Қазақтың спорт журналистикасының көш басында ұстазымыз
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Досымбек Амина Досымбеккызы
ҚАЗАҚСТАННЫҢ СПОРТТЫҚ ЖУРНАЛИСТИКАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ЖАҢА ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ
диплOм жұмыCы
МAмAндығы 5B050400-ЖуPнAлиCтикA
Aлмaты, 2020
ҚAЗAҚCТAН PECПУБЛИКACЫНЫҢ БIЛIМ ЖӘНE ҒЫЛЫМ
МИНИCТPЛIГI
ӘЛ-ФAPAБИ AТЫНДAҒЫ ҚAЗAҚ ҰЛТТЫҚ УНИВEPCИТEТI
Қopғayғa жiбepiлдi
___ ____________2019 жыл
Бacпacөз жәнe элeктpoнды
БAҚ кaфeдpacының
мeңгepyшici, с.ғ.д., пpoфeccop ___________ Cұлтaнбaeвa Г.С
ДИПЛOМ ЖҰМЫCЫ
ҚАЗАҚСТАННЫҢ СПОРТТЫҚ ЖУРНАЛИСТИКАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ЖАҢА ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ
5В050400 - Жypнaлиcтикa
Opындaғaн: ____________________ толық аты жөні
Ғылыми жeтeкшi:
aғa oқытyшы ______________________ Aқынбековa A.Б.
Нopмa бaқылayшы : ______________________ толық аты жөні
aғa оқытушы
Aлмaты, 2020
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысының тақырыбы: Қазақстанның спорттық журналистикасының қалыптасуы және жаңа тенденциялары
Дипломдық жұмыстың көлемі: 68 бет
Дипломдық жұмыста пайдаланылған әдебиеттер саны: 63
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі тараудан, қорытындыдан, сілтемелер мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың алғашқы тарауында көгілдір экран әлеміндегі кейіпкер табиғатын ашуда маңызы зор сұхбат жанрының теориясы мен қалыптасу тарихы, ақпарат ғылымының талаптарына сай теориялық сипаты нақтыланады. Ал жұмыстың екінші тарауында қазақ журналистикасындағы сұхбат тағлымы мен сұхбат құрудың жаңа трендтері талданады. Оның мүмкіндіктері талқыланып, қоғамдық пікір қалыптастырудағы ерекшеліктері қарастырылады.
Жұмыстың нысаны: Журналистика саласындағы сұхбат жанрына анықтама берген әлемдік еңбектер мен отандық ғалымдар Х. Бекхожин, Т. Қожакеев, С. Әшімбаев, К. Қамзин, Намазалы Омашев, Құдайберген Тұрсын, С. Масғұтов т.б. ұстаздардың еңбектері. Сонымен қатар, сұхбат жанрын кәсіби қызметінде жиі қолданған журналистер Сұлтан Оразалин мен Тыныс Өтебаев т.б. қазіргі телехабар жүргізушілерінің туындылары, пікірлері.
Қазіргі тележурналистикадағы сұхбат жанрының ерекшеліктерін сипаттайтын BBC, СNN, әл-Жазира, МИР телеарналарындағы ақпараттық өнімдер, қазақ телевизиясындағы сұхбат жанрының даму өрісі айқындалған бағдарламалар.
Диплом жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
Қазіргі тележурналистикадағы сұхбат жанрының ерекшеліктері мен жаңа мүмкіндіктерін, әдіс-тәсілдерін анықтау, оны ғылыми-теориялық жіктеп, жаңа заман талаптары тұрғысынан бағалау.
Сұхбат жанры қолданылған телебағдарламаларға талдау жүргізіп, сұхбаттың сандық технологиялар мүмкіндігін қолдану. Ақпарат тарататын digital journalism, әлеуметтік желі арналарындағы контенттер, телевизия телехабарларындағы формасы мен форматын айқындау.
Диплом жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдер: мәліметтер жинақтау, зерттеу барысындағы саралау, сараптау, талдау және анализдік жүйеге сүйену, компоративті сараптау, мазмұн және жанр ерекшеліктерін анықтау, еңбектерге теориялық баға беру әдістері пайдаланылды.
Диплом жұмыстың дерек көздері: Ұлттық кітапхананың арнайы және сирек қолжазбалар қорларында сақталған материалдар, сұхбат жанрына қатысты ғалымдардың әр жылдары баспадан жарық көрген еңбектері, газет-журналдардағы мақалалар, телесұхбаттар, зерттеу еңбектері, оқу құралдары, ресми сайттар, электронды басылымдар, ғылыми зерттеулер.
РЕФЕРАТ
Тема дипломной работы: Особенности жанра интервью в современной тележурналистике
Объем дипломной работы: 68 страниц
Количество использованной литературы в дипломной работе: 63
Структура работы: Дипломная работа состоит из введения, двух основных разделов, заключения, ссылок и списка использованной литературы. В первой главе работы уточняется история формирования и теории жанра важнейшего в интервью и раскрытия природы героя в тележурналистике, теоретический характер в соответствии с требованиями информационной науки, во второй главе работы анализируются опыт интервью в казахской журналистике и новые тренды построения интервью на телевидении. Обсуждаются его возможности, рассматриваются особенности формирования общественного мнения.
Объект работы: Труды мировых ученых, давших определение жанра интервью в области журналистики, Х. Бекхожин, Т. Кожакеев, Какен Камзин, Намазалы Омашев, Кудайберген Турсын, С. Ашимбаев, С. Масгутов и др. Кроме того, произведения отзывы современных телевещателей Султан Оразалин и Тыныс Утебаев, которые часто использовали жанр интервью в профессиональной деятельности.
Информационные продукты на телеканалах BBC, CNN, Аль-Жазира, МИР, отражающие особенности жанра интервью в современной тележурналистике, программы, в которых отражены сферы развития жанра интервью на казахском телевидении.
Цель и задачи дипломной работы:
Определение новых возможностей, методов и особенностей жанра интервью в современной тележурналистике, их научно-теоретическая классификация и оценка требований нового времени.
Провести анализ телепрограмм с использованием жанра интервью, использовать возможности цифровых технологий интервью. Новостной digital journalism, контента социальных сетей в каналах, определения формы и формата телевидения.
Использовались методы и приемы, используемые в дипломной работе: Сбор данных, анализ и опираясь на аналитическую систему, компаративный анализ, определение особенностей содержания и жанра, теоретическая оценка трудов.
Источники дипломной работы: Материалы, хранящиеся в фондах специальных и редких рукописей Национальной библиотеки, труды ученых, изданные в разные годы в жанре интервью, статьи в газетно-журнальных изданиях, газеты, газеты, журналы, исследовательские труды, учебные пособия, официальные сайты, электронные издания, научные исследования.
ABSTRACT
Topic of the thesis: Features of the interview genre in modern TV journalism
Volume of the thesis: 68 pages
The number of references in the research paper: 63
Structure of the work: The Thesis consists of an introduction, two main sections, conclusion, references, and a list of references. In the first Chapter of the work specified history and theory of the genre the most important in the interviews and the revelation of the nature of the hero in television journalism, theoretical in accordance with the requirements of the information science, the second Chapter of the study analyzes the experience of an interview in the Kazakh journalism and new trends build a TV interview. Its possibilities are discussed, and the peculiarities of forming public opinion are considered.
The object of the work: The Works of world scientists who defined the genre of interviews in the field of journalism, H. Bekhozhin, T. Kozhakeev, kaken Kamzin, Namazaly Omashev, Kudaibergen Tursyn, S. Ashimbayev, S. Masgutov, and others. in addition, the works of contemporary TV broadcasters Sultan Orazalin and Tynys Utebaev, who often used the genre of interviews in their professional activities.
Information products on the BBC, CNN, al-Jazeera, MIR TV channels that reflect the features of the interview genre in modern TV journalism, programs that reflect the areas of development of the interview genre on Kazakh television.
Purpose and objectives of the thesis:
Definition of new opportunities, methods and features of the interview genre in modern TV journalism, their scientific and theoretical classification and assessment of the requirements of the new time.
Analyze TV programs using the interview genre, and use the capabilities of digital interview technologies. News "digital journalism", content of social networks in channels, definition of the form and format of TV.
The methods and techniques used in the thesis were used: Data Collection, analysis and relying on an analytical system, comparative analysis, determining the features of the content and genre, and theoretical evaluation of works.
Sources of the thesis: Materials stored in the collections of special and rare manuscripts of the National library, works of scientists published in different years in the genre of interviews, articles in newspaper and magazine publications, Newspapers, Newspapers, magazines, research papers, textbooks, official websites, electronic publications, scientific research.
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І. ҚАЗАҚСТАННЫҢ СПОРТТЫҚ ЖУРНАЛИСТИКАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ЖАҢА ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ
1.1. ҚАЗАҚ СПОРТ ЖУРНАЛИСТИКАСЫНЫҢ ТҮБІ ӘРІДЕ ЖАТЫР
1.2. ҚАЗІРГІ ЖУРНАЛИСТЕРДІҢ СӨЗ САПТАУЫ ЖӘНЕ ІЗДЕНІСІ ТУРАЛЫ
II. СПОРТ САЛАСЫН НАСИХАТТАУҒА МЕМЛЕКЕТТІК КӨЗҚАРАС
2.1. СПОРТТАҒЫ КӘСІПҚОЙЛЫҚ ЖУРНАЛИСТКЕ ДЕ КЕРЕК
2.2. ҰЛТТЫҚ СПОРТ ТҮРЛЕРІНІҢ ТАРИХИ-РУХАНИ МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ҚҰНДЫЛЫҒЫ
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы: Журналист шеберлігі мен оның маман есебіндегі миссиясын аудитория алдында айқындайтын негізі категорияның бірі - сұхбаттасу өнері. Сұхбат жанры өзінің қалыптасу, даму тарихында тікелей адамзаттық білімге, коммуникацияға, көңіл-күй, мінез-құлыққа, Сұрақ пен жауап формуласына негізделіп келеді. Сондықтан, журналистика тарихында сұхбаттасудың формасы ұдайы өзгеріп, жаңарып отыратыны сөзсіз. Әлемдегі болып жатқан саяси, мәдени қозғалыстар, әдеп пен этика ақпарат саласының қай арнасында болмасын сұхбат жанрының шырқау шегіне жетуіне ықпал етті. Ол ақпараттану үрдісіндегі жетекші жанрға айналды. Әсіресе, телевизия саласындағы бейне мен әңгіме-дүкен, бейне мен сұхбат арақатынасы мүлдем жаңарып, өзіндік даму жолына түсті.
Сұхбат жанры қаншалықты дамығанымен, тақырып төңірегінде жарық көрген барлық еңбектерді зерттеу қажет. Сұхбат жанрын талдауда ғылыми еңбектердің теориялық мәнінің нақтылығын жоққа шығара алмаймыз. Себебі, күнделікті қоғамдық өмірімізде жаңа бір құбылыс орын алып, жаңалық пайда болып жатса, екінші бір аудиторияны елең еткізген оқиғалар ел жадынан жойылып жатады. Бұл - адамзат қоғамының ілгері басуының, дамуының айғағы. Дамудың барысында талай мәселелер күнтәртібіне шығатыны белгілі. Ал осы проблемалар турасында, мамандардың арнайы көзқарасын білу үшін, тіпті, үгіт пен насихатты бұқаралық ақпарат құралдары көмегімен кеңінен насихаттау үшін журналист сұхбат жанрын қолданады.
Журналист өз қызметі негізінде сұхбат алу үшін көтерілген мәселені терең білетін тәжірибелі мамандармен, қоғам қайраткерлерімен, өнер саңлақтарымен, еңбекшілермен өз сауалдарына кеңінен түсінік алу мақсатында арнайы жолығып, кездеседі. Бұл тұрғыда журналистика теоретигі, ғалым, профессор Тауман Амандосов: Кездесулерде журналист пен әңгімелесуші адам арасында жарасымды әңгіме болады. Олар пікір алысады. Өздерінің осы пікірлері туралы сол мәселе мен проблема жөнінде белгілі бір қорытындыға келеді [1] дейді. Демек, сұхбат жанрының миссиясы - ой қорыту болып саналады.
Негізінен алғанда, журналистика тек шығармашылық қана емес, саясат алаңы, өнер биігі. Ондағы телевизия саласы көз алдыңа бейне мен ақпаратты қатар әкеліп, соған сені иландырады. Телевизиядағы жанрларды нақты өмір шындығын бейнелеудің қалыптасқан түрі ретінде қарастыруға болады. Көгілдір экран әлеміндегі заманауи жанрлық құрылым тәжірибелік бағытта да мол мағлұмат ұсынады. Оның салыстырмалы түрде шығармашылық өнімдерді жіктеу мақсатында пайдаланылатын және аудитория үшін кеңестер тізбегін ұсынатын[2] белгілері бар.
Теледидар контентін жанрларға бөлу мазмұнды ғана емес, сонымен қатар техникалық тұрғыдан да маңызды. Себебі өндіріс технологиясы осыған байланысты құрылады.
Телевизиядағы сұхбаттасудың тақырыбы мен нысаны, объектісі өте кең. Ондағы публицистика жанрларының табиғаты аса бай. Cұхбатта негізгі бейнелеу - мәнерлі сөз, мақам, техникалық құралдар, жанды кейіпкер сөзі, диалог (қарым-қатынас), монолог болуы мүмкін. Бұл нысандар тележурналистика үшін өте маңызды. Өйткені, әлеуметтік жүйедегі коммуникативтік(өзара қарым-қатынас) процесс жоғарыда аталған ұғымдар көмегімен жүзеге асады. Соның ішінде, сұхбат жанры - теледидардың негізгі ажары. Телевизиядағы журналист пен мейман арасындағы қарым-қатынастың мәндік белгілері сұхбат жанрында көрінеді.
Телевизиядағы сұхбаттасу тек жаттанды сұрақтар мен таптаурын, жауыр болған пайымдардан, жауаптардан тұрмауы тиіс. Қазіргі телевизиядағы сұхбат жанры заманауи трендтердің көмегімен өзгеріске ұшырап, реформаға ұшырады. Сұхбат - аудиторияда қоғамдық пікір туғызудың жаңа сатысына көшті. Бұл ретте, қазіргі талаптарға сәйкес, журналист тек кез келген тұлғамен жолығып, оның айтқанын бұлжытпай жазып алуға ғана назар аударып қоймауы қажет.
Телевизиядағы бұл жанрдың жарасымды шығуына ықпал ететін факторлар өте көп. Олардың қатарына: сұхбат құратын орын (location), заманауи сәндегі киім үлгілері (fachion), cоңғы трендтегі аудио-видео (media) құралдар және тікелей-онлайн (life) байланыс жатады. ХХІ ғасырдағы дәстүр бойынша телевизиядағы сұхбат жанрының басты ерекшелігі техникалық құралдар көмегімен жүргізілетіндігінде екендігін айтқымыз келеді. Әлемге танылған тележурналистердің дені: Орпа Уинфри (OWN), Роберт Фиск (The Independent), Кейт Ади (BBC), Кристиан Аманпур (СNN International), Ху Шули (Caiхіn Media), Дайан Сойер (АВС World News) тағы да басқаларын танымалдыққа тек кәсібилік пен ізденіс, қабілет қана жеткізіп қойған жоқ. Олардың есімі телеконтенттердің визуализациялануы, тарқатып айтқанда, телебағдарламалардың ғаламторға түсуі, таратылуы арқасында жүзеге асты. Сол себептен, ақпарат ғасырындағы мол мүмкіндіктер сұхбат жүргізетін тележурналистер үшін аса оңтайлы кезең болып саналады.
Журналистің сұхбаттасу шеберлігі телекейіпкер мен маманның өзара түсінісуінен, журналистің көтерілген мәселе төңірегінде хабары мол болуымен айқындалады. Журналист өзінің телекейіпкері айтқан ақпаратты саналы түрде ұғынуы тиіс. Бұл, өз кезегінде, тұшымды сұхбат жасауға ықпал етеді. Сұхбат барысында маман мен кейіпкер ойының бір арнаға тоғысуы сұхбатты жанды, шынайы ететін басты фактор. Өзара түсінісу мен кемел білім нәтижесінде сұрақтар туындап, жақсы байланыс орнайды. Қандай да бір дайындыққа құрылған, алдын-ала екшеленген cұрақтар кейде кейіпкер ойымен үйлеспей, телехабар көрерменге ұнамсыз болып шығуы мүмкін. Тыңдау мәдениетінің жоғарылығымен және дөп сұрақ қоя білу шеберлігімен заманауи телеконтенттерде сұхбат жүргізуге болады. Сауатты сұрақ пен ұтымды жауап ойға қонымды шықса, телехабардың да ғұмыры ұзақ болады. Бүгінгі күні интернеттегі сұхбатты қайтара көру мүмкіндігіне аудитория сандық медиа арқылы қол жеткізе алады. Сұхбатқа құрылған бағдарламада мораль, этика құндылықтары ешқашан бұзылмауы қажет. Қоғамға жат қылықтар, тұрпайы, анайы әдеттер көгілдір экран этикасына нұқсан келтіреді. Жеке адамның бойындағы мінез-құлықты тап басу, телекейіпкерді өзара сауатты әңгіме құру шешіміне жетелеу - қазіргі телевизиядағы сұхбат жанрының басты ерекшелігі. Журналистің шығармашылық шешімі ақпараттың дәйектілігі мен дәлдігіне қол жеткізу мақсатына құрылса, ол телеаудитория арасында үлкен резонанс, сілкініс туғызады. Журналистке деген аудиторияның құрметі артады. Дегенмен, соңғы кездері болып жатқан манипуляциялар, сес көрсету пен үрейлі контенттер көмегімен ақпарат тарату - телесұхбатқа деген көрермен ілтипатының жоғалуына әкеліп соғуда. Сондықтан ақпараттар қақтығысы кезеңіндегі сұхбат сапасын бағдарлау - журналистикадағы басты міндеттердің біріне айналып отыр.
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі тележурналистикадағы сұхбат жанрының ерекшеліктерін журналистиканың жана тенденциялары және трендтерімен байланыстыра қарастыру - телекөрермен мен журналистік қызметке аяқ басқан жас мамандар үшін, кәсіби журналистер үшін де аса құнды. Дегенмен, сандық мүмкіндіктер көрініс тапқан жаңа тележурналистика саласының жанрларына бай, теориялық сауатты қисынға құрылған орнықты әрі толыққанды талдау жұмысы жоқтың қасы. Сол себептен, атаулы диплом жұмысында қазіргі телевизиядағы пішіндердің, жанрлардың анықтамасы зерделеніп, оған қатысты жарық көрген материалдар талқыланады. Телевизиядағы сұхбат жанрының қалыптасу, даму хроникасы, заңдылықтары мен ақпараттық формасы көрсетіліп, ондағы дерек пен дәйек ұсыну канондары зерттеледі.
Соңғы жылдары журналистика саласында академиялық білімді игермеген азаматтық журналистердің көбеюі салдарынан болып жатқан құбылыстарға диплом жұмысында талдау жасалады. Журналист шеберлігінің сұхбат жанры арқылы көрсетудің басты детальдарын талдау - сұхбат жанрының ғылыми анықтамасын кеңейтетін басты шешім. Бейнелі экранда сұхбаттасу, телеарналардың әлеуметтік желілер арқылы хабар таратудағы сұхбаттың рөлін жаңаша зерттеуді қажет етеді. Бұл ғана емес, постиндустриалды құндылықтар басты қажеттілікке шыққан ХХІ ғасырдағы сұхбат тақырыптары, аудиториялық жанрлық бағдарламаларға деген ықыласына зерттеу жүргізу журналистік сауатты шешім шығаруға көмектеседі. Сондай-ақ, камера алдындағы психологиялық әрі лингвистикалық шеберліктің артуы - телекейіпкер болмысын ашудағы сұхбаттасу тәсілін жіктеуді міндеттейді. Ал қазақ сұхбатының тағлымы ең алдымен жас ұрпақтың қалыптасуына қажет деп топшылауымызға болады. Сондықтан, қазіргі тележурналистикадағы сұхбат жанрының ерекшеліктеріне толыққанды сараптама жүргізіп, жаңа тұжырымдар жасау өзекті мәселе.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Журналистикадағы сұхбат жанрының табиғатын, сұхбатқа құрылған телебағдарламалардың ауқымы мен функцияларын бір жүйеге келтіріп, ашып көрсету, айқындау әзірге орындала қойған жоқ. Осы олқылықтың орнын толтыру үшін жүргізілген зерттеу жұмысының басты мақсаты - қазіргі тележурналистиканың жаңа ребрендинг(жаңару) кезеңін бақылып, ондағы сұхбат жанрының ерекшеліктері мен сипатын талдау, теориялық-өндірістік мән-маңызын ашу болып саналады. Мақсат негізінде туындайтын дипломдық жұмыстың басты міндеттеріне:
oo Телевизиядағы сұхбат жанрына компоративті-талдамалы зерттеу
әдістерін жүргізу;
oo Қазіргі әлем және қазақ журналистикасының телеөнімдерін талдау,
оларды сұхбат жанрының формаларына жіктеу.
oo Қоғамдық мәселелерді, әлеуметтік тақырыптарды, тұлғалық
болмысты ашу міндеттерін, тағы да өзге мақсаттарды көздеген телесұхбат хабарларын толыққанды қарастыру;
- Жас, кәсіби журналистердің машығы мен шығармашылық жолын қарастыру, сұхбат алудағы әдіс-тәсілдерін талдау.
- Сұхбат жанрының қазіргі телереформасын дәйектермен көрсетіп,
оған ғылыми баға беру;
- Журналистік өнімдердің азаматтық көзқарас пен қоғамдық
игіліктерге ықпал ету үрдістерін бақылау;
- Сұхбаттасу кезеңдерін, заманға сай ерекшеліктерін, талаптарын
ашып көрсету;
- Тележурналистика бойынша жазылған шетел ғалымдарының және Отандық зерттеушілердің еңбектерін саралап, кітаптардағы ақпаратты тақырыпқа сай тізбектеу;
- Сандық журналистика, инфографика, мультимедиалық құралдар
көмегімен өңделген сұхбат бағдарламаларына баға беру;
- Сұхбат жанрының әр алуандығын, журналистің стильдік, тілдік
тапқырлығы мен образ жасаудағы шеберлік тәсілдерін саралау сияқты талаптар жатады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы: Негізінен алғанда, тележурналистика - синкретті өнердің тәжірибесіне негізделеді. Оның құрылымы, жанры мен пішіндері тұтастай шығармашылық шешім мен ой еңбегіне құрылады. Сондықтан да, ондағы өнімдердің жасалу, жүргізілу бағдарын өз алдына бір бөлек тәжірибе мектебі ретінде қарастыруға болады. Өз қызметі бойынша сұхбаттасуды сауатты жүргізе білетін журналистердің тың тәсілдерін, шеберлігін, телеаудиторияға қойған сұрағы мен ойын дұрыс жеткізе білетін әдісін, мол тәжірибесін, тілі мен стилін, болашақ журналистерге, сөз тізгінін ұстап жүрген ақпарат саласы мамандарының кез келгеніне оқып-білу пайдалы болатыны анық. Осыны арқау ете отырып, қазіргі телеконтенттердің, телевизиядағы сұхбат жанрының ерекшеліктерін танытатын зерттеу жүргізуді қажет деп есептеймін. Зерттеу жаңашыл талаптардың сұранысына құрылып, зерттеу жүргізудің әдістері қолданылады.
Дипломдық жұмысымда қазіргі журналистика ерекшеліктерін тізбектей отырып, ондағы сұхбат жанрына анықтама беру үшіндің оқу-әдістемесін құралын құруды аса қажет деп есептеймін. Оқу-әдістеме - журналистиканың теориялық қорына қосылған сүбелі еңбек болатындығына сенемін. Әдістемелік еңбекте академиялық деңгейде журналистік білім берудің заманауи мүмкіндіктері мен модельдері қолданылып, оны сатылап оқытудың құрылымы сипатталады. Мәселен, телевизиядағы сұхбат жанрының: сұхбат-диалог, сұхбат-әңгiме, сұхбат-хабарлама, сұрақ-жауап, сұхбат-монолог, ресми-сұхбат, жедел-сұхбат, шағын сұхбат, баспасөз конференциясы, дөңгелек үстел басындағы әңгiме, сын-сұхбат, сыр-сұхбат секілді түрлері жіктеліп, мысалдармен өрнектеледі. Журналистік ілім мен білім базасын нығайту да неоклассикалық журналистикада, дәстүрлі журналистикада құбылыс болмақ. Зерттеу жұмысының нәтижелі бұл жаңалығы жас талапкердің журналистік білімді тереңдете игеру жолында мол мағлұмат бола алады. Қазіргі көгілдір экран дидарындағы телесұхбаттарды сатылай кешенді талдайды, оның рационды, яғни сыни сипатын аңғарып, артықшылықтарын аңғартып көрсетеді. Жанрлық құрылымына қарай топшылайды, идеялық мазмұнына назар аудартып, айқындайды. Тарихи әдіс және жаңа медиа құралдарының көмегімен жүргізілген зерттеу нәтижелері көрсетіліп, қазіргі журналистердің өз өнімдерін аудиторияға заман талабына сай етіп жеткізуі мен олардың кем-кетіктері, артықшылықтарын қарастыра отырып ұсынады. Таңдаулы телепублицист, тележурналистердің еңбегін дәріс жоспарына енгізіп, саралап-салмақтау - жас талапкерлер мен журналистік білімді игеруші талапкерлер үшін мол тәжірибе.
Осы тұрғыдан қарастырғанда, жоспарлы оқу-әдістемелік құралында қазақ телевизиясының телевизиялық түрөзгеріске ұшырау үрдістері ғана емес, осы салада шығармашылық туындыларымен ақпарат асқарының шырқау шыңына шыққан әлемдік майталмандардың да туындылары көрсетіледі. Өзіндік стилі қалыптасқан, білікті де білімді журналистер өнегесі - академиялық білім беруде назар аударуға тиіс басты негіздердің бірі деп есептеймін.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі: Тележурналистикада қызмет еткен журналистердің әр жылдарда жазған еңбектері, эссе, естеліктері, олардың шығармашылығы туралы жазған ғылыми ой-пікірлерді негізге алып жазылды. Сонымен қатар, тәжірибелі мамандар мен ғалымдардың баспасөздегі жазылған мақалалары мен сұхбаттары, ғаламтордағы сайт материалдары негіз болған дәлел, дәйектер тұжырымдалып, бір жүйеге келтірілді.
Журналистика саласындағы сұхбат жанрына анықтама берген әлемдік еңбектер мен Т. Қожакеев, Т. Ыдырысов, Б. Кенжебаев, Т. Амандосов, Б. Жақып, Қ. Алдаберген, М. Шыңдалиева зерттеулері басшылыққа алынды. Танымал зерттеушілер Х. Бекхожин, Намазалы Омашев, Құдайберген Тұрсын, Сағат Әшімбаев, Совет Масғұтов т.б. қазақ ғалымдарының еңбектері, сұхбат жанрын кәсіби қызметінде жиі қолданған Сұлтан Оразалин мен Тыныс Өтебаев және қазіргі телехабар жүргізушілерінің туындылары, пікірлері ұсынылды. Сондай-ақ, Бауыржан Жақыптың Публицистикалық шығармашылық негіздері, Қалижан Бекхожинның Қазақ баспасөзі тарихының очеркі, Кәкен Қамзиннің Журналистика негіздері, Барманқұловтың Телевизия бизнес әлде билік?, МediaNet халықаралық ұйымы жарыққа шығарған Практикалық журналистика еңбектері негізінде деректер келтірілді.
Қазіргі тележурналистикадағы сұхбат жанрының ерекшеліктерін сипаттайтын BBC, СNN, әл-Жазира, МИР арналарындағы телеөнімдер, қазақ телевизиясындағы сұхбат жанрының даму өрісін айқындайтын бағдарламалар зерттеуге қолданылды.
Зерттеу тәсілдері: Аталмыш зерттеу тақырыбының әдістемесі нақты ғылыми негізге сүйене отырып зерттеу, сараптап-талдау, саралау болып табылады. Көздеген мақсатқа жету үшін анализдік жүйеге сүйену, мазмұн және жанр ерекшеліктерін анықтау, еңбектерге теориялық баға беру әдістері де пайдаланылды. Дегенмен, зерттеудің негізгі әдісі талдауға арналған. Өйткені, осы әдіс арқылы ғана фактілер мен құбылыстардың сан алуандығынан ішіндегі ең қажеттісін, ерекшесін тауып, бағалауға мүмкіндік беріледі.
Зерттеу жұмысының объектісі: BBC, СNN, әл-Жазира, МИР, Qazaqstan, Хабар, Gakku.TV т.б. арналардағы телеөнімдер мен Salem Social Media, Azattyq.TV ютуб арналары. Журналист Нартай Аралбайұлының Ашық алаң, Назира Бердалының Сырласу, Гүлнұр Ғазизқызының Наркескен, Есболат Айдабосынның Қателік, Дана Нұржігіттің Дара жол және ютуб желісіндегі Саяхаттандырылмағандықтарыңыздан телебағдарламалары.
Сонымен қатар, Хабаршы ғылыми-көпшілік журналында жарық көрген мақалалар, республика газеттеріндегі тележурналистердің сұхбаттары, очерктері мен эсселері, рецензия, хабарлар мен мақалалары мысалға алынады. Дипломдық жұмыстың негізгі қайнар көзі ретінде кітаптар, Егемен Қазақстан, Айқын басылымы, Ақиқат журналдарының тігінділері қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі негізгі тарау мен қорытындыдан тұрады. Телевизиядағы сұхбат жанрының тақырыптың ауқымы мен зерттелу әлеуеті өте кең. Сол себепті, бірінші тарау Тележурналистикадағы сұхбат жанрының табиғаты деп аталып, оның қалыптасу, даму хроникасы, заңдылықтары мен ақпараттық формасы, қазіргі ерекшеліктері қарастырылып, олардың әлеуметтік-қоғамдық мәніне талдау жасалды.
Екінші тарау Қазіргі телевизиядағы сұхбат жанрының интеграциясы деп аталады. Мұнда журналист шеберлігіне таңылған телекейіпкер беделі мен биіктігі айқындалады. Заманауи қазақ тележурналистикасындағы сұхбат жанрының берер тәлімі мен тағлымы сөз болады. Журналистік өнімдердің азаматтық көзқарас пен қоғамдық игіліктерге ықпалы сараланады. Ал қорытынды бөлімде зерттелген материалдар негізінде тұтастай ой қорытылып, өз тұжырымдарымды нақты ұсынамын.
І. ҚАЗАҚСТАННЫҢ СПОРТТЫҚ ЖУРНАЛИСТИКАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ЖАҢА ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ
0.1. Қазақ спорт журналистикасының түбі әріде жатыр
Біз журналистика туралы әңгіме еткенде сонау ата жазбаларымыздан - Орхон-Енисейден бастағымыз келіп тұрады. Өйткені онда әдебиет те, публицистика да, тіпті, азаматтық журналистика элементтерінің де көріністері.
Бүгінгі жұрт комментарий, комментатор тарихын ежелгі Эллада елінің қаһармандары Юлий Цезарь мен Аристотельден алып жатады. Ол бекер емес, өз кәсбін олардан артық білетін ешкім жоқ, әрине. Цезарь - соғыс өнерін, Аристотель философияны тұстастарынан артық білді. Аристотельді бүгінгілердің ұлы ұстаз санайтыны сол. Әлемдегі екінші ұстаз - біздің даңқты бабамыз әл-Фараби. Біз алып бабамызды көп ғылым бойынша алға тартып отыратынымыз сондықтан шығар. Осы үлгілерді ұстана отырып, қазақ спорт журналистикасын біз күні кешеден емес, сонау Алпамыс, Қобыланды, Ер Төстік заманынан да іздегеніміз жөн.
...Қазақ пен қалмақ қараған,
Құйындай шауып Шұбар ат,
Өте шықты арадан.
Күлмеген адам қалмады,
Жеңілген соң баладан.
Гүлбаршынның алдына Көкпар әкеп тастады,
Өңгеріп серке даладан... Батырлар жыры, 179-б, І том, Алматы - 2000.
... Керней, сырнай тарттырды,
Даңғара, дабыл қақтырды...
Неше дәулер, неше ерлер,
Қызметіне тақ тұрды,
Күніге көкпар шаптырды... Батырлар жыры, 218-б, І том, Алматы - 2000 немесе:
...Жаяу сүйреп көкпарды,
Не қылғаның, қарағым?.. Батырлар жыры, 237-б, І том, Алматы - 2000 деп бҥгінде ҧлттық спортымыздың басы болып, елін сүйсіндіріп жүрген көкпарды алға тарта береді.
... Ұлтан хан бір дарақтың басына жамбы қойып, кім атып түсірсе, Қарлығашты беретін болып, бәйге тігіп жатыр дейді... Батырлар жыры, 243-б, І том, Алматы - 2000, бүгінде нысана көздеу, садақ тарту деген спорттық терминдер сол тұстан бастау алатынын білсек етті.
Жалпы спорт журналистикасы ептеп дами бастаған сәтте осы батырлар жыры, ертегілер, қысқасы, қазақ ауыз әдебиеті көмекке келгенін бүгін біріміз білсек, біріміз білмейміз. Копье дегенді - найза, лук дегенді садақ деп алдық. Алысқа барған жоқпыз, сөз ойлап бас қатырған жоқпыз. Әлі де 200-ден астам спорт түрінің терминдеріне балама іздесек фольклорды қарайық дейтініміз сол.
Алпамыс батырдың тарихта болған адам екендігін ғалымдар жоққа шығармайды. Ол - шамамен б.з.б. 110-50 жылдары өмір сүрген қолбасшы, батыр. Бұдан шығатын қорытынды, бүгінде екі ғасырға жуық тарихы бар бұл дастан қазақ спорт журналистикасын тым алысқа әкетеді.
Аталған жырларда, ертегілерде тек көкпар, садақ тарту, жамбы ату ғана емес, спорттың басқа түрлері де әңгіме арқауына айналған. Мысалы, ат жарыстыру, аударыспақ, белдесу және басқа ұлттық ойындар, қазіргіше айтсақ, спорт түрлері көп сипатталады. Кең сөз болады. Ат жарыстыру демекші, ат спортына бүкіл түркі халқының, оның ішінде дүйім қазақтың тікелей қатысы бар. Бұл жөнінде мемлекет басшысы Н.Назарбаевтың таяуда ғана жарияланған Ұлы даланың жеті қыры атты мақаласында мынадай мысалдар келтіріледі: Еліміздің солтүстік өңіріндегі энеолит дәуіріне тиесілі Ботай қонысында жүргізілген қазба жұмыстары жылқының тұңғыш рет қазіргі Қазақстан аумағында қолға үйретілгенін дәлелдеді. Жылқыны қолға үйрету арқылы біздің бабаларымыз өз дәуірінде адам айтқысыз үстемдікке ие болды. ... Бабаларымыз шапқан аттың үстінен садақ тартуды барынша жетілдірді. Соған байланысты қарудың құрылымы да өзгеріп, күрделі, ыңғайлы әрі қуатты бола түсті. Масағына қауырсын тағылып, металмен ұшталған жебе берен сауытты тесіп өтетін көбебұзарға айналды. ... Қазақстан аумағында өмір сүрген түркі тайпалары ойлап тапқан тағы бір технологиялық жаңалық - қылыш. Оның оқтай түзу немесе иілген жүзі - ерекше белгісі. Бұл қару ең маңызды әрі кең таралған соғыс құралына айналды. Бұдан шығатын қорытынды, осыдан алты мыңдай жыл бұрын атты ауыздықтап мініп, қолға үйреткен түркі халқы - бүгінде спорттың асаймүсейіне айналған садақты да, қылышты да, найзаны да алғаш ойлап тапқан ел. Осы бір-екі жыл көлемінде Қазақстанның еңбек сіңірген бапкері, кезінде белгілі спорт функционері болған Өтепқали Құралов ағамыз Олимпиада ойындарын алғаш рет гректер емес, түркілердің атабабалары өткізген деген тұжырым айтып жүр. Ғасырлар бойы ат үстінен түспеген бабаларымыздың талай ұлттық спорт түрлерінің дүниеге келіп, дамуына ықпал еткенін бүгінде қуана еске аламыз. Кезінде ел спортының қалыптасуы жолында еңбек еткен Өтепқали Құралов ағамыздың, түркі халқы атқа қатысты спорттың 39 түрін дүниеге әкелген екен. Өйткені түркі халқы, оның ішінде қазақ елі осыдан алты мың жыл бұрын ат жалын тартып, мініп, оның құлағында ойнаса бүгінгі таңдағы аламан бәйге, тай жарыс, құнан жарыс ат спорты түрлерімен бірге, найза лақтыру, жамбы ату, қылыштасу, аударыспақ, қыз қуу, қазақ күресі сияқты бәсекелер біздің жерде пайда болмады дегенге кім сенеді дейді спорт журналистикасының ардагері Рабат Жәнібеков ағамыз. Кім білсін, бізге ол дәуірден жазба тарих жоқ. Әр жерден іліп алған логикалық ойлар, мысалдар, пайымдар, елдің, өзгенің айтқаны болмаса. Бірақ бір анық, ол - ат спортының отаны Қазақстан, ежелгі түркі мекені. Ендеше Өтепқали ағамыздың тұжырымы шындыққа жақындау. Ат спортының ежелгі Эллада, бүгінгі грек еліне біздің ұлы даладан барғаны рас болуы тиіс деп болжам жасауға болады. Бұл енді бізден әлдеқашан озған заманға қатысты. Ол кезгі спорт журналистикасының тарихы тереңде жатыр, әлі жеке зерттелер деген ойдамыз. Біздің мақсат ол кезең емес. Осы заманға ойыссақ. Он тоғызыншы ғасырдың аяғында қазақ жерінде газет-журналдар пайда бола бастағанда да қазақтың ұлттық ойындары туралы хабар-ошар, шағын мақалалардың жарияланып тұрған. Бұл жиырмасыншы ғасырдың ортасына дейін созылды. Рас, арасында телекомментаторларға байланысты фактілердің болғанынан хабарымыз бар. Белгілі спорт журналисі, бүгінде марқұм Өмірзақ Жолымбетов алғашқы спорт комментаторы кім? деген сұраққа қатысты Айтбай Хангелдиннің есімін ұлықтауға тырысады. Ол сол кездегі Түркомолдың тұңғыш және соңғы жетекшісі Ғани Мұратбаев 1928-1929 жылдары Ташкентте Қазақ футбол командасын құрып, Айтбай сол командада ойнағанын, ара-тұра радиоға жүгіріп келіп, репортаж жүргізіп кететінін айтады. Бұл - қазақ спорт комментаторлығының да жасын ұзартатын фактілердің бірі. Ал қазақ спорт журналистикасының маңдайы жарқыраған тұс - 1959 жылы қаңтарда Қазақстанда тұңғыш спорттық кәсіби басылым - екі тілде шығатын Спорт газетінің дүниеге келуі. Алғашқы жылдары бас редакторсыз шықса да бұл үлкен құбылыс, қазақ спорт журналистикасы кеңістігіндегі жарқ еткен жұлдызға тең оқиға еді. Аталған басылым әлі күнге дейін қазақ спорт басылымдарының қарашаңырағы деп бекер аталмайды. Рас, қазақ спорт әдебиетінің, қазақ спорт журналистикасының атасы болған Сейдахмет Бердіқұлов 1970-1986 жылдары Лениншіл жас (қазіргі Жас алаш) газетінің редакторы болған тұсқа дейінгі аралықта Спорт газеті осы басылымның көлеңкесінде қалып кеткендей әсер қалдырды. Лениншіл жастың бір ғана Сейсенбілік спорт беті Спорт газетін ел есінен шығарып жібергендей еді. Оған себеп, бірінші, Лениншіл жастың жастар арасындағы, тек жастар ғана емес, қазақ зиялылар арасындағы беделі, екінші, жастар газетінде талдамалық мақалалар, еркін жазылатын, әдемі тілмен әсерлі берілетін тірі, жанды мақалалар көп еді. Әбден зерттеуден өткен дүниелер жарияланатын. Сол кезде аталған газеттің спорт бөлімінде жұлдызды журналистер шоғыры жұмыс істеді. Қалдарбек Найманбаев, Орысбай Әбілдаев, Жарылқап Бейсенбаев, Несіп Жүнісбаев, Қыдырбек Рысбеков секілді талантты журналистер жалындай жарқырады. Алайда Спорт газетінің өзіндік көзірі - жеке газет болғандығы, онда да өз ісіне берілген, іскер, білікті спорт журналистерінің жұмыс істегендігі. Сматбек Төребеков, Сайын Тұрсынов, Жүсіп Хисымов, Дендербай Егізов, Ғалым Сүлейменов, Амангелді Сейітханов, Бейсен Құранбеков... секілді талантты журналистер осы газетте қызмет еткен еді. Спорт газетінің кемелденген, шарықтау кезеңі - нағыз кәсіби журналист, жазушы-публицист, Сейдахмет Бердіқұловтың төл шәкірті Несіп Жүнісбаевтың бас редактор болып келуімен байланысты. Әлгінде С.Бердіқұловты қазақ спорт әдебиеті мен журналистикасының атасы деп қалдық. Сейдахметке дейін спорт тақырыбы көтерілмеп пе, спортшылар туралы кітап жазылмап па дерсіз. Көтерілді, жазылды. Сәбит Мұхановтың Балуан Шолақ повесі, Сәкен Сейфуллиннің Бандыны қуған Хамит әңгімесі, Қалмақан Әбдіқадыровтың Қажымұқан хикаяты - керемет дүниелер. Осы үш шығарманың арқасында Қазақстанда қаншама спортшылар тәрбиеленіп шыққанын есептемей-ақ қоялық. Бірақ сол кездері қазақтың талай жастары Балуан Шолақ, Хамит, Қажымұқан болғысы келмеді дейсің. Әдебиет пен журналистиканың басты мақсаты осы - тәрбиелік, ұйымдастырушылық, ағартушылық қызметі екендігін біз білеміз. Алайда олар емес С.Бердіқұловтың осындай атаққа ие болуы, қазақ спорт әдебиеті мен журналистикасының негізін қалау құрметіне ие болу құпиясы неде, ендеше?! Сейдахмет Бердіқұлов спорт тақырыбын әдебиетте де, журналистикада да кәсіби деңгейде жазып, биік дәрежеге жеткізді. Бір Бердіқұлов бешпетінен шыққан журналистер тек спорт саласында ғана емес, жалпы журналистикада мыңдап саналады. Сондықтан болар, спорт тақырыбын жазатын үздік журналистерге тағайындалған жүлде де С.Бердіқұлов атында. Жұмыр жерде теңбіл доп (А., Жазушы (1968), Аспаннан шұға жауған күн (А., Жазушы (1975), Арбаған мәні бір сиқыр (А., Жалын, 1987) тағы басқа кітаптарының атауларының өзі бүгінде газеттерде, телерадио арналарында айдарға айналып, жұрт аузында мысал болып қалыптасып кетті. Сол Сейдағаңның төл шәкірті Несіп Жүнісбаев қазақ спорт журналистикасының көшін басқарып келеді... Мұндай адамдарды тарихта шежіреші дейді. Біздің сөз саптауымызда бұл қазақ спортының шежіршісі. Әу баста қазақ спорт көсемсөзінің қаранары әрі дара нары Сейдахмет Бердіқұловтан қалған жүкті жалғыз емес, бүгінде қазақ спорт журналистикасының тарихшысы атанып жүрген Қыдырбек інісімен бірге көтерісіп келеді. Бірі шежіресін шетінен жіліктеп, бірі тарихын қопарып, түгендеп жүр. Оннан астам спорт тақырыбына жазылған кітаптың авторы. Ауылдан шыққан алыптар (1986), Мексикадағы футбол тойы (1988), Футболмен тыныстаған Испания (1989), Олимпийский маршрут (1999, 2002) атты еңбектері кітапсүйер қауымның үй-ішін көріктендіріп тұр. Бірі олардың маңайында, бірі жеке-дара шауып жүрген қаншама таланттарымыз бар. Сонау бір советтік кезеңде Қайсар атты тұңғыш А4 пішімді футбол газетін шығарған Серік Пірназарды біреу біліп, біреу білмес. Қазір қазаққа қатысты халықаралық жарыстардың бірінен қалмайтын Егемен Қазақстанның бәйгеторысы Бақтияр Тайжанды кім білмейді?! Қазақтың қара сөзіне сұлу бейнелі өлең құдіретін байлап жіберген ұлы ақындарымыз секілді спорттың ресми тілін ойнатып жүрген қара, дара баланың бірі осы Бақтияр. Осында отырған Нұрғазы Сасаев, Бекен Қайратұлының әрқайсысы бір тарих. Ат арылтып Тараздан келген Марат Ахметов те, қазақ қыздарынан спорт журналистикасын серік етіп қана қоймай, бүгінгіше, жаңаша жазуға бет бұрған Динара Ысқақ та, Назерке Сұлтанбек те елге танылған тұлғалар. Енді аз-кем осы конференцияның өтуіне тікелей себеп болған Қазақ спорты газеті туралы. Бастапқыда басылым жауапты хатшының бақылауымен Бас редакторсыз жұмыс істеп жүрді. Араға үш жыл салып, яғни 1962 жылы газет тізгінін танымал спорт журналисі Саматбек Төребеков қолына алып, басылымның жаңа тынысы ашылғандай болды. Төребеков Спортқа 1982 жылға дейін басшылық етті. Сол жылы ол кісінің қазасынан соң тұңғыш спорт басылымына бұған дейін ҚазТАГ-та абыройлы қызмет етіп келген Амангелді Жақсыбеков бас редактор болып тағайындалды. Газеттің сұранысқа ие болғандығын оның таралымы Орталық комитеттің органы болып табылатын Правда газетінің таралымынан әлдеқайда жоғары болғандығынан да аңғару қиын емес. Мұны спорт комментаторы әрі газетке тұрақты мақала жазып тұрған Рабат Жәнібеков растайды. Оқырман санын арттыру үшін Правда спортқа көңіл бөліп, бет арнады дейді Р.Жәнібеков. Спорт саласына жаңа басшылықтың келуімен 2011 жылы Спортқа қайта жан бітіп, тамырына қан тарады. Газет бетінде тәжірибелі журналистер мен жастарға да қатар орын берілді. Спорт жаңа деңгейге көтерілді. Лондон, Сочи олимпиадаларынан тұщымды ақпараттар таратылып тұрды. 2014 жылы елімізде газеттер жекешелендіріле бастағанда Sport та өз құрылтайшысы - спорт ведомоствосынан кетуге мәжбүр болды. Соңғы жылдарда ел спортының дамуына үлес қосып жүрген Қазақ спорты басылымы қаржылық қиындыққа тап болып, 2016 жылы спорттың мүддесі үшін жұмыс істейтін екі басылым біріктірілді. Cөйтіп қазақ спорт журналистикасының қарашаңырағы болған бұрынғы Sport газеті Қазақ спорты деп аталды. Жаңа құрылтайшының арқасында мемлекеттік қаржыландырудан алыстап, тағдырдың талайында қалған Қазақ спорты - Спорт газеттері нарық заңына бейімделіп, жаңа белестерге беттеп келеді. Бүгінде құрамында Төлеубек Қадырмоллаев, Мәдина Асылбек, Бек Төлеуов, Арсен Нұртазин, Оңдасын Елубай, Мәулетхан Ақсанов секілді тәжірибелі және Арайлым Темірханова, Бақытбек Қадырұлы сынды талантты жастар еңбек ететін берік ұжымға айналды. Қазақ спорты өз оқырмандарымен әр аптаның сейсенбісінде қауышып келеді. Айтары жоқ, әзірге газеттің таралымы он мың данаға жете қоймаса да, бұл басылымның қарышты қадамы көңіл қуантады. Әсіресе, Жаһан жаңалықтары, Аймағы мықты ел - айбынды ел!, Өмір - дода, Таразы, Ала доп айшықтары, Алаштың ұлы - намыстың құлы, Жарыс көрігі - намыс, Заманынан озып туған, Топжарған айдарларымен беріліп жүрген мақалалар мен топтамалардың айтар ойы, көтеріп жүрген жүгі салмақты. Түрлі-түсті суреттерімен, ерекше безендіруілімен шығатын газеттен спортсүйер қауым өз іздегенін оңай табады. Сондай-ақ спорт әлемінің бүгінгі мен бұрынғы спорт саңлақтарының өмір жолдары да ешкімді жалықтырмайды. Намыс отын маздататын әр мақала оқырманға үлкен ой салады, түрлі сезімге бөлейді. Жаһанда болып жатқан спорт жарыстарының ішінде жүргендей сезінесің өзіңді. Әр мақаланың тілі жеңіл, жатық оқылады. Міне, бүгінгі Қазақ спортының аяқ алысы осындай дейді газетіміздің тұрақты оқырманы әрі белгілі журналист Орынтай Көмеков. Бүгін газет ұжымының алдында қиын да күрделі мәселелер тұр. Ол орындалмайтын, жүзеге аспайтын мәселелер емес. Басылым қызметкерлері бұл жағдайдан да жол тауып, қиналмай өтетініне сенімді. Ең бастысы, спорт тақырыбына қалам тербейтін жастардың көбейіп келе жатқаны. Бұл - қазақ спорт журналистикасының болашағы жарқын деген сөз.
Қазіргі журналистердің сөз саптауы және ізденісі туралы.
Үйдің қабырғасы кірпіштен немесе арнайы блоктардан қаланса, кез келген мақала мен очерктің қабырғасы сөзден құралады. Қазақтың сөзі өте бай. Өкінішке қарай, сол көл-көсір байлықты игере алмай жатырмыз. Бүгінгі жиын спорт журналистикасы жайлы болғандықтан, біздің кейбір әріптестеріміз миллиондаған көрермен мен тыңдарманның алдында сөз қадірін түсіріп жатады. Футбол комментаторының соққы бағыттады деген сөзін елудің бел ортасынан асқан мен түсінбеймін. Футболшы допты шірене тепкен сәтте комментатор: соққы бағыттады, дейді. Қазақ мұндайда қатты тепті, оқыстан ұрып жіберді, жантая бере тартып жіберді, қиялай ұрды, дүңк еткізді, қайқайта тепті... деуші еді. Біздің кей комментаторлар тілі қазақша шықпаған бала тәрізді соққы бағыттады деуден жаңылар емес. Кейінгі кезде кей журналистер мен спорт мамандары Елдос Сметтен ұтылды деудің орнына Елдос Сметке ұтылды, дейтін болып жүр. Кәдімгі орысша калька. Бұлай кете берсек, дүние жүзінің белді ғалымдарын мойындатқан ана тілімізге обал болады. Тағы бір сорақы тіркес: доп Исламханның аяғында деудің орнына доппен Исламхан дейтін орыстан адасып келген жетім күшіктей бір сөзді эфирге, интернетке шығарып жібердік. Cосын футбол, хоккей матчын тек кездесу деп айтатын жігіттер бар. Кездесу тоқсан минут тартысатын, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Досымбек Амина Досымбеккызы
ҚАЗАҚСТАННЫҢ СПОРТТЫҚ ЖУРНАЛИСТИКАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ЖАҢА ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ
диплOм жұмыCы
МAмAндығы 5B050400-ЖуPнAлиCтикA
Aлмaты, 2020
ҚAЗAҚCТAН PECПУБЛИКACЫНЫҢ БIЛIМ ЖӘНE ҒЫЛЫМ
МИНИCТPЛIГI
ӘЛ-ФAPAБИ AТЫНДAҒЫ ҚAЗAҚ ҰЛТТЫҚ УНИВEPCИТEТI
Қopғayғa жiбepiлдi
___ ____________2019 жыл
Бacпacөз жәнe элeктpoнды
БAҚ кaфeдpacының
мeңгepyшici, с.ғ.д., пpoфeccop ___________ Cұлтaнбaeвa Г.С
ДИПЛOМ ЖҰМЫCЫ
ҚАЗАҚСТАННЫҢ СПОРТТЫҚ ЖУРНАЛИСТИКАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ЖАҢА ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ
5В050400 - Жypнaлиcтикa
Opындaғaн: ____________________ толық аты жөні
Ғылыми жeтeкшi:
aғa oқытyшы ______________________ Aқынбековa A.Б.
Нopмa бaқылayшы : ______________________ толық аты жөні
aғa оқытушы
Aлмaты, 2020
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысының тақырыбы: Қазақстанның спорттық журналистикасының қалыптасуы және жаңа тенденциялары
Дипломдық жұмыстың көлемі: 68 бет
Дипломдық жұмыста пайдаланылған әдебиеттер саны: 63
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі тараудан, қорытындыдан, сілтемелер мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың алғашқы тарауында көгілдір экран әлеміндегі кейіпкер табиғатын ашуда маңызы зор сұхбат жанрының теориясы мен қалыптасу тарихы, ақпарат ғылымының талаптарына сай теориялық сипаты нақтыланады. Ал жұмыстың екінші тарауында қазақ журналистикасындағы сұхбат тағлымы мен сұхбат құрудың жаңа трендтері талданады. Оның мүмкіндіктері талқыланып, қоғамдық пікір қалыптастырудағы ерекшеліктері қарастырылады.
Жұмыстың нысаны: Журналистика саласындағы сұхбат жанрына анықтама берген әлемдік еңбектер мен отандық ғалымдар Х. Бекхожин, Т. Қожакеев, С. Әшімбаев, К. Қамзин, Намазалы Омашев, Құдайберген Тұрсын, С. Масғұтов т.б. ұстаздардың еңбектері. Сонымен қатар, сұхбат жанрын кәсіби қызметінде жиі қолданған журналистер Сұлтан Оразалин мен Тыныс Өтебаев т.б. қазіргі телехабар жүргізушілерінің туындылары, пікірлері.
Қазіргі тележурналистикадағы сұхбат жанрының ерекшеліктерін сипаттайтын BBC, СNN, әл-Жазира, МИР телеарналарындағы ақпараттық өнімдер, қазақ телевизиясындағы сұхбат жанрының даму өрісі айқындалған бағдарламалар.
Диплом жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
Қазіргі тележурналистикадағы сұхбат жанрының ерекшеліктері мен жаңа мүмкіндіктерін, әдіс-тәсілдерін анықтау, оны ғылыми-теориялық жіктеп, жаңа заман талаптары тұрғысынан бағалау.
Сұхбат жанры қолданылған телебағдарламаларға талдау жүргізіп, сұхбаттың сандық технологиялар мүмкіндігін қолдану. Ақпарат тарататын digital journalism, әлеуметтік желі арналарындағы контенттер, телевизия телехабарларындағы формасы мен форматын айқындау.
Диплом жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдер: мәліметтер жинақтау, зерттеу барысындағы саралау, сараптау, талдау және анализдік жүйеге сүйену, компоративті сараптау, мазмұн және жанр ерекшеліктерін анықтау, еңбектерге теориялық баға беру әдістері пайдаланылды.
Диплом жұмыстың дерек көздері: Ұлттық кітапхананың арнайы және сирек қолжазбалар қорларында сақталған материалдар, сұхбат жанрына қатысты ғалымдардың әр жылдары баспадан жарық көрген еңбектері, газет-журналдардағы мақалалар, телесұхбаттар, зерттеу еңбектері, оқу құралдары, ресми сайттар, электронды басылымдар, ғылыми зерттеулер.
РЕФЕРАТ
Тема дипломной работы: Особенности жанра интервью в современной тележурналистике
Объем дипломной работы: 68 страниц
Количество использованной литературы в дипломной работе: 63
Структура работы: Дипломная работа состоит из введения, двух основных разделов, заключения, ссылок и списка использованной литературы. В первой главе работы уточняется история формирования и теории жанра важнейшего в интервью и раскрытия природы героя в тележурналистике, теоретический характер в соответствии с требованиями информационной науки, во второй главе работы анализируются опыт интервью в казахской журналистике и новые тренды построения интервью на телевидении. Обсуждаются его возможности, рассматриваются особенности формирования общественного мнения.
Объект работы: Труды мировых ученых, давших определение жанра интервью в области журналистики, Х. Бекхожин, Т. Кожакеев, Какен Камзин, Намазалы Омашев, Кудайберген Турсын, С. Ашимбаев, С. Масгутов и др. Кроме того, произведения отзывы современных телевещателей Султан Оразалин и Тыныс Утебаев, которые часто использовали жанр интервью в профессиональной деятельности.
Информационные продукты на телеканалах BBC, CNN, Аль-Жазира, МИР, отражающие особенности жанра интервью в современной тележурналистике, программы, в которых отражены сферы развития жанра интервью на казахском телевидении.
Цель и задачи дипломной работы:
Определение новых возможностей, методов и особенностей жанра интервью в современной тележурналистике, их научно-теоретическая классификация и оценка требований нового времени.
Провести анализ телепрограмм с использованием жанра интервью, использовать возможности цифровых технологий интервью. Новостной digital journalism, контента социальных сетей в каналах, определения формы и формата телевидения.
Использовались методы и приемы, используемые в дипломной работе: Сбор данных, анализ и опираясь на аналитическую систему, компаративный анализ, определение особенностей содержания и жанра, теоретическая оценка трудов.
Источники дипломной работы: Материалы, хранящиеся в фондах специальных и редких рукописей Национальной библиотеки, труды ученых, изданные в разные годы в жанре интервью, статьи в газетно-журнальных изданиях, газеты, газеты, журналы, исследовательские труды, учебные пособия, официальные сайты, электронные издания, научные исследования.
ABSTRACT
Topic of the thesis: Features of the interview genre in modern TV journalism
Volume of the thesis: 68 pages
The number of references in the research paper: 63
Structure of the work: The Thesis consists of an introduction, two main sections, conclusion, references, and a list of references. In the first Chapter of the work specified history and theory of the genre the most important in the interviews and the revelation of the nature of the hero in television journalism, theoretical in accordance with the requirements of the information science, the second Chapter of the study analyzes the experience of an interview in the Kazakh journalism and new trends build a TV interview. Its possibilities are discussed, and the peculiarities of forming public opinion are considered.
The object of the work: The Works of world scientists who defined the genre of interviews in the field of journalism, H. Bekhozhin, T. Kozhakeev, kaken Kamzin, Namazaly Omashev, Kudaibergen Tursyn, S. Ashimbayev, S. Masgutov, and others. in addition, the works of contemporary TV broadcasters Sultan Orazalin and Tynys Utebaev, who often used the genre of interviews in their professional activities.
Information products on the BBC, CNN, al-Jazeera, MIR TV channels that reflect the features of the interview genre in modern TV journalism, programs that reflect the areas of development of the interview genre on Kazakh television.
Purpose and objectives of the thesis:
Definition of new opportunities, methods and features of the interview genre in modern TV journalism, their scientific and theoretical classification and assessment of the requirements of the new time.
Analyze TV programs using the interview genre, and use the capabilities of digital interview technologies. News "digital journalism", content of social networks in channels, definition of the form and format of TV.
The methods and techniques used in the thesis were used: Data Collection, analysis and relying on an analytical system, comparative analysis, determining the features of the content and genre, and theoretical evaluation of works.
Sources of the thesis: Materials stored in the collections of special and rare manuscripts of the National library, works of scientists published in different years in the genre of interviews, articles in newspaper and magazine publications, Newspapers, Newspapers, magazines, research papers, textbooks, official websites, electronic publications, scientific research.
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І. ҚАЗАҚСТАННЫҢ СПОРТТЫҚ ЖУРНАЛИСТИКАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ЖАҢА ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ
1.1. ҚАЗАҚ СПОРТ ЖУРНАЛИСТИКАСЫНЫҢ ТҮБІ ӘРІДЕ ЖАТЫР
1.2. ҚАЗІРГІ ЖУРНАЛИСТЕРДІҢ СӨЗ САПТАУЫ ЖӘНЕ ІЗДЕНІСІ ТУРАЛЫ
II. СПОРТ САЛАСЫН НАСИХАТТАУҒА МЕМЛЕКЕТТІК КӨЗҚАРАС
2.1. СПОРТТАҒЫ КӘСІПҚОЙЛЫҚ ЖУРНАЛИСТКЕ ДЕ КЕРЕК
2.2. ҰЛТТЫҚ СПОРТ ТҮРЛЕРІНІҢ ТАРИХИ-РУХАНИ МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ҚҰНДЫЛЫҒЫ
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы: Журналист шеберлігі мен оның маман есебіндегі миссиясын аудитория алдында айқындайтын негізі категорияның бірі - сұхбаттасу өнері. Сұхбат жанры өзінің қалыптасу, даму тарихында тікелей адамзаттық білімге, коммуникацияға, көңіл-күй, мінез-құлыққа, Сұрақ пен жауап формуласына негізделіп келеді. Сондықтан, журналистика тарихында сұхбаттасудың формасы ұдайы өзгеріп, жаңарып отыратыны сөзсіз. Әлемдегі болып жатқан саяси, мәдени қозғалыстар, әдеп пен этика ақпарат саласының қай арнасында болмасын сұхбат жанрының шырқау шегіне жетуіне ықпал етті. Ол ақпараттану үрдісіндегі жетекші жанрға айналды. Әсіресе, телевизия саласындағы бейне мен әңгіме-дүкен, бейне мен сұхбат арақатынасы мүлдем жаңарып, өзіндік даму жолына түсті.
Сұхбат жанры қаншалықты дамығанымен, тақырып төңірегінде жарық көрген барлық еңбектерді зерттеу қажет. Сұхбат жанрын талдауда ғылыми еңбектердің теориялық мәнінің нақтылығын жоққа шығара алмаймыз. Себебі, күнделікті қоғамдық өмірімізде жаңа бір құбылыс орын алып, жаңалық пайда болып жатса, екінші бір аудиторияны елең еткізген оқиғалар ел жадынан жойылып жатады. Бұл - адамзат қоғамының ілгері басуының, дамуының айғағы. Дамудың барысында талай мәселелер күнтәртібіне шығатыны белгілі. Ал осы проблемалар турасында, мамандардың арнайы көзқарасын білу үшін, тіпті, үгіт пен насихатты бұқаралық ақпарат құралдары көмегімен кеңінен насихаттау үшін журналист сұхбат жанрын қолданады.
Журналист өз қызметі негізінде сұхбат алу үшін көтерілген мәселені терең білетін тәжірибелі мамандармен, қоғам қайраткерлерімен, өнер саңлақтарымен, еңбекшілермен өз сауалдарына кеңінен түсінік алу мақсатында арнайы жолығып, кездеседі. Бұл тұрғыда журналистика теоретигі, ғалым, профессор Тауман Амандосов: Кездесулерде журналист пен әңгімелесуші адам арасында жарасымды әңгіме болады. Олар пікір алысады. Өздерінің осы пікірлері туралы сол мәселе мен проблема жөнінде белгілі бір қорытындыға келеді [1] дейді. Демек, сұхбат жанрының миссиясы - ой қорыту болып саналады.
Негізінен алғанда, журналистика тек шығармашылық қана емес, саясат алаңы, өнер биігі. Ондағы телевизия саласы көз алдыңа бейне мен ақпаратты қатар әкеліп, соған сені иландырады. Телевизиядағы жанрларды нақты өмір шындығын бейнелеудің қалыптасқан түрі ретінде қарастыруға болады. Көгілдір экран әлеміндегі заманауи жанрлық құрылым тәжірибелік бағытта да мол мағлұмат ұсынады. Оның салыстырмалы түрде шығармашылық өнімдерді жіктеу мақсатында пайдаланылатын және аудитория үшін кеңестер тізбегін ұсынатын[2] белгілері бар.
Теледидар контентін жанрларға бөлу мазмұнды ғана емес, сонымен қатар техникалық тұрғыдан да маңызды. Себебі өндіріс технологиясы осыған байланысты құрылады.
Телевизиядағы сұхбаттасудың тақырыбы мен нысаны, объектісі өте кең. Ондағы публицистика жанрларының табиғаты аса бай. Cұхбатта негізгі бейнелеу - мәнерлі сөз, мақам, техникалық құралдар, жанды кейіпкер сөзі, диалог (қарым-қатынас), монолог болуы мүмкін. Бұл нысандар тележурналистика үшін өте маңызды. Өйткені, әлеуметтік жүйедегі коммуникативтік(өзара қарым-қатынас) процесс жоғарыда аталған ұғымдар көмегімен жүзеге асады. Соның ішінде, сұхбат жанры - теледидардың негізгі ажары. Телевизиядағы журналист пен мейман арасындағы қарым-қатынастың мәндік белгілері сұхбат жанрында көрінеді.
Телевизиядағы сұхбаттасу тек жаттанды сұрақтар мен таптаурын, жауыр болған пайымдардан, жауаптардан тұрмауы тиіс. Қазіргі телевизиядағы сұхбат жанры заманауи трендтердің көмегімен өзгеріске ұшырап, реформаға ұшырады. Сұхбат - аудиторияда қоғамдық пікір туғызудың жаңа сатысына көшті. Бұл ретте, қазіргі талаптарға сәйкес, журналист тек кез келген тұлғамен жолығып, оның айтқанын бұлжытпай жазып алуға ғана назар аударып қоймауы қажет.
Телевизиядағы бұл жанрдың жарасымды шығуына ықпал ететін факторлар өте көп. Олардың қатарына: сұхбат құратын орын (location), заманауи сәндегі киім үлгілері (fachion), cоңғы трендтегі аудио-видео (media) құралдар және тікелей-онлайн (life) байланыс жатады. ХХІ ғасырдағы дәстүр бойынша телевизиядағы сұхбат жанрының басты ерекшелігі техникалық құралдар көмегімен жүргізілетіндігінде екендігін айтқымыз келеді. Әлемге танылған тележурналистердің дені: Орпа Уинфри (OWN), Роберт Фиск (The Independent), Кейт Ади (BBC), Кристиан Аманпур (СNN International), Ху Шули (Caiхіn Media), Дайан Сойер (АВС World News) тағы да басқаларын танымалдыққа тек кәсібилік пен ізденіс, қабілет қана жеткізіп қойған жоқ. Олардың есімі телеконтенттердің визуализациялануы, тарқатып айтқанда, телебағдарламалардың ғаламторға түсуі, таратылуы арқасында жүзеге асты. Сол себептен, ақпарат ғасырындағы мол мүмкіндіктер сұхбат жүргізетін тележурналистер үшін аса оңтайлы кезең болып саналады.
Журналистің сұхбаттасу шеберлігі телекейіпкер мен маманның өзара түсінісуінен, журналистің көтерілген мәселе төңірегінде хабары мол болуымен айқындалады. Журналист өзінің телекейіпкері айтқан ақпаратты саналы түрде ұғынуы тиіс. Бұл, өз кезегінде, тұшымды сұхбат жасауға ықпал етеді. Сұхбат барысында маман мен кейіпкер ойының бір арнаға тоғысуы сұхбатты жанды, шынайы ететін басты фактор. Өзара түсінісу мен кемел білім нәтижесінде сұрақтар туындап, жақсы байланыс орнайды. Қандай да бір дайындыққа құрылған, алдын-ала екшеленген cұрақтар кейде кейіпкер ойымен үйлеспей, телехабар көрерменге ұнамсыз болып шығуы мүмкін. Тыңдау мәдениетінің жоғарылығымен және дөп сұрақ қоя білу шеберлігімен заманауи телеконтенттерде сұхбат жүргізуге болады. Сауатты сұрақ пен ұтымды жауап ойға қонымды шықса, телехабардың да ғұмыры ұзақ болады. Бүгінгі күні интернеттегі сұхбатты қайтара көру мүмкіндігіне аудитория сандық медиа арқылы қол жеткізе алады. Сұхбатқа құрылған бағдарламада мораль, этика құндылықтары ешқашан бұзылмауы қажет. Қоғамға жат қылықтар, тұрпайы, анайы әдеттер көгілдір экран этикасына нұқсан келтіреді. Жеке адамның бойындағы мінез-құлықты тап басу, телекейіпкерді өзара сауатты әңгіме құру шешіміне жетелеу - қазіргі телевизиядағы сұхбат жанрының басты ерекшелігі. Журналистің шығармашылық шешімі ақпараттың дәйектілігі мен дәлдігіне қол жеткізу мақсатына құрылса, ол телеаудитория арасында үлкен резонанс, сілкініс туғызады. Журналистке деген аудиторияның құрметі артады. Дегенмен, соңғы кездері болып жатқан манипуляциялар, сес көрсету пен үрейлі контенттер көмегімен ақпарат тарату - телесұхбатқа деген көрермен ілтипатының жоғалуына әкеліп соғуда. Сондықтан ақпараттар қақтығысы кезеңіндегі сұхбат сапасын бағдарлау - журналистикадағы басты міндеттердің біріне айналып отыр.
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі тележурналистикадағы сұхбат жанрының ерекшеліктерін журналистиканың жана тенденциялары және трендтерімен байланыстыра қарастыру - телекөрермен мен журналистік қызметке аяқ басқан жас мамандар үшін, кәсіби журналистер үшін де аса құнды. Дегенмен, сандық мүмкіндіктер көрініс тапқан жаңа тележурналистика саласының жанрларына бай, теориялық сауатты қисынға құрылған орнықты әрі толыққанды талдау жұмысы жоқтың қасы. Сол себептен, атаулы диплом жұмысында қазіргі телевизиядағы пішіндердің, жанрлардың анықтамасы зерделеніп, оған қатысты жарық көрген материалдар талқыланады. Телевизиядағы сұхбат жанрының қалыптасу, даму хроникасы, заңдылықтары мен ақпараттық формасы көрсетіліп, ондағы дерек пен дәйек ұсыну канондары зерттеледі.
Соңғы жылдары журналистика саласында академиялық білімді игермеген азаматтық журналистердің көбеюі салдарынан болып жатқан құбылыстарға диплом жұмысында талдау жасалады. Журналист шеберлігінің сұхбат жанры арқылы көрсетудің басты детальдарын талдау - сұхбат жанрының ғылыми анықтамасын кеңейтетін басты шешім. Бейнелі экранда сұхбаттасу, телеарналардың әлеуметтік желілер арқылы хабар таратудағы сұхбаттың рөлін жаңаша зерттеуді қажет етеді. Бұл ғана емес, постиндустриалды құндылықтар басты қажеттілікке шыққан ХХІ ғасырдағы сұхбат тақырыптары, аудиториялық жанрлық бағдарламаларға деген ықыласына зерттеу жүргізу журналистік сауатты шешім шығаруға көмектеседі. Сондай-ақ, камера алдындағы психологиялық әрі лингвистикалық шеберліктің артуы - телекейіпкер болмысын ашудағы сұхбаттасу тәсілін жіктеуді міндеттейді. Ал қазақ сұхбатының тағлымы ең алдымен жас ұрпақтың қалыптасуына қажет деп топшылауымызға болады. Сондықтан, қазіргі тележурналистикадағы сұхбат жанрының ерекшеліктеріне толыққанды сараптама жүргізіп, жаңа тұжырымдар жасау өзекті мәселе.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Журналистикадағы сұхбат жанрының табиғатын, сұхбатқа құрылған телебағдарламалардың ауқымы мен функцияларын бір жүйеге келтіріп, ашып көрсету, айқындау әзірге орындала қойған жоқ. Осы олқылықтың орнын толтыру үшін жүргізілген зерттеу жұмысының басты мақсаты - қазіргі тележурналистиканың жаңа ребрендинг(жаңару) кезеңін бақылып, ондағы сұхбат жанрының ерекшеліктері мен сипатын талдау, теориялық-өндірістік мән-маңызын ашу болып саналады. Мақсат негізінде туындайтын дипломдық жұмыстың басты міндеттеріне:
oo Телевизиядағы сұхбат жанрына компоративті-талдамалы зерттеу
әдістерін жүргізу;
oo Қазіргі әлем және қазақ журналистикасының телеөнімдерін талдау,
оларды сұхбат жанрының формаларына жіктеу.
oo Қоғамдық мәселелерді, әлеуметтік тақырыптарды, тұлғалық
болмысты ашу міндеттерін, тағы да өзге мақсаттарды көздеген телесұхбат хабарларын толыққанды қарастыру;
- Жас, кәсіби журналистердің машығы мен шығармашылық жолын қарастыру, сұхбат алудағы әдіс-тәсілдерін талдау.
- Сұхбат жанрының қазіргі телереформасын дәйектермен көрсетіп,
оған ғылыми баға беру;
- Журналистік өнімдердің азаматтық көзқарас пен қоғамдық
игіліктерге ықпал ету үрдістерін бақылау;
- Сұхбаттасу кезеңдерін, заманға сай ерекшеліктерін, талаптарын
ашып көрсету;
- Тележурналистика бойынша жазылған шетел ғалымдарының және Отандық зерттеушілердің еңбектерін саралап, кітаптардағы ақпаратты тақырыпқа сай тізбектеу;
- Сандық журналистика, инфографика, мультимедиалық құралдар
көмегімен өңделген сұхбат бағдарламаларына баға беру;
- Сұхбат жанрының әр алуандығын, журналистің стильдік, тілдік
тапқырлығы мен образ жасаудағы шеберлік тәсілдерін саралау сияқты талаптар жатады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы: Негізінен алғанда, тележурналистика - синкретті өнердің тәжірибесіне негізделеді. Оның құрылымы, жанры мен пішіндері тұтастай шығармашылық шешім мен ой еңбегіне құрылады. Сондықтан да, ондағы өнімдердің жасалу, жүргізілу бағдарын өз алдына бір бөлек тәжірибе мектебі ретінде қарастыруға болады. Өз қызметі бойынша сұхбаттасуды сауатты жүргізе білетін журналистердің тың тәсілдерін, шеберлігін, телеаудиторияға қойған сұрағы мен ойын дұрыс жеткізе білетін әдісін, мол тәжірибесін, тілі мен стилін, болашақ журналистерге, сөз тізгінін ұстап жүрген ақпарат саласы мамандарының кез келгеніне оқып-білу пайдалы болатыны анық. Осыны арқау ете отырып, қазіргі телеконтенттердің, телевизиядағы сұхбат жанрының ерекшеліктерін танытатын зерттеу жүргізуді қажет деп есептеймін. Зерттеу жаңашыл талаптардың сұранысына құрылып, зерттеу жүргізудің әдістері қолданылады.
Дипломдық жұмысымда қазіргі журналистика ерекшеліктерін тізбектей отырып, ондағы сұхбат жанрына анықтама беру үшіндің оқу-әдістемесін құралын құруды аса қажет деп есептеймін. Оқу-әдістеме - журналистиканың теориялық қорына қосылған сүбелі еңбек болатындығына сенемін. Әдістемелік еңбекте академиялық деңгейде журналистік білім берудің заманауи мүмкіндіктері мен модельдері қолданылып, оны сатылап оқытудың құрылымы сипатталады. Мәселен, телевизиядағы сұхбат жанрының: сұхбат-диалог, сұхбат-әңгiме, сұхбат-хабарлама, сұрақ-жауап, сұхбат-монолог, ресми-сұхбат, жедел-сұхбат, шағын сұхбат, баспасөз конференциясы, дөңгелек үстел басындағы әңгiме, сын-сұхбат, сыр-сұхбат секілді түрлері жіктеліп, мысалдармен өрнектеледі. Журналистік ілім мен білім базасын нығайту да неоклассикалық журналистикада, дәстүрлі журналистикада құбылыс болмақ. Зерттеу жұмысының нәтижелі бұл жаңалығы жас талапкердің журналистік білімді тереңдете игеру жолында мол мағлұмат бола алады. Қазіргі көгілдір экран дидарындағы телесұхбаттарды сатылай кешенді талдайды, оның рационды, яғни сыни сипатын аңғарып, артықшылықтарын аңғартып көрсетеді. Жанрлық құрылымына қарай топшылайды, идеялық мазмұнына назар аудартып, айқындайды. Тарихи әдіс және жаңа медиа құралдарының көмегімен жүргізілген зерттеу нәтижелері көрсетіліп, қазіргі журналистердің өз өнімдерін аудиторияға заман талабына сай етіп жеткізуі мен олардың кем-кетіктері, артықшылықтарын қарастыра отырып ұсынады. Таңдаулы телепублицист, тележурналистердің еңбегін дәріс жоспарына енгізіп, саралап-салмақтау - жас талапкерлер мен журналистік білімді игеруші талапкерлер үшін мол тәжірибе.
Осы тұрғыдан қарастырғанда, жоспарлы оқу-әдістемелік құралында қазақ телевизиясының телевизиялық түрөзгеріске ұшырау үрдістері ғана емес, осы салада шығармашылық туындыларымен ақпарат асқарының шырқау шыңына шыққан әлемдік майталмандардың да туындылары көрсетіледі. Өзіндік стилі қалыптасқан, білікті де білімді журналистер өнегесі - академиялық білім беруде назар аударуға тиіс басты негіздердің бірі деп есептеймін.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі: Тележурналистикада қызмет еткен журналистердің әр жылдарда жазған еңбектері, эссе, естеліктері, олардың шығармашылығы туралы жазған ғылыми ой-пікірлерді негізге алып жазылды. Сонымен қатар, тәжірибелі мамандар мен ғалымдардың баспасөздегі жазылған мақалалары мен сұхбаттары, ғаламтордағы сайт материалдары негіз болған дәлел, дәйектер тұжырымдалып, бір жүйеге келтірілді.
Журналистика саласындағы сұхбат жанрына анықтама берген әлемдік еңбектер мен Т. Қожакеев, Т. Ыдырысов, Б. Кенжебаев, Т. Амандосов, Б. Жақып, Қ. Алдаберген, М. Шыңдалиева зерттеулері басшылыққа алынды. Танымал зерттеушілер Х. Бекхожин, Намазалы Омашев, Құдайберген Тұрсын, Сағат Әшімбаев, Совет Масғұтов т.б. қазақ ғалымдарының еңбектері, сұхбат жанрын кәсіби қызметінде жиі қолданған Сұлтан Оразалин мен Тыныс Өтебаев және қазіргі телехабар жүргізушілерінің туындылары, пікірлері ұсынылды. Сондай-ақ, Бауыржан Жақыптың Публицистикалық шығармашылық негіздері, Қалижан Бекхожинның Қазақ баспасөзі тарихының очеркі, Кәкен Қамзиннің Журналистика негіздері, Барманқұловтың Телевизия бизнес әлде билік?, МediaNet халықаралық ұйымы жарыққа шығарған Практикалық журналистика еңбектері негізінде деректер келтірілді.
Қазіргі тележурналистикадағы сұхбат жанрының ерекшеліктерін сипаттайтын BBC, СNN, әл-Жазира, МИР арналарындағы телеөнімдер, қазақ телевизиясындағы сұхбат жанрының даму өрісін айқындайтын бағдарламалар зерттеуге қолданылды.
Зерттеу тәсілдері: Аталмыш зерттеу тақырыбының әдістемесі нақты ғылыми негізге сүйене отырып зерттеу, сараптап-талдау, саралау болып табылады. Көздеген мақсатқа жету үшін анализдік жүйеге сүйену, мазмұн және жанр ерекшеліктерін анықтау, еңбектерге теориялық баға беру әдістері де пайдаланылды. Дегенмен, зерттеудің негізгі әдісі талдауға арналған. Өйткені, осы әдіс арқылы ғана фактілер мен құбылыстардың сан алуандығынан ішіндегі ең қажеттісін, ерекшесін тауып, бағалауға мүмкіндік беріледі.
Зерттеу жұмысының объектісі: BBC, СNN, әл-Жазира, МИР, Qazaqstan, Хабар, Gakku.TV т.б. арналардағы телеөнімдер мен Salem Social Media, Azattyq.TV ютуб арналары. Журналист Нартай Аралбайұлының Ашық алаң, Назира Бердалының Сырласу, Гүлнұр Ғазизқызының Наркескен, Есболат Айдабосынның Қателік, Дана Нұржігіттің Дара жол және ютуб желісіндегі Саяхаттандырылмағандықтарыңыздан телебағдарламалары.
Сонымен қатар, Хабаршы ғылыми-көпшілік журналында жарық көрген мақалалар, республика газеттеріндегі тележурналистердің сұхбаттары, очерктері мен эсселері, рецензия, хабарлар мен мақалалары мысалға алынады. Дипломдық жұмыстың негізгі қайнар көзі ретінде кітаптар, Егемен Қазақстан, Айқын басылымы, Ақиқат журналдарының тігінділері қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі негізгі тарау мен қорытындыдан тұрады. Телевизиядағы сұхбат жанрының тақырыптың ауқымы мен зерттелу әлеуеті өте кең. Сол себепті, бірінші тарау Тележурналистикадағы сұхбат жанрының табиғаты деп аталып, оның қалыптасу, даму хроникасы, заңдылықтары мен ақпараттық формасы, қазіргі ерекшеліктері қарастырылып, олардың әлеуметтік-қоғамдық мәніне талдау жасалды.
Екінші тарау Қазіргі телевизиядағы сұхбат жанрының интеграциясы деп аталады. Мұнда журналист шеберлігіне таңылған телекейіпкер беделі мен биіктігі айқындалады. Заманауи қазақ тележурналистикасындағы сұхбат жанрының берер тәлімі мен тағлымы сөз болады. Журналистік өнімдердің азаматтық көзқарас пен қоғамдық игіліктерге ықпалы сараланады. Ал қорытынды бөлімде зерттелген материалдар негізінде тұтастай ой қорытылып, өз тұжырымдарымды нақты ұсынамын.
І. ҚАЗАҚСТАННЫҢ СПОРТТЫҚ ЖУРНАЛИСТИКАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ЖАҢА ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ
0.1. Қазақ спорт журналистикасының түбі әріде жатыр
Біз журналистика туралы әңгіме еткенде сонау ата жазбаларымыздан - Орхон-Енисейден бастағымыз келіп тұрады. Өйткені онда әдебиет те, публицистика да, тіпті, азаматтық журналистика элементтерінің де көріністері.
Бүгінгі жұрт комментарий, комментатор тарихын ежелгі Эллада елінің қаһармандары Юлий Цезарь мен Аристотельден алып жатады. Ол бекер емес, өз кәсбін олардан артық білетін ешкім жоқ, әрине. Цезарь - соғыс өнерін, Аристотель философияны тұстастарынан артық білді. Аристотельді бүгінгілердің ұлы ұстаз санайтыны сол. Әлемдегі екінші ұстаз - біздің даңқты бабамыз әл-Фараби. Біз алып бабамызды көп ғылым бойынша алға тартып отыратынымыз сондықтан шығар. Осы үлгілерді ұстана отырып, қазақ спорт журналистикасын біз күні кешеден емес, сонау Алпамыс, Қобыланды, Ер Төстік заманынан да іздегеніміз жөн.
...Қазақ пен қалмақ қараған,
Құйындай шауып Шұбар ат,
Өте шықты арадан.
Күлмеген адам қалмады,
Жеңілген соң баладан.
Гүлбаршынның алдына Көкпар әкеп тастады,
Өңгеріп серке даладан... Батырлар жыры, 179-б, І том, Алматы - 2000.
... Керней, сырнай тарттырды,
Даңғара, дабыл қақтырды...
Неше дәулер, неше ерлер,
Қызметіне тақ тұрды,
Күніге көкпар шаптырды... Батырлар жыры, 218-б, І том, Алматы - 2000 немесе:
...Жаяу сүйреп көкпарды,
Не қылғаның, қарағым?.. Батырлар жыры, 237-б, І том, Алматы - 2000 деп бҥгінде ҧлттық спортымыздың басы болып, елін сүйсіндіріп жүрген көкпарды алға тарта береді.
... Ұлтан хан бір дарақтың басына жамбы қойып, кім атып түсірсе, Қарлығашты беретін болып, бәйге тігіп жатыр дейді... Батырлар жыры, 243-б, І том, Алматы - 2000, бүгінде нысана көздеу, садақ тарту деген спорттық терминдер сол тұстан бастау алатынын білсек етті.
Жалпы спорт журналистикасы ептеп дами бастаған сәтте осы батырлар жыры, ертегілер, қысқасы, қазақ ауыз әдебиеті көмекке келгенін бүгін біріміз білсек, біріміз білмейміз. Копье дегенді - найза, лук дегенді садақ деп алдық. Алысқа барған жоқпыз, сөз ойлап бас қатырған жоқпыз. Әлі де 200-ден астам спорт түрінің терминдеріне балама іздесек фольклорды қарайық дейтініміз сол.
Алпамыс батырдың тарихта болған адам екендігін ғалымдар жоққа шығармайды. Ол - шамамен б.з.б. 110-50 жылдары өмір сүрген қолбасшы, батыр. Бұдан шығатын қорытынды, бүгінде екі ғасырға жуық тарихы бар бұл дастан қазақ спорт журналистикасын тым алысқа әкетеді.
Аталған жырларда, ертегілерде тек көкпар, садақ тарту, жамбы ату ғана емес, спорттың басқа түрлері де әңгіме арқауына айналған. Мысалы, ат жарыстыру, аударыспақ, белдесу және басқа ұлттық ойындар, қазіргіше айтсақ, спорт түрлері көп сипатталады. Кең сөз болады. Ат жарыстыру демекші, ат спортына бүкіл түркі халқының, оның ішінде дүйім қазақтың тікелей қатысы бар. Бұл жөнінде мемлекет басшысы Н.Назарбаевтың таяуда ғана жарияланған Ұлы даланың жеті қыры атты мақаласында мынадай мысалдар келтіріледі: Еліміздің солтүстік өңіріндегі энеолит дәуіріне тиесілі Ботай қонысында жүргізілген қазба жұмыстары жылқының тұңғыш рет қазіргі Қазақстан аумағында қолға үйретілгенін дәлелдеді. Жылқыны қолға үйрету арқылы біздің бабаларымыз өз дәуірінде адам айтқысыз үстемдікке ие болды. ... Бабаларымыз шапқан аттың үстінен садақ тартуды барынша жетілдірді. Соған байланысты қарудың құрылымы да өзгеріп, күрделі, ыңғайлы әрі қуатты бола түсті. Масағына қауырсын тағылып, металмен ұшталған жебе берен сауытты тесіп өтетін көбебұзарға айналды. ... Қазақстан аумағында өмір сүрген түркі тайпалары ойлап тапқан тағы бір технологиялық жаңалық - қылыш. Оның оқтай түзу немесе иілген жүзі - ерекше белгісі. Бұл қару ең маңызды әрі кең таралған соғыс құралына айналды. Бұдан шығатын қорытынды, осыдан алты мыңдай жыл бұрын атты ауыздықтап мініп, қолға үйреткен түркі халқы - бүгінде спорттың асаймүсейіне айналған садақты да, қылышты да, найзаны да алғаш ойлап тапқан ел. Осы бір-екі жыл көлемінде Қазақстанның еңбек сіңірген бапкері, кезінде белгілі спорт функционері болған Өтепқали Құралов ағамыз Олимпиада ойындарын алғаш рет гректер емес, түркілердің атабабалары өткізген деген тұжырым айтып жүр. Ғасырлар бойы ат үстінен түспеген бабаларымыздың талай ұлттық спорт түрлерінің дүниеге келіп, дамуына ықпал еткенін бүгінде қуана еске аламыз. Кезінде ел спортының қалыптасуы жолында еңбек еткен Өтепқали Құралов ағамыздың, түркі халқы атқа қатысты спорттың 39 түрін дүниеге әкелген екен. Өйткені түркі халқы, оның ішінде қазақ елі осыдан алты мың жыл бұрын ат жалын тартып, мініп, оның құлағында ойнаса бүгінгі таңдағы аламан бәйге, тай жарыс, құнан жарыс ат спорты түрлерімен бірге, найза лақтыру, жамбы ату, қылыштасу, аударыспақ, қыз қуу, қазақ күресі сияқты бәсекелер біздің жерде пайда болмады дегенге кім сенеді дейді спорт журналистикасының ардагері Рабат Жәнібеков ағамыз. Кім білсін, бізге ол дәуірден жазба тарих жоқ. Әр жерден іліп алған логикалық ойлар, мысалдар, пайымдар, елдің, өзгенің айтқаны болмаса. Бірақ бір анық, ол - ат спортының отаны Қазақстан, ежелгі түркі мекені. Ендеше Өтепқали ағамыздың тұжырымы шындыққа жақындау. Ат спортының ежелгі Эллада, бүгінгі грек еліне біздің ұлы даладан барғаны рас болуы тиіс деп болжам жасауға болады. Бұл енді бізден әлдеқашан озған заманға қатысты. Ол кезгі спорт журналистикасының тарихы тереңде жатыр, әлі жеке зерттелер деген ойдамыз. Біздің мақсат ол кезең емес. Осы заманға ойыссақ. Он тоғызыншы ғасырдың аяғында қазақ жерінде газет-журналдар пайда бола бастағанда да қазақтың ұлттық ойындары туралы хабар-ошар, шағын мақалалардың жарияланып тұрған. Бұл жиырмасыншы ғасырдың ортасына дейін созылды. Рас, арасында телекомментаторларға байланысты фактілердің болғанынан хабарымыз бар. Белгілі спорт журналисі, бүгінде марқұм Өмірзақ Жолымбетов алғашқы спорт комментаторы кім? деген сұраққа қатысты Айтбай Хангелдиннің есімін ұлықтауға тырысады. Ол сол кездегі Түркомолдың тұңғыш және соңғы жетекшісі Ғани Мұратбаев 1928-1929 жылдары Ташкентте Қазақ футбол командасын құрып, Айтбай сол командада ойнағанын, ара-тұра радиоға жүгіріп келіп, репортаж жүргізіп кететінін айтады. Бұл - қазақ спорт комментаторлығының да жасын ұзартатын фактілердің бірі. Ал қазақ спорт журналистикасының маңдайы жарқыраған тұс - 1959 жылы қаңтарда Қазақстанда тұңғыш спорттық кәсіби басылым - екі тілде шығатын Спорт газетінің дүниеге келуі. Алғашқы жылдары бас редакторсыз шықса да бұл үлкен құбылыс, қазақ спорт журналистикасы кеңістігіндегі жарқ еткен жұлдызға тең оқиға еді. Аталған басылым әлі күнге дейін қазақ спорт басылымдарының қарашаңырағы деп бекер аталмайды. Рас, қазақ спорт әдебиетінің, қазақ спорт журналистикасының атасы болған Сейдахмет Бердіқұлов 1970-1986 жылдары Лениншіл жас (қазіргі Жас алаш) газетінің редакторы болған тұсқа дейінгі аралықта Спорт газеті осы басылымның көлеңкесінде қалып кеткендей әсер қалдырды. Лениншіл жастың бір ғана Сейсенбілік спорт беті Спорт газетін ел есінен шығарып жібергендей еді. Оған себеп, бірінші, Лениншіл жастың жастар арасындағы, тек жастар ғана емес, қазақ зиялылар арасындағы беделі, екінші, жастар газетінде талдамалық мақалалар, еркін жазылатын, әдемі тілмен әсерлі берілетін тірі, жанды мақалалар көп еді. Әбден зерттеуден өткен дүниелер жарияланатын. Сол кезде аталған газеттің спорт бөлімінде жұлдызды журналистер шоғыры жұмыс істеді. Қалдарбек Найманбаев, Орысбай Әбілдаев, Жарылқап Бейсенбаев, Несіп Жүнісбаев, Қыдырбек Рысбеков секілді талантты журналистер жалындай жарқырады. Алайда Спорт газетінің өзіндік көзірі - жеке газет болғандығы, онда да өз ісіне берілген, іскер, білікті спорт журналистерінің жұмыс істегендігі. Сматбек Төребеков, Сайын Тұрсынов, Жүсіп Хисымов, Дендербай Егізов, Ғалым Сүлейменов, Амангелді Сейітханов, Бейсен Құранбеков... секілді талантты журналистер осы газетте қызмет еткен еді. Спорт газетінің кемелденген, шарықтау кезеңі - нағыз кәсіби журналист, жазушы-публицист, Сейдахмет Бердіқұловтың төл шәкірті Несіп Жүнісбаевтың бас редактор болып келуімен байланысты. Әлгінде С.Бердіқұловты қазақ спорт әдебиеті мен журналистикасының атасы деп қалдық. Сейдахметке дейін спорт тақырыбы көтерілмеп пе, спортшылар туралы кітап жазылмап па дерсіз. Көтерілді, жазылды. Сәбит Мұхановтың Балуан Шолақ повесі, Сәкен Сейфуллиннің Бандыны қуған Хамит әңгімесі, Қалмақан Әбдіқадыровтың Қажымұқан хикаяты - керемет дүниелер. Осы үш шығарманың арқасында Қазақстанда қаншама спортшылар тәрбиеленіп шыққанын есептемей-ақ қоялық. Бірақ сол кездері қазақтың талай жастары Балуан Шолақ, Хамит, Қажымұқан болғысы келмеді дейсің. Әдебиет пен журналистиканың басты мақсаты осы - тәрбиелік, ұйымдастырушылық, ағартушылық қызметі екендігін біз білеміз. Алайда олар емес С.Бердіқұловтың осындай атаққа ие болуы, қазақ спорт әдебиеті мен журналистикасының негізін қалау құрметіне ие болу құпиясы неде, ендеше?! Сейдахмет Бердіқұлов спорт тақырыбын әдебиетте де, журналистикада да кәсіби деңгейде жазып, биік дәрежеге жеткізді. Бір Бердіқұлов бешпетінен шыққан журналистер тек спорт саласында ғана емес, жалпы журналистикада мыңдап саналады. Сондықтан болар, спорт тақырыбын жазатын үздік журналистерге тағайындалған жүлде де С.Бердіқұлов атында. Жұмыр жерде теңбіл доп (А., Жазушы (1968), Аспаннан шұға жауған күн (А., Жазушы (1975), Арбаған мәні бір сиқыр (А., Жалын, 1987) тағы басқа кітаптарының атауларының өзі бүгінде газеттерде, телерадио арналарында айдарға айналып, жұрт аузында мысал болып қалыптасып кетті. Сол Сейдағаңның төл шәкірті Несіп Жүнісбаев қазақ спорт журналистикасының көшін басқарып келеді... Мұндай адамдарды тарихта шежіреші дейді. Біздің сөз саптауымызда бұл қазақ спортының шежіршісі. Әу баста қазақ спорт көсемсөзінің қаранары әрі дара нары Сейдахмет Бердіқұловтан қалған жүкті жалғыз емес, бүгінде қазақ спорт журналистикасының тарихшысы атанып жүрген Қыдырбек інісімен бірге көтерісіп келеді. Бірі шежіресін шетінен жіліктеп, бірі тарихын қопарып, түгендеп жүр. Оннан астам спорт тақырыбына жазылған кітаптың авторы. Ауылдан шыққан алыптар (1986), Мексикадағы футбол тойы (1988), Футболмен тыныстаған Испания (1989), Олимпийский маршрут (1999, 2002) атты еңбектері кітапсүйер қауымның үй-ішін көріктендіріп тұр. Бірі олардың маңайында, бірі жеке-дара шауып жүрген қаншама таланттарымыз бар. Сонау бір советтік кезеңде Қайсар атты тұңғыш А4 пішімді футбол газетін шығарған Серік Пірназарды біреу біліп, біреу білмес. Қазір қазаққа қатысты халықаралық жарыстардың бірінен қалмайтын Егемен Қазақстанның бәйгеторысы Бақтияр Тайжанды кім білмейді?! Қазақтың қара сөзіне сұлу бейнелі өлең құдіретін байлап жіберген ұлы ақындарымыз секілді спорттың ресми тілін ойнатып жүрген қара, дара баланың бірі осы Бақтияр. Осында отырған Нұрғазы Сасаев, Бекен Қайратұлының әрқайсысы бір тарих. Ат арылтып Тараздан келген Марат Ахметов те, қазақ қыздарынан спорт журналистикасын серік етіп қана қоймай, бүгінгіше, жаңаша жазуға бет бұрған Динара Ысқақ та, Назерке Сұлтанбек те елге танылған тұлғалар. Енді аз-кем осы конференцияның өтуіне тікелей себеп болған Қазақ спорты газеті туралы. Бастапқыда басылым жауапты хатшының бақылауымен Бас редакторсыз жұмыс істеп жүрді. Араға үш жыл салып, яғни 1962 жылы газет тізгінін танымал спорт журналисі Саматбек Төребеков қолына алып, басылымның жаңа тынысы ашылғандай болды. Төребеков Спортқа 1982 жылға дейін басшылық етті. Сол жылы ол кісінің қазасынан соң тұңғыш спорт басылымына бұған дейін ҚазТАГ-та абыройлы қызмет етіп келген Амангелді Жақсыбеков бас редактор болып тағайындалды. Газеттің сұранысқа ие болғандығын оның таралымы Орталық комитеттің органы болып табылатын Правда газетінің таралымынан әлдеқайда жоғары болғандығынан да аңғару қиын емес. Мұны спорт комментаторы әрі газетке тұрақты мақала жазып тұрған Рабат Жәнібеков растайды. Оқырман санын арттыру үшін Правда спортқа көңіл бөліп, бет арнады дейді Р.Жәнібеков. Спорт саласына жаңа басшылықтың келуімен 2011 жылы Спортқа қайта жан бітіп, тамырына қан тарады. Газет бетінде тәжірибелі журналистер мен жастарға да қатар орын берілді. Спорт жаңа деңгейге көтерілді. Лондон, Сочи олимпиадаларынан тұщымды ақпараттар таратылып тұрды. 2014 жылы елімізде газеттер жекешелендіріле бастағанда Sport та өз құрылтайшысы - спорт ведомоствосынан кетуге мәжбүр болды. Соңғы жылдарда ел спортының дамуына үлес қосып жүрген Қазақ спорты басылымы қаржылық қиындыққа тап болып, 2016 жылы спорттың мүддесі үшін жұмыс істейтін екі басылым біріктірілді. Cөйтіп қазақ спорт журналистикасының қарашаңырағы болған бұрынғы Sport газеті Қазақ спорты деп аталды. Жаңа құрылтайшының арқасында мемлекеттік қаржыландырудан алыстап, тағдырдың талайында қалған Қазақ спорты - Спорт газеттері нарық заңына бейімделіп, жаңа белестерге беттеп келеді. Бүгінде құрамында Төлеубек Қадырмоллаев, Мәдина Асылбек, Бек Төлеуов, Арсен Нұртазин, Оңдасын Елубай, Мәулетхан Ақсанов секілді тәжірибелі және Арайлым Темірханова, Бақытбек Қадырұлы сынды талантты жастар еңбек ететін берік ұжымға айналды. Қазақ спорты өз оқырмандарымен әр аптаның сейсенбісінде қауышып келеді. Айтары жоқ, әзірге газеттің таралымы он мың данаға жете қоймаса да, бұл басылымның қарышты қадамы көңіл қуантады. Әсіресе, Жаһан жаңалықтары, Аймағы мықты ел - айбынды ел!, Өмір - дода, Таразы, Ала доп айшықтары, Алаштың ұлы - намыстың құлы, Жарыс көрігі - намыс, Заманынан озып туған, Топжарған айдарларымен беріліп жүрген мақалалар мен топтамалардың айтар ойы, көтеріп жүрген жүгі салмақты. Түрлі-түсті суреттерімен, ерекше безендіруілімен шығатын газеттен спортсүйер қауым өз іздегенін оңай табады. Сондай-ақ спорт әлемінің бүгінгі мен бұрынғы спорт саңлақтарының өмір жолдары да ешкімді жалықтырмайды. Намыс отын маздататын әр мақала оқырманға үлкен ой салады, түрлі сезімге бөлейді. Жаһанда болып жатқан спорт жарыстарының ішінде жүргендей сезінесің өзіңді. Әр мақаланың тілі жеңіл, жатық оқылады. Міне, бүгінгі Қазақ спортының аяқ алысы осындай дейді газетіміздің тұрақты оқырманы әрі белгілі журналист Орынтай Көмеков. Бүгін газет ұжымының алдында қиын да күрделі мәселелер тұр. Ол орындалмайтын, жүзеге аспайтын мәселелер емес. Басылым қызметкерлері бұл жағдайдан да жол тауып, қиналмай өтетініне сенімді. Ең бастысы, спорт тақырыбына қалам тербейтін жастардың көбейіп келе жатқаны. Бұл - қазақ спорт журналистикасының болашағы жарқын деген сөз.
Қазіргі журналистердің сөз саптауы және ізденісі туралы.
Үйдің қабырғасы кірпіштен немесе арнайы блоктардан қаланса, кез келген мақала мен очерктің қабырғасы сөзден құралады. Қазақтың сөзі өте бай. Өкінішке қарай, сол көл-көсір байлықты игере алмай жатырмыз. Бүгінгі жиын спорт журналистикасы жайлы болғандықтан, біздің кейбір әріптестеріміз миллиондаған көрермен мен тыңдарманның алдында сөз қадірін түсіріп жатады. Футбол комментаторының соққы бағыттады деген сөзін елудің бел ортасынан асқан мен түсінбеймін. Футболшы допты шірене тепкен сәтте комментатор: соққы бағыттады, дейді. Қазақ мұндайда қатты тепті, оқыстан ұрып жіберді, жантая бере тартып жіберді, қиялай ұрды, дүңк еткізді, қайқайта тепті... деуші еді. Біздің кей комментаторлар тілі қазақша шықпаған бала тәрізді соққы бағыттады деуден жаңылар емес. Кейінгі кезде кей журналистер мен спорт мамандары Елдос Сметтен ұтылды деудің орнына Елдос Сметке ұтылды, дейтін болып жүр. Кәдімгі орысша калька. Бұлай кете берсек, дүние жүзінің белді ғалымдарын мойындатқан ана тілімізге обал болады. Тағы бір сорақы тіркес: доп Исламханның аяғында деудің орнына доппен Исламхан дейтін орыстан адасып келген жетім күшіктей бір сөзді эфирге, интернетке шығарып жібердік. Cосын футбол, хоккей матчын тек кездесу деп айтатын жігіттер бар. Кездесу тоқсан минут тартысатын, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz