Жазаның мақсаттары мынадай

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Заңда жаза түрлерінің және олардың көлемі және қолданылу ретінің көрсетіп орнықтырылуының сотталғандарға жаза тағайындау және оны жекешелеу кезіндегі негізгі қағидаларды жүзеге асыру үшін аса маңызды мағынасы бар. Жазалар толық тізімінің мағынасы сот сотталушыға осы тізімде көрсетілмеген жазаны тағайындай алатындығында жатыр.Жаза жүйесі деп қылмыстық заңмен бекітілген, салыстырылмалы ауырлығы ескеріле отырып, белгілі тәртіппен орналастырылған жаза түрлерінің соттар үшін міндетті және толық тізімі айтылады. Қазақстан Республикасының 1997 жылғы Қылмыстық кодексінде жаза жүйесі 39-баптың бірінші бөлігінде орнықтырылған. Жаза жүйесін белгілеудің сот әділдігі міндеттерін іске асыру үшін әдістемелік және тәжірибелік тұрғыдан айтарлықтай мәні бар.
Әдістемелік мәні - әрбір жазаның қолданылу тәртібі, нақты шегі, жағдайлары белгіленген толық тізімнің қылмысқа қарсы жазалау саясатының бірлігіне, соттың қызметінде заңдылық қағидаттарының сақталуына ықпал ететігінде. Қарастырылып отырған жүйенің тәжірибелік мәні - жаза түрлерінің бірізді орналасуында. Бұл - сотқа бұған дейін сот жұмысының тәжірибесін, қоғамдық-құқықтық сана мен ғылыми ұсыныстарды ескере отырып, сотталушыға заң негізінде ықпал ету шараларын орынды әрі мүмкіндігінше тиімді қолдануға жол ашады. Заң жүзінде бекітілген жазалар жүйесінің мәні - осы жүйеге сүйене отырып, жазаның қайсысы - ең қаталы, ал қайсысы - жұмсақтау екендігін анықтап білуге болатындығында. Ал оның жаза тағайындау үшін ғана емес, жазаның өтелмеген бөлігін неғұрлым жеңілдеу жаза түрінде ауыстырған кезде де пайдасы бар. Жаза түрлерінің тұтас жүйесі де, жеке алғандағы әрқайсысы да, сотталушыға ықпал жасаушы кешендер тәсілдерінен тұрады.
Бұл - сотқа қылмысқа қарсы күрес жүргізу үшін ең ұтымды шараларды таңдап алуға мүмкіндік жасайды. Сонымен, жаза түрлерінің салыстырмалы көптігі - жасалған қылмыспен қатар, оны жасаған қылмыскердің де қоғамдық қауіптілігін ескере отырып, оның алдында тұрған мақсаттарына жету үшін әсер ететін әділ жаза тағайындауға мүмкіндік береді. Жаза бұл мемлекеттің жасалған қылмысқа деген реакциясы. Егер қоғамға қауіпті әрекет жазаға әкеліп соқпаса, онда ол қылмыс болып есептелінбейді. Қылмыстың жазалану белгісі, қылмыстың міндетті белгісі болып табылады. Жаза - соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттің мәжбүрлеу шарасы. Ол қылмыс жасауға кінәлі деп танылған адамға қолданылады және ол адамды қылмыстық заңда көзделген құқықтары мен бостандықтарынан айыру немесе шектеу болып табылады.
Жазаның белгілері: жаза - бұл мемлекеттік мәжбүрлеудің ерекше шарасы, жаза жеке сипатта болады. Ол тек қылмыскерге ғана қолданылады және ешқандай жағдайда да басқа адамдарға жүктелмейді (мысалы, кәмелеттік жасқа толмаған қылмыскердің ата-анасына); жаза әрқашан қылмыс жасаған адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеуге байланысты оған белгілі бір моральдық қасірет әкеледі және белгілі бір құндылықтардан айырады. XV -- XVII ғасырларда қазақтың әдет-ғұрып заңында жазалардың мынадай түрлері болған: а) рудан қуып жіберу; ә) кінәліні жәбірленушінің туыстарына беру; б) адамның жеке басына қарсы жасалған қылмыстар мүліктік қылмыстар үшін айыппұл тағайындау; в) денеге ауыр жарақат салғаны үшін, кісі өлтіргені үшін құң тағайындау; г) өлім жазасы - жазаның бұл түрі өте сирек қолданылды; ғ) әке-шешесін сыйламаған, құрметтемеген балаларға және антты бұзғандарға тен жазасы мен масқаралау жазалары қолданылды.
Жаза дегеніміз соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауға кінәлі деп танылған адамға қолданылады және ол адамды құқықтары мен бостандықтарынан ҚК-пен көзделген айыру немесе оларды шектеу б.т. Жаза әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ сотталған адамды түзеу және сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа қылмыстар жасауынан сақтандыру мақсатында қолданылады. Жаза тән азабын шектіруді немесе адамның қадір-қасиетін қорлауды мақсат етпейді.(ҚР ҚК 38-бап). Жазаның мақсаты деп түпкілікті әлеуметтік нәтижелерді айтады, оған жазаны қолдану мен жүзеге асыру арқылы қол жеткізуге болады. Жазаның мақсаттары мынадай: а) әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру. Ол кінәлі адамға жазаны қолдану қылмыстық әрекет жасау нәтижерінде бұзылған жеке және қоғамдық мүдделерді қалпына келтіруді және қол сұғу объектісіне келтірілген зиянды өтеуді білдіреді; ә) сотталушыны түзеу. Бұл мақсат кінәлінің теріс бағдарын өзгертуге бағытталған. Егер адам басқа жаңа қылмыстаp жасамаса және қылмыстық заңның сақталуының қажеттілігін сезіне бастаса, түзеуге қол жеткізеді; б) жаңа қылмыстардың жасалуының алдын алу. Бұл мақсатты әрбір нақты қылмыс үшін қылмыстың жауапты бекітуді және жаза тағайындау мен оның орындалуын бұлтартпауды қамтамасыз ету арқылы қол жеткізіледі.
Жазамен сескендіру адамдардың санасы мен әрекетіне әсер етеді. Жаза тән азабын шектіруді немесе адамның қадір-қасиетін қорлауды мақсат етпейді. 1650 жылы Энн Грин деген азаматша өзінің жаңа туған нәрестесін өлтіргені үшін айыпталып, Англия, Оксфорд, Касл-Ярд түрмесінде дарға асылып өлітіріледі. Жіпті кескен соң, мүрдені табытқа салып Оксфорд Университетіне анатомиялық зерттеу үшін жібереді (бұл шара 1540 жылдан бастап барлық жазалаған қылмыскерлерге қатысты міндетті болған). Анатомиялық театрда Энн Гриннің тірі екендігі анықталады, ол мойнына байланған жіпке қарамастан тірі қалған. Дәрігерлер әйелді құтқарып қалады, бірқатар көрнекті шенеуніктердің ара түсуімен сот қудалауынан босатылады. Энн Гриннің дарға асылғаннан кейін 14 сағаттан соң сөйлеуге шамасы келеді, бір тәуліктен соң сауығып кетеді және бұдан кейін 9 жылдай өмір сүріп, 3 баланы дүниеге әкеледі. Оксфорд университетінің анатомиялық театрында жүз жылдың ішінде 17 дарға асылғандардың өмірге қайта келуінің 3 оқиғасы тіркелген, барлық оқиғада олар тек әйелдер болған. Осы жоғарыдағы мәселелер қоғамдағы өзектілігін ескеріп курстық жұмыстың тақырыбын: Қылмыстық жазаның жүйесі және оның түрлері деп анықтадық.
Зерттеу мақсаты: Қылмыстық құқық бойынша жазаның жүйесі және оның түрлерін анықтау.
Зерттеу объектісі: қылмыстық жаза жүйесі.
Зерттеу пәні: қылмыстық жаза түрлері
Зерттеу міндеттері: жазаның жүйесі және олардың түрлері, жазаның жүйесінің ұғымы және маңызы, айыппұл, белгiлi бiр лауазымды атқару немесе белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айыру, қоғамдық жұмыстарға тарту және түзеу жұмыстары, әскери қызмет бойынша шектеу, бас бостандығын шектеу және қамау, қылмыстық жаза тағайындау, жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн жағдайлар, аяқталмаған жəне қатысушылықпен жасалған қылмыс үшiн жаза, қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза тағайындауағайындау, үкiмдердiң жиынтығы бойынша жаза тағайындауды ашу.

1. Жазаның жүйесі және олардың түрлері

1.1. Жазаның жүйесінің ұғымы және маңызы

Қай мемлекет болмасын ол қылмысқа қарсы күрес жүргiзуде əртүрлi əлеуметтiк ұйымдастырушылық,экономикалық, тəрбиелiк, рухани шаралардың барлық түрiн кеңiнен қолдануға тырысады.Қылмыс пен жаза - қылмыстық құқық өзiнiң пайда болған кезiнен сүйенетiн бiр-бiрiмен тығызбайланысқан ажырамас категориялар. Қылмыстық жаза мəселесi қылмыстық құқық теориясында ерекше орын алады, өйткенi, ол қылмыстылықпен күресу шараларының жүйесiндегi ең ауыр да қажеттi шаралардың бiрi болып табылады. Қылмыстық жаза мемлекеттiк мəжбүрлеу шараларының жеке бiр түрi жəне оның өзiне тəн мынадай белгiлерi бар: Жазаның бiрiншi белгiсi - ол мемлекеттiк мəжбүрлеу шарасы. Бұл жаза тек мемлекет атынан сотпен ғана тағайындалады дегендi бiлдiредi. Жаза тек қылмыс жасағаны үшiн кiнəлi деп танылған адамға ғана тағайындалады. Жаза тек қылмыс үшiн тағайындалады.
Жаза əрқашанда қылмыс жасаған адамның құқығы мен бостандығын шектеумен байланысты, яғни объективтiк мазмұны бойынша жаза-жапа шектiру. Жаза сотталған адамға соттылық атағын тағады. Жаза жария түрде ашықтан ашық тағайындалады. Осы жоғарыда аталған жазаның негiзгi белгiлерiнен оның анықтамасын шығаруға болады. ҚР ҚК-нiң 38-бабында
Жаза дегенiмiз - соттың үкiмi бойынша тағайындалатын мемлекеттiк мəжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауға кiнəлi деп танылған адамға қолданылады жəне ол адамды құқықтары мен бостандықтарынан осы Кодекспен көзделген айыру немесе оларды шектеу болып табыладың - делiнген. Алайда, жазаның түсiнiгi жөнiнде қылмыстық құқық теориясында бiрқатар пiкiрлер айтылған. Мысалы, В.И.Курляндский, Жаза-соттың үкiмiмен қылмыс жасаған адамдарға қолданылатын мемлекеттiк шараның түрiң десе, М.Д.Шаргородский бұл анықтамамен iшiнара қосыла отырып, мемлекеттiк шаралардың бəрi де жаза емес, оған медициналық жəне тəрбиелiк сипаттағы шаралар жатпайдың - деп толықтырды. Ленинградтық криминолог ғалымдар өздерi шығарған қылмыстық құқық курсында Советтiк қылмыстық құқықтағы жаза - мемлекеттiк шараның мөлшерi, ол сот органдарының үкiмiмен қылмыс жасаған адамдарға қолданылып, қылмыскердiң өзiне тəн материалдық игiлiктерден жұрдай етумен қоса, сол əрекетке мемлекет тарапынан қаралап баға беруң - дейдi.
Қылмыстық жаза туралы мəселенi көтергенде оның қылмыстық жауаптылықпен арақатынасына да тоқталған жөн. Жауаптылық пен жаза ұғымдарын жекелеп алып қарасақ, жауаптылық жаза ұғымынан əлдеқайда кең ауқымды, өйткенi, жаза - қылмыстық жауаптылықтың маңызды сатыларының бiрi ғана. Қылмыстық жауаптылықтың басталу уақыты болып қылмыстың жасалуы, ал аяқталу уақыты-соттылықтың жойылуы немесе өтелуi. Қылмыстық жауаптылыққа алдын-ала тергеу, анықтама, прокуратура жəне сот органдары тартып жəне босатады. Ал жазаны сот тағайындап сот босатады. Қылмыстық заңда қылмыстық жауаптылық пен жазаны бiр-бiрiнен ерекшелейтiн нормалар кездеседi. Мысалы, қылмыстық жауаптылықтан жəне қылмыстық жазадан босату негiздерi əртүрлi. Сонымен, жаза соттың айыптау үкiмiнде жүзеге асырылған қылмыстық жауаптылықтың мəнi. Соттылықтың өтелуi жəне жойылуы жазамен байланысты барлық құқықтық шектеулердi жояды. Қылмыстық кодексте жазадан басқа қылмыстық құқықтық сипаттағы мəжбүрлеу шаралары көзделген.
Олар: 1). Тəрбиелiк сипаттағы мəжбүрлеу шаралары; 2). Медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шаралары. Бұл шаралардың жазадан басты ерекшелiгi олардың соттылықты болдырмауында. Екiншiсi, олардың тағайындалу адресатында, яғни тəрбиелiк сипаттағы шаралар 14-18 жас аралығындағы қылмыс жасағандарға, ал медициналық сипаттағы шаралар қылмысты есi дұрыс емес жағдайда жасаған адамдарға жəне ҚК-тiң 88-бабында көрсетiлген басқа да негiздерде тағайындалады. Медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шаралары белгiсiз мерзiмге тағайындалады.[2,81] Өлім жазасы қылмыстардың ең тар шеңберіне тағайындалатындығымен және сирек орындалатындығымен ерекшеленеді. Өлім жазасына кесілген әрбір адам кешірім жасауды өтінуге құқылы. Сотталушыға кешірім жасау туралы өтінішті Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Кешірім жасау мәселелері жөніндегі комиссия қарайды. Бүгінде көптеген мемлекеттер өлім жазасын алып тастауда, оны қолдануға мораторий жариялауда немесе іс жүзінде мүлде қолданбай келеді. ҚК-те көзделген қылмысарды жасағаны үшін бас бостандығынан айыру алты айдан он бе жылға дейін, ол ҚК-ң 49-бабының бірінші бөлігінде аталған ерекше ауыр қылмыстар үшін жиырма жылға дейінгі мерзімге не өмір бойына белгіленеді.
Абайсызда жасалған қылмыс үшін бас бостандығынан айыру он жылдан аспауы тиіс. Қоғамдық жұмыстарға тартуды, түзеу жұмыстарын немесе бас бостандығын шектеуді бас бостандығынан айырумен ауыстырған жағдайда ол аты айға жетпейтін мерзімге тағайындалуы мүмкін. Қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза Тағайындау кезінде бас бостандығынан айыру мерзімдерін ішінара немесе толық қосқан жағдайда бас бостандығынан айырудың ең жоғары мерзімі ҚК-ң 49-бабының үшінші бөлігінде, алпыс тоғызыншы бабының бесінші бөлігінде және 75-бабының төртнші бөлігінде көзделген жағдайларда жиырма бес жылдан, ал үкімдердің жиынтығы бойынша отыз жылдан артық болмауға тиіс. Өмір бойына бас бостандығынан айыру өмірге қастандық жасалатын аса ауыр қылмыс жасағаны үшін берілетін өлім жазасына балама ретінде ғана белгіленеді және сот өлім жазасын қолдануға болады деп ұйғарған жағдайларда тағайындалуы мүмкін. Өмір бойы бас бостандығынан айыру әйелдерге, сондай-ақ он сегіз жасқа толмай қылмыс жасаған адамдарға және үкім шығарылу сәтіне алпыс бес жасқа толған еркектерге тағайындалмайды.
Бас бостандығынан айыру: а) абайсызда қылмыс жасағаны үшін бас бостандығынан айыруға сотталған адамдарға - колония-қоныстарға; б) қасақана кішігірім немесе ауырлығы орташа және ауыр қылмыс жасағаны үшін бас бостандығынан айыруға тұңғыш рет сотталған адамдарға және қоғамдық жұмыстарға, түзеу жұмыстарына тарту немесе бас бостандығын шектеу алты ай мерзімге бас бостандығынан айыруға ауыстырылған адамдарға - жалпы режимдегі түзеу колонияларына; в) аса ауыр қылмыстар жасағаны үшін бас бастандығынан айыруға тұңғыш рет сотталған адамдарға, сондай-ақ сотталған адам бұрын бас бостандығынан айыру жазасын өтеген болса, қылмыстардың қайталануы кезінде және қылмыстардың аса қауіпті қайталануы кезінде әйелдерге - қатаң режимдегі түзеу колонияларына; г) қылмыстардың аса қауіпті қайталануы кезінде, сондай-ақ өмір бойына бас бостандығынан айыруға сотталған адамарға - ерекше режимдегі түзеу колонияларына тағайындалады. Аса ауыр қылмыс жасағаны үшін бес жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыруға сотталған адамдарға, сондай-ақ қылмыстардың аса қауіпті қайталаны кезінде жаза мерзімінің бір бөлігін түрмеде өтеу түрінде, бірақ бес жылдан аспайтын мерзімге тағайындалуы мүмкін. Үкіммен тағайындалған түзеу мекемесінің нысанын өзгертуді ҚР-ң құқықтық-атқарушылық заңдарына сәйкес сот жүргізеді.(ҚР ҚК 48-бап). [1]
Жазаның жүйесі мен түрлері сонымен қатар қылмыстылыққа қарсы күрес тәсілдеріне қатысты қоғамда қалыптасқан көзқарастарды да білдіреді. Тарих - жаза түрлері мен тәртібінің сан-алуан бостандығының куәсі. Адамның өмірі, денесі, бойындағы абыройы және оның мүлкі - жазалау объектісі болып келсе, - өлім, мертіктіру, күш көрсетіп қорлап-зорлау, қамау, қудалау,мүлкінен айыру, масқаралау - мұның барлығы жаза қолданудың салдары болды. Айта кетерлік жайт - жазаның әрқашанда қылмыскерді мемлекет атынан айыптаумен қоса, жүретіндігі. Қылмыстық жаза қоғамда көпшілік қолдайтын, яғни қоғамда үстем саналатын және қоғамның өмір сүруінің негізгі шарттарымен үйлесетін көзқарастарға сәйкес келіп отырды және қазіргі кезде де солай болып отыр. Қазіргі заңнамаға ескірген жазаларды кіргізу қоғам үшін тарихи анахронизм болып қабылданып, олардың еш ықпал ету күші болмас еді. Бұған керісінше, қоғамдық, саяси, адамгершілік тұрғыда қабылдауға әлі де пісіп - жетілмеген жазаларды заңға кіргізу де осындай ахуалға ұшыраған болар еді.
Жаза жүйесі - ауырлығы ескеріліп белгілі бір ретпен орналасқан, сот үшін міндетті болып табылатын мемлекеттік қылмыстыұ заңда белгіленген, бекітілген жаза түрінің түпкілікті тізімі. Қылмыстық заңның өзінде барлық соттар үшін міндетті болып табылатын жекелген жазаларды қолданудың шарты, шегі және тәртібі белгіленген. Жүйеге енетін жаза түрлерінің барлығы үш топқа бөлінеді: негізгі, қосымша және әрі негізгі әрі қосымша қолданылатын жазалар. Жзалардың неізгі және қосымша болып бөлінуінің тәжірибелік маңызы бар. Атап айтқанда, қосымша жазаларды қолдану - жазаның жекелену қағидасын іске асыру тәсілдерінің бірі. Жазаның қандай түрлерінің негізгі, ал қандай түрлерінің - қосымша екендігін дәл атап көрсету заң талаптарына толық жауап береді.
Негізгі жазалар - жазаның дербес түрі ретінде ғана тағайындала алатын түрлері, оларды басқаларына қосымша ретінде біріктіруге болмайды, және де, жазаның мақсаттарына жету негізінен, осы негізгі жазалармен байланыстырылады. ҚК - тің 39- бабына сәйкес жазаның негізгі түрлері мыналар болып табылады: 1.қоғамдық жұмыстарға тарту; 2.түзеу жұмыстары; 3.әскери қызмет бойынша шектеу; 4.бас бостандығын шектеу; 5.қамау; 6.тәртіптік әскери бөлімде ұстау; 7.бас бостандығынан айыру; 8.өлім жазасы. Қылмыс жасаған тұлғаға Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің нормаларының аясында тағайындалатын негізгі жазалардың тек біреуі ғана қолданыла алады.
Тұлға заң бойынша қолдануға болмайтын қосымша жазалардың тағайындалуына жол берілмеуі тиіс; мысалы, шартты түрде соталған тұлғаға мүлкін тәркілеу жазасы қолданылмайды. Қосымша жаза негізгі жазадан қатал болмауы тиіс, әйтпесе негізгі және қосымша жазалардың үйлесімділік қағидатының өзі іске аспай қалады. Сол сияқты, қосымша жазаның үйлесімділік қағидатының өзі іске аспайды. Сол сияқты қосымша жазаның түрі негізгі жаза түрімен бірдей болмауы керек, себебі мұндай жағдайда орын алса, қандай да бір жазаның заңда рұқсат етілгеннен көбірек мерзім мен мөлшерге асып кетуіне әкеліп соқтырар еді. Ең бастысы жазалаушы элементтері негізгі жазаның элементтерімен сәйкес келетін қосымша жазаны да тағайындауға болмайды. Егер жасалған қылмыс сараланатын заң бойынша міндетті түрде қосымша жаза тағайындалуы тиіс болса, ҚК-тің 55-бабында қарастырылған жағдайлар болса ғана, ондай жаза қолданбау мүмкіндігі орын алады.
Қосымша жазалардың қатарына жазаның екі түрі ғана жатады: арнаулы әскери немесе құрмет атағынан, сыныптық шенінен, дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемелекеттік наградаларынан айыру; мүлікті тәркілеу. Айыппұл салу және белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру жазалаудың неізгі де, қосымша да түрлері ретінде қолданылуы мүмкін. Жаза жүйесi - ауырлығы ескерiлiп белгiлi бiр ретпен орналасқан, сот үшiн мiндеттi болып табылатын қылмыстық заңда бекiтiлген жазалар түрiнiң түпкiлiктi тiзiмi. ҚР ҚК-нiң 39-бабында жазалар жүйесi орналасқан. Олар: Айыппұл салу, белгiлi бiр лауазымды атқару немесе белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айыру; қоғамдық жұмыстарға тарту; түзеу жұмыстары; әскери қызмет бойынша шектеу; бас бостандығын шектеу; қамау; тəртiптiк əскери бөлiмде ұстау; бас бостандығынан айыру; арнаулы, əскери немесе құрметтi атағынан, сыныптық шенiнен, дипломатиялық дəрежесiнен, бiлiктiлiк сыныбынан жəне мемлекеттiк наградаларынан айыру; мүлкiн тəркiлеу; өлiм жазасы.
Қылмыстық кодексте жазалар жүйесi жеңiлдеу жазадан бастап қатаң жазаға қарай тiзiлген. Жүйеге кiретiн жазаның барлық түрлерi үш топқа бөлiнедi: негiзгi, қосымша жəне балама, яғни негiзгi де қосымша да болып табылатын жазалар. Негiзгi жазалар бұл жазаның дербес түрi ретiнде ғана тағайындалатын түрлерi, оларды басқаларына қосымша ретiнде бiрiктiруге болмайтын жаза түрлерi. Негiзгi жазаларға: қоғамдық жұмыстарға тарту; түзеу жұмыстары; əскери қызмет бойынша шектеу; бас бостандығын шектеу; қамау; тəртiптiк əскери бөлiмде ұстау; бас бостандығынан айыру; өлiм жазасы. Қосымша жазалар - негiзгi жазаға қатысты көмекшi сипатқа ие жаза түрлерi. Оларға: арнаулы, əскери немесе құрметтi атағынан, сыныптық шенiнен, дипломатиялық дəрежесiнен, бiлiктiлiк сыныбынан жəне мемлекеттiк наградаларынан айыру; мүлкiн тəркiлеу. Жазаның балама түрiне айыппұл салу жəне белгiлi бiр лауазымды атқару немесе белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айыру жазалары да соған жатады.[1;84]

0.2 Айыппұл

Айыппұл -Қылмыстық кодексте көзделген шекте, заңмен белгiленген жəне жаза тағайындау сəтiне қолданылып жүрген айлық есептiк көрсеткiштiң белгiлi бiр мөлшерiне сəйкес келетiн мөлшерде не сотталған адамның жалақысының немесе ол қылмыс жасаған сəтiне белгiлi бiр кезең iшiндегi өзге де табысының мөлшерiнде тағайындалатын ақша өндiрiп алу. Айыппұлды есептеудiң екi тəсiлi бар: 1). Заңмен белгiленген жəне жаза тағайындау сəтiнде қолданылып жүрген айлық есеп көрсеткіш белгiлi бiр мөлшерiне сəйкес келетiн мөлшерде; 2). Сотталушының жалақысының немесе ол қылмыс жасаған сəтiне белгiлi бiр кезең iшiндегi өзге де табысының мөлшерiнде. Бiрiншi жағдайда айыппұлдың мөлшерi ҚР заңдарымен белгiленген а.е.к. 25-тен - 20 мыңға дейiнгi мөлшерiмен, екiншi жағдайда-сотталған адамның жалақысының немесе өзге де табысының екi аптадан бiр жылға дейiнгi кезеңдегi мөлшерiмен шектелген.
Айыппұлдың мөлшерi жасалған қылмыстың ауырлығына, сотталушының мүлiктiк жағдайына байланысты жəне жасалған қылмыс сараланған баптың санкцияларында белгiленген шекте, сол сияқты жеңiлдететiн жəне ауырлататын мəн-жайлар ескерiле отырып, сот арқылы тағайындалады. Айыппұлды төлей алу мүмкiндiгi болмаса сот оны қамау жазасымен алмастыра алады, бiрақ аталған жағдайда қамауға алу бiр айға дейiнгi мерзiмге тағайындалады. Айыппұл төлеуде сотталған адам оны сот шешiмi күшiне енген күннен бастап бiр айдан қалдырмай төлеуге мiндеттi. Егер соттталушы тұлғаның айыппұлды бiрден төлеуге мүмкiндiгi келмесе, оның өтiнiшi бойынша, айыппұл төлеу мерзiмi алты айға дейiнгi мерзiмге ұзартылуы немесе бөлiп-бөлiп төлеуi мүмкiн. Айыппұлды төлемеген жағдайда, ол үкiмдi шығарған соттың берген атқарушы қағазының негiзiнде мəжбүрлеу арқылы өндiрiлiп алынады.
Айыппұл өндiрiп алуға сотталушының ортақ меншiктегi үлесiн, ақшасын, құнды қағаздарын, басқа да құндылықтары, соның iшiнiде қаражат-несие ұйымдары мен банклерде сақтауда, жинақта не есебiнде бар құндылықтарын да есептегендегi мүлкi жаратылады. Айыппұлды өндiрiп алу кезiнде сот үкiмi бойынша тəркiленуге жатпайтын мүлiктердiң тiзiмiнде көрсетiлген мүлiк алынбайды. Негiзгi жаза ретiнде белгiленген айыппұлды төлеуден тұлға əдейi жалтарған кезде, соттың айыппұлдың төленбей қалған мөлшерiн қоғамдық жұмыстарға тартумен, түзеу жұмыстармен немесе бiр ай түзеу жұмыстарына не 80 сағатқа қоғамдық жұмыстарға тартуға сəйкес қамауға алумен немесе а.е.к. үш есе мөлшерiне тең айыппұл үшiн 10 күнге қамауға алумен, жазаның осы түрлерi үшiн қылмыстық заңда көрсетiлген шек пен жағдайларды сақтай отырып алмастыруға құқығы бар (ҚК- 42,43,46-баптары). Қылмыстық заңда айыппұл төлеуден əдейi жалтару ұғымы туралы түсiнiк берiлмеген. Оған ҚАК-тiң 23- бабын талдау барысында мынадай анықтама беруге болады: айыппұлды төлеуден əдейi жалтару дегенiмiз-сотталушы айыппұлды өз мезгiлiнде төлемеген жағдайда, оған мəжбүрлеп өндiрiп алудан өзiнiң мүлкiн, табыстарын жасырып қалу, сонымен қатар ҚК-тiң 40-бабының 4-бөлiмiнде көзделген санкциялар қолданылуы мүмкiн екендiгi туралы ескерту жасалғаннан кейiн де заңмен белгiленген уақытта айыппұлдың төленбеуi. [1;84]

0.3 Белгiлi бiр лауазымды атқару немесе белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айыру

ҚР ҚК-нiң 41-бабына сəйкес белгiлi бiр лауазымды атқару немесе белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан мемлекеттiк қызметте, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарында белгiлi бiр лауазымды атқаруға немесе белгiлi бiр кəсiптiк не өзге де қызметпен айналысуға тиым салудан тұрады. Жазаның бұл түрi негiзгi жаза ретiнде ҚК-тiң 38 санкциясында көзделген, ал қосымша жаза ретiнде 108 санкцияларда көзделген. Бұл жаза, егер сот жасалған қылмыстың сипаты мен қоғамға қауiптiлiк дəрежесiн жəне кiнəлi адамның жеке басын ескере отырып, оның белгiлi бiр лауазымдарды атқару немесе белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығының сақталуы мүмкiн емес деп санаған жағдайларда тағайындалады.
Сонымен, бұл жазаның қылмыстық-құқықтық мəнi- сотталған адамды белгiленген мерзiмге белгiлi бiр кəсiптiк немесе үкiмде көрсетiлген лауазымда болу мүмкiндiгiнен айыру, соның нəтижесiнде айыпкердiң қайталап қылмыс жасауын болдырмау. Белгiлi бiр лауазымды атқару құқығынан айырғанды сот өз үкiмiмен норматив бойынша белгiленген немесе ұқсас белгiлерi бар лауазымдарды сотталған адамның атқаруына тиым салады. Белгiлi бiр лауазымды атқару құқығынан айырудағы ҚР ҚК-нiң 41-бабының ҚазССР ҚК-нiң 26-бабынан айырмашылығы сол, қазiр сот мемлекеттiк қызметте, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарында ғана белгiлi бiр лауазымды атқаруға тиым салады. Яғни, сотталған адамның өзге мемлекеттiк емес қызметтерде лауазым атқаруына тиым салынбайды деген сөз.
Белгiлi бiр қызметпен айналысуға тиым салу тек лауазымдық, кəсiптiк қызметтi ғана емес, арнайы ережелермен реттелген қызметтiң басқа да түрлерiн қамтиды. Мысалы, қосымша шара ретiнде көлiк құралдарын басқару құқығынан айыруды сот ол адамда ондай құқықтың тiптен болмағанына немесе əкiмшiлiк жолмен жазалау тəртiбiнде ондай құқықтан бұрын оны айырғанына қарамастан таңдай алады. Бұл жаза түрi негiзгi немесе қосымша жаза ретiнде тағайындалуы мүмкiн. ҚР ҚК-нiң Ерекше бөлiмi баптарының санкцияларында немесе ҚК-тiң 55-бабына сəйкес сот жазаның жеңiлдеу түрiне көшкенде жазаның бұл түрiнiң тiкелей белгiленуi оны тағайындауға негiз болады. ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң тиiстi баптарының санкцияларында көрсетiлмесе де, жасалған қылмыстың сипаты мен қоғамға қауiптiлiк дəрежесiне жəне айыпкердiң жеке басын ескере отырып сот тағайындай алады. Қарастырылып отырған жазаның өтелу мерзiмдерi оның негiзгi немесе қосымша жаза ретiнде тағайындалуына қарай əртүрлi болып келедi. Негiзгi жаза ретiнде бiр жылдан бес жылға дейiнгi мерзiмге, ал қосымша жаза ретiнде алты айдан үш жылға дейiнгi мерзiмге тағайындалады. Белгiлi бiр лауазым атқару немесе белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айыру туралы сот үкiмiнен əдейi жалтару ҚР ҚК-нiң 362-бабы бойынша қылмыстық жауаптылықты жүктейдi. [1;85]

1.4 Қоғамдық жұмыстарға тарту

ҚР ҚК-нiң 42-бабына сəйкес, қоғамдық жұмыстарға тарту сотталған адамның негiзгi жұмыстан немесе оқудан бос уақытта тегiн қоғамдық пайдалы жұмыстарды жасауынан тұрады. Бұл жұмыстардың түрлерiн жергiлiктi атқарушы органдар немесе жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары белгiлейдi. Қоғамдық жұмыстарға тарту ҚК Ерекше бөлiмiнiң 64 санкцияларында көзделген. Ол жазаның негiзгi түрi ретiнде ҚК Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабының санкциясында көзделген ретте ғана тағайындалады. Сонымен қатар, жасалған қылмыс үшiн қарастырылған жазадан гөрi жеңiлiрек жаза тағайындау кезiнде, жазаның өтелмеген бөлiгiн жеңiл жазамен ауыстыру жағдайында да қолданылуы мүмкiн. Қоғамдық жұмыстарға тарту жазасы сағаттармен өлшенедi, яғни заң бұл жазаны 60 сағаттан 240 сағатқа дейiн тағайындауға рұқсат бередi. Жазаны өтеуден əдейi жалтарған жағдайда сотталған адам үшiн жазаның бұл түрi ауыр жазалармен ауыстырылады. ҚР ҚАК-нiң 34-бабына сəйкес, қоғамдық жұмыстарды өтеуден əдейi жалтару дегенiмiз - қоғамдық жұмыстардан сотталған адамның қашып тығылып қалуы, бiр ай iшiнде еңбек тəртiбiн екi реттен артық бұзуы немесе бiр ай iшiндi ешқандай себепсiз қоғамдық жұмыстарға екi реттен артық шықпай қалуы. Қылмыстық кодексте қоғамдық жұмыстарға тартуды бас бостандығынан шектеумен немесе қамауға алумен ауыстыру қарастырылған. Қоғамдық жұмыстарға тарту жазасы мынадай сотталған адамдар тобына тағайындалмайды: әскери қызметкерлерге; 50 жастан асқан əйелдерге, 60 жастан асқан ер адамдарға; жүктi əйелдерге; 3 жасқа дейiн баласы бар əйелдерге; 1 жəне 2 топтағы мүгедектерге. [1;85]

1.5 Түзеу жұмыстары

Түзеу жұмыстарының мəнi - сотталған адамның жазасы оның бұрынғы негiзгi жұмыс орнында өтелiп, оның жалақысының белгiлi бiр мөлшерiнен мемлекеттiң кiрiсiне ұстап қалу арқылы жүргiзiлуiнде болып табылады. Ол ауырлығы онша емес жəне орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған, бiрақ қоғамнан оқшауламаса да түзелу мүмкiндiгi бар адамдарға соттардың бас бостандықтан айырумен байланысты емес жаза тағайындауына мүмкiндiк бередi. Түзеу жұмыстарын қолданудағы мақсатқа мына үш тəсiлмен жетуге болады: еңбекке мiндеттi түрде тарту; еңбек ету жəне басқа құқықтарын бiршама шектеу жəне материалдық сипатта ықпал ету жалақысының бiр бөлiгiн ұстап қалу. Түзеу жұмыстарының мерзiмi айлап, жылдап саналады. Сол уақыттарда сотталған адам жұмыс iстеуi жəне оның жалақысынан ақша ұсталуы тиiс. Кейбiр жағдайларда мерзiмi күндермен саналады. Түзеу жұмыстары екi айдан екi жылға дейiнгi мерзiмге тағайындалады. Оны сотталған адам сот үкiмiне сəйкес өзi бұрын негiзгi жұмыс атқарып жүрген жерде өтейдi.
Сотталған адам дəлелдi себептермен жұмыс iстемеген, бiрақ оған жалақы төленген уақыт өтелген уақыт есебiне кiредi. Сотталған адам ресми түрде жұмыссыз деп танылған уақыт та жазаны өтеу уақытына жатқызылады. Түзеу жұмыстары тек негiзгi жаза ретiнде қолданылады, егер ҚК-тiң Ерекше бөлiмiндегi нормалардың тиiстi санкцияларында қарастырылған болса. Сонымен қатар, түзеу жұмыстары мына жағдайларда да тағайындалады: 1). Сол жасалған қылмыс үшiн қарастырылған жазадан гөрi жеңiлдеу жаза тағайындағанда; 2). Жазаның өтелмеген бөлiгiн жазаның жеңiлдеу түрiне ауыстырғанда; 3). Жазадан əдейi жалтарғандықтан оны айыппұл салумен алмастырса. Түзеу жұмыстары түрiндегi жазаны тағайындағанда, сот заңда көзделген жағдайларға сүйенiп, сотталған адамға шартты соттауды қолдана алады. Түзеу жұмыстары тағайындалмайтын адамдар тiзiмi заңда нақты көрсетiлген, олар: еңбекке жарамсыз деп танылған адамдар; тұрақты жұмысы жоқ адамдар; өндiрiстен қол үзiп оқу оқып жүрген адамдар. [1;85]

1.6 Əскери қызмет бойынша шектеу

Қызмет бойынша шектеу - жазаның ерекше түрi, ол тек əскери қызметте жүрiп сотталған əскери қызметкерлерге ғана қолданылады. Əскери қызмет бойынша шектеу, негiзгi жаза ретiнде ҚК-нiң Ерекше бөлiмiнiң нормаларының 22 санкциясында бар. Бұл жазаның мəнi - өндiру жəне мəжбүрлеу əдiстерiн сəттi үйлестiру, яғни бұл əскери қызметкер өзiнiң кəсiби мiндетiн атқара бередi, бiрақ сонымен қатар оның құқықтары бiршама шектеледi. Əскери қызмет бойынша шектеу негiзгi жаза ретiнде тек мына жағдайларды тағайындалады: 1). Келiсiм шарт бойынша қызмет атқарып жүрген əскери қызметкерге немесе шақыру бойынша əскери қызмет атқарушы офицерге, егер əскери қызметке қарсы олар жасаған қылмыс үшiн ҚК-тiң қолданылып отырған баптарының санкцияларында мұндай жаза көзделген болса, əскери қызмет бойынша шектеу жазасы тағайындалуы мүмкiн 2). Əскери қызмет бойынша шектеу келiсiм-шарт бойынша əскери қызмет атқарып жүрген, санкцияда түзеу жұмыстары түрiндегi жаза көзделген қылмысты жасағаны үшiн сотталған əскери қызметкерге тағайындалады. Əскери қызмет бойынша шектеудiң мерзiмi, бiрiншi жағдайда, 3 айдан 2 жылға дейiн қарастырылған. Түзеу жұмыстарын əскери қызмет бойынша шектеумен ауыстырғандағы мерзiм ҚК-тiң 44-бабында көрсетiлмеген.
Сондықтан да түзеу жұмыстары əскери қызмет бойынша шектеумен сол мерзiмге, яғни 2 айдан 2 жылға дейiнгi мерзiмге тағайындалады. Бұл жазаны өтеу кезiнде сотталған адамның үлес қаражатынан соттың үкiмiмен белгiленген, бiрақ 20 проценттен аспайтын мөлшерде мемлекеттiң кiрiсiне ақша ұсталып қалады. Ақша ұсталатын үлес қаражатына лауазымдық жалақы, əскери атақ үшiн үстеме, ай сайынғы жəне басқа үстемелер, басқа да қосымша ақшалай төлемдер кiредi. Аталған жазаны өтеу барысында сотталған адамның лауазымын, əскери атағын көтеруге жол берiлмейдi, сонымен бiрге, жаза мерзiмi кезектi əскери атақ беру үшiн еңбек сiңiрген жылдар мерзiмiне есептелмейдi. ҚР ҚАК-нiң 144-бабына сəйкес, егер əскери қызметкер, сот белгiлеген жаза мерзiмi өтелмей ҚР заңдарында көзделген негiздер бойынша əскери қызметтен босаса, қалған бөлiктi соттың жеңiлiрек жазаға алмастыруы мүмкiн, не оны жазадан босатуы мүмкiн. [1;86]

1.7 Бас бостандығын шектеу

Бас бостандығын шектеу соттың сотталған адамға оның бас бостандығын шектейтiн белгiлi бiр мiндеттер жүктеуiнен тұрады жəне қоғамнан оқшауламай 1 жылдан 5 жылға дейiнгi мерзiмге мамандандырылған органның қадағалауымен оның тұрғылықты жерi бойынша өтеледi. Өзге жазалар, мысалы, қоғамдық жұмыстарға тарту немесе түзеу жұмыстарына тарту жазалары бас бостандығын шектеумен ауыстырылған жағдайда 1 жылға жетпейтiн мерзiмге тағайындалуы мүмкiн. Сот бас бостандығын шектеу түрiнде жаза тағайындай отырып, сотталған адамға: мамандандырылған органға хабарламай тұрақты тұратын, жұмыс iстейтiн жəне оқитын жерiн өзгертпеу, мамандандырылған органның рұқсатынсыз белгiлi бiр жерлерге бармау, оқудан жəне жұмыстан бос уақытта тұрғылықты жерiнен кетпеу, басқа да жерлерге бармау мiндеттерiн орындауды жүктейдi. Сонымен бiрге, сот бас бостандығын шектеуге сотталған адамға оның түзелуiне ықпал ететiн басқа да мынадай мiндеттердi орындауды жүктейдi: алкогольге салынудан, нашақорлықтан, уытқұмарлықтан, жыныс жолдары арқылы жұғатын аурулардан емделу курсынан өтудi, отбасын материалдық қолдауды жүзеге асыру. Бұл жазаға сотталған адам жазаны өтеуден қасақана жалтарған жағдайда сот бас бостандығын шектеудiң өтелмеген мерзiмiн нақ сол мерзiмге бас бостандығынан айыру түрiндегi жазамен ауыстыра алады.
Бас бостандығын шектеу түрiндегi жаза мына адамдарға тағайындалмайды:1). Ауыр жəне аса ауыр қылмыс жасағаны үшiн соттылығы бар адамдарға;2). əскери қызметшiлерге;3). Тұрақты тұратын жерi жоқ адамдарға.Бас бостандығын шектеу түрiндегi жазаны өтеу кезiнде сот сотталған адамның мiнез-құлқын қадағалауды жүзеге асыратын органның ұсынысы бойынша сотталған адамға бұрын белгiленген мiндеттердiң күшiн толық немесе iшiнара жоя алады. Бас бостандығынан айыру - бұл сотталған адамды арнаулы заңмен белгiленген арнайы режиммен байланысты мекемеде орналастыру жолымен қоғамнан мəжбүрлеп оқшаулау. Бас бостандығынан айыру жазасы мерзiмдi жəне мерзiмсiз болып екiге бөлiнедi. Белгiлi бiр мерзiмге тағайындалатын бас бостандығынан айыру жазасы мынадай шектерде тағайындалады:а) бас бостандығынан айырудың ең төменгi шегi - 6 айға тең;б) түзеу жұмыстары немесе бас бостандығын шектеумен ауыстырған жағдайда - 6 айдан кем мерзiмге; в) ең жоғарғы шегi - 15 жылға тең; г). Абайсызда жасалған қылмыстар үшiн - 10 жылға дейiн; д) аса ауыр адам өмiрiне қарсы қылмыстар, мемлекеттiк опасыздық, бейбiтшiлiк пен адамзат қауiпсiздiгiне қарсы, аса ауыр əскери қылмыстар үшiн - 20 жылға дейiн; е) қылмыстардың жиынтығы бойынша ҚК-тiң 49-бабының 3- бөлiгi, 69-баптың 5-бөлiгi, 75-баптың 4- бөлiгiнде қарастырылған жағдайларда - 25 жылға дейiн, ал үкiмдердiң жиынтығы кезiнде - 30 жылға дейiнгi мерзiмге тағайындалады. Бас бостандығынан айыру мерзiмi - жылдармен, айлармен, күндермен есептеледi. Сот үкiмiнiң заңды күшiне енгенге дейiнгi уақыттар да бас бостандығынан айыру мерзiмiне есептеледi.
Мерзiмсiз бас бостандығынан айыруға өмiр бойына бас бостандығынан айыру жазасы жатады. Ол мынадай жағдайларда тағайындалады: 1). Өлiм жазасына балама ретiнде аса ауыр қылмыстар үшiн жəне 49-баптың 1-бөлiгiндегi қылмыстар үшiн; 2). Өлiм жазасын кешiрiм жасау тəртiбiмен ауыстырған жағдайда; 3). Сот ескiру мерзiмiн қолдану мүмкiн деп таппаса ҚК-тiң 69-бабының 5-бөлiгi, 75-баптың 4-бөлiгiндегi жағдайларда. Гуманизм принципiне сəйкес өмiр бойына бас бостандығынан айыру əйелдерге, 18 жасқа дейiнгi кəмелетке толмағандарға, 65 жасқа толған ер адамдарға тағайындалмайды. Бас бостандығынан айыру түрiндегi жазаны тағайындай отырып сот үкiмнiң қорытынды бөлiмiнде сотталған адам бұл жазаны қандай түзеу мекемесiнде өтейтiндiгiн, оның режимi мен өтеу уақытының басталуын көрсетедi. [1;86] .
Бас бостандығынан айыру кезінде сотталған адамның құқықтық жағдайына шек қойылады. Ол оған шек қоюдан көрінеді. Адам жүріп-түру еркіндігінен, еңбек қызметін тандаудан айырылады, өз уақытына билік етуі шектеледі. Бас бостандығынан айыру алты айдан он бес жылға дейін, ал ерекше ауыр қылмыстар үшін жиырма жылға дейінгі мерзімге не өмір бойына белгіленеді Бас бостандығын шектеу соттың сотталған адамға оның бас бостандығын шектейтін белгілі бір міндеттер жүктеуінен тұрады және қоғамнан оқшауламай бір жылдан бес жылға дейінгі мерзімге мамандандырылған органның қадағалауымен оның тұғылықты жері бойынша өтеледі.
Өзге жаза бас бостандығын шектеуге ауыстырылған жағдайда, ол бір жылға жетпейтін мерзімге тағайындалуы мүмкін. Сот бас бостандығын шектеу түрінде жаза тағайындай отырып, сотталған адамға: мамандандырылған органға хабарламай тұрақты тұратын, жұмыс істейтін және оқитын жерін өзгертпеу, мамандандырылған органның рұқсатынсыз белгілі бір жерге бармау, оқудан және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.