Қазақ отбасының тарбие ережелері
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Ботбайбекова С.К.
Балалық шақ этнографиясы
Нұр-Сұлтан, 2020
Л.Н.Гумилев атындағы еуразия ұлттық университеті Триах факультетінің Ғылыми кеңесінде қаралған №
Пікір жазғандар:
Ботбайбекова С.К.
Балалық шақ этнографиясы: оқу құралы . 2020 жыл. - 80 бет
Оқу құралында балалық шақ этнографиясының пән ретінде мазмұны, қалыптасып дамуы, бүгінгі жағдайы, балалық шақты зертеудегі әр елдегі ерекшеліктері баяндалған. Сондай-ақ балалық шақты этнографиясын оқу барысында қажетті әдебиеттер, реферат тақытыптары, студенттердің біліктілігін тексеруге арналған сұрақтар берілген.
Оқу құралы жоғары оқу орындары тарих такультетінің Археология және этнология мамандықтарында оқитын студентерге арналған.
Дәріс № 1. Балалық шақ этнографиясының тарихы және теориялық зерттелу деңгейі.
Дәріс мақсаты:Балалық шақ этнографиясы туралы жалпы түсінік, Негізгі түсініктер: психология, балалық шақ, бал тәрбиесі.
Осы күні балалықты зерттеу пәнаралық зерттеулердің арасынан өз орнын ойып тұрып алуда. Балалық шаққа қатысты жазылған әдебиеттер өте көп, олар құқық тарихынан фольклорге дейінгі, этногарфиядан демографияға, әйелді зерттеуден тіпті еркектікті зерттеуге, психологиядан педагогикаға одан әрі моданы зерттеу сияқты кең тарапты шармаған түрлі аралас салаларды қамтиды.
Көптеген жылдар бойы балалыққа аса көп көңіл бөлінбеген, ол жалпы болып жатқан жағдайлардың бір бөлшегі ретінде ғана қарастырылып, онда болып жатқан үдерістердің еш керектігі жоқ ретінде қарастырылған. Историографиядағы балалық шаққа қатысты еш көңіл бөлінбегендіктен ол осы кезеңде тек ересектердің ғана болғаны, олардың бірден сондай бола қалғандығы, ал балалық деген бір мәнсіз уақыт, толыққанды, сыйлауға тұрарлық, барлық жерге құзыры жүретін біртұтас, ересек өмірдің сынығы ретінде ғана қабылданатын жалған ой қалыптастырды.
Балалықтың бір қарағанда, шынымен де тарихта аса маңызы жоқ сияқты көрінеді. Олар көзге көрінетін, тарихта аса маңызы бар нәрселер шынымен де көп қалдырмаған. Олар әрине, "басты" тарихи жайттарға белсенді ат салыспаған. Керісінше олардың тарихы күнделікті күйбеңмен шектеліп, оған сай микроәлемдегі кішкентай экторлармен шектелген. Балалық шақтағы тарихтың беті (қарттар, әйелдер мен ерлер, отбасы тарихы сияқты) бірінші кезекте адам сезімі, эмоциясы, іс-әрекет стратегиясы мен тәлімі аясында шоғырландырылған. Басқаша айтқанда пән ретінде және мәселелік-методологиялық тұрғыдан осы бағыт тарихи ғылымда тарихи-антропологиялық парадигмаға жазылып, оның бір бөлігін қамтыды.
Шындығына келгенде тарихымызға үңілсек өткенімізде балалар саны аса көп болған: әр тарихи кезеңде балалар саны шамамен тұрғындар санының 40-тан 65 пайызын құраған. Санының көптігіне байланысты, тәжірибенің трансляторлары ретінде басты міндетті атқара отырып, олардың қоғам дамуына ықпал етпей қоюы мүмкін емес екендігін көреміз. Қазіргі кездегі шетелдік балалар теориясы мен социологиясының мамандарының көзқарасы бойынша балаларды тек өз өмірлерінің белсенді әлеументтік құрастырғыштары ретінде ғана емес, оларды қоршаған, олар өмір сүретін әлеуметтік ортаның өмір айнасы ретінде қарастыру керек дейді. Балалықтың осындай ағымдылығы мен өзгергіштігі оның тарихтағы әлеуметтік өзгерістер, класс, гендер және этикамен тығыз байланыстылығын зерттеуді қажет етеді. Тек оларды көре білу, осы балаларды іздеп, өткен оқиғалар мен сақталған құжаттардан анық және анық еместігіне қарамай табуға болады.
Балалықты зерттеудегі тарихнамалық жарылыс тек 1960-1980 жылдардан бастап өріс алды. Ол ғылымының тарих бір саласы ретінде дамыды.
"1960-шы жылдардың революциясы" деп аталатын Батыстағы әлеуметтік қайшылық - тарихи өткен кезеңдегі әлсіз, әлеуметтік ұмытылған топтардың және де барлық сызылып тасталған әйелдер, балалар мен қара түстілер және т.б. айырықша қызығушылық тудырды. Осы жағдайда туындаған жаңа әлеуметтік тарих жекелеген әлеуметтік құрылымдар, қатпарлар мен қоғам стартына оның бұралаңы мен қарама-қайшылығына толы. Төменнен басталған тарих бағыты немесе халық тарихы артынша жаңа, өз еріктерінде, толысымды зеттеу объектілерінің туындауына, соның ішінде балалар-пәні, балаларға қатысты жаңа бастауларды ашты. Осы тарапта children's studiesбалаларды зерттеу тарих ғылымында өзі бір жеке бағыттағы субпән, өз анасы - әлеуметтік тарихтың қанатының астында дамып, біртіндеп оның антропологиялық бет бейнесін киді.
Жаңа бағыттың туындауы, жаңашыл, парадигма түзуші жұмыс Филипп Арьестің Бала мен ескі бағытты ұстанған отбасылық өмір атты туындысын өмірге әкелді. Арьес балалар тарихының заманауи балалар тарихының негізін қалаушы болып саналады, оның кітабы - осы саладағы ең айшықты туынды болып табылады.
Бала дефиниция түсінігі түрлі мәдениетте өзгеріп отырған, олардың әрқайсысының олардың рөлі мен іс әрекеттері жайлы аса айырықшаланған ұстанымдардан тұрады. Балалық шақ әр адамда ерекше болатындықтан, баланы маңызды еткенмен қоймай, тарихи-антропологиялық зерттеулердің қажетті объектісіне айналды. Француз тарихшысы балалықтың басқалардың айырмашылығын, сонымен бірге басқадан (бұл жерде ортағасырлық еуропалық) айырмашылығын ерекше мәдени-тарихи феномен екендігін көре білді. Э.Ле Руа Ладюридің сөзімен айтсақ, Арьес өз кітабында нағыз балалық мұражайын жасай білді, оған тамашалаушылар құшырлана келе бастады. Осы кезден бастап әлеуметтік-мәдени тәсіл балалар тарихы мен тарихтағы балаларды зерттеудің басты бір жолы болып қалыптасты.
Арьес өз кітабында өмірдің түрлі саласы мен түрлі тағылымдар арқылы келесі тезисті дәлелдейді: балалық түсінігі - адам санасына имманентті, уақыттан тыс константа емес, ол тарихи калыптасқан коцепт.
Арьеске қатысты сыни көзқарастар ретінде оның жұмысындағы методологиялық және концептуалдық ескертулерді бөлуге болады. Методологиялық тұрғыдан Арьеске біріншіден, визуальдық және әдебиеттік деректердің шындықтан әлдеқайда алшақ деп, жеке сипаттағы деректер элитаның тәжірибесі мен ділін сипаттайды, ал ол қоғамның орта және төменгі сатысының сипатына жатпайды деген сындар айтылды. Екіншіден, оны материалдарды өз априорлық концепциясына енгізді деп айыптады.
Әдебиеттер:
1. Мид М. Культура и мир детства. Избранные произведения. - М., 1988. - 429 с.
2. Арғынбаев Х. Қазақ отбасы. - Алматы: Қайнар, 1996. - 288 б.
3. Виноградов Г.С. Страна детей. Избранные труды по этнографии детства. - СПб., 1999. - 525 с.
Семинар:
1. Балалық шақ ұғымына тоқталу?
2. Бала дефиниция түсінігі дегеніміз не?
СРО: Бала тәрисесі сөзіне эссе жазу.
2 Балалықшақтың теориялық этнографиясы. Маргарет Мид
Дәріс мақсаты:Балалық шақ этнографиясы туралы жалпы түсінік, М.Миддің еңбектері.
Негізгі түсініктер: психология, мәдениет, балалық шақ, балалықшақтың мәдени антропологиясы, М.Мид, Самоа.
Негізгі мәселелер:
1. Балаларды тәрбиелеу дәстүрі-дерек ретінде.
2. Балалық шақ әлеуметтік феномен ретінде және антропологиялық зерттеудің объектісі ретінде
3. Балалық шақ әлеуметтік-мәдени антропологияны зерттеу объектісі ретінде.
4. Балалар әлеуметтік өмірін зерттеу тарихы
5. Маргарет Мид және оқудың қалыптасуы
1. 1. Балаларды тәрбиелеу дәстүрі-дерек ретінде.
Адам мәдениетінің қазыналарының бірі-әр түрлі халықтардың балаларын тәрбиелеу нормалары мен дәстүрлерінің жүйесі болып табылады. Қазіргі бар тәрбие формаларының таңқаларлық әртүрлілігімен тарихқа кеткен және өз кезегінде мәдениеттің ең терең, архаикалық қабаттарына негізделген. Осылайша, салыстырмалы этнопсихологиямен қатар, үлкендер мен балалардың қарым-қатынас салттары мен дәстүрлерінің өзіндік "археологиясы" бар. Осы үлкен жұмыстың нәтижесінде, қызықты ғылыми бағыт -- балалық шақтың тарихын зерттеу ерекше контуры айқын көрінеді. Қазіргі заманғы баланың балалық шағы, қазіргі Европаның санасы сияқты, тарих пен мәдениеттің өнімі болып табылатынын түсіну, өзі жаңа құбылыс емес. Әртүрлі халықтардағы дәстүрлі өмір мен мінез-құлықтың тарихи және этнографиялық сипаттамалары антикалық сипатқа ие; олардың саны ұлы географиялық ашылулар заманынан бері көшкін тәрізді өсуде. Бірақ ғасырлар бойы бұл бірегей материалдарды негізінен тарихшылар, философтар мен жазушылар әзірлеген. Олардың іргелі психологиялық маңызы, қазіргі адамның психологиялық қасиеттері (қабылдау, ойлау, есте сақтау және т.б.), сондай-ақ еуропалықтың онтогенезінде оларды тәрбиелеу әдістері "табиғи" емес, ұзақ тарихи дамудың өнімі болып табылады деп Э. Тэйлора, Дж. фрэзэр, Л. Леви-Брюл еңбектерінде айқын көрсетілген. Одан әрі шетелдік этнопсихологияда тәрбиенің түрлері мен дәстүрлерін талдаудың дербес объектісі ретінде көрсетті, В. Хэмбли, Н. Миллердің, Р. Бенедикт, Б. Малиновский, М. Мид, Б. Уайтингтің және т. б.жұмыстары пайда болды. Бақылау дәлдігі, қамту кеңдігі, әлеуметтендірудің әртүрлі формаларын салыстыру айқындығы өсеуде; деректерді жинау және өңдеу әдістері жетілдіріледе. Революцияға дейінгі орыс ғылымында бұл саладағы жұмыстар негізінен этнографтар қолжазбасына тиесілі (Е. А. Покровский, Н. Н. Харузин). Тек кеңестік психологияда ғана психиканың тарихи-мәдени бастауларға жүгіну қажеттілік ретінде түсінілді.
Шын мәнінде, мұндай үндеу сананың әлеуметтік детерминациясы туралы Марксистік тезис психологиясындағы нақтылауды білдіреді. Әрине, мұндай детерминацияда адамдардың материалдық болмысы маңызды рөл атқарады. Алайда, мектепке дейінгі, идеологиялық білім беру-оның ішінде балаларды тәрбиелеу нормалары, мәдениетте балаға құндылық қатынасы-маңызды мәнге ие. Олар мінез -- құлық мотивациясының әртүрлі формаларының тікелей көзі болып табылады. Мәселен, мәдениетте бекітілген балаға деген құндылық қарым-қатынас бала тууды қабылдау тәсілін, тәрбиелеу әдістерін, ересектердің баламен қарым-қатынас түрлерін анықтайды және тұтастай алғанда, оның психикалық құрылымына әсер етеді. Рас, бұл әсер индивидтің жеке дағдылары мен қабілеттеріне емес (зерттеулер көрсеткендей, бұл сөзсіз) әсер етеді; ол адамның жалпы психологиялық "әлемді сезінуін", оның өзіне, адамдарға, пәндік әлемге ғаламдық психологиялық ұстанымдарын анықтайды. Осы айтылғандардың барлығы психология үшін әр түрлі мәдениеттегі балалық шақтың этнографиялық сипаттамасы болып табылатын құндылықты анықтайды.
Пәннің пайда болуы Маргарет Мид пен Бенедикт Рут еңбектерімен байланысты болды. 1920-30 жылдардан ке йін балалық шақтың этнографиялық зертеулері 1950-60 жылдары жалғасырылды. Фин зерттеушісі Леа Виртанен, ағылшын зерттеушілері Питер мен Айона Опи (1959), М. және Г. Кнапп еңбектері жарыққа шықты.
КСРО-да бұл мәселе И.С.Кон басшылығымен және ғылыми бағдарламасы бойынша, этнография және антропология Институтының ғылыми қызметкерлерімен жүргізілді. Нәтижесінде, Этнография детства атты үш жинақ жарыққа шықы.
Ресейде "балалық шақ этнографиясы" көбінесе балалық шақтың мәдени антропологиясы" атымен танымал.
1.2. Балалық шақ әлеуметтік феномен ретінде және антропологиялық зерттеудің объектісі ретінде
Балалық шақ-бұл ерекше әлем, өзінің мінез-құлық ережелері, қиял мен ойындар әлемі. Балалық шақ-бұл мәдениеттегі өзіндік мәдениет. Егер А. Кребердің терминологиясын қолданса, балалық шақ-бұл өзіндік мәдени жарылыс, қарқынды өсу кезеңі және мәдениет әлеміне кіретін кішкентай адамның мәдени дағдыларын меңгеру.
Маманның пікірі:
"Балалық шақтың әр түрлі формаларында болып жатқан үдерістерді зерделей отырып, біз әр жолы мәдениеттің жаңа пайда болуын аңғарамыз".
Қазіргі қоғамды оқыту және тәрбиелеу жүйесі ересектер әлемінен балаларды бөліп көрсетті, бұл "ересектер мәдениеті" мен "балалар мәдениеті" арасындағы алшақтыққа әкелді. Балалар субкультурасы әлеуметтік-психологиялық қажеттіліктерге сәйкес өз заңдылықтары бойынша дамиды, оларды балалар құрдастарымен қарым-қатынаста қанағаттандыруға тырысады. Бұл субмәдениеттің жетістіктері балалар дәстүрінде қалдырылады және фольклорда оны білдіру формасы ретінде бекітіледі.
Баланың өміріндегі фактіні технологиялық революцияның кезекті кезеңін жасаудан гөрі түсіндіру қиын. Л. А. Белик "балалар салтына" қатысты мысал келтіреді: әр түрлі мәдениетке жататын балалардың абсолюттік көпшілігі "құпияда" ойнайды. Бұл "балалар салты" бір-бірін ауыстыратын буындарда түсініксіз. Бұл ұрпақ дәстүрлі мәдениетке ғана емес, заманауи урбанизацияланған, индустриялық және постиндустриалды мәдениетке де тиесілі. Қазіргі кезеңде антропология бұл фактіні балалардың іс-қимылдарын, тамақты жинайтын жануарлардың іс-қимылдарын толықтыра отырып түсіндіреді. Алайда, бұл түсінік -- жалғыз дұрыс екеніне сенім жоқ.
1.3. Балалық шақ әлеуметтік-мәдени антропологияны зерттеу объектісі ретінде.
Балалық шақтың ерекше әлеуметтік феномені ретінде еуропалық мәдениетте кешірек ұғыныла бастады.
Француз тарихышысы Ф.Арьес орта ғасыр өнерінде ХІІ ғ. дейін балалықшақ тақырыбында өнер туындыларының болмауын былай түсіндіреді: бұнда суретшідердің шеберлігінің жоқтығы емес, ол кезде балалық шық үшін орын болмады.
Балалық шақ көптеген әлеуметтік-мәдени антропология мен мәдениеттану классиктерінің жұмыстарында зерттеу объектісі болды. 1920 жылдары Океания материалдарында Б. Малиновский (тробриандар туралы) және М. Мидтің (Самоа, Жаңа Гвинея, Бали аралдары) классикалық жұмыстары жасалды. Р. Фере тикопиялықтардың (1936), Дж. Уайтинг-квомдардың (1941), Я. Хогбин-вогеодалардың (1943) егжей-тегжейлі сипатталған социализационную жүйесін сипаттады. Бұл дәстүр қазір де дамып келеді.
Ең алдымен, ерте балалық шақтың ерекшеліктері зерттелді, бұл ретте:
* балаларды тамақтандыру ерекшеліктері;
* жөргектеу, гаршокқа үйрету ерекшелігі;
* ұйқы және белсенділік кезеңдерін кезектестіру ерекшеліктері;
* ерте балалық шақтағы баланың тұлғасына деген көзқарас;
* "бала - бала" қарым-қатынасы және "бала - ересектер" қарым-қатынасы";
* осы мәдениетте таралған мадақтау және жазалау жүйесі.
Атап айтқанда, Еуропалық зерттеушілер балаларды жазалау жүйесінің еуропалық елдерде қабылданған дәстүрлерге сәйкес келмегенін таң қалдырды. Бір мәдениетте балаларды жазалау мүлдем болмағаны анықталды, ал басқа мәдениеттерде керісінше, "балалар жазасы" 20 жасқа дейін созылды.
Балалық шақтың антропологиясын зерттеуге отандық этнологтар, психологтар, мәдениеттанушылар, антропологтар көп көңіл бөледі.
1.4. Балалар әлеуметтік өмірін зерттеу тарихы
В. В. Авраменков XIX ғ. аяғынан бастап балалық шақты зерттеудің отандық тарихында (ойын топтық формалары мен балалар фольклорын зерттеу шеңберінде), одан кейін 1920-1930 жж.бастап (балалар жұмыс ұжымдарының жұмыс істеуін, балалардың топтық өзара әрекеттесуін зерттеу шеңберінде және т. б.) балалардың әлеуметтік өміріне деген қызығушылықтың үш кезеңін анықтайды.
Бірінші кезеңде (1920-1930 жж.) Е. А. Аркин, А. С. Залужный, Е. А. Покровский, Г. А. Фортунатов есімдерімен байланысты, балалар топтық өмірінің, балалар ұжымының проблемасы алғаш рет отандық психологияда қойылды.
Екінші кезеңде (1960-шы жж.) Д. Б. Эльконин, А. П. Усова, Г. П. Щедровицкийдің жұмыстарының арқасында, біріншіден, баланың психикасын қалыптастырудағы жетекші іс-әрекет ретіндегі ойынның рөлі мен орны көрсетілді; екіншіден, ойынның "технологиясы" қоғамдық қатынастардың бір түрінің социологиялық үлгісі ретінде бөлініп талданды.
Үшінші кезеңде (1970-1980 ж.ж.) балаға қатысты социометрия әдісінің мүмкіндіктері ашылды, балалардың тұлғааралық қарым-қатынасындағы эмоционалдық артықшылық рөлі анықталды (Я. Л. Коломинский, Т. А. Репина және т. б.). Мұнда, ең алдымен, отандық психологтардың жұмыстары бөлінеді.
Алайда, бала мәселесі этнологтар мен антропологтармен белсенді зерттелді. ХІХ ғасырдың өзінде көрнекті антрополог және этнограф Н. Н. Миклухо-Маклай папуастарда балаларды тәрбиелеу туралы маңызды материал жинады.
XX ғасырдың екінші жартысы мен XXI ғасырдың басындағы балалық шақтың этиологиясын зерттеудің үйлестірушісі ретінде Н. Н. Миклухо-Маклай атындағы Этнология және антропология институты РҒА қызмет етеді. Австралия мен Океания халықтарының балалық шақтарын зерттеу тәжірибесіне сүйене отырып, 1980 жылдардың аяғында-1990 жылдардың басында отандық ғалымдар балалар субмәдениеті мен ата - ананың этнографиясы мәселелерінің кең спектрін зерттеді. Мысалы, Н. А. Бутинов жалпы теориялық мәселелерді қоғам-рулық құрылым жағдайында әкелер мен балалардың өзара қарым-қатынасы зерттейді, А. И. Азаров ер адамның бастамасы мен өтуінің жас ерекшелігіне салыстырмалы зерттеу жүргізді, Е. С. Соболев Тимор қаласында балалар мен жасөспірімдерді әлеуметтендіру стилін қалпына келтірілді. Е. В. Ревуненкованы зерттеуде Малайзия мен Индонезия халықтарының балаларды әлеуметтендіру жүйесіндегі дәстүрлі институттар мен қызмет түрлерінің (күрішті өсіру, оқытудың ерекше жүйесі және ежелгі театр өнері) рөлі мен орны талданады. О. В. Зернецкая маоридің қазіргі әдебиеттегі балалық шақтың көрінісін талдайды. Алайда, отандық антропологтардың басты назары Ресейді мекендеген халықтардың балалық шағы антропологиясын зерттеуге бағытталған.
Маманның пікірі:
"Экран генерацияланған "жиынтық" ересектер, барлық балалар "инфрақұрылымы" (балалар журналдары, газеттер, кітаптар, ойындар, ойыншықтар және т.б.) деген пікір белсенді дегуманизацияланады, сенсорлық агрессияны жүзеге асырады, әлемнің балалар суретін меркантилизация, вестернизация, баланың санасын бұзу бағыттарында өзгертеді".
Көптеген зерттеушілер 1990 жылдардағы әлеуметтік өзгерістерге байланысты балалар субмәдениетіндегі жағымсыз үрдістерді атап өтеді. Атап айтқанда, порнографияның осы кезеңде БАҚ-та белсенді таралуы, эротикалық теле-және бейнефильмдер, компьютерлік ойындар балалар санасының сексуализациясына әкеледі. Қазіргі балалар санасындағы дағдарыстық құбылыстар, олардың пікірінше, меркантилизация, вестернизаия, демонизация бағыттарында орын алады.
"Заманауи балалар субмәдениетінің екі маңызды құрамдас бөлігі дегуманизацияланды: экрандық кеңістік "жиынтық" ересек (балалар теледидарда бос уақыттың 40% дейін өткізеді) және балалар инфрақұрылымы - балалар журналдары - газеттер, кітаптар, ойындар, ойыншықтар, ауызша фольклор.
Баланың инкультурациясы оның ересек адамға айналуының алғышарты ретінде - әлеуметтік-мәдени антропологияның орталық мәселелерінің бірі. Балалар тәжірибесі оның туа біткен қасиеттері мен потенциалдарының мәдени үлгілермен, нормалармен, ережелермен өзара әрекеттесуінің бастапқы сатысында қалыптасады. Мұндай тәжірибе дәстүр механизмінің көмегімен, атап айтқанда тікелей тұлғааралық трансляция арқылы (үлкеннен кішіге, білушіден және білмейтін нәрсеге дейін) беріледі.
Осылайша, балалық шақ-адамның толыққанды өмірге мәдени дайындау кезеңі, ересек жағдайына көшу.
1.5. Маргарет Мид және оқудың қалыптасуы
Белгілі зерттеуші-этнограф, өз еңбектерінде "балалық этнографиясы" ұғымын үш бөлікке бөлген:
● Постфигуративтік мәдениетте -- балалар өз ата-бабаларынан үйренеді. Нақтырақ, патриархалдық қоғамда оның тірі тасымалдаушыларына сүйенген, қарттарға бағынып, жас ерекшелігі нақты белгіленген, әркімнің міндеті мен орны нақты белгіленіп қойылған, сіңген салтты сақтау мен оны келесі ұрпаққа беріп отыру қатаң сақталады.
* Кофигуративтік мәдениетте -- балалар мен ересектер өз қатарластарынан, құрбыларынан үйренеді. Үлкендердің ықпалы азайып, қатарластарының ықпалы артады. Кеңейтілген отбасы нуклеарлықпен алмасып, салттың мызғымастығы шайқалады. Жастар тобының маңызы артып, ерекше жастар субкультурасы қалыптасады. Кофигуратив термині ( ко деген бірге, бірлесе деген мағынаны береді) оқушы мен оқытушының бірлескен талпыныс туындысын бейнелейді.
* Префигуративті мәдениетте -- ересектер өз балаларынан үйренеді. Мұндай мәдениеттер XX ғасырдың ортасынан басталып, электрондық байланыс торабымен біріккен. Ол ұрпақ аралығындағы әлеуметтік байланыстың жаңа түрін анықтайды, үлкендер кішілерге билік етпейді. Білімнің жаңарып отыру жылдамдығының соншалықты артуының әсерінен жастар үлкендерге қарағанда көбірек бейімді болып келеді. Ұрпақ аралық жанжалдар артып, жастар мәдениеті контрмәдениетке әкеледі.
Маргарет Мид балалардың мінез-құлқын, олардың ата-аналарының психологиясына әсерін зерттеді. Абрам Кардинермен бірге психологиялық антропология көшбасшыларының бірі болды.
А. В. Говоруновтың жазуынша, темекі шегуге болмайды, сондықтан М. Мид Ресейде өзін-өзі басқаруға дағдылардың жоқтығы балалық шағында өз бетінше қозғалыстарды шектемейтін сәбилердің қатты қоныс аударуы қызмет етеді деп жазды. Бұл зерттеуші нәрестеден бәрі күн тәртібіне бағынғанын және тек қана кәмелетке толуы барынша еркіндік беретінін көрсетті.
М. Мид дәстүрлі (папуастар, самоа және т.б.) және қазіргі қоғамдардағы (ұрпақтардың үзілуі) әртүрлі жас топтары арасындағы қарым-қатынасты, т. ғ. этнопсихологиялық мектеп тұрғысынан балалар психологиясын зерттеді.
"Взросление на Самоа" (1928) жұмысында ұрпақтар қақтығысы мен дәстүрлі қоғамда жасөспірімдерді әлеуметтендіру қиындықтарының жоқтығы туралы қорытындыға келді. Кітап тіпті ғылыми қауымдастықтан тыс жерде де тамаша табысқа ие болды; Мид өмір сүрген кезде бірнеше рет қайта басылып шықты (жалпы тиражы 2 млн данадан асты).
Ғылыми жетекшісі Маргарет Мид Колумбия университетінің профессоры Франц Боас оған Самоан халқының жастар мәдениетін зерттеуді тапсырды. 1926 жылы басталған Тынық мұхиты аралдарындағы осы тоғыз айлық жұмыстың басты мақсаты жастардың тәртіпсіздіктері биологиялық тұрғыдан қажетті болып табылатындығы туралы идеямен күрес болды, сондықтан барлық жерде заңды. Боас, Батыс жастарының арасындағы тәртіпсіздік мәдени сипатқа ие деген пікірді ұстанып, оларды жас адамдардың некеден тыс жыныстық қатынасқа түсуге тыйым салуымен түсіндірді. Зерттеу барысында Маргарет 68 қыздан сұрақ қойып, олар үшін "пальма астындағы кездейсоқ махаббатқа" тыйым салынбағанын анықтады. Бұл Самоан қоғамында тәртіпсіздіктер белгісіз болды.
Әдебиеттер:
1. Белик А. А. Культурная (социальная) антропология. С. 202.
2. См., например: Осорина А. В. Детский фольклор: зачем он нужен? Знание -- сила. 1985. № 4.
3. Осорина М. В. Секретный мир детей в пространстве мира взрослых. СПб.: Питер. 2013.
4. Арьес Ф. Ребенок и семейная жизнь при Старом порядке. Екатеринбург : Изд-во Уральского ун-та, 1999. С. 44.
5. Этнография детства. Традиционные методы воспитания детей у народов Австралии, Океании и Индонезии отв. ред. Н. А. Бутннов, И. С. Кон. М.: Наука : Воет, лит., 1992. С. 2.
6. Авраменкова В. В. Социальная психология детства в контексте развития отношений ребенка в мире Вопросы психологии. 2002. № 1. С. 3 -- 5.
7. Комарова Г. А. Этнография детства: междисциплинарные исследования (1960 -- 1980-е гг.). М.: Ин-т этнологии и антропологии, 2010; Философия н педагогическая антропология детства науч. ред. Л. А. Мокрецова. Бийск : АГАО им. В. М. Шукшина, 2012 и др.
Семинар:
1. Этнопсихологияның пайда болуы.
2. Балалықшақ антропологиялық зерттеулер нысаны
3. Балалықшақ әлеуметтік-мәдени антропология нысаны ретінде
4. Балалықшақты зерттеу тарихы
5. Балалықшақ әлеуметтік жүйесі кезеңдері қызығушылығы
6. М.Мид Балалықшақ этнографиясы түсінігі.
СРО
1. Этнопсихологияның қалыптасуы тақырыбында презентация
2. М.Мидтің Взросление на Самоа еңбегіне докталд жасау.
3-4 лекция Қазақтар
Дәріс мақсаты: қазақ отбасындағы тірбені түсіндіру, тірбиетегі отбасы құндылығын анықтау, ұрпақты дұрыс тәрбиелеу жолдарында ауыз екі сөздердің рөлі.
Негізгі түсініктер: отбасы, ауыл, ұрпақ сабақтастығы, тәрбие әдістері, үлкенге құрмет, т.б.
Негізгі мәселелер:
1. Қазақ отбасы. Қазақ отбасының құрылымы.
2. Қазақ отбасындағы тәрбие ережелері мен ұрпақтар сабақтастығы.
3. Тәрбиенің мейірімділігі туралы ереже.
4. Отбасы тәрбиесінің дінмен байланысы туралы ереже.
5. Қазақ отбасындағы тәрбиенің әдістері мен құралдары.
1. Қазақ отбасы. Қазақ отбасының құрылымы.
Отбасы-бұл тәрбиенің басты тірегі және негізгі көзі. Тәрбиенің алғашқы сабақтарын бала отбасында алады, онда адамның адамгершілік пен ізгілікті тәрбиелеудің барлық процесінің негізі қалыптасады. Ұрпақтан-ұрпаққа берілетін дәстүрлер мен биік идеалдар дәл осы отбасында қалыптасады. Адамдар арасындағы өзара түсіністікке апаратын сүйіспеншілік пен құрмет дәстүрі тек дені сау отбасында қалыптасады.
Ауылдың әлеуметтік бірлік ретінде қалыптасуына шаруашылық, экономикалық және басқа да табиғи себептер әсер етті. Ауыл тұрғындары өздерінің көпшілігінде бір тайпадан шыққан. Басқа рулардың, тайпалардың және тіпті ұлттардың өкілдері "келген" болып табылды, олар ауылға, қазақ қоғамына өз туыстарының некелері арқылы кірді. Оларды тек өз туыстарын мұқият қадағалайтын қариялар ғана ажырата алады.
Бұл шетелдік ғалымдардың көзқарастарын растайды. Қазақ халқының әйелдеріне деген қарым-қатынасы әрдайым құрметпен болды,олар басқа халықтарға қарағанда едәуір құқықтарға ие болды. Ю. К. Малницкий былай деп жазады: "Қазақ халқының өмірі мен тұрмысында әйел отбасылық шаруашылықтың басты байлығы болып табылады. Екіншіден, ислам тараған басқа түркі халықтарымен салыстырғанда, қазақтарда қыздар еркін болды және үлкен құқықтар мен құрметке ие болды. Оларды төрге отырғызған -- ең құрметті орын, әдетте қонақтар отырған жерге. Сонымен қатар, қазақ әйелдерінде отбасылық кеңесте дауыс беру құқығы болды. Осылайша, қазақ әйелдері тамаша шабандоз болды, қонақтарды қабылдауға қатысты, қымыз бен қымыран (түйе сүтімен) тамақтандырды, ал кейде олармен әңгімелесті".
Қазақтың өмірі мен тұрмысының жас ұрпақты тәрбиелеуге ықпалына Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы ерекше көңіл бөледі. Қазақ руларының табиғатын ол былай жіктейді: "бірнеше үйді бір ауыл құрайды, ал одан да көп үйлерді үлкен ауыл, ал бірнеше үлкен ауылдар руларды құрайды, одан әрі бірнеше рулар - тайпалар, бірнеше рулар - бұл одақ, бірнеше одақтар Ұлыс құрайды, бірнеше ұлыстар - бұл ел". Мұндай қорытынды ежелгі уақыттан бастап қазақтар бейбітшілік пен келісімде тұратын біртұтас халық болғанын растайды.
"От истоков до нас настоящих" жұмысында Қазыбек бек қазақ халқының рухани өмірінің, оқыту және тәрбиелеу үдерістерінің психологиялық және педагогикалық мәнін терең және кеңінен ашады. Ол былай дейді: "бізде жылқы сияқты сипат бар: біз қиындықтарды табанды еңсереміз, бізге жан-тәнімен істі аяғына дейін жеткіземіз, ал нәтижелерді барлығымызға пайдалы қолданамыз". Бұл "үлкен шаңырақтың" тәрбиелік мәнін көрсетеді, ол әр халықтың арасында емес, тек қазақтарға тән. Сонымен қатар, Қазыбек бек, "ата - бабалар үйі-бұл ғылым орталығы" деп айтып, қазақ өмірінде "үлкен үйдің" ерекше орнын атап өтті.
Қазақ отбасы тек "күйеу-әйел-балалар" құрамында ғана емес, оған үлкен ата - бабаларымыз-аталар мен әжелерді, сондай-ақ үйленген ұлдарды, кейде үйленген немерелер мен олардың ұрпақтарын қамтыды. Бірге тұру тек экономикалық мүдделерді ғана емес, мұнда қан түйіндері мен моральдық ұстанымдарды ескеру керек. Мұндай отбасылар бір үстел басында жиналып, барлық отбасылық мәселелерді бірлесіп шешті. Бұл өз кезегінде тәрбие үдерісін тиімді ұйымдастыруға мүмкіндік берді. Қазақ отбасының өмірлік салты балалардың бойында коммуникабельділік, тыныштық, ескерімділік және қайырымдылықты тәрбиеледі. Және тіпті бөлек тұратындар да оны әкесінің басшылығымен жасайды және қараусыз қалмайды, қажет болған жағдайда әрдайым ата-аналарға көмек және кеңес ала алады. Басты отбасылық мәселелерді отбасы басшысы шешті. Осындай отбасылар өте ұйымшыл, тату болды, оларды оңай бұзуға болмайды, олар өзара қолдау мен бірлікті тәрбиеледі.
"Қазақ халқы қандай?" кітабында Абуали Қайдар былай деп жазады:"... бір отбасының ұрпағы қаншалықты кең болғанша, бұл отбасының халықта позициясы соншалықты күшті болды, өйткені әділеттілікті қорғау және мереке үшін бүкіл отбасы тұрды. Сондықтан, егер қазақтарды қандай да бір жетістікке көтеру керек болса, ханның келісімі емес, ең ірі отбасылар басшыларының көмегі неғұрлым тиімді болды". Мұндай мінездеме үлкен, құрметті ұрпағының қаншалықты маңызды болғанын көрсетеді. Сондықтан тәрбиелеудің тиімділігі, атап айтқанда, ұрпақтардың саны болды.
2. Қазақ отбасындағы тәрбие ережелері мен ұрпақтар сабақтастығы.
Қазақ отбасындағы тәрбие келесідей сипаттауға болатын белгілі бір ережелерге сүйенді:
Үлкенге құрмет туралы ереже. Қазақ халқының ең қастерлі адамдары аталары мен әжелері болды. Оларға ерекше құрмет көрсетілді, бұл ретте: "қарттар, даңқ пен байлыққа толы үй". Қарттар мен жастар балалары бар туыстарымен қарым-қатынас барысында өз міндеттерін меңгеріп, түсінеді. Мұндай қатынастар ең алдымен "өзара құрмет" ұғымымен анықталады.
Туыстар арасындағы үлгілі қарым-қатынастар үлкен және кіші топтардың өзара сыйластығы, қайырымдылығы, қарапайымдылығы, адалдығы мен шынайылығы негізінде құрылады. Жас ұрпақтың ойлау және мінезін қалыптастыру алған тәрбиемен және қоршаған әлемнен алынған үлгілермен тікелей байланысты. Сондықтан көне заманнан бастап аға-інілері мен апа-қарындастары арасындағы қарым-қатынаста бейбіт қарым-қатынас, келісім, қайырымдылық және жүрек уағыздалды. Дастархан басында бірінші тағамды отырған ер адамдардың ең үлкені байқайды. Егер отырушылар арасында ересек ер адам болмаса, онда ересек әйел бастайды. Осыдан кейін ғана жастар тамаққа кірісе алады.
Ересектер (қарттар) мен балалар арасындағы қарым-қатынастың тағы бір маңызды ерекшелігі-жастардың қызмет көрсетуге, үлкендерге көмектесуге үнемі дайын екендігін атауға болады. Егер ата-аналар қарт болса, оларға қамқорлық жасау балалардың тікелей міндеті болып табылады, яғни ата-аналарға барынша құрмет пен ізет көрсетті. Қазақ отбасында мынадай ұғым қалыптасты: балаға қандай тәрбие бересің, қарттығың осындай құрметке ие боласың. Халық арасында бұл мәселе бойынша: "не егесің, соны тересің", "жастық шағында жұмыс істесің, қартайғанда жеміс аласың" және т.б. айтады, бұл мақал-мәтелдер қазақстандық ғалымдардың еңбектерінен кең көрініс тапты.
Үлкендерді құрметтеу және тыңдау дәстүрі сәлемдесу этикетін де қамтиды,себебі қазақтарда құрмет қарым-қатынас сәлемдесу кезінде басталды. Сондықтан халықта бала жастан бастап сыпайы, сыйлы сәлемдесу дәстүрін дамытады. Өз кезегінде ақсақалмен кездескен кезде немесе басқа ауылдарға барған кезде осындай сәлемдесу жас адамның тәрбиесін көрсетті.
Қазақтарда үлкендерге жолды кесіп өтуге болмайды, бұл дәлелсіз қарым-қатынастың белгісі. Сонымен қатар, әйелдер жасына қарамастан ер адамдардың жолын кесіп өтпеуге тырысады. Мұндай қарым-қатынас балаларды ерте жастан үйретеді.
Сәлемдесу мәні-бұл бірінші кезекте адамның жағдайын білуге, оның болмысын анықтауға, оған өз сезімдері мен тілектерін білдіруге: денсаулық пен көңіл-күй туралы бір-бірін сұрастыруға, сұхбаттасушының өзін қалай сезінетінін білуге, оның өмір сүруіне қуануға және өзінің шынайы тілектерін білдіруге тілек білдіреді.
Халықта дұрыс тәрбиелеудің тағы бір жолы тәрбие халықтары туралы ереже негізінде жүзеге асырылады.
Өз дәуірінде көп күткен құрметті қариялар өскелең ұрпақты үйде де, одан тыс жерлерде де тәрбиелеуге белсенді қатысты. Сондықтан қазақ ауылында бала тәрбиесіне барлық ересектер қатысты. Егер олар дөрекі, батыл мінез-құлықты көрсе, онда оны тоқтатуға, қорқытуға немесе осылай істеуге болмайтынын түсіндіруге құқығы болды.
3. Тәрбиедегі мейірімділкі туралы ереже.
Қазақ халқының мейірімділігі мен құрметі бірінші кезекте оның қонақжайлылығында көрінеді. Сондықтан үйде ең жақсысын қонаққа ұсынды. Халықтың түсінігінде бақыт, байлық, үйге молшылық қонақтармен бірге келеді. Сондықтан арнайы шақыру бойынша да, онсыз да қонаққа барды.
Отбасы тәрбиесінде қазақ халқы баланың жасы мен даралығын әрдайым ескерді. Бұл халық даналығын келесі көріністе көруге болады: "бес жасқа дейін баланы король ретінде күтіп ал, бес жастан он үш жасқа дейін -- мүмкіндігінше көп жұмыс істеуге мәжбүрлей, ал он үш жастан онымен теңдей сөйлесіп, тәжірибемен бөлісе ал". Себебі-он үш жастан кейін бала "әке үйінен бөлініп шығуға құқығы бар он үш жасар иесі" деп саналады, ал физиологиялық тұрғыдан ол ересектерден айырмашылығы жоқ, сондықтан оның пікірімен саналып, ересек өмірге дайындау қажет болды. Бұл жерде біз қазақ отбасылық тәрбиесінде баланың жас ерекшеліктеріне назар аудару туралы ережені басшылыққа алғанын көріп отырмыз.
Осылайша, жас ерекшеліктерін ескере отырып, қазақтарда бес жасқа дейінгі баланың еркелігі мен ұрып-соғуына түсіністікпен қарайды, былай деді: "ақыл - ой жинағанда-өзі тоқтайды".
Отбасы тәрбиесінде кішкентай балаларға әрқашан жылы және мейірімді болды. Халықтың дүниетанымы ауырсыну тудыратын дене жазалау әдістерін қолдануға мүмкіндік бермеді. Бұл туралы И. Букин мен Р. Карута қазақ халқының балаларына деген махаббат туралы былай деп жазды: "Кыргызы с младых лет не наказывают детей. Даже когда дети становились подростками, их не били, а успокаивали словами Получишь у меня!".
Қазақ халқының байқаулары өте жақсы дамыған. Бала тәрбиесіндегі мақал-мәтелдерді, әндерді және сенімдерді пайдалану кезінде тек қана сөздердің тікелей мәні ғана емес, сонымен қатар олардың қадағалаушы тәрбиеге бағытталған қасиетті мәні де ескерілді.
4. Отбасы тәрбиесінің дінмен байланысы туралы ереже.
Қазақ халқы балаларда ұлттық дәстүрлердің негізінде жатқан ар-ождан ұғымын тәрбиеледі және қазақтардың тіршілік ету процесінде қалыптасқан. Олар өздерінің барлық әрекеттері Аллаһтың бақылауында болатынына сенімді бола отырып, кез келген қызметке өте салмақты жақындады. Ар-ождан тазалығы ешкім ештеңе көрмеген және естімеген кезде де жолдан қашып кетуге мүмкіндік бермеді. Сондықтан есікке құлып ілмеді және күзет қоймады.
Ислам дінінің таралуымен осы діннің негізгі діни мерекелері мен дәстүрлерін қабылдады. Бұл дегеніміз, рухани салада синкретизм - дәстүрлі сенім мен исламның үйлесімі болды. Сондықтан қазақтардың сенімі әртүрлі компоненттерден тұратын өзіндік палитра болып табылады.
Исламның діни жоралары, қазақ халқының салт-дәстүрлері өзінің жарқын және сұлулығымен, мағыналық толықтырылу байлығымен таң қалдырады және қоршаған ортамен үйлесімде өмір сүруге ұмтылатын қазақ халқының ұлттық сипатының мәнін толық көлемде көрсетеді.
5. Қазақ отбасындағы тәрбиенің әдістері мен құралдары.
"Мейірімді сөз-істің жартысы", бірақ ата-аналар мен тәрбиешілердің қайырымды сөзімен қатар балада қарапайымдылықты, сыпайылықты және ескеруді қалыптастыру болып табылады.
Сондықтан, баланы қандай да бір іс-әрекеттерді жасаудан сақтандыра отырып, мұндай тыйым салудың себептерін түсіндіру қажет, бұл мұндай іс-әрекетті қайталап жасаудың алдын алуға мүмкіндік береді және оны қайырымды іс жолына бұруға мәжбүр етеді. Олай болмаған жағдайда, жасалған теріс қылықтардың мәнін түсінбей, бала олар туралы ұмытады және тағы бір нәрсе жасайды.
Мұнда тыйым салудың өзі ғана емес, оның мағынасы, сондай-ақ тәрбиелік мәні де көрсетіледі. Мысалы, үлкеннің жолын кесіп өтпеуге тыйым салу екі себеп бар: біріншіден, үлкеннің жолын кесіп өту-бұл үлкенге құрмет көрсетпеу дегенді білдіреді. Сондықтан бұл сөздер бірінші кезекте балаларға үлкендерге құрмет көрсету үшін айтылады. Екіншіден, үлкеннің жолын кесіп өтпеу-бұл оның осы жолда сәттілігін алу. Сондықтан ол ренжітіп, кішінің мұндай теріс қылығын бастан кешіруі мүмкін. Ал үлкендердің батасын алу жастар үшін өте маңызды рөл атқарды. Сондықтан мұндай әрекет екі жақтың да сәтсіздікке әкелуі мүмкін.
Осылайша, ересектер жастардың өмірлік жолын бақылап, одан ежелгі дәстүрлер негізінде қалыптасқан дұрыс мінез-құлықты талап етті.
Қазақ халқының отбасылық тәрбиесінде бала әділдікке, гуманизмге, ата-аналардың айтуына мұқият қарым-қатынасқа түсті, сондай-ақ баланың санасына барлық мейірімді және жақсы нәрселерді енгізе білді. Тәрбие құралдарының бірі ән немесе терме болды. Қазақ термелері өте терең тәрбиелік және қара мағынаға ие болды, онда отбасы ошағының қасиетті екендігі туралы айтылды, жаңа отбасының құрылу және бірге тұру, үлкен және кіші топтардың өмір сүруі, олардың отбасы мен қоғамдағы құқықтары мен міндеттері туралы айтылды.
Қазақ халқының әлеуметтік факторлардың рөлін отбасылық тәрбиені ұйымдастыруда тату көршілік қарым-қатынас, достарды дұрыс таңдау, Қонақжайлылық және т.б. атқарды. Туыстар мен көршілер бола отырып, олар бір-біріне келіп, тиісті сыйлықтар мен қонақжайларды жасай отырып, үйде де, одан тыс жерлерде де өзара қарым-қатынас жасайды. Орта баланы тәрбиелеуге оң әсер ету үшін ата-аналар үй сатып алу кезінде бұл жағдайды ескереді. Бұл жағдайда ең жиі "үй емес, көршілерің сатып ал" немесе "Қыз өссе - жақсы көршілер қайда, ұл өседі - оның жақсы көршілері болатындай етіп жаса" деген сөздер айтылады. Сонымен бірге баланың әлеуметтік ортасын ұйымдастыру кезінде оның бос уақытын дұрыс ұйымдастыру ең маңызды фактор болып табылады. Біздің ұлы бабамыз Абай осы мәселе бойынша былай деп айтқан: "тоқтық пен жалқаулық аздырар адам баласын", ал ұлы ғалым Ю. Баласағұнский былай деп жазған: Смотри, не давай ребенку болтаться без дела, от этого он будет творить всякие бесчинства.
Қазақ отбасындағы ең үлкен жауапкершілік тұңғышқа түсті, өйткені ол үлкен болған, сондықтан да кіші балаларға үлгі болып, олардың өмір жолын аша отырып, қазақтар былай дейді: "аға ағасы ішкен бұлақтан кіші ағасы да ішетін болады", " кіші ағасы да өсіп келеді, үлкен ағасынан кейін киім киеді,ал кіші әпкесі-үлкеннен қалған нәрсе. Олар өздерінің аға ағалары мен апаларына қарап өседі". Мәселен, үлкендер мен кіші аға-інілер мен апа-қарындастар арасындағы қарым-қатынас сипатталды, олар үшін біреулері үлгі болып табылады, ал басқалары
● қамқорлық пен қамқорлық объектісі.
● Қазақ отбасындағы тәрбие жүйесі. Қазақ отбасындағы тәрбие болашақ жұбайынзайыбын таңдаудан басталды. Жігіт өзінің туысы емес, жетінші тізеге дейін қызды іздейді, себебі қазақтар салауатты өмір салтын жүргізіп, қан араласуға жол бермеді. Сондықтан қызды таңдаған кезде оның ата -- анасы жетінші тізеге дейін-әкелер, аталар, аталар және т. б. қарап шықты.
Қазақ халқында баланы тәрбиелеу ананың қызғанышынан басталады. Қазақ ғалымдарының этнопедагогикалық зерттеулеріне сәйкес, отбасылық тәрбие келесі бағыттар бойынша қозғалады: ана қызын тәрбиелеу; қыздарды тәрбиелеу; ұлдарды тәрбиелеу; қалыңдықты тәрбиелеу; ер адамды тәрбиелеу.
Қазақ халқының отбасылық қарым-қатынастарының дәстүрлері мен мәдениеті олардың құқықтары мен міндеттерімен тікелей байланыста құрылады, олар халық тұрмысындағы түрлі мақал-мәтелдерді айқын анықтайды. Олар ата-аналардың отбасы алдындағы, тәрбие үрдісінің алдындағы міндеттеріне, олардың өзара қарым-қатынасына қатысты. Мысалы, "ер адамға ұнайтын әйел халыққа да ұнайтын" деген мақал-мәтелдер әйелдің отбасында бастау алады, ал "үш күн бұрын ойламайтын әйелден және үш жыл алға ойлайтын ер адамнан алысырақ ұстаңыз " деген тұжырым ер адамнан өз отбасын міндетті түрде қамтамасыз етуді талап етеді, ал "үш күн мерзім" әйелдер үшін таяу күндері барлық қажетті ұйымдастыру туралы айтады. Адамның отбасындағы беделі көбінесе оның ақыл-ойы мен табыстарымен қамтамасыз етіледі, яғни адамның отбасының сұраныстарын қаншалықты толық қанағаттандырады, оның жағдайы соншалықты жоғары. Әйтпесе, оның беделі төмендейді. Қазақ даналығын "әйел ер адамға, ал ер адам - еденге қарайды". Ер адам бәрін үш жылға алға ойлауы және өз міндеттерін ұмытпау керек.
Отбасында ер адамның беделін сақтау әйелге де байланысты. Өзара түсіністік пен өзара көмек жақсы әйелге өз еркегін түзетуге мүмкіндік береді. Сондықтан:" әйел - үйдің әшекейі, ер адам - даланың әшекейі", ер адам далаға олжаға кеткен кезде, ал әйел олжаға дұрыс иелік етеді. Бұл ойдың жалғасы ретінде: "жақсы әйел-бұл жеткілікті, ал жаман-соғыс". Яғни, ақылды әйел отбасында әрқашан жеткілікті болады, ал әл-ауқаты тек артады, ал ақымақ, көреген әйелі отбасын кедейлікке әкеледі. Ал мұндай отбасында, әрине, ең қажеттінің жетіспеуі мен жоқтығынан жанжалдар басталады.
Осылайша: "ақылды ер адам халықпен, ақылды әйелі - ер адаммен ақылдасады". Көріп отырғанымыздай, отбасы істері әйеліне жөн әрқашан ер адаммен ақылдаса, сол кезде отбасында жақсы қарым қатынас болады.
Осылайша, кез келген жағдайда қазақ отбасы баласынан өз уақытында азамат құрған тәрбие институты болып қалды.
Әдебиеттер:
1. Калиев С., Жарыкбаев К. Казахское обучение и воспитание. -- Алматы: Санат, 1996. -- 350 с.
2. Казахская юрта. Национальное отображение мира Подготовил: Б.Кайырбеков. -- Алматы: Родной яз., 1998. -- 80 с.
3. Аргынбаев Х.А. Казахская семья. -- Алматы: Кайнар, 1996. -- 288 с.
4. Кайдар А. Каков казахский народ? -- Алматы: Дайк-Пресс, 2008. -- 652 с.
5. Сейдимбек А. Казахский мир. -- Алматы: Санат, 1997. -- 464 с.
6. Кунанбаев А. Слова назидания. -- Алматы: Ана-тілі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ботбайбекова С.К.
Балалық шақ этнографиясы
Нұр-Сұлтан, 2020
Л.Н.Гумилев атындағы еуразия ұлттық университеті Триах факультетінің Ғылыми кеңесінде қаралған №
Пікір жазғандар:
Ботбайбекова С.К.
Балалық шақ этнографиясы: оқу құралы . 2020 жыл. - 80 бет
Оқу құралында балалық шақ этнографиясының пән ретінде мазмұны, қалыптасып дамуы, бүгінгі жағдайы, балалық шақты зертеудегі әр елдегі ерекшеліктері баяндалған. Сондай-ақ балалық шақты этнографиясын оқу барысында қажетті әдебиеттер, реферат тақытыптары, студенттердің біліктілігін тексеруге арналған сұрақтар берілген.
Оқу құралы жоғары оқу орындары тарих такультетінің Археология және этнология мамандықтарында оқитын студентерге арналған.
Дәріс № 1. Балалық шақ этнографиясының тарихы және теориялық зерттелу деңгейі.
Дәріс мақсаты:Балалық шақ этнографиясы туралы жалпы түсінік, Негізгі түсініктер: психология, балалық шақ, бал тәрбиесі.
Осы күні балалықты зерттеу пәнаралық зерттеулердің арасынан өз орнын ойып тұрып алуда. Балалық шаққа қатысты жазылған әдебиеттер өте көп, олар құқық тарихынан фольклорге дейінгі, этногарфиядан демографияға, әйелді зерттеуден тіпті еркектікті зерттеуге, психологиядан педагогикаға одан әрі моданы зерттеу сияқты кең тарапты шармаған түрлі аралас салаларды қамтиды.
Көптеген жылдар бойы балалыққа аса көп көңіл бөлінбеген, ол жалпы болып жатқан жағдайлардың бір бөлшегі ретінде ғана қарастырылып, онда болып жатқан үдерістердің еш керектігі жоқ ретінде қарастырылған. Историографиядағы балалық шаққа қатысты еш көңіл бөлінбегендіктен ол осы кезеңде тек ересектердің ғана болғаны, олардың бірден сондай бола қалғандығы, ал балалық деген бір мәнсіз уақыт, толыққанды, сыйлауға тұрарлық, барлық жерге құзыры жүретін біртұтас, ересек өмірдің сынығы ретінде ғана қабылданатын жалған ой қалыптастырды.
Балалықтың бір қарағанда, шынымен де тарихта аса маңызы жоқ сияқты көрінеді. Олар көзге көрінетін, тарихта аса маңызы бар нәрселер шынымен де көп қалдырмаған. Олар әрине, "басты" тарихи жайттарға белсенді ат салыспаған. Керісінше олардың тарихы күнделікті күйбеңмен шектеліп, оған сай микроәлемдегі кішкентай экторлармен шектелген. Балалық шақтағы тарихтың беті (қарттар, әйелдер мен ерлер, отбасы тарихы сияқты) бірінші кезекте адам сезімі, эмоциясы, іс-әрекет стратегиясы мен тәлімі аясында шоғырландырылған. Басқаша айтқанда пән ретінде және мәселелік-методологиялық тұрғыдан осы бағыт тарихи ғылымда тарихи-антропологиялық парадигмаға жазылып, оның бір бөлігін қамтыды.
Шындығына келгенде тарихымызға үңілсек өткенімізде балалар саны аса көп болған: әр тарихи кезеңде балалар саны шамамен тұрғындар санының 40-тан 65 пайызын құраған. Санының көптігіне байланысты, тәжірибенің трансляторлары ретінде басты міндетті атқара отырып, олардың қоғам дамуына ықпал етпей қоюы мүмкін емес екендігін көреміз. Қазіргі кездегі шетелдік балалар теориясы мен социологиясының мамандарының көзқарасы бойынша балаларды тек өз өмірлерінің белсенді әлеументтік құрастырғыштары ретінде ғана емес, оларды қоршаған, олар өмір сүретін әлеуметтік ортаның өмір айнасы ретінде қарастыру керек дейді. Балалықтың осындай ағымдылығы мен өзгергіштігі оның тарихтағы әлеуметтік өзгерістер, класс, гендер және этикамен тығыз байланыстылығын зерттеуді қажет етеді. Тек оларды көре білу, осы балаларды іздеп, өткен оқиғалар мен сақталған құжаттардан анық және анық еместігіне қарамай табуға болады.
Балалықты зерттеудегі тарихнамалық жарылыс тек 1960-1980 жылдардан бастап өріс алды. Ол ғылымының тарих бір саласы ретінде дамыды.
"1960-шы жылдардың революциясы" деп аталатын Батыстағы әлеуметтік қайшылық - тарихи өткен кезеңдегі әлсіз, әлеуметтік ұмытылған топтардың және де барлық сызылып тасталған әйелдер, балалар мен қара түстілер және т.б. айырықша қызығушылық тудырды. Осы жағдайда туындаған жаңа әлеуметтік тарих жекелеген әлеуметтік құрылымдар, қатпарлар мен қоғам стартына оның бұралаңы мен қарама-қайшылығына толы. Төменнен басталған тарих бағыты немесе халық тарихы артынша жаңа, өз еріктерінде, толысымды зеттеу объектілерінің туындауына, соның ішінде балалар-пәні, балаларға қатысты жаңа бастауларды ашты. Осы тарапта children's studiesбалаларды зерттеу тарих ғылымында өзі бір жеке бағыттағы субпән, өз анасы - әлеуметтік тарихтың қанатының астында дамып, біртіндеп оның антропологиялық бет бейнесін киді.
Жаңа бағыттың туындауы, жаңашыл, парадигма түзуші жұмыс Филипп Арьестің Бала мен ескі бағытты ұстанған отбасылық өмір атты туындысын өмірге әкелді. Арьес балалар тарихының заманауи балалар тарихының негізін қалаушы болып саналады, оның кітабы - осы саладағы ең айшықты туынды болып табылады.
Бала дефиниция түсінігі түрлі мәдениетте өзгеріп отырған, олардың әрқайсысының олардың рөлі мен іс әрекеттері жайлы аса айырықшаланған ұстанымдардан тұрады. Балалық шақ әр адамда ерекше болатындықтан, баланы маңызды еткенмен қоймай, тарихи-антропологиялық зерттеулердің қажетті объектісіне айналды. Француз тарихшысы балалықтың басқалардың айырмашылығын, сонымен бірге басқадан (бұл жерде ортағасырлық еуропалық) айырмашылығын ерекше мәдени-тарихи феномен екендігін көре білді. Э.Ле Руа Ладюридің сөзімен айтсақ, Арьес өз кітабында нағыз балалық мұражайын жасай білді, оған тамашалаушылар құшырлана келе бастады. Осы кезден бастап әлеуметтік-мәдени тәсіл балалар тарихы мен тарихтағы балаларды зерттеудің басты бір жолы болып қалыптасты.
Арьес өз кітабында өмірдің түрлі саласы мен түрлі тағылымдар арқылы келесі тезисті дәлелдейді: балалық түсінігі - адам санасына имманентті, уақыттан тыс константа емес, ол тарихи калыптасқан коцепт.
Арьеске қатысты сыни көзқарастар ретінде оның жұмысындағы методологиялық және концептуалдық ескертулерді бөлуге болады. Методологиялық тұрғыдан Арьеске біріншіден, визуальдық және әдебиеттік деректердің шындықтан әлдеқайда алшақ деп, жеке сипаттағы деректер элитаның тәжірибесі мен ділін сипаттайды, ал ол қоғамның орта және төменгі сатысының сипатына жатпайды деген сындар айтылды. Екіншіден, оны материалдарды өз априорлық концепциясына енгізді деп айыптады.
Әдебиеттер:
1. Мид М. Культура и мир детства. Избранные произведения. - М., 1988. - 429 с.
2. Арғынбаев Х. Қазақ отбасы. - Алматы: Қайнар, 1996. - 288 б.
3. Виноградов Г.С. Страна детей. Избранные труды по этнографии детства. - СПб., 1999. - 525 с.
Семинар:
1. Балалық шақ ұғымына тоқталу?
2. Бала дефиниция түсінігі дегеніміз не?
СРО: Бала тәрисесі сөзіне эссе жазу.
2 Балалықшақтың теориялық этнографиясы. Маргарет Мид
Дәріс мақсаты:Балалық шақ этнографиясы туралы жалпы түсінік, М.Миддің еңбектері.
Негізгі түсініктер: психология, мәдениет, балалық шақ, балалықшақтың мәдени антропологиясы, М.Мид, Самоа.
Негізгі мәселелер:
1. Балаларды тәрбиелеу дәстүрі-дерек ретінде.
2. Балалық шақ әлеуметтік феномен ретінде және антропологиялық зерттеудің объектісі ретінде
3. Балалық шақ әлеуметтік-мәдени антропологияны зерттеу объектісі ретінде.
4. Балалар әлеуметтік өмірін зерттеу тарихы
5. Маргарет Мид және оқудың қалыптасуы
1. 1. Балаларды тәрбиелеу дәстүрі-дерек ретінде.
Адам мәдениетінің қазыналарының бірі-әр түрлі халықтардың балаларын тәрбиелеу нормалары мен дәстүрлерінің жүйесі болып табылады. Қазіргі бар тәрбие формаларының таңқаларлық әртүрлілігімен тарихқа кеткен және өз кезегінде мәдениеттің ең терең, архаикалық қабаттарына негізделген. Осылайша, салыстырмалы этнопсихологиямен қатар, үлкендер мен балалардың қарым-қатынас салттары мен дәстүрлерінің өзіндік "археологиясы" бар. Осы үлкен жұмыстың нәтижесінде, қызықты ғылыми бағыт -- балалық шақтың тарихын зерттеу ерекше контуры айқын көрінеді. Қазіргі заманғы баланың балалық шағы, қазіргі Европаның санасы сияқты, тарих пен мәдениеттің өнімі болып табылатынын түсіну, өзі жаңа құбылыс емес. Әртүрлі халықтардағы дәстүрлі өмір мен мінез-құлықтың тарихи және этнографиялық сипаттамалары антикалық сипатқа ие; олардың саны ұлы географиялық ашылулар заманынан бері көшкін тәрізді өсуде. Бірақ ғасырлар бойы бұл бірегей материалдарды негізінен тарихшылар, философтар мен жазушылар әзірлеген. Олардың іргелі психологиялық маңызы, қазіргі адамның психологиялық қасиеттері (қабылдау, ойлау, есте сақтау және т.б.), сондай-ақ еуропалықтың онтогенезінде оларды тәрбиелеу әдістері "табиғи" емес, ұзақ тарихи дамудың өнімі болып табылады деп Э. Тэйлора, Дж. фрэзэр, Л. Леви-Брюл еңбектерінде айқын көрсетілген. Одан әрі шетелдік этнопсихологияда тәрбиенің түрлері мен дәстүрлерін талдаудың дербес объектісі ретінде көрсетті, В. Хэмбли, Н. Миллердің, Р. Бенедикт, Б. Малиновский, М. Мид, Б. Уайтингтің және т. б.жұмыстары пайда болды. Бақылау дәлдігі, қамту кеңдігі, әлеуметтендірудің әртүрлі формаларын салыстыру айқындығы өсеуде; деректерді жинау және өңдеу әдістері жетілдіріледе. Революцияға дейінгі орыс ғылымында бұл саладағы жұмыстар негізінен этнографтар қолжазбасына тиесілі (Е. А. Покровский, Н. Н. Харузин). Тек кеңестік психологияда ғана психиканың тарихи-мәдени бастауларға жүгіну қажеттілік ретінде түсінілді.
Шын мәнінде, мұндай үндеу сананың әлеуметтік детерминациясы туралы Марксистік тезис психологиясындағы нақтылауды білдіреді. Әрине, мұндай детерминацияда адамдардың материалдық болмысы маңызды рөл атқарады. Алайда, мектепке дейінгі, идеологиялық білім беру-оның ішінде балаларды тәрбиелеу нормалары, мәдениетте балаға құндылық қатынасы-маңызды мәнге ие. Олар мінез -- құлық мотивациясының әртүрлі формаларының тікелей көзі болып табылады. Мәселен, мәдениетте бекітілген балаға деген құндылық қарым-қатынас бала тууды қабылдау тәсілін, тәрбиелеу әдістерін, ересектердің баламен қарым-қатынас түрлерін анықтайды және тұтастай алғанда, оның психикалық құрылымына әсер етеді. Рас, бұл әсер индивидтің жеке дағдылары мен қабілеттеріне емес (зерттеулер көрсеткендей, бұл сөзсіз) әсер етеді; ол адамның жалпы психологиялық "әлемді сезінуін", оның өзіне, адамдарға, пәндік әлемге ғаламдық психологиялық ұстанымдарын анықтайды. Осы айтылғандардың барлығы психология үшін әр түрлі мәдениеттегі балалық шақтың этнографиялық сипаттамасы болып табылатын құндылықты анықтайды.
Пәннің пайда болуы Маргарет Мид пен Бенедикт Рут еңбектерімен байланысты болды. 1920-30 жылдардан ке йін балалық шақтың этнографиялық зертеулері 1950-60 жылдары жалғасырылды. Фин зерттеушісі Леа Виртанен, ағылшын зерттеушілері Питер мен Айона Опи (1959), М. және Г. Кнапп еңбектері жарыққа шықты.
КСРО-да бұл мәселе И.С.Кон басшылығымен және ғылыми бағдарламасы бойынша, этнография және антропология Институтының ғылыми қызметкерлерімен жүргізілді. Нәтижесінде, Этнография детства атты үш жинақ жарыққа шықы.
Ресейде "балалық шақ этнографиясы" көбінесе балалық шақтың мәдени антропологиясы" атымен танымал.
1.2. Балалық шақ әлеуметтік феномен ретінде және антропологиялық зерттеудің объектісі ретінде
Балалық шақ-бұл ерекше әлем, өзінің мінез-құлық ережелері, қиял мен ойындар әлемі. Балалық шақ-бұл мәдениеттегі өзіндік мәдениет. Егер А. Кребердің терминологиясын қолданса, балалық шақ-бұл өзіндік мәдени жарылыс, қарқынды өсу кезеңі және мәдениет әлеміне кіретін кішкентай адамның мәдени дағдыларын меңгеру.
Маманның пікірі:
"Балалық шақтың әр түрлі формаларында болып жатқан үдерістерді зерделей отырып, біз әр жолы мәдениеттің жаңа пайда болуын аңғарамыз".
Қазіргі қоғамды оқыту және тәрбиелеу жүйесі ересектер әлемінен балаларды бөліп көрсетті, бұл "ересектер мәдениеті" мен "балалар мәдениеті" арасындағы алшақтыққа әкелді. Балалар субкультурасы әлеуметтік-психологиялық қажеттіліктерге сәйкес өз заңдылықтары бойынша дамиды, оларды балалар құрдастарымен қарым-қатынаста қанағаттандыруға тырысады. Бұл субмәдениеттің жетістіктері балалар дәстүрінде қалдырылады және фольклорда оны білдіру формасы ретінде бекітіледі.
Баланың өміріндегі фактіні технологиялық революцияның кезекті кезеңін жасаудан гөрі түсіндіру қиын. Л. А. Белик "балалар салтына" қатысты мысал келтіреді: әр түрлі мәдениетке жататын балалардың абсолюттік көпшілігі "құпияда" ойнайды. Бұл "балалар салты" бір-бірін ауыстыратын буындарда түсініксіз. Бұл ұрпақ дәстүрлі мәдениетке ғана емес, заманауи урбанизацияланған, индустриялық және постиндустриалды мәдениетке де тиесілі. Қазіргі кезеңде антропология бұл фактіні балалардың іс-қимылдарын, тамақты жинайтын жануарлардың іс-қимылдарын толықтыра отырып түсіндіреді. Алайда, бұл түсінік -- жалғыз дұрыс екеніне сенім жоқ.
1.3. Балалық шақ әлеуметтік-мәдени антропологияны зерттеу объектісі ретінде.
Балалық шақтың ерекше әлеуметтік феномені ретінде еуропалық мәдениетте кешірек ұғыныла бастады.
Француз тарихышысы Ф.Арьес орта ғасыр өнерінде ХІІ ғ. дейін балалықшақ тақырыбында өнер туындыларының болмауын былай түсіндіреді: бұнда суретшідердің шеберлігінің жоқтығы емес, ол кезде балалық шық үшін орын болмады.
Балалық шақ көптеген әлеуметтік-мәдени антропология мен мәдениеттану классиктерінің жұмыстарында зерттеу объектісі болды. 1920 жылдары Океания материалдарында Б. Малиновский (тробриандар туралы) және М. Мидтің (Самоа, Жаңа Гвинея, Бали аралдары) классикалық жұмыстары жасалды. Р. Фере тикопиялықтардың (1936), Дж. Уайтинг-квомдардың (1941), Я. Хогбин-вогеодалардың (1943) егжей-тегжейлі сипатталған социализационную жүйесін сипаттады. Бұл дәстүр қазір де дамып келеді.
Ең алдымен, ерте балалық шақтың ерекшеліктері зерттелді, бұл ретте:
* балаларды тамақтандыру ерекшеліктері;
* жөргектеу, гаршокқа үйрету ерекшелігі;
* ұйқы және белсенділік кезеңдерін кезектестіру ерекшеліктері;
* ерте балалық шақтағы баланың тұлғасына деген көзқарас;
* "бала - бала" қарым-қатынасы және "бала - ересектер" қарым-қатынасы";
* осы мәдениетте таралған мадақтау және жазалау жүйесі.
Атап айтқанда, Еуропалық зерттеушілер балаларды жазалау жүйесінің еуропалық елдерде қабылданған дәстүрлерге сәйкес келмегенін таң қалдырды. Бір мәдениетте балаларды жазалау мүлдем болмағаны анықталды, ал басқа мәдениеттерде керісінше, "балалар жазасы" 20 жасқа дейін созылды.
Балалық шақтың антропологиясын зерттеуге отандық этнологтар, психологтар, мәдениеттанушылар, антропологтар көп көңіл бөледі.
1.4. Балалар әлеуметтік өмірін зерттеу тарихы
В. В. Авраменков XIX ғ. аяғынан бастап балалық шақты зерттеудің отандық тарихында (ойын топтық формалары мен балалар фольклорын зерттеу шеңберінде), одан кейін 1920-1930 жж.бастап (балалар жұмыс ұжымдарының жұмыс істеуін, балалардың топтық өзара әрекеттесуін зерттеу шеңберінде және т. б.) балалардың әлеуметтік өміріне деген қызығушылықтың үш кезеңін анықтайды.
Бірінші кезеңде (1920-1930 жж.) Е. А. Аркин, А. С. Залужный, Е. А. Покровский, Г. А. Фортунатов есімдерімен байланысты, балалар топтық өмірінің, балалар ұжымының проблемасы алғаш рет отандық психологияда қойылды.
Екінші кезеңде (1960-шы жж.) Д. Б. Эльконин, А. П. Усова, Г. П. Щедровицкийдің жұмыстарының арқасында, біріншіден, баланың психикасын қалыптастырудағы жетекші іс-әрекет ретіндегі ойынның рөлі мен орны көрсетілді; екіншіден, ойынның "технологиясы" қоғамдық қатынастардың бір түрінің социологиялық үлгісі ретінде бөлініп талданды.
Үшінші кезеңде (1970-1980 ж.ж.) балаға қатысты социометрия әдісінің мүмкіндіктері ашылды, балалардың тұлғааралық қарым-қатынасындағы эмоционалдық артықшылық рөлі анықталды (Я. Л. Коломинский, Т. А. Репина және т. б.). Мұнда, ең алдымен, отандық психологтардың жұмыстары бөлінеді.
Алайда, бала мәселесі этнологтар мен антропологтармен белсенді зерттелді. ХІХ ғасырдың өзінде көрнекті антрополог және этнограф Н. Н. Миклухо-Маклай папуастарда балаларды тәрбиелеу туралы маңызды материал жинады.
XX ғасырдың екінші жартысы мен XXI ғасырдың басындағы балалық шақтың этиологиясын зерттеудің үйлестірушісі ретінде Н. Н. Миклухо-Маклай атындағы Этнология және антропология институты РҒА қызмет етеді. Австралия мен Океания халықтарының балалық шақтарын зерттеу тәжірибесіне сүйене отырып, 1980 жылдардың аяғында-1990 жылдардың басында отандық ғалымдар балалар субмәдениеті мен ата - ананың этнографиясы мәселелерінің кең спектрін зерттеді. Мысалы, Н. А. Бутинов жалпы теориялық мәселелерді қоғам-рулық құрылым жағдайында әкелер мен балалардың өзара қарым-қатынасы зерттейді, А. И. Азаров ер адамның бастамасы мен өтуінің жас ерекшелігіне салыстырмалы зерттеу жүргізді, Е. С. Соболев Тимор қаласында балалар мен жасөспірімдерді әлеуметтендіру стилін қалпына келтірілді. Е. В. Ревуненкованы зерттеуде Малайзия мен Индонезия халықтарының балаларды әлеуметтендіру жүйесіндегі дәстүрлі институттар мен қызмет түрлерінің (күрішті өсіру, оқытудың ерекше жүйесі және ежелгі театр өнері) рөлі мен орны талданады. О. В. Зернецкая маоридің қазіргі әдебиеттегі балалық шақтың көрінісін талдайды. Алайда, отандық антропологтардың басты назары Ресейді мекендеген халықтардың балалық шағы антропологиясын зерттеуге бағытталған.
Маманның пікірі:
"Экран генерацияланған "жиынтық" ересектер, барлық балалар "инфрақұрылымы" (балалар журналдары, газеттер, кітаптар, ойындар, ойыншықтар және т.б.) деген пікір белсенді дегуманизацияланады, сенсорлық агрессияны жүзеге асырады, әлемнің балалар суретін меркантилизация, вестернизация, баланың санасын бұзу бағыттарында өзгертеді".
Көптеген зерттеушілер 1990 жылдардағы әлеуметтік өзгерістерге байланысты балалар субмәдениетіндегі жағымсыз үрдістерді атап өтеді. Атап айтқанда, порнографияның осы кезеңде БАҚ-та белсенді таралуы, эротикалық теле-және бейнефильмдер, компьютерлік ойындар балалар санасының сексуализациясына әкеледі. Қазіргі балалар санасындағы дағдарыстық құбылыстар, олардың пікірінше, меркантилизация, вестернизаия, демонизация бағыттарында орын алады.
"Заманауи балалар субмәдениетінің екі маңызды құрамдас бөлігі дегуманизацияланды: экрандық кеңістік "жиынтық" ересек (балалар теледидарда бос уақыттың 40% дейін өткізеді) және балалар инфрақұрылымы - балалар журналдары - газеттер, кітаптар, ойындар, ойыншықтар, ауызша фольклор.
Баланың инкультурациясы оның ересек адамға айналуының алғышарты ретінде - әлеуметтік-мәдени антропологияның орталық мәселелерінің бірі. Балалар тәжірибесі оның туа біткен қасиеттері мен потенциалдарының мәдени үлгілермен, нормалармен, ережелермен өзара әрекеттесуінің бастапқы сатысында қалыптасады. Мұндай тәжірибе дәстүр механизмінің көмегімен, атап айтқанда тікелей тұлғааралық трансляция арқылы (үлкеннен кішіге, білушіден және білмейтін нәрсеге дейін) беріледі.
Осылайша, балалық шақ-адамның толыққанды өмірге мәдени дайындау кезеңі, ересек жағдайына көшу.
1.5. Маргарет Мид және оқудың қалыптасуы
Белгілі зерттеуші-этнограф, өз еңбектерінде "балалық этнографиясы" ұғымын үш бөлікке бөлген:
● Постфигуративтік мәдениетте -- балалар өз ата-бабаларынан үйренеді. Нақтырақ, патриархалдық қоғамда оның тірі тасымалдаушыларына сүйенген, қарттарға бағынып, жас ерекшелігі нақты белгіленген, әркімнің міндеті мен орны нақты белгіленіп қойылған, сіңген салтты сақтау мен оны келесі ұрпаққа беріп отыру қатаң сақталады.
* Кофигуративтік мәдениетте -- балалар мен ересектер өз қатарластарынан, құрбыларынан үйренеді. Үлкендердің ықпалы азайып, қатарластарының ықпалы артады. Кеңейтілген отбасы нуклеарлықпен алмасып, салттың мызғымастығы шайқалады. Жастар тобының маңызы артып, ерекше жастар субкультурасы қалыптасады. Кофигуратив термині ( ко деген бірге, бірлесе деген мағынаны береді) оқушы мен оқытушының бірлескен талпыныс туындысын бейнелейді.
* Префигуративті мәдениетте -- ересектер өз балаларынан үйренеді. Мұндай мәдениеттер XX ғасырдың ортасынан басталып, электрондық байланыс торабымен біріккен. Ол ұрпақ аралығындағы әлеуметтік байланыстың жаңа түрін анықтайды, үлкендер кішілерге билік етпейді. Білімнің жаңарып отыру жылдамдығының соншалықты артуының әсерінен жастар үлкендерге қарағанда көбірек бейімді болып келеді. Ұрпақ аралық жанжалдар артып, жастар мәдениеті контрмәдениетке әкеледі.
Маргарет Мид балалардың мінез-құлқын, олардың ата-аналарының психологиясына әсерін зерттеді. Абрам Кардинермен бірге психологиялық антропология көшбасшыларының бірі болды.
А. В. Говоруновтың жазуынша, темекі шегуге болмайды, сондықтан М. Мид Ресейде өзін-өзі басқаруға дағдылардың жоқтығы балалық шағында өз бетінше қозғалыстарды шектемейтін сәбилердің қатты қоныс аударуы қызмет етеді деп жазды. Бұл зерттеуші нәрестеден бәрі күн тәртібіне бағынғанын және тек қана кәмелетке толуы барынша еркіндік беретінін көрсетті.
М. Мид дәстүрлі (папуастар, самоа және т.б.) және қазіргі қоғамдардағы (ұрпақтардың үзілуі) әртүрлі жас топтары арасындағы қарым-қатынасты, т. ғ. этнопсихологиялық мектеп тұрғысынан балалар психологиясын зерттеді.
"Взросление на Самоа" (1928) жұмысында ұрпақтар қақтығысы мен дәстүрлі қоғамда жасөспірімдерді әлеуметтендіру қиындықтарының жоқтығы туралы қорытындыға келді. Кітап тіпті ғылыми қауымдастықтан тыс жерде де тамаша табысқа ие болды; Мид өмір сүрген кезде бірнеше рет қайта басылып шықты (жалпы тиражы 2 млн данадан асты).
Ғылыми жетекшісі Маргарет Мид Колумбия университетінің профессоры Франц Боас оған Самоан халқының жастар мәдениетін зерттеуді тапсырды. 1926 жылы басталған Тынық мұхиты аралдарындағы осы тоғыз айлық жұмыстың басты мақсаты жастардың тәртіпсіздіктері биологиялық тұрғыдан қажетті болып табылатындығы туралы идеямен күрес болды, сондықтан барлық жерде заңды. Боас, Батыс жастарының арасындағы тәртіпсіздік мәдени сипатқа ие деген пікірді ұстанып, оларды жас адамдардың некеден тыс жыныстық қатынасқа түсуге тыйым салуымен түсіндірді. Зерттеу барысында Маргарет 68 қыздан сұрақ қойып, олар үшін "пальма астындағы кездейсоқ махаббатқа" тыйым салынбағанын анықтады. Бұл Самоан қоғамында тәртіпсіздіктер белгісіз болды.
Әдебиеттер:
1. Белик А. А. Культурная (социальная) антропология. С. 202.
2. См., например: Осорина А. В. Детский фольклор: зачем он нужен? Знание -- сила. 1985. № 4.
3. Осорина М. В. Секретный мир детей в пространстве мира взрослых. СПб.: Питер. 2013.
4. Арьес Ф. Ребенок и семейная жизнь при Старом порядке. Екатеринбург : Изд-во Уральского ун-та, 1999. С. 44.
5. Этнография детства. Традиционные методы воспитания детей у народов Австралии, Океании и Индонезии отв. ред. Н. А. Бутннов, И. С. Кон. М.: Наука : Воет, лит., 1992. С. 2.
6. Авраменкова В. В. Социальная психология детства в контексте развития отношений ребенка в мире Вопросы психологии. 2002. № 1. С. 3 -- 5.
7. Комарова Г. А. Этнография детства: междисциплинарные исследования (1960 -- 1980-е гг.). М.: Ин-т этнологии и антропологии, 2010; Философия н педагогическая антропология детства науч. ред. Л. А. Мокрецова. Бийск : АГАО им. В. М. Шукшина, 2012 и др.
Семинар:
1. Этнопсихологияның пайда болуы.
2. Балалықшақ антропологиялық зерттеулер нысаны
3. Балалықшақ әлеуметтік-мәдени антропология нысаны ретінде
4. Балалықшақты зерттеу тарихы
5. Балалықшақ әлеуметтік жүйесі кезеңдері қызығушылығы
6. М.Мид Балалықшақ этнографиясы түсінігі.
СРО
1. Этнопсихологияның қалыптасуы тақырыбында презентация
2. М.Мидтің Взросление на Самоа еңбегіне докталд жасау.
3-4 лекция Қазақтар
Дәріс мақсаты: қазақ отбасындағы тірбені түсіндіру, тірбиетегі отбасы құндылығын анықтау, ұрпақты дұрыс тәрбиелеу жолдарында ауыз екі сөздердің рөлі.
Негізгі түсініктер: отбасы, ауыл, ұрпақ сабақтастығы, тәрбие әдістері, үлкенге құрмет, т.б.
Негізгі мәселелер:
1. Қазақ отбасы. Қазақ отбасының құрылымы.
2. Қазақ отбасындағы тәрбие ережелері мен ұрпақтар сабақтастығы.
3. Тәрбиенің мейірімділігі туралы ереже.
4. Отбасы тәрбиесінің дінмен байланысы туралы ереже.
5. Қазақ отбасындағы тәрбиенің әдістері мен құралдары.
1. Қазақ отбасы. Қазақ отбасының құрылымы.
Отбасы-бұл тәрбиенің басты тірегі және негізгі көзі. Тәрбиенің алғашқы сабақтарын бала отбасында алады, онда адамның адамгершілік пен ізгілікті тәрбиелеудің барлық процесінің негізі қалыптасады. Ұрпақтан-ұрпаққа берілетін дәстүрлер мен биік идеалдар дәл осы отбасында қалыптасады. Адамдар арасындағы өзара түсіністікке апаратын сүйіспеншілік пен құрмет дәстүрі тек дені сау отбасында қалыптасады.
Ауылдың әлеуметтік бірлік ретінде қалыптасуына шаруашылық, экономикалық және басқа да табиғи себептер әсер етті. Ауыл тұрғындары өздерінің көпшілігінде бір тайпадан шыққан. Басқа рулардың, тайпалардың және тіпті ұлттардың өкілдері "келген" болып табылды, олар ауылға, қазақ қоғамына өз туыстарының некелері арқылы кірді. Оларды тек өз туыстарын мұқият қадағалайтын қариялар ғана ажырата алады.
Бұл шетелдік ғалымдардың көзқарастарын растайды. Қазақ халқының әйелдеріне деген қарым-қатынасы әрдайым құрметпен болды,олар басқа халықтарға қарағанда едәуір құқықтарға ие болды. Ю. К. Малницкий былай деп жазады: "Қазақ халқының өмірі мен тұрмысында әйел отбасылық шаруашылықтың басты байлығы болып табылады. Екіншіден, ислам тараған басқа түркі халықтарымен салыстырғанда, қазақтарда қыздар еркін болды және үлкен құқықтар мен құрметке ие болды. Оларды төрге отырғызған -- ең құрметті орын, әдетте қонақтар отырған жерге. Сонымен қатар, қазақ әйелдерінде отбасылық кеңесте дауыс беру құқығы болды. Осылайша, қазақ әйелдері тамаша шабандоз болды, қонақтарды қабылдауға қатысты, қымыз бен қымыран (түйе сүтімен) тамақтандырды, ал кейде олармен әңгімелесті".
Қазақтың өмірі мен тұрмысының жас ұрпақты тәрбиелеуге ықпалына Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы ерекше көңіл бөледі. Қазақ руларының табиғатын ол былай жіктейді: "бірнеше үйді бір ауыл құрайды, ал одан да көп үйлерді үлкен ауыл, ал бірнеше үлкен ауылдар руларды құрайды, одан әрі бірнеше рулар - тайпалар, бірнеше рулар - бұл одақ, бірнеше одақтар Ұлыс құрайды, бірнеше ұлыстар - бұл ел". Мұндай қорытынды ежелгі уақыттан бастап қазақтар бейбітшілік пен келісімде тұратын біртұтас халық болғанын растайды.
"От истоков до нас настоящих" жұмысында Қазыбек бек қазақ халқының рухани өмірінің, оқыту және тәрбиелеу үдерістерінің психологиялық және педагогикалық мәнін терең және кеңінен ашады. Ол былай дейді: "бізде жылқы сияқты сипат бар: біз қиындықтарды табанды еңсереміз, бізге жан-тәнімен істі аяғына дейін жеткіземіз, ал нәтижелерді барлығымызға пайдалы қолданамыз". Бұл "үлкен шаңырақтың" тәрбиелік мәнін көрсетеді, ол әр халықтың арасында емес, тек қазақтарға тән. Сонымен қатар, Қазыбек бек, "ата - бабалар үйі-бұл ғылым орталығы" деп айтып, қазақ өмірінде "үлкен үйдің" ерекше орнын атап өтті.
Қазақ отбасы тек "күйеу-әйел-балалар" құрамында ғана емес, оған үлкен ата - бабаларымыз-аталар мен әжелерді, сондай-ақ үйленген ұлдарды, кейде үйленген немерелер мен олардың ұрпақтарын қамтыды. Бірге тұру тек экономикалық мүдделерді ғана емес, мұнда қан түйіндері мен моральдық ұстанымдарды ескеру керек. Мұндай отбасылар бір үстел басында жиналып, барлық отбасылық мәселелерді бірлесіп шешті. Бұл өз кезегінде тәрбие үдерісін тиімді ұйымдастыруға мүмкіндік берді. Қазақ отбасының өмірлік салты балалардың бойында коммуникабельділік, тыныштық, ескерімділік және қайырымдылықты тәрбиеледі. Және тіпті бөлек тұратындар да оны әкесінің басшылығымен жасайды және қараусыз қалмайды, қажет болған жағдайда әрдайым ата-аналарға көмек және кеңес ала алады. Басты отбасылық мәселелерді отбасы басшысы шешті. Осындай отбасылар өте ұйымшыл, тату болды, оларды оңай бұзуға болмайды, олар өзара қолдау мен бірлікті тәрбиеледі.
"Қазақ халқы қандай?" кітабында Абуали Қайдар былай деп жазады:"... бір отбасының ұрпағы қаншалықты кең болғанша, бұл отбасының халықта позициясы соншалықты күшті болды, өйткені әділеттілікті қорғау және мереке үшін бүкіл отбасы тұрды. Сондықтан, егер қазақтарды қандай да бір жетістікке көтеру керек болса, ханның келісімі емес, ең ірі отбасылар басшыларының көмегі неғұрлым тиімді болды". Мұндай мінездеме үлкен, құрметті ұрпағының қаншалықты маңызды болғанын көрсетеді. Сондықтан тәрбиелеудің тиімділігі, атап айтқанда, ұрпақтардың саны болды.
2. Қазақ отбасындағы тәрбие ережелері мен ұрпақтар сабақтастығы.
Қазақ отбасындағы тәрбие келесідей сипаттауға болатын белгілі бір ережелерге сүйенді:
Үлкенге құрмет туралы ереже. Қазақ халқының ең қастерлі адамдары аталары мен әжелері болды. Оларға ерекше құрмет көрсетілді, бұл ретте: "қарттар, даңқ пен байлыққа толы үй". Қарттар мен жастар балалары бар туыстарымен қарым-қатынас барысында өз міндеттерін меңгеріп, түсінеді. Мұндай қатынастар ең алдымен "өзара құрмет" ұғымымен анықталады.
Туыстар арасындағы үлгілі қарым-қатынастар үлкен және кіші топтардың өзара сыйластығы, қайырымдылығы, қарапайымдылығы, адалдығы мен шынайылығы негізінде құрылады. Жас ұрпақтың ойлау және мінезін қалыптастыру алған тәрбиемен және қоршаған әлемнен алынған үлгілермен тікелей байланысты. Сондықтан көне заманнан бастап аға-інілері мен апа-қарындастары арасындағы қарым-қатынаста бейбіт қарым-қатынас, келісім, қайырымдылық және жүрек уағыздалды. Дастархан басында бірінші тағамды отырған ер адамдардың ең үлкені байқайды. Егер отырушылар арасында ересек ер адам болмаса, онда ересек әйел бастайды. Осыдан кейін ғана жастар тамаққа кірісе алады.
Ересектер (қарттар) мен балалар арасындағы қарым-қатынастың тағы бір маңызды ерекшелігі-жастардың қызмет көрсетуге, үлкендерге көмектесуге үнемі дайын екендігін атауға болады. Егер ата-аналар қарт болса, оларға қамқорлық жасау балалардың тікелей міндеті болып табылады, яғни ата-аналарға барынша құрмет пен ізет көрсетті. Қазақ отбасында мынадай ұғым қалыптасты: балаға қандай тәрбие бересің, қарттығың осындай құрметке ие боласың. Халық арасында бұл мәселе бойынша: "не егесің, соны тересің", "жастық шағында жұмыс істесің, қартайғанда жеміс аласың" және т.б. айтады, бұл мақал-мәтелдер қазақстандық ғалымдардың еңбектерінен кең көрініс тапты.
Үлкендерді құрметтеу және тыңдау дәстүрі сәлемдесу этикетін де қамтиды,себебі қазақтарда құрмет қарым-қатынас сәлемдесу кезінде басталды. Сондықтан халықта бала жастан бастап сыпайы, сыйлы сәлемдесу дәстүрін дамытады. Өз кезегінде ақсақалмен кездескен кезде немесе басқа ауылдарға барған кезде осындай сәлемдесу жас адамның тәрбиесін көрсетті.
Қазақтарда үлкендерге жолды кесіп өтуге болмайды, бұл дәлелсіз қарым-қатынастың белгісі. Сонымен қатар, әйелдер жасына қарамастан ер адамдардың жолын кесіп өтпеуге тырысады. Мұндай қарым-қатынас балаларды ерте жастан үйретеді.
Сәлемдесу мәні-бұл бірінші кезекте адамның жағдайын білуге, оның болмысын анықтауға, оған өз сезімдері мен тілектерін білдіруге: денсаулық пен көңіл-күй туралы бір-бірін сұрастыруға, сұхбаттасушының өзін қалай сезінетінін білуге, оның өмір сүруіне қуануға және өзінің шынайы тілектерін білдіруге тілек білдіреді.
Халықта дұрыс тәрбиелеудің тағы бір жолы тәрбие халықтары туралы ереже негізінде жүзеге асырылады.
Өз дәуірінде көп күткен құрметті қариялар өскелең ұрпақты үйде де, одан тыс жерлерде де тәрбиелеуге белсенді қатысты. Сондықтан қазақ ауылында бала тәрбиесіне барлық ересектер қатысты. Егер олар дөрекі, батыл мінез-құлықты көрсе, онда оны тоқтатуға, қорқытуға немесе осылай істеуге болмайтынын түсіндіруге құқығы болды.
3. Тәрбиедегі мейірімділкі туралы ереже.
Қазақ халқының мейірімділігі мен құрметі бірінші кезекте оның қонақжайлылығында көрінеді. Сондықтан үйде ең жақсысын қонаққа ұсынды. Халықтың түсінігінде бақыт, байлық, үйге молшылық қонақтармен бірге келеді. Сондықтан арнайы шақыру бойынша да, онсыз да қонаққа барды.
Отбасы тәрбиесінде қазақ халқы баланың жасы мен даралығын әрдайым ескерді. Бұл халық даналығын келесі көріністе көруге болады: "бес жасқа дейін баланы король ретінде күтіп ал, бес жастан он үш жасқа дейін -- мүмкіндігінше көп жұмыс істеуге мәжбүрлей, ал он үш жастан онымен теңдей сөйлесіп, тәжірибемен бөлісе ал". Себебі-он үш жастан кейін бала "әке үйінен бөлініп шығуға құқығы бар он үш жасар иесі" деп саналады, ал физиологиялық тұрғыдан ол ересектерден айырмашылығы жоқ, сондықтан оның пікірімен саналып, ересек өмірге дайындау қажет болды. Бұл жерде біз қазақ отбасылық тәрбиесінде баланың жас ерекшеліктеріне назар аудару туралы ережені басшылыққа алғанын көріп отырмыз.
Осылайша, жас ерекшеліктерін ескере отырып, қазақтарда бес жасқа дейінгі баланың еркелігі мен ұрып-соғуына түсіністікпен қарайды, былай деді: "ақыл - ой жинағанда-өзі тоқтайды".
Отбасы тәрбиесінде кішкентай балаларға әрқашан жылы және мейірімді болды. Халықтың дүниетанымы ауырсыну тудыратын дене жазалау әдістерін қолдануға мүмкіндік бермеді. Бұл туралы И. Букин мен Р. Карута қазақ халқының балаларына деген махаббат туралы былай деп жазды: "Кыргызы с младых лет не наказывают детей. Даже когда дети становились подростками, их не били, а успокаивали словами Получишь у меня!".
Қазақ халқының байқаулары өте жақсы дамыған. Бала тәрбиесіндегі мақал-мәтелдерді, әндерді және сенімдерді пайдалану кезінде тек қана сөздердің тікелей мәні ғана емес, сонымен қатар олардың қадағалаушы тәрбиеге бағытталған қасиетті мәні де ескерілді.
4. Отбасы тәрбиесінің дінмен байланысы туралы ереже.
Қазақ халқы балаларда ұлттық дәстүрлердің негізінде жатқан ар-ождан ұғымын тәрбиеледі және қазақтардың тіршілік ету процесінде қалыптасқан. Олар өздерінің барлық әрекеттері Аллаһтың бақылауында болатынына сенімді бола отырып, кез келген қызметке өте салмақты жақындады. Ар-ождан тазалығы ешкім ештеңе көрмеген және естімеген кезде де жолдан қашып кетуге мүмкіндік бермеді. Сондықтан есікке құлып ілмеді және күзет қоймады.
Ислам дінінің таралуымен осы діннің негізгі діни мерекелері мен дәстүрлерін қабылдады. Бұл дегеніміз, рухани салада синкретизм - дәстүрлі сенім мен исламның үйлесімі болды. Сондықтан қазақтардың сенімі әртүрлі компоненттерден тұратын өзіндік палитра болып табылады.
Исламның діни жоралары, қазақ халқының салт-дәстүрлері өзінің жарқын және сұлулығымен, мағыналық толықтырылу байлығымен таң қалдырады және қоршаған ортамен үйлесімде өмір сүруге ұмтылатын қазақ халқының ұлттық сипатының мәнін толық көлемде көрсетеді.
5. Қазақ отбасындағы тәрбиенің әдістері мен құралдары.
"Мейірімді сөз-істің жартысы", бірақ ата-аналар мен тәрбиешілердің қайырымды сөзімен қатар балада қарапайымдылықты, сыпайылықты және ескеруді қалыптастыру болып табылады.
Сондықтан, баланы қандай да бір іс-әрекеттерді жасаудан сақтандыра отырып, мұндай тыйым салудың себептерін түсіндіру қажет, бұл мұндай іс-әрекетті қайталап жасаудың алдын алуға мүмкіндік береді және оны қайырымды іс жолына бұруға мәжбүр етеді. Олай болмаған жағдайда, жасалған теріс қылықтардың мәнін түсінбей, бала олар туралы ұмытады және тағы бір нәрсе жасайды.
Мұнда тыйым салудың өзі ғана емес, оның мағынасы, сондай-ақ тәрбиелік мәні де көрсетіледі. Мысалы, үлкеннің жолын кесіп өтпеуге тыйым салу екі себеп бар: біріншіден, үлкеннің жолын кесіп өту-бұл үлкенге құрмет көрсетпеу дегенді білдіреді. Сондықтан бұл сөздер бірінші кезекте балаларға үлкендерге құрмет көрсету үшін айтылады. Екіншіден, үлкеннің жолын кесіп өтпеу-бұл оның осы жолда сәттілігін алу. Сондықтан ол ренжітіп, кішінің мұндай теріс қылығын бастан кешіруі мүмкін. Ал үлкендердің батасын алу жастар үшін өте маңызды рөл атқарды. Сондықтан мұндай әрекет екі жақтың да сәтсіздікке әкелуі мүмкін.
Осылайша, ересектер жастардың өмірлік жолын бақылап, одан ежелгі дәстүрлер негізінде қалыптасқан дұрыс мінез-құлықты талап етті.
Қазақ халқының отбасылық тәрбиесінде бала әділдікке, гуманизмге, ата-аналардың айтуына мұқият қарым-қатынасқа түсті, сондай-ақ баланың санасына барлық мейірімді және жақсы нәрселерді енгізе білді. Тәрбие құралдарының бірі ән немесе терме болды. Қазақ термелері өте терең тәрбиелік және қара мағынаға ие болды, онда отбасы ошағының қасиетті екендігі туралы айтылды, жаңа отбасының құрылу және бірге тұру, үлкен және кіші топтардың өмір сүруі, олардың отбасы мен қоғамдағы құқықтары мен міндеттері туралы айтылды.
Қазақ халқының әлеуметтік факторлардың рөлін отбасылық тәрбиені ұйымдастыруда тату көршілік қарым-қатынас, достарды дұрыс таңдау, Қонақжайлылық және т.б. атқарды. Туыстар мен көршілер бола отырып, олар бір-біріне келіп, тиісті сыйлықтар мен қонақжайларды жасай отырып, үйде де, одан тыс жерлерде де өзара қарым-қатынас жасайды. Орта баланы тәрбиелеуге оң әсер ету үшін ата-аналар үй сатып алу кезінде бұл жағдайды ескереді. Бұл жағдайда ең жиі "үй емес, көршілерің сатып ал" немесе "Қыз өссе - жақсы көршілер қайда, ұл өседі - оның жақсы көршілері болатындай етіп жаса" деген сөздер айтылады. Сонымен бірге баланың әлеуметтік ортасын ұйымдастыру кезінде оның бос уақытын дұрыс ұйымдастыру ең маңызды фактор болып табылады. Біздің ұлы бабамыз Абай осы мәселе бойынша былай деп айтқан: "тоқтық пен жалқаулық аздырар адам баласын", ал ұлы ғалым Ю. Баласағұнский былай деп жазған: Смотри, не давай ребенку болтаться без дела, от этого он будет творить всякие бесчинства.
Қазақ отбасындағы ең үлкен жауапкершілік тұңғышқа түсті, өйткені ол үлкен болған, сондықтан да кіші балаларға үлгі болып, олардың өмір жолын аша отырып, қазақтар былай дейді: "аға ағасы ішкен бұлақтан кіші ағасы да ішетін болады", " кіші ағасы да өсіп келеді, үлкен ағасынан кейін киім киеді,ал кіші әпкесі-үлкеннен қалған нәрсе. Олар өздерінің аға ағалары мен апаларына қарап өседі". Мәселен, үлкендер мен кіші аға-інілер мен апа-қарындастар арасындағы қарым-қатынас сипатталды, олар үшін біреулері үлгі болып табылады, ал басқалары
● қамқорлық пен қамқорлық объектісі.
● Қазақ отбасындағы тәрбие жүйесі. Қазақ отбасындағы тәрбие болашақ жұбайынзайыбын таңдаудан басталды. Жігіт өзінің туысы емес, жетінші тізеге дейін қызды іздейді, себебі қазақтар салауатты өмір салтын жүргізіп, қан араласуға жол бермеді. Сондықтан қызды таңдаған кезде оның ата -- анасы жетінші тізеге дейін-әкелер, аталар, аталар және т. б. қарап шықты.
Қазақ халқында баланы тәрбиелеу ананың қызғанышынан басталады. Қазақ ғалымдарының этнопедагогикалық зерттеулеріне сәйкес, отбасылық тәрбие келесі бағыттар бойынша қозғалады: ана қызын тәрбиелеу; қыздарды тәрбиелеу; ұлдарды тәрбиелеу; қалыңдықты тәрбиелеу; ер адамды тәрбиелеу.
Қазақ халқының отбасылық қарым-қатынастарының дәстүрлері мен мәдениеті олардың құқықтары мен міндеттерімен тікелей байланыста құрылады, олар халық тұрмысындағы түрлі мақал-мәтелдерді айқын анықтайды. Олар ата-аналардың отбасы алдындағы, тәрбие үрдісінің алдындағы міндеттеріне, олардың өзара қарым-қатынасына қатысты. Мысалы, "ер адамға ұнайтын әйел халыққа да ұнайтын" деген мақал-мәтелдер әйелдің отбасында бастау алады, ал "үш күн бұрын ойламайтын әйелден және үш жыл алға ойлайтын ер адамнан алысырақ ұстаңыз " деген тұжырым ер адамнан өз отбасын міндетті түрде қамтамасыз етуді талап етеді, ал "үш күн мерзім" әйелдер үшін таяу күндері барлық қажетті ұйымдастыру туралы айтады. Адамның отбасындағы беделі көбінесе оның ақыл-ойы мен табыстарымен қамтамасыз етіледі, яғни адамның отбасының сұраныстарын қаншалықты толық қанағаттандырады, оның жағдайы соншалықты жоғары. Әйтпесе, оның беделі төмендейді. Қазақ даналығын "әйел ер адамға, ал ер адам - еденге қарайды". Ер адам бәрін үш жылға алға ойлауы және өз міндеттерін ұмытпау керек.
Отбасында ер адамның беделін сақтау әйелге де байланысты. Өзара түсіністік пен өзара көмек жақсы әйелге өз еркегін түзетуге мүмкіндік береді. Сондықтан:" әйел - үйдің әшекейі, ер адам - даланың әшекейі", ер адам далаға олжаға кеткен кезде, ал әйел олжаға дұрыс иелік етеді. Бұл ойдың жалғасы ретінде: "жақсы әйел-бұл жеткілікті, ал жаман-соғыс". Яғни, ақылды әйел отбасында әрқашан жеткілікті болады, ал әл-ауқаты тек артады, ал ақымақ, көреген әйелі отбасын кедейлікке әкеледі. Ал мұндай отбасында, әрине, ең қажеттінің жетіспеуі мен жоқтығынан жанжалдар басталады.
Осылайша: "ақылды ер адам халықпен, ақылды әйелі - ер адаммен ақылдасады". Көріп отырғанымыздай, отбасы істері әйеліне жөн әрқашан ер адаммен ақылдаса, сол кезде отбасында жақсы қарым қатынас болады.
Осылайша, кез келген жағдайда қазақ отбасы баласынан өз уақытында азамат құрған тәрбие институты болып қалды.
Әдебиеттер:
1. Калиев С., Жарыкбаев К. Казахское обучение и воспитание. -- Алматы: Санат, 1996. -- 350 с.
2. Казахская юрта. Национальное отображение мира Подготовил: Б.Кайырбеков. -- Алматы: Родной яз., 1998. -- 80 с.
3. Аргынбаев Х.А. Казахская семья. -- Алматы: Кайнар, 1996. -- 288 с.
4. Кайдар А. Каков казахский народ? -- Алматы: Дайк-Пресс, 2008. -- 652 с.
5. Сейдимбек А. Казахский мир. -- Алматы: Санат, 1997. -- 464 с.
6. Кунанбаев А. Слова назидания. -- Алматы: Ана-тілі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz