім бойынша егер келісуші екі жақтың да
заңнамасында 2-бапта көрсетілгендей әрекет қылмыс деп табылса келісім
бойынша адамды ұстап беру жүргізіледі.
Сұрау салынған жақтың келісуінсіз ұстап берілген адамды ұстап беруге
негіз болғаннан басқа қылмысы үшін қылмыстық жауаптылыққа немесе жазаға
тартуға болмайды. Ұстап беру мәселелерінің шешілу барысы жөніндегі жауап
қылмыс жасаған адамды ұстап беру туралы өтінішті алған сәттен бастап 15
күннің ішінде берілуге тиіс. Ұстап беру жөніндегі өтініштің мазмұнында
сұрау салушы мекеменін атауы жөніндегі мәліметтер, сұрау салушы келісуші
жақтың әрекеттің қылмысқа жататындығын негіздейтін заңының мәтіні,
қылмыскердің жеке басының мінездемесі, сондай-ақ келтірілген материалдық
залалдың мөлшері қамтылуы қажет.[6]
2. Қылмыстық заңның мезгілдегі күші
Қылмыстық заңның мезгілдегі күші Қылмыстық кодекстің 4 және 5-
баптарымен реттеледі.
ҚК-тің 4-бабында әрекеттің қылмыстылығы мен жазаланушылығының сол
әрекет жасалған уақытта қолданылып жүрген заңмен белгіленетіндігі
көрсетілген.
Осы ережелерді басшылыққа ала отырып қылмыстық заңның мезгілдегі күші
кезіндегі әрекеттің ғана қылмыстылығын және жазаланатынғын анықтауға
болады.
Іске асырылудағы, күшіндегі заң деп өзінің күшіне енген және
белгіленген тәртіп бойынша өз күшін жоғалтпаған заң танылады.
Республиканың заң және езге де нормативтік құқықтық актілерін әзірлеу,
ұсыну, талқылау, күшіне енгізу және жариялау тәртібі арнаулы заңмен және
Парламент пен оның палаталарының регламенттерімен реттеледі. Мұндай арнаулы
заң Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 24 наурыздағы "Нормативтік
құқықтық актілер туралы" Заңы болып табылады.
Қылмыстық заңды жариялау және күшіне енгізу тәртібі былайша
белгіленген:
а) егер заңның күшіне ену мерзімі сол заңның өзінде белгіленсе, онда
заң сол мерзімде көрсетілген күннен бастап (жарияланған күннен немесе нақты
көрсетілген мерзімнен бастап) заңды күшіне енген болып саналады;
ә) егер заңда оның күшіне ену мерзімі көрсетілмесе ол Қазақстан
Республикасының Парламентінің Жаршысында немесе "Егемен Қазақстан" және
"Казахстанская правда", "Заң", Юридическая газета", газеттерінде ресми
түрде жарияланғаннан кейін он күн өткен соң Республиканың барлық аумағында
заңды күшіне енеді.
Мерзімдерді есептеудің жалпы қағидаттарына сәйкес белгіленген мерзімнің
соңғы тәулігі өтісімен заң күшіне енген болып саналады.
Қылмыстық занды дәлме-дәл, дұрыс қолдану үшін қылмыстың жасалу уақытын
анықтаудың маңызы зор.
ҚК-тің 4-бабына сәйкес қоғамдық қауіпті іс-әрекет (әрекетсіздік)
жасалған уақыт, зардаптың басталған уақытына қарамастан қылмыс жасалған
уақыт деп танылады.
Бұл норма материалдық сондай-ақ формальды қылмыс құрамының жасалу
уақытын анықтайтын бірыңғай ережені бекітеді.
Қылмыстық заң мынадай әр түрлі негіздерге байланысты өзінің күшін жоюы
немесе тоқтатуы мүмкін:
а) сол заңды басқа жаңа заң алмастыруына байланысты;
ә) заңда көрсетілген мерзімнің өтуіне я болмаса басқа заңдардың болуына
байланысты;
б) егер қылмыстық заң белгілі бір мерзімге немесе ерекше мән жайларға
қатысты шығарылса, онда ол белгіленген мерзімнің өтуімен немесе аталған мән-
жайлардың жойылуымен өзінің күшін жоюы не тоқтатуы мүмкін.
ҚК-тің 5-бабы қылмыстық заңның кері күшін қолдануға, яғни жаңадан
қабылданған қылмыстық занның күшінің ол заңды күшіне енгенге дейінгі болған
әрекеттерге қолданыла беруіне мүмкіндік береді.
ҚК-тің 5-бабының бірінші бөлігіне сәйкес, әрекеттің қылмыстылығын
немесе жазаланушылығын жоятын, жауаптылықты немесе жазаны жеңілдететін
немесе қылмыс жасаған адамның жағдайын өзге де жолмен жөңілдететін заңның
кері күші болады, яғни мұндай заң күшіне енгенге дейін тиісті әрекет
жасаған адамдарға оның ішінде жазасын өтеп жүрген немесе өтеген, бірақ
соттылығы бар адамдарға қолданылады.
Жаңа қылмыстық заң мына жағдайларда әр кезде де кері күшке ие:
1) әрекеттің қылмыстылығын немесе жазаланушылығын жойғанда;
2) жауаптылықты немесе жазаны женілдеткенде;
3) қылмыс жасаған адамның жағдайын өзге де жолдармен жақсартқанда.
Әрекеттің қылмыстылығын немесе жазаланушылығын жоятын заң болып
әрекеттің қылмыс қатарынан (яғни Қылмыстық кодекстен) алынып тасталуын
көздейтін немесе осы әрекет үшін оның жазаланушылығын жоятын заң танылады.
Жаңа заңның, ескі заңмен салыстырғандағы жауаптылықты немесе жазаны
жеңілдететіндігін анықтау мәселесі екі заңның да диспозициясы мен
санкциясын салыстыру негізінде шешілуі қажет.
Өзгеріске түспеген диспозицияда егер жаңа заң:
1) жазаның бір түрін басқа түрімен — жеңіл жазамен ауыстырса (мысалы,
бас бостандығынан айыруды түзеу жұмыстарына ауыстырса);
2) жазаның бұрын көзделген бір түрінің орнына (мысалы, бас
бостандығынан айыру) жаңа заңның санкциясында басқа да неғұрлым жеңілірек
жазалар енгізілсе (мысалы, бас бостандығынан айыру немесе түзеу жұмыстары
немесе айыппұл);
3) көзделген жаза мерзімінің ең жоғарғы жазалау шегін азайтса (мысалы,
2 жылдан 7 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруды, 2 жылдан 5
жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айырумен ауыстырса);
4) сондай жазаның ең төменгі жазалау шегін азайтса (мысалы, 2 жылдан 5
жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруды, 1 жылдан 5 жылға дейінгі
мерзімге бас бостандығынан айырумен ауыстырса);
5) негізгі жазаны өзгертпестен қосымша жазаны алып тастаса;
6) негізгі жазаны өзгерту мүмкін емес болған жағдайда қосымша жазаның
түрін және мерзімін жеңілдетсе;
7) жаңа заң бойынша жазалауды алдыңғы заңмен салыстырғанда бір мезгілде
күшейтсе және жеңілдетсе, онда нақты әрекет үшін неғұрлым жеңілірек жаза
колданылуы мүмкін.
Бұл орайда алдыңғы заңда белгіленген жазаның ең жоғарғы шегінен,
тағайындалған жазаның шегі жоғары болмауы тиіс.
Қылмыстық заңның кері күші сотталған және жазасын отеп жүрген немесе
бұрынғы, қатаң норма бойынша жазасын өтеген бірақ соттылығы бар адамдарға
қолданылады.
Егер жаңа қылмыстық заң адам сол үшін жазасын өтеп жүрген әрекеттің
жазаланатындығын женілдетсе, тағайындалған жаза жанадан шығарылған
қылмыстық заң санкциясының шегінде қысқартылуға тиіс (ҚК-тің 5-бабының
екінші бөлігі).
ҚК-тің 5-бабының үшінші бөлігіне сәйкес, мына жағдайда қылмыстық занның
кері күші болмайды:
1) егер ол әрекеттің қылмыстылығын немесе жазаланушылығын белгілесе;
2) егер ол жауаптылықты немесе жазаны күшейтсе;
3) егер ол әрекетті жасаған адамның жағдайын өзге де жолмен
нашарлататын болса.[7]
3. Қылмыстық заңды түсіндіру
Қылмыстық заңды түсіндіру деп, сол заңды дұрыс қолдану үшін оның
мазмұнын заң шығарушының еркіне сәйкес ашып көрсетуді айтамыз.
Түсіндірудің қажеттілігі тек кейбір заң мәтіндерінің анық еместігіне
және толық еместігіне байланысты олардың мазмұның ашып көрсетуден ғана
емес, сонымен қатар оны пайдалануда басқа заңдардан ажыратып, жігін ашып,
бөліп қарастырудан туындайды.
Заңды түсіндіру заңдарды, заңнаманы дұрыс түсінуге, заңдылықты
нығайтуға үлкен септігін тигізеді.
Қылмыстық заңды түсіндіру әр түрлі негіздерге байланысты бірнеше
түрлерге бәлінеді. Яғни ол:
а) субъектісіне байланысты, яғни кім түсіндіретіндігіне байланысты:
— аутенпткалык, (түпнұсқалық);
— легальды (заңды, ресми);
— соттық;
— дектриналдық, (ғылыми);
ә) көлеміне байланысты, яғни қылмыстық заңның күші тарайтын әрекеттер
(қатынастар) шеңберіне байланысты:
— дәлме-дәл;
— таралған (кең көлемдегі);
— шектелген (тар көлемдегі);
б) әдістеріне байланысты, яғни қалай түсіндірілетіндігіне байланысты:
— грамматикалык, (филологиялық);
— жүйелі;
— тарихи болып бөлінеді.
Аутентикалық түсіндіру — бұл заң шығарушы органның өзінін занға
түсініктеме беруі. Аутентикалық түсіндірудің заңдылық күші бар және ол
жалпыға бірдей.
Легальдыресми түсіндіру — заң бойынша арнайы өзіне жүктелген осы
міндетті атқаруға құзыретті органның заңға түсініктеме беруі. Қазақстан
Республикасының Конституциясының 72-бабының 1-тармағының 4) тармақшасына
сәйкес, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі Конституцияның
нормаларына ресми түсініктеме береді.
Соттық түсіндірме деп — соттың нақты бір қылмыстық істі қараудағы
беретін түсіндірмесін айтамыз. Сот түсіндірмесінің нормативтік күші бар. Ол
үкімнің заңды күшіне енуінен кейін сол іс бойынша міндетті болады.
Соттық түсіндірменің ерекше түрі болып Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Соты Пленумының нормативтік қаулылары табылады. Сот талқылауын жүзеге асыру
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының құзыретінде. Мұндай соттық
түсіндірменің мысалы, Республика Жоғарғы Соты Пленумының 1993 жылғы 23
сәуірдегі "Әйел зорлағаны үшін жауапкершілікті белгілейтін зандарды
соттардың колдану тәжірибесі туралы" Қаулысы бола алады1.
Доктриналдық ғылыми түсіндіру — ғылыми мекемелердің, заңгер-
ғалымдардың, құқық қолдану және құқық қорғау қызметкерлерінің оқулықтарда,
монографияларда, ғылыми-тәжірибелік мақалаларда, баяндамаларда, дәрістерде
-заңды күшіндегі қылмыстық заңдарға түсініктеме беруі.
Дәлме-дәл түсіндіру деп заңның өз мәтіні мен зан нормаларының оның
мазмұнына және мәнісіне, оның сөйлем құрамына тура келетін түсіндіруді
айтамыз.
Таралған (кең көлемдегі) түсіндіру — заңға дәлме-дәл түсіндіруден гөрі
кең мағына беретін және осы заң нормасын кең шеңберде қолдануға негіз
болатын түсіндіру болып табылады.
Шектелген (тар көлемдегі) түсіндіру — заңға өз мәтініндегі дәлме-дәл
көрсетілгенінен гөрі тар мағына беретін және заң нормасының тар шеңберде
қолданылуын сипаттайтын түсіндіру. Мысалы, тар көлемдегі түсіндірме,
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы 23 желтоқсандағы
"Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер үшін жауапкершілікті
Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының жаршысы, 1993. №2. 25 заңдарды
соттардың қолдануы туралы" Қаулысында "кісі өлтіруге оқталу қасақана
ниеттен болады" деп көрсетілген'.
Грамматикалық (филиологиялық) түсіндіру — заңның мазмұнына
грамматикалық анализ жасаумен қатар этимологиялық және синтаксистік
ережелердің кәмегі арқылы қылмыстық заңда қолданылатын жекелеген
терминдердің, сөздердің және анықтамалардың мәні мен мағынасын ашып
көрсетуден тұрады.
Заңда қолданылатын терминдердің, ұғымдардын түсінігі, қылмыстық заң
нормаларының өзінде де берілуі мүмкін. Мысалы, "лауазымды тұлғалардың"
түсінігі ҚК-тің 307-бабының ескертуінде ашылып көрсетілген.
Заңда қолданылатын сөздердің, ұғымдардың, терминдердің мағынасы мен
түсініктері Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының нормативтік
қаулыларында да беріліп тұрады. Сондықтан Жоғарғы Сот Пленумының тиісті
Қаулыларына жүгініп тұру қажет.
Жүйелі түсіндіру — қылмыстық заңның мазмұнын, оның. қылмыстық заң
жүйесіндегі алатын орнын басқа заңдармен және мазмұны жағынан ұқсас
заңдармен салыстыра отырып, ажыратуды белгілейді. Яғни, жүйелі түсіндіру
осы жолдармен заңның мағынасын аша түседі. Мысалы, КК-тің 109-бабында
көзделген қажетті қорғаныс шегінен шығып денсаулыққа ауыр зиян келтірудегі
қылмыстық жауаптылықтың негіздерін түсіндіру үшін, осы аталған бапты ҚК-тің
басқа баптарымен, яғни 66, 103-баптарымен міндетті түрде салыстыру қажет.
Тарихи түсіндіру — қылмыстық заңды қабылдауға негіз болған әлеуметтік-
экономикалык, саяси жағдайларды ескере отырып, заңның мәнін, заң жобасының
тарихын және заңның шығарылу себептерін анықтай отырып түсіндіруден тұрады.
Қылмыстық заңды түсіндірудің барлық әдістері бір-бірімен тығыз
байланысты.[8]
IV. ҚОРЫТЫНДЫ
Қылмыстық заң: жүйесі, құрылымы атты курстық жұмыстың І -тарауында
Қылмыстық заң: жүйесі, құрылымы деп аталып, онда мынадай мәселелер
қаралды: қылмыстық заң жазалау қатерімен тынып салу арқылы адамның жеке
басына, қоғамға, мемлекетке кінәлі түрде зиян келтіретін немесе зиян
келтіру қаупін тудыратын қылмысты әрекеттерді істеуге тыйым салады.
Қылмыстық заң — қылмыстық құқықтың негізгі қайнар көзі. Сот үкімі,
ұйғарымы немесе қаулымы құқықтың көзі болып табылмайды. Олардың тек нақты
қылмыстық істер бойынша ғана заңдылық күші бар.
Қылмыстық заңның ережелері міндетті болып табылады. Оларды орындау
немесе сақтау лауазымды адамдардың сондай-ақ барлық азаматтардың міндеті.
Қылмыстық заң белгілі бір техникалық ережелерге негізделген заң
шығарушының еркін білдіретін өзіндік нысаны бар құрылымға ие. Қылмыстық
кодекстің Жалпы уәне Ерекше бөлімдері баптарға бөлінген. Әр бап тиісті
санмен нөмірленген бір немесе бірнеше бөліктерден тұрады және бөліктер
мазмұны мен сипатына және жазалау түріне қарай әр түрлі болып келеді.
Сондықтан, іс жүргізу құжаттарында тек баптың өзін ғана емес, сонымен қатар
оның бөліктерін де ескеру қажет.
Құқықтық норманың құрылымы мынадай үш түрлі элементтен тұрады:
гипотеза, диспозиция және санкция.
ҚК-тің 6-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының аумағында қылмыс
жасаған адам ҚР ҚК бойынша қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиіс.
Казақстан Республикасының 1993 жылғы 13 каңтардағы "Қазақстан
Республикасының мемлекеттік шекарасы туралы" заңының 1-бабына сәйкес,
Республика аумағының шегін құрғақ құрлық, су, жер қойнауы және әуе
кеңістігі шегін айқындайтын сызық және осы сызық бойынша өтетін беткі қабат
құрайды. Мемлекеттік шекара Қазақстан Республикасының Парламентімен
бекітілген Қазақстан Республикасының халықаралық келісімдерімен анықталады.
ІІ-тарауында: Қылмыстық заң бойынша қолданатын шаралар деп аталып,
онда мынадай мәселелер қозғалды: Қылмыстық заңның мезгілдегі күші Қылмыстық
кодекстің 4 және 5-баптарымен реттеледі.
ҚК-тің 4-бабында әрекеттің қылмыстылығы мен жазаланушылығының сол
әрекет жасалған уақытта қолданылып жүрген заңмен белгіленетіндігі
көрсетілген.
Осы ережелерді басшылыққа ала отырып қылмыстық заңның мезгілдегі күші
кезіндегі әрекеттін ғана қылмыстылығын және жазаланатынғын анықтауға
болады.
Іске асырылудағы, күшіндегі заң деп өзінің күшіне енген және
белгіленген тәртіп бойынша өз күшін жоғалтпаған заң танылады.
Республиканың заң және езге де нормативтік құқықтық актілерін әзірлеу,
ұсыну, талқылау, күшіне енгізу және жариялау тәртібі арнаулы заңмен және
Парламент пен оның палаталарының регламенттерімен реттеледі. Мұндай арнаулы
заң Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 24 наурыздағы "Нормативтік
құқықтық актілер туралы" Заңы[9] болып табылады.
V. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық, жалпы бөлім Алматы – 2001 ж.
2. Звечаровский И.Э. Уголовная ответственность. Москва - 1995 г.
3. Наумов А.В. Қылмыстық құқығы Астана – 2001 ж.
4. Звечаровский И.Э. Уголовная ответственность. Москва - 1995 г.
5. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы Алматы – 2001ж
6. Лейкина Н.С. Личность преступника и уголоная ответственность
М. 1995 г
7. Наумов А.В. Осы заманғы қылмыстық құқықтың негізгі
тұжырымдамалары. Алматы – 1999 ж.
Нормативтік –құқықтық актілер
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1998
2. 1959 жылы 22 шілдеде қабылданған Қазақ КСР Қылмыстық кодексі
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік А-2001
4. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы Алматы – 2001ж
5. Қазақстан Республикасының қылмыстық – атқару құқығы Алматы-2002
Жоспар
Кіріспе
1.Құқықтың түсінігі , сипаты
2.Құқықтың жалпы әлеуметтік мәні
3.Құқық салалары:
Конституциялық құқық
әкімшілік құқық
Қаржы құқығы
Еңбек құқығы
Отбасы құқығы
Қылмыстық құқық
Экологиялық құқық
Азаматтық құқық
Азаматтық ісжүргізу құқығы
Халықаралық құқық
4.Қортынды
Кіріспе
Құқық (ағылш. 1. law (наука); 2. right) – мемлекет орнатқан және
оның күшімен қорғалатын, жалпыға бірдей қоғамдық қатынастарды реттейтін
тәртіп ережелерінің ( нормалардың ) жиынтығы. Құқықтың түсініктері бірнеше,
бірақ мазмұндары біреу-ақ. Құқық мазмұнының негізгі элементтері: - қоғамның
және адамдардың мүдде-мақсатын қорғау, орындау; - қарым-қатынастарды
реттеп, басқару; - қоғамды дағдарысқа ұшыратпай, экономикалық, саяси,
әлеуметтік, мәдениеттік т.б. бағытын дамытып, нығайту; - мемлекеттік
органдардың, ұйымдардың құзіретін, ара-қатынасын реттеп басқару.
Құқық терминінің көптеген мәні бар.Ол заң ғылымында , күнделікті
өмірде , қызмет бабында қолданылады.
Заң ғылымында құқық термині бірнеше мағынада қолданылады. Құқық-ресми
түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың ,заңға сүйене отырып әрекет
етуі.Мысалы,азаматтардың еңбек ету бостандығы,білім алу , меншік иесі
болу,кәсіпкерлікпен шұғылдану құқығы.Заңды тұлғалардың да құқықтық
мүмкіндіктері болады.
Субъективтік құқық –тұлғалардың мүддесін қанағаттандыру мақсатымен құқықтық
нормалардың құқық тұлғаларына берген құқықтық мүмкіндіктері.
Тұлғаның құқығы құқықтық қатынасқа қатысушы басқа тұлғаның құқығымен
байланысты болғандықтан , екі жақта да құқықтық міндеттер пайда болады.
Мысалы, әр азаматтың оқып , білім алуға құқы бар.Сол құқықты
пайдаланып,азаматоқу орнының ішкі тәртібіне бағынып,оқу бағдарламасын
орындауға міндетті.
Азаматтық құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар
азаматтар арасында, ұйымда, мемлекет пен әкімшілік - аумақтық бөліністер
арасында қалыптасады. Заңды тұлға терминімен қатар, жеке тұлға термині
қолданылады. Азаматтық кодекстің 12 - бабына сәйкес жеке тұлғаға
Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ
адамдар жатады.
Құқық теориясында жеке тұлға азаматтық құқықтық қатынастың
субъектісі болып танылуы үшін онда құқық қабілеттілік пен әрекет
қабілеттілік болуы міндетті. Құқықтық субъектілік дегеніміз – құқықтар
мен міндеттерге ие болып, оны жүзеге асыру мүмкіндігі. Құқық қабілеттілік
азамат туған кезден басталып, қайтыс болғанда тоқтылады.
Құқық қабілеттіліктің негізгі мазмұнына мыналар жатады: меншік
құқығында мүлікті иеленуге, Қазақстан Республикасы аумағында және
шекарасынан тыс жерлерде шетел валютасын иеленуге, мүлікті мұраға алуға,
мүлікті мұраға қалдыруға, тұрғылықты жерін таңдауға, республика аумағынан
тыс жерге кетуге, заң актілерімен тыйым салынбаған кез – келген қызмет
түрімен айналысуға, кез – келген мәмілелер жасауға, интелектуалдық меншік
құқығында өнертабыстарға, ғылым, әдебиет, өнер туындыларына құқығы бар.
Сонымен қатар, материалдық, моральдық зиянның орнын толтыруды
талап етуге және басқа мүліктік және жеке құқықтарға ие бола алады.
1.Құқықтың түсінігі , сипаты
Құқықтың реттеу функциясы – нормативтік актілер арқылы қоғамдық
қатынастардың байланысын, орындалу жолдарын, бағыттарын анықтап отыру.
Құқықтың қорғау функциясы – нормативтік актілердің қоғамдағы қарым-
қатынасқа ықпалын, әсерін күшейту, жаман қатынастарға тыйым салу.
Жоғарыда айтылғандай, құқық – жалпыға бірдей міндетті, мемлекет қамтамасыз
ететін, қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы. Құқықтық
норма – құқықтың бір клеткасы, қоғамдық қатынастардың жақсы дамуының үлгісі
деуге болады. Ол адам істерінің, жұмысының, тәртібінің шеңберін анықтап,
олардың бостандығын және қарым-қатынасын реттеп, басқарып отырады
Құқықтың түсініктері бірнеше, бірақ мазмұндары біреу-ақ.
Құқық мазмұнының негізгі элементтері:
- қоғамның және адамдардың мүдде-мақсатын қорғау, орындау;
- қарым-қатынастарды реттеп, басқару;
- қоғамды дағдарысқа ұшыратпай, экономикалық, саяси, әлеуметтік,
мәдениеттік т.б. бағытын дамытып, нығайту;
- мемлекеттік органдардың, ұйымдардың құзіретін, ара-қатынасын реттеп
басқару.
Құқықтың екі түрлі түсінігі болады: біріншісі – құқықтың обьективтік
түсінігі, қоғамның обьективтік дамуына сәйкес жаңа қатынастардың
қалыптасуы; екіншісі – құқықтың субьективтік түсінігі обьективтік
қалыптасқан қатынастарды реттейтін, басқаратын нормативтік актілерді
уақытында қабылдап бекіту.
Құқықтың қорғау функциясы – нормативтік актілердің қоғамдағы қарым-
қатынасқа ықпалын, әсерін күшейту, жаман қатынастарға тыйым салу.
Жоғарыда айтылғандай, құқық – жалпыға бірдей міндетті, мемлекет қамтамасыз
ететін, қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардың
жиынтығы. Құқықтық норма – құқықтың бір клеткасы, қоғамдық қатынастардың
жақсы дамуының үлгісі деуге болады. Ол адам істерінің, жұмысының,
тәртібінің шеңберін анықтап, олардың бостандығын және қарым-қатынасын
реттеп, басқарып отырады.
Құқықтық нормалардың белгілері:
1.Норма мемлекеттік органның қабылдаған, бекіткен актісі, оның заңды күші
бар. Мұндай нормалардың қоғамдағы тәртіптің үлгісіне айналады, өйткені ол
нормаларды халықтың басым көпшілігі дұрыс орындайды.
2.Нормада субьектілердің құқығы мен міндеттері, орындалу жолдары толық әрі
нақты көрсетіледі. Егер көрсетілмесе, субьектілер өз еркімен іс-әрекет
етуге, тек заңға нұсқан келтірмеуі керек.
3.Норма ерікті түрде орындалмаса, мемлекет орындатуға мәжбүр етеді.
4.Құқықтық нормалардың жүзеге асырылуын, орындалуын мемлекет қамтамасыз
етеді.
5.Құқықтық норма адамдардың, қоғам тәртібінің кепілдігі ретінде жұмыс
істейді.
Сонымен, құқықтық норма – қоғамдағы қатынас субьектілердің құқықтары мен
міндеттерін реттеп, басқарып отыратын жалпыға бірдей мемлекетпен қамтамасыз
етілетін ереже-қағида.
Құқықтық нормалардың элементтері бірігіп, оның құрылымын
қалыптастырады. Құрылымы жөнінде құқықтық нормалар екіге бөлінеді: негізгі
заңды нормалар және тәртіп ережелерінің нормалары.
Негізгі заңды нормаларда элементтердің мазмұны норманың кіріспесінде
немесе бірінші бабында толық көрсетіледі. Мысалы, ҚР салық кодексінде
номалардың элементтері 1-ші бабында толық көрсетілген.
Тәртіп ережелерінің нормаларында элементтер нормативтік кесімдердің
баптарында, бөлімдерінде толық көрсетіледі.
Құқықтық норманың элементтері: диспозиция(мінез-құлық ережесі),
гипотеза(жорамал), санкция(жаза,шара).
Диспозиция – қатынастың мазмұны мен субьектілердің құқығы мен
міндеттерін көрсетеді. Мысалы, екі немесе көп жақты мәмілелер мен
шарттардағы тұлғалардың міндеттері мен құқықтары айқын көрсетілуі.
Гипотеза-Құқықтық норманы қолдану,қолданбау ұшін қажеттіөмірдегі
мән-жайлардың бар екенін көрсететін құқықтық норманың бөлшегі.
Санкция-құқықтық норманың диспозициясы бұзылған жағдайда
қолданылатын жағымсыз шараны көрсететін құқықтық норманың бөлшегі. Құқықтың
реттеу функциясы – нормативтік актілер арқылы қоғамдық қатынастардың
байланысын, орындалу жолдарын, бағыттарын анықтап отыру.
Құқықтың қорғау функциясы – нормативтік актілердің қоғамдағы
қарым-қатынасқа ықпалын, әсерін күшейту, жаман қатынастарға тыйым салу.
2.Құқықтың жалпы әлеуметтік мәні.
Құқықтың жалпы әлеуметтік мәнін мойындай отырып,оған мынадай
анықтама беруге болады: Құқық бұл-жалпыға бірдей міндетті,мемлекет күшімен
қамтамасыз етілетін,қоғамдық қатынастарды реттейтін , заңда және басқа да
ресми құжаттарда анықталған құқықтық норма,ережелердің жиынтығы. Құқық
бірнеше бөліктен тұратын жүйелі құрылыс.Оның бір бөлігі –табиғи құқықтың
мазмұны адам мен қоғамның табаиғатына байланысты әлеуметтік талаптармен
анықталады.
Құқықтық әлеуметтану теориясы өте күрделі. Сондықтан ол осы уақытқа
дейін өз деңгейінде қалыптаса алмай келеді, өйткені, ғалымдардың арасында
бұл мәселе бойынша қалыптасқан ортақ ой-пікір әлі жоқтың қасы. Ой
салыстыру, таластар әлі күнге дейін қызу жүріп жатыр.
Әлеуметтанушылардың пікірінше, құқық әлеуметтануы жалпы
әлеуметтанудың белгілі бір саласы болып табылады. Құқық әлеуметтануы,
әлеуметтік юриспруденция ұғымдары әр түрлі мағынада болып, олар әлеуметтану
мен құқық ғылымдарына қолданылады. әлеуметтік құқықтың юриспруденция ұғымы
құқық ғылымдары дамуының әлеуметтік бағытымен белгілеп анықтаса, құқық
әлеуметтануы (юридикалық әлеуметтану) ұғымы жалпы әлеуметтану ғылымынң жеке
саласындағы әлеуметтік-құқықтық зерттеулерді белгілеп анықтайды. Сонымен,
бұл екі ұғымның мазмұны мен көлемі жағынан бірдей, екеуі де жалпы
әлеуметтанудың қоғамдағы құқықтың саласымен айналысатын өз алдына жеке
бөлімдеріне қолданылады. Біздің пікірімізше, қазіргі құқық әлеуметтануы
құқықыты негізінде үш мағынада қарайды.
Біріншіден, құқық –бұл міндетті түрде орындалатын әлеуметтік
ережелердің жиынтығы. Екіншіден, құқық белгібір қызметті атқаруда
адамның, қоғамның мүмкіншілігі, бостандығы, егемендігі болуын қамтамасыз
етеді. Мысалы, еңбек етуге, демалуға рұқсат беруді айтады.
Үшіншіден, құқық куәлік ретінде де қолданылады. Мысалы, машина жүргізу
құқықығы, т.б.
Құқық ғылымының да жоғарыда көрсетілгендей әлеуметтану бөлімі
бөлімі бар. Осыған орай жалпы құқықтық ғылым мемлекет пен құқықты
қондырманың бір түрі ретінде қарап, оларды қоғамның барлық салаларымен,
әсітесе, экономикалық құрылымыммен тығыз байланыстылығын, оған беленді
түрде әсер етіп отырыатынын көрсетеді. әлеуметтану ғылымы жеке қоғамдақ
және гуманитарлық (оның ішінде құқықтық) ғылымдармен тығыз байланыс,
қатынастарда болып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. КІРІСПЕ---------------------------- ----------------------------------- ---
--------------3-5
ІІ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢ: ЖҮЙЕСІ, ҚҰРЫЛЫМЫ--------------------------- -6
2.1 Қылмыстық заңның түсінігі және оның мәні-------------------------
----6-7
2.2 Қылмыстық заңның құрылымы--------------------------- -------------
------7-9
2.3 Қылмыстық заңның кеңістіктегі күші------------------------------- ---
--9-14
ІІІ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢ БОЙЫНША ҚОЛДАНАТЫН ШАРАЛАР----15
1. Қылмыс жасаған адамдарды ұстап беру------------------------------- -
15-16
3.2 Қылмыстық заңның мезгілдегі күші------------------------------- ----
-17-20
3.3 қылмыстық заңды түсіндіру-------------------------- ----------------
----21-23
ІV. ҚОРЫТЫНДЫ-------------------------- ----------------------------------- --
---24-25
V. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР------------------------- ------------------26
I. КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Жалпы ғылымы жоқ ел тұл, ғылымы
дамымаған елдің болашағы күмәнді, қазір қарап отырсақ, жер жаһандағы ізгі
жетістіктердің барлығы дерлік ғылымның адамзатқа тартқан сыйы, тартуы
іспеттес. Тәуелсіздік туын желбіреткен он жылдан бері Қазақстан ғылымы да
дамып, әлемге әйгілі бола бастады, кез-келген ғылым саласында ілгері
дамушылық көрінісі айқын.
Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес біздің мемлекетіміз
демоқратиялық, құқықтық, әлеуметтік, зайырлы мемлекет болып табылады.
Еліміздің өркендеуіне, мемлекетіміздің нығаюына құқық нормаларын, құқық
саласы ғылымын жетілдірудің маңызы ерекше. Құқық нормалары барлық қоғамдық
қатынастардың реттеуші тетігі, кез-келген қоғамдық қатынастар жалпыға
бірдей, әділ заң нормалары арқылы жүзеге асырылуы қажет.
Заң талаптарың құқық нормаларын құрметтеу және оны бұлжытпай жүзеге
асыру әрбір азаматтың қасиетті борышы.
Құқықтық мемлекеттілікті орнатуда, оның тетіктерін одан әрі жетілдіруде
құқық ғылымы салаларының атқаратын міндеті зор болып отыр. Сондай ауқымды
міндет заң ғылымының негізгі салаларының бірі — қылмыстық құқық ғылымына да
жүктеліп отыр. Қылмыстық құқық ғылымында алда кешенді ғылыми проблемаларды
жүзеге асыру, оның ішінде қылмыстық жазаны тағайындау, бас бостаңдығынан
айырмайтын шараларды белгілеудің ғылыми негіздері, өлім жазасын қолдануды
жою, өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасын орындаудың құқықтық -
нормалық қырларын жетілдіру сияқты іргелі зерттеулерді жүзеге асыру
міндеттері түр.
Қылмыстылықпен күрес, қылмыскердің тұлғасына ғылыми негізде зерттеу,
орын алған қылмысты құбылыстардың себептері мен оған мүмкіндік жасайтын
мән - жайларын анықтау, бүгінгі күні заң ғылымдарының келесі міндеттерінің
бір болып саналады.
Қылмыстық құқық теориясында, оқулықтарда қылмыс құрамының жалпы
түсініктері кеңінен қолданылады. Жалпы және нақты қылмыстың құрамының
түсінігі жалпы қылмыс түсінігіне қарағанда заңдылық ұғым емес, ғылыми ұғым
болып табылады. Бұл ұғым теорияда нақты қылмыстардың түсінігінен, қылмыстың
нақты құрамының жинақталған белгілері арқылы анықталады және өз бойында
жалпылама барлық қылмыс құрамдарының белгілері мен элементтерін сипаттап,
көрсетеді. Нақты қылмыстың құрамы нақты қылмысқа тән белгілерді көрсетеді
деп жоғарыда атап өттік. Бірақ әрбір қылмыс құрамында барлық кылмыстардың
құрамына тән, жиынтығында қылмыс құрамының жалпы түсінігін құрайтын, яғни
кез келген қылмыстар құрамының жалпы белгілерін белгілейтін белгілер бар.
Қылмыстық құқық теориясы әрбір қылмыста болатын төрт түрлі міндетті
элементтерді: қылмыстың объектісін, қылмыстың объективтік және субъективтік
жақтарын, субъектісін атап көрсетеді.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері.
✓ қылмыстық құқықтың негізгі бөлімдерінің бірі — қылмыстық заң
туралы ілім болып табылатынын анықтау;
✓ қылмыстық заң дегеніміз — Қазақстан Республикасының Парламенті
қабылдаған нормативтік құқықтық акт екендігіне сипаттама беру;
✓ қылмыстық заңның міндеттері — бейбітшілікті және адамзаттың
қауіпсіздігін, адам мен азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен
заңды мүдделерін, меншікті, конституциялық құрылысты, қоғамдық
тәртіп пен қауіпсіздікті, ҚК-тің 2-бабында көрсетілген басқа да
құндылықтарды қол сұғушылықтан қорғау және қылмыстың алдын алу
болып табылатындығын зерттеу болып табылады.
Қылмыстық заң жазалау қатерімен тынып салу арқылы адамның жеке басына,
қоғамға, мемлекетке кінәлі түрде зиян келтіретін немесе зиян келтіру қаупін
тудыратын қылмысты әрекеттерді істеуге тыйым салады.
Қылмыстық заң — қылмыстық құқықтың негізгі қайнар көзі. Сот үкімі,
ұйғарымы немесе қаулымы құқықтың көзі болып табылмайды. Олардың тек нақты
қылмыстық істер бойынша ғана заңдылық күші бар.
Қылмыстық заңның ережелері міндетті болып табылады. Оларды орындау
немесе сақтау лауазымды адамдардың сондай-ақ барлық азаматтардың міндеті.
Қылмыстық Заңның Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерде қылмыс
жасаған адамдарға қатысты қолданылуы ҚК-тің 7-бабымен анықталуы: "Қазақстан
Республикасының шегінен тыс жерлерде қылмыс жасаған Қазақстан
Республикасының азаматтары, егер олар жасаған әрекет ол аумағында жасалған
мемлекетте қылмыс деп танылса, егер бұл адамдар басқа мемлекетте
сотталмаған болса, осы Кодекс бойынша қылмыстық жауапқа тартылады. Аталған
адамдарды соттау кезінде жазаны аумағында қылмыс жасаған мемлекеттін
заңында көзделген санкцияның жоғары шегінен асыруға болмайды. Азаматтығы
жоқ адамдар да осындай негіздерде жауапты болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Берілген Қылмыстық заң:құрылымы, жүйесі
курстық жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттерден тұрады.
IІ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢ: ЖҮЙЕСІ, ҚҰРЫЛЫМЫ
2.1 Қылмыстық заңның түсінігі және оның мәні
Қылмыстық құқықтың негізгі бөлімдерінің бірі — қылмыстық заң туралы
ілім болып табылады.
Қылмыстық заң дегеніміз — Қазақстан Республикасының Парламенті
қабылдаған нормативтік құқықтық акт. Қылмыстық заң қылмыстық құқықтың
қағидаттары мен жалпы ережелерін, қандай әрекеттін қылмыс екендігін
айқындайды және олар үшін жаза тағайындауды белгілейді. Қылмыстық заңның
міндеттері — бейбітшілікті және адамзаттың қауіпсіздігін, адам мен
азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, меншікті,
конституциялық құрылысты, қоғамдык тәртіп пен қауіпсіздікті, ҚК-тің 2-
бабында көрсетілген басқа да құндылықтарды қол сұғушылықтан қорғау және
қылмыстың алдын алу болып табылады.
Қылмыстық заң жазалау қатерімен тынып салу арқылы адамның жеке басына,
қоғамға, мемлекетке кінәлі түрде зиян келтіретін немесе зиян келтіру қаупін
тудыратын қылмысты әрекеттерді істеуге тыйым салады.
Қылмыстық заң — қылмыстық құқықтың негізгі қайнар көзі. Сот үкімі,
ұйғарымы немесе қаулымы құқықтың көзі болып табылмайды. Олардың тек нақты
қылмыстық істер бойынша ғана заңдылық күші бар.[1]
Қылмыстық заңның ережелері міндетті болып табылады. Оларды орындау
немесе сақтау лауазымды адамдардың сондай-ақ барлық азаматтардың міндеті.
Қазақстан Республикасындағы қылмыстылықпен күрес қылмыстық құқық
нормаларына сәйкес жүзеге асырылады. Заңды күшіне енген үкім бойынша
тағайындалған қылмыстық жазаның орындалуы қылмыстық-атқару кодексімен
реттеледі.
2.2 Қылмыстық заңның құрылымы
Қылмыстық заң белгілі бір техникалық ережелерге негізделген заң
шығарушының еркін білдіретін өзіндік нысаны бар құрылымға ие. Қылмыстық
кодекстің Жалпы уәне Ерекше бөлімдері баптарға бөлінген. Әр бап тиісті
санмен нөмірленген бір немесе бірнеше бөліктерден тұрады және бөліктер
мазмұны мен сипатына және жазалау түріне қарай әр түрлі болып келеді.
Сондықтан, іс жүргізу құжаттарында тек баптың өзін ғана емес, сонымен қатар
оның бөліктерін де ескеру қажет.
Құқықтық норманың құрылымы мынадай үш түрлі элементтен тұрады:
гипотеза, диспозиция және санкция.
Гипотеза қылмыстық заңда негізінен жалпы бөлі мге қатысты. Яғни, құқық
нормалары қолданатын гипотезаны, қылмыстық заңда жалпы бөлім баптары іске
асырады. Мысалы, белгілі бір адам занда көрсетілген жасқа толып, қылмысты
қасақана немесе абайсыздықпен жасаса және қылмыс жасаған сәтінде
жауаптылыққа қабілетті болып танылса, қылмыстық жауаптылыққа тартылуы
мүмкін.
Ерекше бөлім нормаларында баптар, диспозициядан және санкциядан тұрады.
Осы құрылым ішінде басты орынды диспозиция алады. Диспозиция — нақты
қылмыстық қол сұғушылықтың белгілеріне сипаттама береді. Диспозиция өзінін
құрылым ерекшеліктеріне байланысты жай, сипаттамалы, бланкеттік және
сілтемелі болып негізгі төрт түрге бөлінеді:
Жай диспозиция қылмыстық іс-әрекеттін атын ғана атап, оның нақты
белгілерін ашып көрсетпейді. Мысалы, ҚК-тің 125-бабындағы "Адамды ұрлау",
261-бабындағы "Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды
тұтынуға кендіру ", 389-бабындағы "Әскери мүлікті жоғалту".[2]
Сипаттамалы диспозиция деп қылмыстың барлық белгілерін заңның өзінде-
ақ, нақты көрсететін диспозицияны айтамыз: ҚК-тің 175-бабындағы "Ұрлық",
120-бабындағы "Зорлау ", 237-бабындағы "Бандитизм".
Бланкеттік диспозиция бойынша бапта көрсетілген нақты қылмыс құрамын
анықтау үшін басқа заңдарға немесе нормативтік актілерге, жарлықтар мен
үкімет қаулыларына, бұйрықтар мен ережелерге, нұсқауларға жүгінеді. Бұлар
қылмыстық құқықтың басқа салалармен тығыз байланысты екендігінің айқын
дәлелі. Қылмыстық заңның талаптарын орындау басқа заңдармен не басқа
актілермен де анықталады. Бланкеттік диспозицияның мысалы ретінде мынадай
баптардың диспозициясын көрсетеміз: ҚК-тің 152-бабы "Еңбекті корғау
ережелерін бұзу", ҚК-тің 284-бабы "Қазақстан Республикасының құрлықтық
шельфі туралы және Қазакстан Республикасының айрықша экономикалық аймағы
туралы заңдардың бұзылуы".
Сілтемелі диспозиция қылмыстың белгілерін қамтымайды, керісіңше
қылмыстық заңның басқа, тиісті бабына немесе оның белгілеу сілтеме жасайды.
Мысалы, ҚК-тің 106-бабындағы "Ұрып соғу", 107-бабындағы "Азаптау", 297-
бабындағы "Жол-көлік оқиғасы болған орыннан кетіп қалу".
Санкция — ерекше бөлім баптарында белгіленген жазаның түрі мен мөлшерін
анықтайды. Қылмыстық заңның баптарында санкцияның екі түрі қолданылады:
салыстырмалы-айқындалған (относительно-определенные) және балама
(альтернативные).
Салыстырмалы айқындалған санкция жазаның түрін және мөлшерін көрсетеді.
Оны екі негізгі түрге бөлуге болады: жазаның жоғарғы және төменгі шегін
анықтайтын санкция. Алдыңғысының мысалы: ҚК-тің 101-бабының бірінші бөлігі
"Абайсызда кісі өлтіру", 134-бабының бірінші бөлігі"Баланы ауыстыру", және
т. б. баптар бола алады.
Тағайындалған жазаның ең төменгі мөлшері болып жазалаудың ен төменгі
шегі айтылады. Жазаның төменгі шегінің мөлшері егер жаза түрі бас
бостандығынан айыру болса — 6 ай, бас бостандығын шектеу болса — 1 жыл,
қамауға — 1 ай, айыппұлға — Қазақстан Республикасы Зандарымен белгіленген
жиырма бес айлық есептік көрсеткіш болып белгіленеді. Салыстырмалы-
айқындалған санкцияның екінші түрінің мысалына ҚК-тің 162-бабы
"Жалдамалылық", 181-бабының екінші бөлігі "Қорқытып алушылық", 241-бабы
"Жаппай тәртіпсіздіктер" сияқты баптарының санкцияларын жатқызуға болады.
Балама санкция Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті баптарындағы
жазаның екі немесе одан да көп түрлерінің тек біреуін ғана қолдануға
мүмкіндік береді. Мысалы, жан күйзелісі жағдайында болған адам өлтіру үшін
балама жаза болып, бас бостандығын шектеу, қамау немесе бас бостандығынан
айыру тағайындалуы мүмкін (ҚК-тің 98-бабы). Атыс қаруын ұқыпсыз сақтау (ҚК-
тің 253-бабы) түзеу жұмыстарына немесе қамауға не бас бостандығынан айыруға
жазаланады. Қылмыстық заңның ерекше бөлімінің баптарындағы диспозицияның
бар болуы немесе санкция түрлерінің бекітілуі мұкият ойластырылған. Оларды
қылмыспен күресуде дұрыс пайдалану, қылмыстық нормаларды қолданудың
нәтижелі болуына мүмкіндік туғызады.[3]
2.3 Қылмыстық заңның кеңістіктегі күші
Қылмыстық заңның күші белгілі бір аумақ бойынша шектелген. Осыған
байланысты оның күші тарайтын белгілі бір кеңістіктің анықталуы қатаң
мақсатты сипатқа ие. Бұның мәні біріншіден, Қылмыстық кодекстің қылмыстан
қорғау және сактандыру сияқты негізгі міндеттерінің орындалуымен
байланысты; екіншіден, қылмыстық заңның кеңістіктегі күші мәселесінің
заңдылық, азаматтардын, заң мен сот алдындағы теңдігі немесе қылмыстық
жауаптылықпен жазадан құтылмайтындық сияқты қылмыстық құқық қағидаттарынын
іске асырылу міндеттерімен анықталатындығында; үшіншіден, бұл мәселелерді
шешуге әсер ететін халықаралық құқық нормаларының және тиісті
конвенциялардың болғандығында. Мұнда мемлекеттік шекара, сол сияқты
азаматтықтың түсінігін беретін конституциялық құқықтың нормалары да елеулі
роль атқарады. Қылмыстық заңның кеңістіктегі күші жөніндегі нормаларда
жүйелі түрде мынадай екі қағидат: аумақтық және азаматтық қағидаттар жүзеге
асырылады.
ҚК-тің 6-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының аумағында қылмыс
жасаған адам ҚР ҚК бойынша қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиіс.
Казақстан Республикасының 1993 жылғы 13 каңтардағы "Қазақстан
Республикасының мемлекеттік шекарасы туралы" заңының 1-бабына сәйкес,
Республика аумағының шегін құрғақ құрлық, су, жер қойнауы және әуе
кеңістігі шегін айқындайтын сызық және осы сызық бойынша өтетін беткі қабат
құрайды. Мемлекеттік шекара Қазақстан Республикасының Парламентімен
бекітілген Қазақстан Республикасының халықаралық келісімдерімен анықталады.
Мемлекеттік шекара былай белгіленеді:
құғақ аумаққа — жер бедерінін сипатты нүктелері және сызықтары жатады;
су аумағына — Қазақстан Республикасының ішкі суларынан басқа, аумақтық
теңіз жағалауындағы теңіз суларының кеністігі жатады;
әуе кеңістігі аумағына — Қазақстан Республикасының құрлық жәненемесе
су аумағы үстіндегі аспан кеңістіктері жатады.
Каспий теңізіндегі ішкі су аумақтарына жататын акватория Қазақстан
Республикасының халықаралық келісімдерімен анықталады.
Қылмыстық заң Республикамыздың құрлықтық шельфінде және ерекше
экономикалық аймағында жасалған қылмыстарға да қолданылады (ҚК-тің 6-
бабының екінші бөлігі).[4]
Шельф — аумаққа тиесілі судың астыңғы (200 м және одан да терең) және
үстіңгі кеңістігі болып табылады.
Қойнау (жер қойнауы) — шаруашылық және басқа да қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін пайдаланылатын құрлық және су аумағындағы кеңістік —
табиғи ортаның бір бөлігі (жер қойнауының астыңғы және үстінгі қабатындағы
пайдалы қазбалар, өнімдер).
ҚК-тің 6-бабының үшінші бөлігіне сәйкес Қазақстан Республикасының
портына тіркелген, Қазақстан Республикасының шегінен тыс ашық су немесе әуе
кеңістігінде жүрген кемеде қылмыс жасаған адам, егер Қазақстан
Республикасының халықаралық шартында өзгеше көзделмесе КР ҚК бойынша
қылмыстық жауапқа тартылады. Қазақстан Республикасының әскери кораблінде
немесе әскери әуе кемесінде қылмыс жасаған адам да оның қай жерде болуына
қарамастан ҚР ҚК бойынша қылмыстық жауапқа тартылады.
Дипломатиялық өкілдермен және иммунитетті пайдаланатын өзге де
азаматтармен қатынасқа түскен сәттен бастап қылмыстық заң, аумақтық
қағидаттарға сүйеніп және соған сәйкес іске асырыла бастайды.
ҚК-тің 6-бабының төртінші бөлігінде шет мемлекеттердің дипломатиялық
өкілдерінің және иммуниттеті пайдаланатын өзге де азаматтардың қылмыстық
жауаптылығы туралы мәселе осы адамдар Қазақстан Республикасының аумағында
қылмыс жасаған жағдайда халықаралық құқық нормаларына сәйкес шешіледі
делінген.
Шет мемлекеттердің дипломатиялық өкілдері мен қызметкерлеріне берілген
құқықтар мен артықшылықтардың жиынтығы — дипломатиялық иммунитет деп
аталады.
Дипломатиялық иммунитет мәселелерін реттейтін халықаралық құқықтың
нормалары 1961 жылғы дипломатиялық қатынастар туралы Вена Конвенциясында
кодификацияланып, бекітілген.
Шет мемлекет өкілдерінің иммунитеті — дипломатиялық өкілдердің тұрғын-
жайларына қол сұғылмаушылықты белгілейді. Дипломатиялық өкілдердің
келісімінсіз олардың тұрғын-жайларына мемлекет тарапынан кіруге болмайды.
Шет мемлекеттін Қазақстан Республикасы аумағында дипломатиялық иммунитетке
ие болған дипломатиялық өкілдері жене басына қол сұғылмаушылықты қолдана
алады, яғни өкілдіктің басшысын қамауға немесе ұстауға, оны сот тәртібімен
қылмыстық жауаптылыққа тартуға болмайды.
Дипломатиялық және консулдар өкілдіктері туралы ережеге сәйкес жеке
басына қол сұғылмайтындығы иммунитегін елші, өкіл, сенімді өкіл және
дипломатиялық өкілдіктіңбасқа да мүшелері: кеңесшілер, сауда өкілі және
оның орынбасары, әскери, әскери-теңіз, әскери-әуе атташелері және олардың
көмекшілері; бірінші, екінші және үшінші хатшылар, архивариус-хатшылар
пайдаланады. Жеке басына қол сұғылмаушылық және қылмыстық жауаптылық
иммунитеті құқығын олардың өздерімен бірге тұратын Қазақстан
Республикасының азаматы болып танылмайтын отбасы мүшелері де пайдаланады.
Осы негіздерге сәйкес, сондай-ақ еліміздің азаматы болып танылмайтын
әкімшілік-техникалық қызметшілер және олармен бірге тұратын, отбасы
мүшелері болып табылатын адамдар да осындай иммунитетті пайдалана алады.
Бірақ мұндай құқықты тек қызмет барысындағы міндетті атқару кезінде қылмыс
жасаған реттерде ғана пайдалана алады. Әрине, мұндай құқық, дипломатиялық
өкілдіктердің қызметтерінде өз иммунитеттері пайдаланып, заңсыз әрекеттер
жасасын дегенді білдірмейді. Заң осы аталған адамдардың қылмыстық
жауаптылығы дипломатиялық жолмен шешілетіндігін белгілейді.
ҚР Президентінің 1995 ж. 19 маусымдағы "Қазақстан Республикасындағы шет
ел азаматтарының құқықтық жағдайлары туралы" з. к. б. Жарлығының 28-бабына
сәйкес мұндай адамдар белгілі бір уақыт ішінде Қазақстан Республикасы
аумағынан кетіріледі.
ҚК-тің 6-бабының екінші бөлігіне сәйкес, Қазақстан Республикасының
аумағында басталған немесе жалғастырылған не аяқталған әрекет Қазақстан
Республикасының аумағында жасалған қылмыс деп танылады. Мысалы, шпионаждық
әрекеттің жасалған орны ҚК-тің 166-бабында қарастырылған әрекеттердің
біреуі болса да жасалған орын болып есептеледі; мемлекеттік құпияны
құрайтын мәлімет Қазақстан аумағында ұрланып, басқа мемлекетке берілген
болса да, кінәлі адам қылмыстық жауаптылыққа Қазакстан Республикасынын
Қылмыстық кодексі бойынша тартылады.
Егер қылмыс істеуге даярланғандық немесе қылмыс істеуге оқталғандық
шекарадан тысқары жерде жүзеге асырылып, біздін елімізде аякталса, қылмыс
Қазақстан Республикасының аумағында жасалған деп танылады. Осы секілді
қылмысқа қатысу, қылмысты ұйымдастыру немесе қылмыс жасауға азғырушылық
әрекеттері үшін де жауаптылық дәл осындай тәртіппен белгіленеді.
Қылмыстық занның кеңістіктегі күші аумақтық қағидаттармен ғана шектеліп
қоймайды. Ол Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерде қылмыс жасаған
ҚР азаматтарына колданылатын азаматтық қағидаттармен де толықтырылады.
Қазақстан Республикасының 1991 жылғы 20 желтоқсандағы "Қазақстан
Республикасының азаматтығы туралы" Заңы төмендегілерді орнықтырды:
осы Заң күшіне енгізілген күнге дейін Қазақстан Республикасында тұрақты
тұратын:
осы Заңға сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтығын алған адамдар
Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылады". Осы заңның 6-бабына
сәйкес "Қазақстан Республикасы территориясындағы және оның азаматтары емес
адамдар барлық құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының Конституциясында, заңдары мен мемлекетаралық шарттарында
белгіленген барлық міндеттерді атқарады, бұған олардың Қазақстан
Республикасының шарттары мен мемлекетаралық шарттарында белгіленіп алып
тасталғандары қосылмайды".
Қылмыстық Заңның Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерде қылмыс
жасаған адамдарға қатысты қолданылуы ҚК-тің 7-бабымен анықталуы: "Қазақстан
Республикасының шегінен тыс жерлерде қылмыс жасаған Қазақстан
Республикасының азаматтары, егер олар жасаған әрекет ол аумағында жасалған
мемлекетте қылмыс деп танылса, егер бұл адамдар басқа мемлекетте
сотталмаған болса, осы Кодекс бойынша қылмыстық жауапқа тартылады. Аталған
адамдарды соттау кезінде жазаны аумағында қылмыс жасаған мемлекеттін
заңында көзделген санкцияның жоғары шегінен асыруға болмайды. Азаматтығы
жоқ адамдар да осындай негіздерде жауапты болады.
Басқа мемлекеттің аумағында қылмыс жасаған адамның соттылығының және
өзге де қылмыстық-құқықтық зардаптарының, егер Қазақстан Республикасының
халықаралық шартында өзгеше көзделмесе немесе басқа мемлекеттің аумағында
жасалған қылмыс Қазақстан Республикасының мүдделеріне қатысты болмаса, бұл
адамның Қазақстан Республикасы аумағында жасаған қылмысы үшін қылмыстық
жауаптылығы туралы мәселені шешу үшін қылмыстық-құқықтық мәні болмайды.
Қазақстан Республикасының одан тыс жерлерде орналасқан әскери
бөлімдерінің әскери қызметшілері шет мемлекеттің аумағында жасаған қылмысы
үшін, егер Казақстан Республикасының халықаралық шартында өзгеше
көзделмесе, осы Кодекс бойынша қылмыстық жауапқа тартылады.
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерде қылмыс жасаған
шетелдіктер қылмысы Қазакстан Республикасының мүдделеріне қарсы бағытталған
жағдайларда және Қазақстан Республикасының халықаралық шартында көзделген
жағдайларда, егер олар басқа мемлекетте сотталмаған болса және Қазақстан
Республикасының аумағында қылмыстық жауапқа тартылса, осы Кодекс бойынша
қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс".[5]
IІІ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢ БОЙЫНША ҚОЛДАНАТЫН ШАРАЛАР
1. Қылмыс жасаған адамдарды ұстап беру
Қылмыстық кодекстің 8-бабымен қылмыс жасаған адамдарды ұстап беру
мәселелері реттелген. Осы бапқа сәйкес басқа мемлекеттің аумағында қылмыс
жасаған Қазақстан Республикасының азаматтарын, егер халықаралық шартта
өзгеше белгіленбесе, сол мемлекетке ұстап беруге болмайды.
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерде-қылмыс жасаған және
Қазақстан Республикасының аумағында жүрген шетелдіктер мен азаматтығы жоқ
адамдар Қазақстан Республикасының халықаралық шартына сәйкес қылмыстық
жауапқа тарту немесе жазасын өтеу үшін шет мемлекетке ұстап берілуі мүмкін.
ТМД бойынша қылмыс жасаған адамды ұстап беру немесе қылмыстық құдалауды
жүргізу 1993 жылғы 22 қаңтардағы Азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер
бойынша құқықтық көмек көрсету және құқықтық қатынастар туралы Минск
Конвенциясымен реттеледі. Осы Конвенцияның 56-бабына сәйкес, қылмыстық
жауаптылыкқа тарту немесе үкімді орындауды іске асыру үшін Конвенцияға
қатысушы мемлекеттер өзара сұрау салулар бойынша бір-біріне өздерінің
аумағындағы қылмыс жасаған адамдарды ұстап беруге міндеттеніп, келісімге
келді. Ұстап беру сұрау салған және сұрау салынған жақтың заңы бойынша
жазалануға жататын және жылдан кем емес мерзімге бас бостандығынан айыру
жазасы немесе қылмыстық жауаптылыққа тартылған жағдайда неғұрлым ауыр жаза
көзделген әрекеттер жасалғанда жүргізіледі.
Егер ұстап беру, үкімді орындауды іске асырумен байланысты болса — бас
бостандығынан айыруға соттау 6 айдан кем болмауы керек немесе ауыр жаза
көзделуі қажет.
Егер қылмыскер сұрау салынған (сұрату жасалынған) елдің азаматы болып
табылса ұстап беруден бас тартылады. Бұл жағдайда Конвенцияның 72-бабына
сәйкес Конвенцияға қатысушы елдер сұрау салған жақтың аумағында қылмыс
жасаған өз азаматтарын қылмыстық құдалауды өз заңдарына сәйкес жүзеге
асырады.
1994 жылғы 12 шілдеде Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі
Қазақстан Республикасы мен Монғолия арасындағы қылмыстық жауаптылыққа тарту
немесе үкімді орындауды іске асыру үшін қылмыс жасаған адамдарды ұстап беру
туралы келісімді бекітті. Осы келісім бойынша егер келісуші екі жақтың да
заңнамасында 2-бапта көрсетілгендей әрекет қылмыс деп табылса келісім
бойынша адамды ұстап беру жүргізіледі.
Сұрау салынған жақтың келісуінсіз ұстап берілген адамды ұстап беруге
негіз болғаннан басқа қылмысы үшін қылмыстық жауаптылыққа немесе жазаға
тартуға болмайды. Ұстап беру мәселелерінің шешілу барысы жөніндегі жауап
қылмыс жасаған адамды ұстап беру туралы өтінішті алған сәттен бастап 15
күннің ішінде берілуге тиіс. Ұстап беру жөніндегі өтініштің мазмұнында
сұрау салушы мекеменін атауы жөніндегі мәліметтер, сұрау салушы келісуші
жақтың әрекеттің қылмысқа жататындығын негіздейтін заңының мәтіні,
қылмыскердің жеке басының мінездемесі, сондай-ақ келтірілген материалдық
залалдың мөлшері қамтылуы қажет.[6]
2. Қылмыстық заңның мезгілдегі күші
Қылмыстық заңның мезгілдегі күші Қылмыстық кодекстің 4 және 5-
баптарымен реттеледі.
ҚК-тің 4-бабында әрекеттің қылмыстылығы мен жазаланушылығының сол
әрекет жасалған уақытта қолданылып жүрген заңмен белгіленетіндігі
көрсетілген.
Осы ережелерді басшылыққа ала отырып қылмыстық заңның мезгілдегі күші
кезіндегі әрекеттің ғана қылмыстылығын және жазаланатынғын анықтауға
болады.
Іске асырылудағы, күшіндегі заң деп өзінің күшіне енген және
белгіленген тәртіп бойынша өз күшін жоғалтпаған заң танылады.
Республиканың заң және езге де нормативтік құқықтық актілерін әзірлеу,
ұсыну, талқылау, күшіне енгізу және жариялау тәртібі арнаулы заңмен және
Парламент пен оның палаталарының регламенттерімен реттеледі. Мұндай арнаулы
заң Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 24 наурыздағы "Нормативтік
құқықтық актілер туралы" Заңы болып табылады.
Қылмыстық заңды жариялау және күшіне енгізу тәртібі былайша
белгіленген:
а) егер заңның күшіне ену мерзімі сол заңның өзінде белгіленсе, онда
заң сол мерзімде көрсетілген күннен бастап (жарияланған күннен немесе нақты
көрсетілген мерзімнен бастап) заңды күшіне енген болып саналады;
ә) егер заңда оның күшіне ену мерзімі көрсетілмесе ол Қазақстан
Республикасының Парламентінің Жаршысында немесе "Егемен Қазақстан" және
"Казахстанская правда", "Заң", Юридическая газета", газеттерінде ресми
түрде жарияланғаннан кейін он күн өткен соң Республиканың барлық аумағында
заңды күшіне енеді.
Мерзімдерді есептеудің жалпы қағидаттарына сәйкес белгіленген мерзімнің
соңғы тәулігі өтісімен заң күшіне енген болып саналады.
Қылмыстық занды дәлме-дәл, дұрыс қолдану үшін қылмыстың жасалу уақытын
анықтаудың маңызы зор.
ҚК-тің 4-бабына сәйкес қоғамдық қауіпті іс-әрекет (әрекетсіздік)
жасалған уақыт, зардаптың басталған уақытына қарамастан қылмыс жасалған
уақыт деп танылады.
Бұл норма материалдық сондай-ақ формальды қылмыс құрамының жасалу
уақытын анықтайтын бірыңғай ережені бекітеді.
Қылмыстық заң мынадай әр түрлі негіздерге байланысты өзінің күшін жоюы
немесе тоқтатуы мүмкін:
а) сол заңды басқа жаңа заң алмастыруына байланысты;
ә) заңда көрсетілген мерзімнің өтуіне я болмаса басқа заңдардың болуына
байланысты;
б) егер қылмыстық заң белгілі бір мерзімге немесе ерекше мән жайларға
қатысты шығарылса, онда ол белгіленген мерзімнің өтуімен немесе аталған мән-
жайлардың жойылуымен өзінің күшін жоюы не тоқтатуы мүмкін.
ҚК-тің 5-бабы қылмыстық заңның кері күшін қолдануға, яғни жаңадан
қабылданған қылмыстық занның күшінің ол заңды күшіне енгенге дейінгі болған
әрекеттерге қолданыла беруіне мүмкіндік береді.
ҚК-тің 5-бабының бірінші бөлігіне сәйкес, әрекеттің қылмыстылығын
немесе жазаланушылығын жоятын, жауаптылықты немесе жазаны жеңілдететін
немесе қылмыс жасаған адамның жағдайын өзге де жолмен жөңілдететін заңның
кері күші болады, яғни мұндай заң күшіне енгенге дейін тиісті әрекет
жасаған адамдарға оның ішінде жазасын өтеп жүрген немесе өтеген, бірақ
соттылығы бар адамдарға қолданылады.
Жаңа қылмыстық заң мына жағдайларда әр кезде де кері күшке ие:
1) әрекеттің қылмыстылығын немесе жазаланушылығын жойғанда;
2) жауаптылықты немесе жазаны женілдеткенде;
3) қылмыс жасаған адамның жағдайын өзге де жолдармен жақсартқанда.
Әрекеттің қылмыстылығын немесе жазаланушылығын жоятын заң болып
әрекеттің қылмыс қатарынан (яғни Қылмыстық кодекстен) алынып тасталуын
көздейтін немесе осы әрекет үшін оның жазаланушылығын жоятын заң танылады.
Жаңа заңның, ескі заңмен салыстырғандағы жауаптылықты немесе жазаны
жеңілдететіндігін анықтау мәселесі екі заңның да диспозициясы мен
санкциясын салыстыру негізінде шешілуі қажет.
Өзгеріске түспеген диспозицияда егер жаңа заң:
1) жазаның бір түрін басқа түрімен — жеңіл жазамен ауыстырса (мысалы,
бас бостандығынан айыруды түзеу жұмыстарына ауыстырса);
2) жазаның бұрын көзделген бір түрінің орнына (мысалы, бас
бостандығынан айыру) жаңа заңның санкциясында басқа да неғұрлым жеңілірек
жазалар енгізілсе (мысалы, бас бостандығынан айыру немесе түзеу жұмыстары
немесе айыппұл);
3) көзделген жаза мерзімінің ең жоғарғы жазалау шегін азайтса (мысалы,
2 жылдан 7 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруды, 2 жылдан 5
жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айырумен ауыстырса);
4) сондай жазаның ең төменгі жазалау шегін азайтса (мысалы, 2 жылдан 5
жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруды, 1 жылдан 5 жылға дейінгі
мерзімге бас бостандығынан айырумен ауыстырса);
5) негізгі жазаны өзгертпестен қосымша жазаны алып тастаса;
6) негізгі жазаны өзгерту мүмкін емес болған жағдайда қосымша жазаның
түрін және мерзімін жеңілдетсе;
7) жаңа заң бойынша жазалауды алдыңғы заңмен салыстырғанда бір мезгілде
күшейтсе және жеңілдетсе, онда нақты әрекет үшін неғұрлым жеңілірек жаза
колданылуы мүмкін.
Бұл орайда алдыңғы заңда белгіленген жазаның ең жоғарғы шегінен,
тағайындалған жазаның шегі жоғары болмауы тиіс.
Қылмыстық заңның кері күші сотталған және жазасын отеп жүрген немесе
бұрынғы, қатаң норма бойынша жазасын өтеген бірақ соттылығы бар адамдарға
қолданылады.
Егер жаңа қылмыстық заң адам сол үшін жазасын өтеп жүрген әрекеттің
жазаланатындығын женілдетсе, тағайындалған жаза жанадан шығарылған
қылмыстық заң санкциясының шегінде қысқартылуға тиіс (ҚК-тің 5-бабының
екінші бөлігі).
ҚК-тің 5-бабының үшінші бөлігіне сәйкес, мына жағдайда қылмыстық занның
кері күші болмайды:
1) егер ол әрекеттің қылмыстылығын немесе жазаланушылығын белгілесе;
2) егер ол жауаптылықты немесе жазаны күшейтсе;
3) егер ол әрекетті жасаған адамның жағдайын өзге де жолмен
нашарлататын болса.[7]
3. Қылмыстық заңды түсіндіру
Қылмыстық заңды түсіндіру деп, сол заңды дұрыс қолдану үшін оның
мазмұнын заң шығарушының еркіне сәйкес ашып көрсетуді айтамыз.
Түсіндірудің қажеттілігі тек кейбір заң мәтіндерінің анық еместігіне
және толық еместігіне байланысты олардың мазмұның ашып көрсетуден ғана
емес, сонымен қатар оны пайдалануда басқа заңдардан ажыратып, жігін ашып,
бөліп қарастырудан туындайды.
Заңды түсіндіру заңдарды, заңнаманы дұрыс түсінуге, заңдылықты
нығайтуға үлкен септігін тигізеді.
Қылмыстық заңды түсіндіру әр түрлі негіздерге байланысты бірнеше
түрлерге бәлінеді. Яғни ол:
а) субъектісіне байланысты, яғни кім түсіндіретіндігіне байланысты:
— аутенпткалык, (түпнұсқалық);
— легальды (заңды, ресми);
— соттық;
— дектриналдық, (ғылыми);
ә) көлеміне байланысты, яғни қылмыстық заңның күші тарайтын әрекеттер
(қатынастар) шеңберіне байланысты:
— дәлме-дәл;
— таралған (кең көлемдегі);
— шектелген (тар көлемдегі);
б) әдістеріне байланысты, яғни қалай түсіндірілетіндігіне байланысты:
— грамматикалык, (филологиялық);
— жүйелі;
— тарихи болып бөлінеді.
Аутентикалық түсіндіру — бұл заң шығарушы органның өзінін занға
түсініктеме беруі. Аутентикалық түсіндірудің заңдылық күші бар және ол
жалпыға бірдей.
Легальдыресми түсіндіру — заң бойынша арнайы өзіне жүктелген осы
міндетті атқаруға құзыретті органның заңға түсініктеме беруі. Қазақстан
Республикасының Конституциясының 72-бабының 1-тармағының 4) тармақшасына
сәйкес, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі Конституцияның
нормаларына ресми түсініктеме береді.
Соттық түсіндірме деп — соттың нақты бір қылмыстық істі қараудағы
беретін түсіндірмесін айтамыз. Сот түсіндірмесінің нормативтік күші бар. Ол
үкімнің заңды күшіне енуінен кейін сол іс бойынша міндетті болады.
Соттық түсіндірменің ерекше түрі болып Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Соты Пленумының нормативтік қаулылары табылады. Сот талқылауын жүзеге асыру
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының құзыретінде. Мұндай соттық
түсіндірменің мысалы, Республика Жоғарғы Соты Пленумының 1993 жылғы 23
сәуірдегі "Әйел зорлағаны үшін жауапкершілікті белгілейтін зандарды
соттардың колдану тәжірибесі туралы" Қаулысы бола алады1.
Доктриналдық ғылыми түсіндіру — ғылыми мекемелердің, заңгер-
ғалымдардың, құқық қолдану және құқық қорғау қызметкерлерінің оқулықтарда,
монографияларда, ғылыми-тәжірибелік мақалаларда, баяндамаларда, дәрістерде
-заңды күшіндегі қылмыстық заңдарға түсініктеме беруі.
Дәлме-дәл түсіндіру деп заңның өз мәтіні мен зан нормаларының оның
мазмұнына және мәнісіне, оның сөйлем құрамына тура келетін түсіндіруді
айтамыз.
Таралған (кең көлемдегі) түсіндіру — заңға дәлме-дәл түсіндіруден гөрі
кең мағына беретін және осы заң нормасын кең шеңберде қолдануға негіз
болатын түсіндіру болып табылады.
Шектелген (тар көлемдегі) түсіндіру — заңға өз мәтініндегі дәлме-дәл
көрсетілгенінен гөрі тар мағына беретін және заң нормасының тар шеңберде
қолданылуын сипаттайтын түсіндіру. Мысалы, тар көлемдегі түсіндірме,
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы 23 желтоқсандағы
"Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер үшін жауапкершілікті
Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының жаршысы, 1993. №2. 25 заңдарды
соттардың қолдануы туралы" Қаулысында "кісі өлтіруге оқталу қасақана
ниеттен болады" деп көрсетілген'.
Грамматикалық (филиологиялық) түсіндіру — заңның мазмұнына
грамматикалық анализ жасаумен қатар этимологиялық және синтаксистік
ережелердің кәмегі арқылы қылмыстық заңда қолданылатын жекелеген
терминдердің, сөздердің және анықтамалардың мәні мен мағынасын ашып
көрсетуден тұрады.
Заңда қолданылатын терминдердің, ұғымдардын түсінігі, қылмыстық заң
нормаларының өзінде де берілуі мүмкін. Мысалы, "лауазымды тұлғалардың"
түсінігі ҚК-тің 307-бабының ескертуінде ашылып көрсетілген.
Заңда қолданылатын сөздердің, ұғымдардың, терминдердің мағынасы мен
түсініктері Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының нормативтік
қаулыларында да беріліп тұрады. Сондықтан Жоғарғы Сот Пленумының тиісті
Қаулыларына жүгініп тұру қажет.
Жүйелі түсіндіру — қылмыстық заңның мазмұнын, оның. қылмыстық заң
жүйесіндегі алатын орнын басқа заңдармен және мазмұны жағынан ұқсас
заңдармен салыстыра отырып, ажыратуды белгілейді. Яғни, жүйелі түсіндіру
осы жолдармен заңның мағынасын аша түседі. Мысалы, КК-тің 109-бабында
көзделген қажетті қорғаныс шегінен шығып денсаулыққа ауыр зиян келтірудегі
қылмыстық жауаптылықтың негіздерін түсіндіру үшін, осы аталған бапты ҚК-тің
басқа баптарымен, яғни 66, 103-баптарымен міндетті түрде салыстыру қажет.
Тарихи түсіндіру — қылмыстық заңды қабылдауға негіз болған әлеуметтік-
экономикалык, саяси жағдайларды ескере отырып, заңның мәнін, заң жобасының
тарихын және заңның шығарылу себептерін анықтай отырып түсіндіруден тұрады.
Қылмыстық заңды түсіндірудің барлық әдістері бір-бірімен тығыз
байланысты.[8]
IV. ҚОРЫТЫНДЫ
Қылмыстық заң: жүйесі, құрылымы атты курстық жұмыстың І -тарауында
Қылмыстық заң: жүйесі, құрылымы деп аталып, онда мынадай мәселелер
қаралды: қылмыстық заң жазалау қатерімен тынып салу арқылы адамның жеке
басына, қоғамға, мемлекетке кінәлі түрде зиян келтіретін немесе зиян
келтіру қаупін тудыратын қылмысты әрекеттерді істеуге тыйым салады.
Қылмыстық заң — қылмыстық құқықтың негізгі қайнар көзі. Сот үкімі,
ұйғарымы немесе қаулымы құқықтың көзі болып табылмайды. Олардың тек нақты
қылмыстық істер бойынша ғана заңдылық күші бар.
Қылмыстық заңның ережелері міндетті болып табылады. Оларды орындау
немесе сақтау лауазымды адамдардың сондай-ақ барлық азаматтардың міндеті.
Қылмыстық заң белгілі бір техникалық ережелерге негізделген заң
шығарушының еркін білдіретін өзіндік нысаны бар құрылымға ие. Қылмыстық
кодекстің Жалпы уәне Ерекше бөлімдері баптарға бөлінген. Әр бап тиісті
санмен нөмірленген бір немесе бірнеше бөліктерден тұрады және бөліктер
мазмұны мен сипатына және жазалау түріне қарай әр түрлі болып келеді.
Сондықтан, іс жүргізу құжаттарында тек баптың өзін ғана емес, сонымен қатар
оның бөліктерін де ескеру қажет.
Құқықтық норманың құрылымы мынадай үш түрлі элементтен тұрады:
гипотеза, диспозиция және санкция.
ҚК-тің 6-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының аумағында қылмыс
жасаған адам ҚР ҚК бойынша қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиіс.
Казақстан Республикасының 1993 жылғы 13 каңтардағы "Қазақстан
Республикасының мемлекеттік шекарасы туралы" заңының 1-бабына сәйкес,
Республика аумағының шегін құрғақ құрлық, су, жер қойнауы және әуе
кеңістігі шегін айқындайтын сызық және осы сызық бойынша өтетін беткі қабат
құрайды. Мемлекеттік шекара Қазақстан Республикасының Парламентімен
бекітілген Қазақстан Республикасының халықаралық келісімдерімен анықталады.
ІІ-тарауында: Қылмыстық заң бойынша қолданатын шаралар деп аталып,
онда мынадай мәселелер қозғалды: Қылмыстық заңның мезгілдегі күші Қылмыстық
кодекстің 4 және 5-баптарымен реттеледі.
ҚК-тің 4-бабында әрекеттің қылмыстылығы мен жазаланушылығының сол
әрекет жасалған уақытта қолданылып жүрген заңмен белгіленетіндігі
көрсетілген.
Осы ережелерді басшылыққа ала отырып қылмыстық заңның мезгілдегі күші
кезіндегі әрекеттін ғана қылмыстылығын және жазаланатынғын анықтауға
болады.
Іске асырылудағы, күшіндегі заң деп өзінің күшіне енген және
белгіленген тәртіп бойынша өз күшін жоғалтпаған заң танылады.
Республиканың заң және езге де нормативтік құқықтық актілерін әзірлеу,
ұсыну, талқылау, күшіне енгізу және жариялау тәртібі арнаулы заңмен және
Парламент пен оның палаталарының регламенттерімен реттеледі. Мұндай арнаулы
заң Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 24 наурыздағы "Нормативтік
құқықтық актілер туралы" Заңы[9] болып табылады.
V. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық, жалпы бөлім Алматы – 2001 ж.
2. Звечаровский И.Э. Уголовная ответственность. Москва - 1995 г.
3. Наумов А.В. Қылмыстық құқығы Астана – 2001 ж.
4. Звечаровский И.Э. Уголовная ответственность. Москва - 1995 г.
5. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы Алматы – 2001ж
6. Лейкина Н.С. Личность преступника и уголоная ответственность
М. 1995 г
7. Наумов А.В. Осы заманғы қылмыстық құқықтың негізгі
тұжырымдамалары. Алматы – 1999 ж.
Нормативтік –құқықтық актілер
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1998
2. 1959 жылы 22 шілдеде қабылданған Қазақ КСР Қылмыстық кодексі
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік А-2001
4. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы Алматы – 2001ж
5. Қазақстан Республикасының қылмыстық – атқару құқығы Алматы-2002
Жоспар
Кіріспе
1.Құқықтың түсінігі , сипаты
2.Құқықтың жалпы әлеуметтік мәні
3.Құқық салалары:
Конституциялық құқық
әкімшілік құқық
Қаржы құқығы
Еңбек құқығы
Отбасы құқығы
Қылмыстық құқық
Экологиялық құқық
Азаматтық құқық
Азаматтық ісжүргізу құқығы
Халықаралық құқық
4.Қортынды
Кіріспе
Құқық (ағылш. 1. law (наука); 2. right) – мемлекет орнатқан және
оның күшімен қорғалатын, жалпыға бірдей қоғамдық қатынастарды реттейтін
тәртіп ережелерінің ( нормалардың ) жиынтығы. Құқықтың түсініктері бірнеше,
бірақ мазмұндары біреу-ақ. Құқық мазмұнының негізгі элементтері: - қоғамның
және адамдардың мүдде-мақсатын қорғау, орындау; - қарым-қатынастарды
реттеп, басқару; - қоғамды дағдарысқа ұшыратпай, экономикалық, саяси,
әлеуметтік, мәдениеттік т.б. бағытын дамытып, нығайту; - мемлекеттік
органдардың, ұйымдардың құзіретін, ара-қатынасын реттеп басқару.
Құқық терминінің көптеген мәні бар.Ол заң ғылымында , күнделікті
өмірде , қызмет бабында қолданылады.
Заң ғылымында құқық термині бірнеше мағынада қолданылады. Құқық-ресми
түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың ,заңға сүйене отырып әрекет
етуі.Мысалы,азаматтардың еңбек ету бостандығы,білім алу , меншік иесі
болу,кәсіпкерлікпен шұғылдану құқығы.Заңды тұлғалардың да құқықтық
мүмкіндіктері болады.
Субъективтік құқық –тұлғалардың мүддесін қанағаттандыру мақсатымен құқықтық
нормалардың құқық тұлғаларына берген құқықтық мүмкіндіктері.
Тұлғаның құқығы құқықтық қатынасқа қатысушы басқа тұлғаның құқығымен
байланысты болғандықтан , екі жақта да құқықтық міндеттер пайда болады.
Мысалы, әр азаматтың оқып , білім алуға құқы бар.Сол құқықты
пайдаланып,азаматоқу орнының ішкі тәртібіне бағынып,оқу бағдарламасын
орындауға міндетті.
Азаматтық құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар
азаматтар арасында, ұйымда, мемлекет пен әкімшілік - аумақтық бөліністер
арасында қалыптасады. Заңды тұлға терминімен қатар, жеке тұлға термині
қолданылады. Азаматтық кодекстің 12 - бабына сәйкес жеке тұлғаға
Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ
адамдар жатады.
Құқық теориясында жеке тұлға азаматтық құқықтық қатынастың
субъектісі болып танылуы үшін онда құқық қабілеттілік пен әрекет
қабілеттілік болуы міндетті. Құқықтық субъектілік дегеніміз – құқықтар
мен міндеттерге ие болып, оны жүзеге асыру мүмкіндігі. Құқық қабілеттілік
азамат туған кезден басталып, қайтыс болғанда тоқтылады.
Құқық қабілеттіліктің негізгі мазмұнына мыналар жатады: меншік
құқығында мүлікті иеленуге, Қазақстан Республикасы аумағында және
шекарасынан тыс жерлерде шетел валютасын иеленуге, мүлікті мұраға алуға,
мүлікті мұраға қалдыруға, тұрғылықты жерін таңдауға, республика аумағынан
тыс жерге кетуге, заң актілерімен тыйым салынбаған кез – келген қызмет
түрімен айналысуға, кез – келген мәмілелер жасауға, интелектуалдық меншік
құқығында өнертабыстарға, ғылым, әдебиет, өнер туындыларына құқығы бар.
Сонымен қатар, материалдық, моральдық зиянның орнын толтыруды
талап етуге және басқа мүліктік және жеке құқықтарға ие бола алады.
1.Құқықтың түсінігі , сипаты
Құқықтың реттеу функциясы – нормативтік актілер арқылы қоғамдық
қатынастардың байланысын, орындалу жолдарын, бағыттарын анықтап отыру.
Құқықтың қорғау функциясы – нормативтік актілердің қоғамдағы қарым-
қатынасқа ықпалын, әсерін күшейту, жаман қатынастарға тыйым салу.
Жоғарыда айтылғандай, құқық – жалпыға бірдей міндетті, мемлекет қамтамасыз
ететін, қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы. Құқықтық
норма – құқықтың бір клеткасы, қоғамдық қатынастардың жақсы дамуының үлгісі
деуге болады. Ол адам істерінің, жұмысының, тәртібінің шеңберін анықтап,
олардың бостандығын және қарым-қатынасын реттеп, басқарып отырады
Құқықтың түсініктері бірнеше, бірақ мазмұндары біреу-ақ.
Құқық мазмұнының негізгі элементтері:
- қоғамның және адамдардың мүдде-мақсатын қорғау, орындау;
- қарым-қатынастарды реттеп, басқару;
- қоғамды дағдарысқа ұшыратпай, экономикалық, саяси, әлеуметтік,
мәдениеттік т.б. бағытын дамытып, нығайту;
- мемлекеттік органдардың, ұйымдардың құзіретін, ара-қатынасын реттеп
басқару.
Құқықтың екі түрлі түсінігі болады: біріншісі – құқықтың обьективтік
түсінігі, қоғамның обьективтік дамуына сәйкес жаңа қатынастардың
қалыптасуы; екіншісі – құқықтың субьективтік түсінігі обьективтік
қалыптасқан қатынастарды реттейтін, басқаратын нормативтік актілерді
уақытында қабылдап бекіту.
Құқықтың қорғау функциясы – нормативтік актілердің қоғамдағы қарым-
қатынасқа ықпалын, әсерін күшейту, жаман қатынастарға тыйым салу.
Жоғарыда айтылғандай, құқық – жалпыға бірдей міндетті, мемлекет қамтамасыз
ететін, қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардың
жиынтығы. Құқықтық норма – құқықтың бір клеткасы, қоғамдық қатынастардың
жақсы дамуының үлгісі деуге болады. Ол адам істерінің, жұмысының,
тәртібінің шеңберін анықтап, олардың бостандығын және қарым-қатынасын
реттеп, басқарып отырады.
Құқықтық нормалардың белгілері:
1.Норма мемлекеттік органның қабылдаған, бекіткен актісі, оның заңды күші
бар. Мұндай нормалардың қоғамдағы тәртіптің үлгісіне айналады, өйткені ол
нормаларды халықтың басым көпшілігі дұрыс орындайды.
2.Нормада субьектілердің құқығы мен міндеттері, орындалу жолдары толық әрі
нақты көрсетіледі. Егер көрсетілмесе, субьектілер өз еркімен іс-әрекет
етуге, тек заңға нұсқан келтірмеуі керек.
3.Норма ерікті түрде орындалмаса, мемлекет орындатуға мәжбүр етеді.
4.Құқықтық нормалардың жүзеге асырылуын, орындалуын мемлекет қамтамасыз
етеді.
5.Құқықтық норма адамдардың, қоғам тәртібінің кепілдігі ретінде жұмыс
істейді.
Сонымен, құқықтық норма – қоғамдағы қатынас субьектілердің құқықтары мен
міндеттерін реттеп, басқарып отыратын жалпыға бірдей мемлекетпен қамтамасыз
етілетін ереже-қағида.
Құқықтық нормалардың элементтері бірігіп, оның құрылымын
қалыптастырады. Құрылымы жөнінде құқықтық нормалар екіге бөлінеді: негізгі
заңды нормалар және тәртіп ережелерінің нормалары.
Негізгі заңды нормаларда элементтердің мазмұны норманың кіріспесінде
немесе бірінші бабында толық көрсетіледі. Мысалы, ҚР салық кодексінде
номалардың элементтері 1-ші бабында толық көрсетілген.
Тәртіп ережелерінің нормаларында элементтер нормативтік кесімдердің
баптарында, бөлімдерінде толық көрсетіледі.
Құқықтық норманың элементтері: диспозиция(мінез-құлық ережесі),
гипотеза(жорамал), санкция(жаза,шара).
Диспозиция – қатынастың мазмұны мен субьектілердің құқығы мен
міндеттерін көрсетеді. Мысалы, екі немесе көп жақты мәмілелер мен
шарттардағы тұлғалардың міндеттері мен құқықтары айқын көрсетілуі.
Гипотеза-Құқықтық норманы қолдану,қолданбау ұшін қажеттіөмірдегі
мән-жайлардың бар екенін көрсететін құқықтық норманың бөлшегі.
Санкция-құқықтық норманың диспозициясы бұзылған жағдайда
қолданылатын жағымсыз шараны көрсететін құқықтық норманың бөлшегі. Құқықтың
реттеу функциясы – нормативтік актілер арқылы қоғамдық қатынастардың
байланысын, орындалу жолдарын, бағыттарын анықтап отыру.
Құқықтың қорғау функциясы – нормативтік актілердің қоғамдағы
қарым-қатынасқа ықпалын, әсерін күшейту, жаман қатынастарға тыйым салу.
2.Құқықтың жалпы әлеуметтік мәні.
Құқықтың жалпы әлеуметтік мәнін мойындай отырып,оған мынадай
анықтама беруге болады: Құқық бұл-жалпыға бірдей міндетті,мемлекет күшімен
қамтамасыз етілетін,қоғамдық қатынастарды реттейтін , заңда және басқа да
ресми құжаттарда анықталған құқықтық норма,ережелердің жиынтығы. Құқық
бірнеше бөліктен тұратын жүйелі құрылыс.Оның бір бөлігі –табиғи құқықтың
мазмұны адам мен қоғамның табаиғатына байланысты әлеуметтік талаптармен
анықталады.
Құқықтық әлеуметтану теориясы өте күрделі. Сондықтан ол осы уақытқа
дейін өз деңгейінде қалыптаса алмай келеді, өйткені, ғалымдардың арасында
бұл мәселе бойынша қалыптасқан ортақ ой-пікір әлі жоқтың қасы. Ой
салыстыру, таластар әлі күнге дейін қызу жүріп жатыр.
Әлеуметтанушылардың пікірінше, құқық әлеуметтануы жалпы
әлеуметтанудың белгілі бір саласы болып табылады. Құқық әлеуметтануы,
әлеуметтік юриспруденция ұғымдары әр түрлі мағынада болып, олар әлеуметтану
мен құқық ғылымдарына қолданылады. әлеуметтік құқықтың юриспруденция ұғымы
құқық ғылымдары дамуының әлеуметтік бағытымен белгілеп анықтаса, құқық
әлеуметтануы (юридикалық әлеуметтану) ұғымы жалпы әлеуметтану ғылымынң жеке
саласындағы әлеуметтік-құқықтық зерттеулерді белгілеп анықтайды. Сонымен,
бұл екі ұғымның мазмұны мен көлемі жағынан бірдей, екеуі де жалпы
әлеуметтанудың қоғамдағы құқықтың саласымен айналысатын өз алдына жеке
бөлімдеріне қолданылады. Біздің пікірімізше, қазіргі құқық әлеуметтануы
құқықыты негізінде үш мағынада қарайды.
Біріншіден, құқық –бұл міндетті түрде орындалатын әлеуметтік
ережелердің жиынтығы. Екіншіден, құқық белгібір қызметті атқаруда
адамның, қоғамның мүмкіншілігі, бостандығы, егемендігі болуын қамтамасыз
етеді. Мысалы, еңбек етуге, демалуға рұқсат беруді айтады.
Үшіншіден, құқық куәлік ретінде де қолданылады. Мысалы, машина жүргізу
құқықығы, т.б.
Құқық ғылымының да жоғарыда көрсетілгендей әлеуметтану бөлімі
бөлімі бар. Осыған орай жалпы құқықтық ғылым мемлекет пен құқықты
қондырманың бір түрі ретінде қарап, оларды қоғамның барлық салаларымен,
әсітесе, экономикалық құрылымыммен тығыз байланыстылығын, оған беленді
түрде әсер етіп отырыатынын көрсетеді. әлеуметтану ғылымы жеке қоғамдақ
және гуманитарлық (оның ішінде құқықтық) ғылымдармен тығыз байланыс,
қатынастарда болып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz