Жыраулар поэзиясындағы портрет
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СҮЛЕЙМАН ДЕМИРЕЛ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР ФАКУЛЬТЕТІ
ТІЛДІК БІЛІМ БЕРУ КАФЕДРАСЫ
Асылханов Ғ.Ш.
Жыраулар поэзиясындағы портрет пен пейзаж
Тақырыбында
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6В023001 - Филология
Қаскелең, 2020
М а з м ұ н ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1 ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Жыраулар поэзиясының даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Жыраулар поэзиясының зерттелу өрісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...18
2 ПОРТРЕТ ПЕН ПЕЙЗАЖ ТУРАЛЫ ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР
2.1 Портретке түсініктеме мен зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.2 Пейзаждың зерттелуі мен анықтамасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 32
3 ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ПОРТРЕТ ПЕН ПЕЙЗАЖ 13-18 ҒАСЫРДАҒЫ ЖЫРАУЛАР
3.1 Жыраулар поэзиясындағы портрет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
3.2 Жыраулар поэзиясындағы пейзаж ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаты
Қазақ әдебиетінде кез келген тарихи оқиғаны тарихтан оқып білуге бір болады, одан бөлек жырау, ақын, жазушылардың еңбектерінен айқын суреті көрсетіледі. Жырау - ірі қоғамдық мәслелерді қозғайтын, толғақ жырларды шығарып айтушы, жыршы болумен қатар ойшыл, ақылшы, көреген сәуегей. Соғысқа кірер алдында бата беріп, толғау жырлар айтып, жауынгерлердің рухын көтеретін, саяси, әскери, дипломатиялық істерге кеңінен араласқан, мемлекет басшысының кеңесші қызметін де атқарған[1,8 б.]. Жыраулардан қалған құнды еңбектердің ішшінде портрет және пейзаж тәсілімен жазған еңбектері ерен орын алады. Қазақтың халықтық поэзиясымен арнасы ортақ болғанмен, жыраулық поэзияның ішкі мүмкіндігі, жанрлық ерекшелігі, құрылым жүйесі өгеше сипатқа ие. Оның ерекешілігін Жұпар Жақан Жыраулар поэзиясындағы портрет атты еңбегінде төмендегідей айтқан: Бүгінгі қазақ әдебиетінде тұшымды көркем бейне жасаудың сан-алуан түрі қалыптасқан. Мінездеу, сипаттау арқылы, кейіпкерді сөйлетіп, диалог арқылы болмаса қаҺарманын іс-әрекет үстінде ашу - қаламгердің ыңғайына қарай жүзеге асып жатады. Оның ішіндегі мейлінше өнімдісі - портрет. Қаймағы бұзылмаған қазақ поэзиясының алтын бастауы - жыраулық әдебиетте де портреттің небір үлгілері кездеседі. [2,8 б.]
Портрет - беруде жырау қолданған көркемдік тәсілдің ең өнімдісі - әсірелеу [2, 13 б.]. Расымен де портрет тарихын, шығармаларда қолдану жүйелеріне жіті тоқталған кезде, оның әртүрлі бағытта пайдаланғанын байқауға болады, соның ішінде гипербола көркемдегіш құралы көптен-көп кездеседі. Шығармада сомдалған кейіпкер тұлғасының тұтастығын, даралығын, шынайылығын, сайып келгенде, көркемдігін қамтамасыз ететін құрамдас бөлік - портрет [3, 53 б.]. Портреттің қолданылу маңызы осылай түсіндірілсе, Ахмет Байтұрсынұлы: Әліптеу - тұлға тұрпатын, кескінін, көркін айтып пернесін әліптеп сөйлейміз [4, 16 б.], - деп анықтама береді. Алғашында жыраулар портрет стилін өз бейнесін, өз жайын немесе өзін таныстыру іспеттес жүйелерде қолданған болса, бірітн келе ол ел басқарған ханды, қайғы жұтқан халықты немесе тіптен ойдан туған кейіпкерді суреттеу үшін қолданатын стильге айналды. Зәки Ахметов болса : Кейіпкердің мінез-құлқын, характерін неғұрлым толық ашып көрсету үшін оның портретін мүсіндеудің үлкен мәні бар[5, 270 б.] - деп көрсетеді. Ал, Бақытжан Майтанов болса өз кезегінде: Көркем шығармада адам өмірі суреттелетін болғандықтан, тірі жан иесінің сыртқы келбет-бітімі, өң-шырайындағы өзгеріс, тұрақты қалып, ерекшеліктеріне назар аудармау мүмкін емес. Анығы: кейіпкер бейнесі оның табиғи кескін, дене, әлпет сипаттарымен тұтас алынғанда ғана толыққанды қасиет табатындығы[6, 75 б.] - деп түсініктеме береді.
Табиғаттың сұлулығы жыраулар поэзиясында да белглі бір деңгейде жырланып, көрініс тапқан. Доспамбеттің, Шалкиіздің, Жиембеттің, Марңасқаның, Ақтамбердінің, Үмбетейдің, Бұқардың толғауларында ата-жұрт, ьуған жер, кір жуып кіндік кескен ата-қоныс, қоғалы көлдер, қом сулар әр қырынан жырланады. Көшпенділер поэзиясындағы туған табиғатқа деген сүіспеншлік, елді, жерді қимаушылық, туған елдің табиғатын ардақтау сезімі ерекше патриоттық рухта жырға арқау етіліп отырады[7,187-188б]. Халық ішінде көптеген негізгі мәселелерді көтеруге тырысқан жыраулар өз еңбегінде пейзаж стилін де жақсы қолданған. Ол жайында Өміртай Танабаев өзінің Жыраулар поэзиясы және табиғат еңбегінде: Табиғат ұғымы жыраулар поэзиясында көпшілігінде туған жер, атамекен, ата жұрт, ата қоныс деген сөздермен беріледі. Ал, бұл сөздерді біз туған жер табиғаты деген ұғымның синонимдері ғана емес тікелей өзі деп санаймыз. Өйткені, ол кез - табиғат деген араб сөзінің әлі халықтық қолданысқа ене қоймаған кезі. Сондықтан, өз еңбегімізде туған жер деген сөзді біз табиғат деген ұғым ретінде қолданамыз. Себебі, туған жер деген сөздің неізгі мәні жер деген сөз, ал туған сөзі анықтаушысы ретінде ғана қызмет атқарады[1, 9 б. ] - деп түсіндірген. Яғни, пейзаж - табиғат деп айқындайды. Ал, бізде жыраулардың өз туған жерін қимай немесе қайта туған жерімен қауышу, соғыс уақыттарында туған жерінен айырылып қалған кездегі өз жерін сипаттап жырларында биік деңгейде қолданады. Яки, адамнң туған жері мен оның жүрегі бір деп түсіну қажет. Сондықтан, Табиғаттың көркем көріністері кейде адам мінезін көрсетуде үлкен рөл атқарады. Пейзаждың маңыздылығы жайында Е.Ысмайылов Әдебиет теориясының мәселелері атты еңбегінде былай дейді: Шығармаларда табиғат сипаты, оның құбылыстарының сипаты үлкен орын алады. Адам тіршілігі, әрекеті өмір бойы табиағат құрсағында өтеді, табиғатпен қарым-қатынассыз жерде адам өмірі жоқ [8, 211 б.].
Қорыта келе, портрет пен пейзажға түсініктеме берген ғалымдардың ойы бір жерден шығып отыр. Қазіргі уақытта, ұмытылып бара жатқан туған жерге махаббат деген символды ояту үшін пейзажды, ал, адамның келбетін суреттеу немесе баяндау оқиған, жырды одан әрі терең, мағыналы ететінін көрсету үшін портретті пайдалану маңызды екенін дәлелдеу үшін осы тақырыпты алып отырмын.
Тақырыптың өзектілігі:
Ел тәуелсіздігі жігерімізді көтеріп, рухани дүниемізді түгендей бастаған қазіргі уақытта, ел жағдайының айқын бейнесін, ұлттық мүдде мен бітімін айшықтап бере әдебиеттану ғылымының басты мәселелерін қайтадан сын ойларынан өткізіп жатқан егемендік кезімізде әдебиеттің тарихы мен қазақ поэзиясның кейбір мәселелерін қайта қарау қажеттілігі керек болып отыр. Оның ішінде бүгінге дейін жиі көтеріліп, бірақ нақты ашылып, арнайы қарастырылмаған жағдай - қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиеттен бастау алар жыраулық поэзиядағы портрет пен пейзаждың қолданылуы мен оның маңыздылық деңгейі мәселесі болмақ. Жыраулық поэзияның тақырыптық идеялық, жанрлық, әлеуметтік сипаты жөніндегі Е.Ысмайлов, Б.Майтанов, А.Байтұрсынұлы, З.Ахметов, Ж.Жақан, М.Мағауин және тағы басқа ғалымдардың еңбектеріне жүгіне отырып, адамның сырт-келбетін сипаттау, әліптеу арқылы ішкі жан-дүниесіне үңілу, өмір сүру заңдылықтары мен мақсатын, арманын айқындау үшін портреттің қолданылу маңызын табу болса, одан бөлек кейіпкердің туған жеріне деген махаббаты немесе қимастығы, болмаса керісінше ренішін сипаттау үшін пейзаждың маңызын анықтау. Қорыта айтқанда, портретті зерттеу, пейзажды зерттеу, сонымен қатар XV-XVII ғасырдағы еңбектегі портрет пен пейзаж қандай, XIX-XXI ғасырдағы портрет пейзаж қандай екенін салыстыру. Осы орайдан келіп, біздің зерттеу жұмысымыз портрет пен пейзаж жайында ойға құрылған шығармалар қандай жанрлық-тақырыптық сипатта, адамның ойы мен ойлауына, рухани дүниетанымына ықпалы қандай, әр кезеңде өмір сүрген жыраулардың шығармаларында осы мәселеге қандай жауап аңғарылады деген тұжырымдар айналасында қарастырылды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері
Бұл дипломдық жұмыста жыраулар шығармаларын алға тарта отырып, оның даму және қалыптасу кезеңдерін жан-жақты қарастыру. Қазіргі таңда қазақ поэзиясындағы жыраулық дәстүрді, оның ішінде портрет пен пейзажды қолданушылар жалғастырушылар бар ма?-деген сұраққа жауап беретін боламыз. Ұлттық жыраулар поэзиясында туып, әртүрлі деңгейде даму сатыларынан өткен портрет пен пейзаждың қазақ әдебиетіндегі алатын орнын, ерекшелігін, пайда болу, даму жолдарын жүйелі түрде көрсете отырып, онда кездесетін портрет пен пейзаждың қызметін анықтап, ғылыми айналымға ендіру. Қазақ жыраулар поэзиясы, оның ішінде XV-XVIII ғасырлардағы еңбектердің ішінде кездесетін портрет пен пейзаж түрлерін тұтас күйінде зерттеп, нақты мысалдар негізінде талдау. Осы мақсатта төмендегі міндеттер шешу көзделді:
Жыраулар поэзиясын зерттелуі: жыраулар поэзиясының тарихи дамуы және оның қалыптасу кезеңдеріне шолу.
Жыраулар еңбегіндегі портрет пен пейзаждың қолданылу дәрежесі мен себеп, сырын анықтау
Портрет пен пейзаждың әдеби көркемдегіш құрал ретінде пайда болуының негізгі бастауларын, басты сипаттау белгілерін көрсету;
Әдебиеттану ғылымындағы портрет пен пейзаждың зерттелу хронологиясына тоқталу
Портрет пен пейзаждың негізгі түрлеріне жіктеме жасай отырып, нақты мысалдармен дәлелдеп көрсету
Қазақ жыраулар поэзиясында кездесетін суреттеу және психологиялық баяндау түрлерін анықтап, ажырату
Портрет пен пейзаждың қолдану жүйесін қарастырып, олардың эстетикалық, психологиялық-эмоциялық қызметін анықтау және қандай образдарда пайдаланатынын жіті тоқталу
Жақсы мен жаман бейнесін ұсынған кейіпкерді портретпен қалай қолданатынын анықтау
Зерттеу нысаны:
Жыраулар поэзиясы халықтың басынан өткерген тарихи оқиғаларды, оның арман-мұратын, кешірген ауыртпалықтарын жырлаумен ғана бағалы емес, елдің саяси-әлеуметтік тіршілігін, ой-санасын, дүниетанымын көркем бейнелі тілмен бере білуімен де бағалы. Жыраулар өмір жайлы, достық жайлы,адамгершілік, ерлік жайлы, тіршілік жайлы жыр шерткен. Жыраулар поэзиясы өзінің әлеуметтік, адамгершілік сарынмен ғана емес, көркемдік сапасымен де құнды. Сол себепті біз Жыраулар поэзиясының даму ерекшеліктеріне бір тарауымызды толық беріп, ол жерде жыраулардың тарихы, еңбектері мен зерттелуін қарастырамыз. Екінші тарауымызда сол ақпараттарға сүйене отырып, портрет пен пейзаждың құрылу тарихын анықтап, оларға түсініктеме беру зерттеуіміздің нысаны болып табылады
Зерттеу әдістері:
Ең алдымен ғылыми жобаны тақырыптардың түсінікті әрі тереңдетілу үшін қажетті терминдерге түсініктеме беретін боламыз. Жыраулар тарихының зерттелуіне тоқталып, портрет пен пейзаж дегеніміз не? деген сұрақтарға жауап тауып бірінші тарауымызды аяқтайтын боламыз. Сонымен қатар, зерттеу жұмысында алға қойған мақсат-міндеттер талабынан шығу үшін теориялық талдау, жүйелеу, жинақтау, тұжырым жасау, салыстырмалы талдау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы
Зерттеу жұмысы кіріспе, үш тарау, екі қосымша тармақшадан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымша мәлеметтерден тұрады. Кіріспеде ғылыми жобаның тақырыбының өзектілігі, зерттеу мақсаты мен міндеттері, зерттеу нысаны және т.б. көрсетілді. Тақырыбымыздың алғашқы тарауында жыраулар поэзиясының даму ерекшеліктерін зерттеуді алдыңғы мақсатқа қоятын боламыз. Яки, жырау кім, шығу тегі мен даму ерекшеліктеріне тоқталатын боламыз. Сонымен қатар, екінші тарауымызда ғалымдардың портрет пен пейзажға берген теориялық түсініктемесін қарастырамыз.
Кілт сөздер:
Портрет, пейзаж, жырау, поэзия, жыр, жыршы, дерексіз портрет, көркем портрет, пластикалық портрет, архитектуралық портрет, типтік портрет, идеалды пейзаж, мұңды пейзаж, маңғаз пейзаж, әдеби үдеріс, автопортрет, шарждалған портрет, типтік портрет.
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломдық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар берілген:
Әдеби үдеріс - белгілі бір дәуірдің әдеби өмірі. Әдебиет аясында көрініс беретін белгілі бір дәуірдің тұтастай сипаты, жай-күйі, сыр-сипаты; мәдени, әлеуметтік, тарихи тұрғыдан қарағандағы шынайы бейнесі
Автопортрет - автордың шығармада өзінің бейнесін суреттеуі.
Дерексіз портрет - мұнда автор сезімдік белгілерге көңіл бөлмейді, сырттай қарап бақылаушының жалпы алған әсеріндей ғана сипаттап өтеді;
Көркем портрет - кейіпкердің сыртқы келбетін дәл, нақты суреттейді;
Пластикалық портрет - жазушының назары көбіне жағдайды белгілеп, жазып алуға бөлінеді;
Архитектуралық портрет - гиперболаға жиі жүгінеді, теңеулердің көмегімен адамның сыртқы пішіні мен сәйкес келетін өнер пішінінің арасындағы байланысты орнатады.
Типтік портрет - кейіпкердің қандай да бір әлеуметтік тобы (әлеуметтік типтік портрет) немесе ұлты (этникалық портрет) жөнінде мәлімет беретін белгілерді қамтиды.
Шарждалған портрет - яғни дәл келтіру - кейіпкердің жалпы нормадан ауытқып, көзге ұрып тұратын ерекше белгілеріне тоқталу.
Пейзаж - (француздың - paysage, pays - ел, мекен) - көркем туындының маңызды және композициялық компоненттерінің бірі: табиғатты суреттеу, кеңірек алғанда, сыртқы әлемнің кез келген ашық кеңістігін суреттеу. Идеалды пейзаж - табиғаттың жаймашуақ кезін бейнелейді.
Мұңды және түнерген пейзаж - жаңбырлы күндер, солған гүлдер, өңі кеткен күзгі табиғат көрінісі суреттеледі.
Маңғаз пейзаж - тау мен шатқал, түнерген, суық қалпымен адамды үрейлендіретін пейзаж. Пейзаждың бұл түрінде аспан, дала, тау-тас кездейсоқ қасірет қаупінің үдей түсуін аңдатып отырады.
1 Жыраулар поэзиясы және оның зерттелуі
1.1 Жыраулар поэзиясының даму ерекшеліктері
Он бесінші ғасырдың ортасында пайда болған Қазақ хандығы ұлттық мәдениет пен әдебиеттің өрістеп, өркендеуіне орасан ықпал етіп, ерекше жағдай жасады. Алтын Орда заманында ертеден бері жалғасып, ары қарай дами түскен жалпы түркілік руханияттың мұрагері ретінде қазақ халқы мен мемлекеті енді бұрынғы бабалардан қалған мирасты сақтап қана емес, оны байытып, жаңғырта дамытуға міндетті болып, соған күш салды [9, 486 б.], оның дәлелі ретінде қазақ жыраулар поэзиясын айта аламыз. Қазақ хандығының құрылуымен ежелгі түркі поэзиясының жаңа дәстүрлі жалғасы ретінде қазақ жыраулар поэзиясы қалыптасып дамыды.
Жеке отау тігіп, өз мемлекетін құрған қазақ елі үшін XV-XVI ғасырларда ең басты мәселе - жаңа құрылған мемлекетті күшейту мен қорғау болды. Бүкіл қоғамдық ана, елдің аңсары - ұлттық тұңғыш мемлекетті сақтап қалу болды да, күллі әлеумет, халық, қоғам ендігі жерде жұмылдырып, бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығаратын, барлық рулар мен тайпаларды бір орталыққа қаратып, ішкі алауыздықты тыятын, яғни елдің қамын жеп, ел үшін аянбай еңбек ететін әмірші керек екенін жақсы түсінген болатын. Сондықтан, ақылды да, абыройлы хан керек деп ойлады. Халық арасындағы, қоғамдық санадағы бұл пікірді, осындай эстетикалық идеяны, хандық идеологияны барынша сақтап, елді соған үгіттеуге ерекше күш салған қайраткерлердің ішінде жыраулар мен шешендер өздерінің құдіретті сөзімен де, үлгілі ісімен де ең басты рөл атқарды, іске орасан еңбек сіңірді [9, 487 б.]. Яғни, Сейіт Қасқабасовтың бұл тұжырымдамасынан қазақ хандығының құрыла бастаған уақыты жыраулардың көптен-көп өркендей бастаған немесе қазақ хандығы жайында жырлай бастағандығын байқауға болады және онда басты қозғалған тақырыптар хандық, бірлік, билік, халық тұрғысында болған.
Қазақ хандығының құрылуымен оның әдебиеті, әдеби тілі қалыптасуға бет алды. Қазақтың сөз өнері жыраулар шығармашылығы түрінде көрінді. Жыраулық өнер өзінің көне түркілік тамырын сақтай отырып, жаңа қоғамдық жағдайда ұлттың тарихымен, мәдениетімен, өнерімен байланыста жалғасын тапты. Қазақ жыраулық өнері XVI-XVIII ғасырларда ерекше дамыды. Фольклормен қатарласа дамыған жыраулар поэзиясы бірте-бірте даралық сипаттағы жазба әдебиетке тән үлгілерді бойына сіңіріп дами бастады. Қазақ халқының бай ауыз әдебиетінің мұрасы мен ежелгі түркілік поэзия негізінде қалыптасып дамыған жыраулар шығармашылығы - қазақ әдебиеті тарихының құнды бір саласы. XV-XVIII ғасырлардағы әдебиетті жасаушылар - жыраулар. Мұнда жыраулардың шығармашылық тұлғасы хандықтың құрылуымен ғана пайда болған жоқ. Қазақ хандығының құрылуымен тарихи аренаға шыққан, қазақтың төл әдебиетінің басы болған жыраулар поэзиясының сусындаған арнасы ежелгі түркі әдебеиті еді. Жаңа мемлекеттің құрылуымен халықты мәдениеті мен әдебиеті де жаңаша бағытта дамыды. Жыраулардың шығармашылық тұлғасы олардың өз кезеңіндегі әлеуметтік қызметімен тікелей байланысты еді. Жаңа құрылған мемлекеттің әлеуметтік-саяси, қоғамдық өмірінде жыраулардың рөлі белсенді болды. Жыраулардың поэзиясына негізгі арқау болған жер, елді қорғау, ерлік, қаһармандық және ел бірлігі тақырыбы сол заманның шындығынан туған мәселелер болды. XV-XVIII ғасырлардағы поэзияны жасаушы жыраулар өз заманының қоғамдық, саяси өмірінен тыс бола алмады. Жырау өз заманының перзенті ретінде тарихи оқиғаларға араласып, өз көзқарасы тұрғысынан баға беріп отырды. Жыраудың қоғамдық, шығармашылық тұлғасы ежелгі түркілік замандарда қалыптасып, қазақ қоғамында жаңа сипаттармен көрінді [10, 164 б.]. Ал, Д.Сатемирова сол заманның халық жақтаушылары жыраулар деп есептейді. Себебі, халық жеткізе алмаған ойды, ел-жұрт айта алмаған мұңды жыраулар жеткізе білген. Сол себепті, сол уақыттың әдебиетті жасаушылары - жыраулар деген ойға тоқталады.
Жрец - көне шығыс елдерінде құдай мен адам арасын жалғастырушы әулие саналған. Олар үнемі билеуші мен қауым ортасында болып, халық сөзін жеткізер өкілі болған. Мысалы, Бұқар жырау Абылай ханның қошеметшіл биі, сол заманның қайшылықты ой-пікірлерін толғап айтушы ақыны болған. Жыраулар өмірдің ұсақ мәселесіне аз араласып, көбінесе заман, дәуір, өткен мен келешек, адамгершілік, жақсылық, жамандық жайлы ойлар, болжаулар, қағидалы сөздер айтып отырған.
Әлкей Марғұлан бұл тұрғысында төмендегідей пікір білдірген: Жырау ру басы ақсақал, халықтың көкейтесті арманының мұңшысы, жыршысы ретінде өте қажетті тұстарда болмаса, суырып салып жыр тудыра бермеген. Ел құрметіне бөленген жырауларға жұрт болашағына қауіп төніп, қалың бұқара жол таба алмай тығырыққа тірелген екіталай ауыр сағаттарда ғана ақыл салып, кеңес сұрайтын болған. Сонда ғана жыраулар халыққа күш-жігер беріп, осы оқиғаның немен тынарын болжап, тебірене жыр толғайтын болған. Болашақты барлап болжам айту - көреген де білгір жыраулардың поэтикалық өнерінің басты тәсілі болып саналған [11, 73 б.]. Мысалы, Марғасқа жыраудың Тұрсын ханға айтқаны үлгі бола алады:
Ей, Қатағанның хан Тұрсын,
Кім арамды ант ұрсын,
Жазықсыз елді еңіретіп
Жер тәңірісіп жатырсың.
Хан емессің, қасқырсың,
Қара албасты басқырсың,
Алтын тақта жатсаң да
Ажалы жеткен пақырсың [12, 56 б.].
Сонда, жырау дегеніміз кім? Халықтың қамын ойлаған биші ме, төре ме, елші ме? Е.Ысмайылов Н.Ильминскийдің пікіріне және татар тілінде жыру, жыруче сөздерінің жыр сөзімен мағыналас екендігіне сүйене отырып, жырау сөзін жыр, жыр айтушы, жырламақ сөздерімен байланыстырып, бұл сөздің мағынасы тарихи жыр айтушы, болашақты болжаушы екендігін айтады да, қазақ жырауларының қоғамдық мәні көне, орта ғасырлардағы жрецке жақын емес пе екен деген ойға келесің дейді [13, 39 б.].
Бұл тұрғысында Сейіт Қасқабасовтың тың ойларына жүгінсек. Жыраулар кім еді? Олар нені көздеді, қандай мақсат тұтты? Жыраулар - хан сарайындағы көреген саясаткер, ханның ақылгөйі, мемлекеттің бас идеологі, елдің ақылшысы, қолбасы әрі дауылпаз ақын бола білді. Олар Хан Кеңесінің белсенді мүшесі болған, мемлекетті басқару ісіне тікелей қатынасып, саяси, әскери, қоғамдық мәселелерді шешуге араласып отырған. Соғыс кезінде жыраулар әскери Кеңесте ханның жеке өзіне де өз ойын ашық айтып, ақыл беріп, болжау жасаған. Қиянкескі ұрысқа түсер алдында жауынгерлерге арнап жыр толғаған, олардың намысын қайрап, рухын көтерген. Тіпті қажет болған жағдайда өздері де шайқасқа қатысып, ерліктің үлгісін көрсеткен, сондықтан жыраулардың біразы қолбасы да болған, тайпалар мен руларды да басқарған. Жыраулардың көбінесе әрі суырып салма ақын, әрі батыр, әрі данагөй және сәуегей болып келуінің себебі сол тұстағы Қазақ хандығының өмір салты мен тұрмыс-тіршілігінің көшпелі бақташылық болуына және ұдайы жаугершілікті басынан кешіруіне байланысты еді [9, 487-488 б.].
Қазақ жыраулары жаңадан құрылған мемлекеттің күшті, хан билігінің мықты болуын көздеп, сол кезеңдегі әдебиетті, күллі мәдениетті мемлекетке, ханға қызмет еткізді. Олар өздерінің әміршінің, мемлекеттің қызметшісі деп білді, сол себепті хандықтың идеологиясына айналды. Ханның ақылгөй кеңесшісі, бас саясаткері болғандықтан жыраулар тек қана үлкен мемлекеттік маңызы бар мәселелер бойынша толғаған да, өз сөздерін тікелей әміршіге арнап айтқан. Олар әдетте елді абдыратқан, толғантқан жағдайлар мен төтенше оқиғалар кезінде сөйлеген. Сондықтан жырауларды әмірші де, халық та аса қадір тұтып, олардан хан да, халық та ел дағдарған, немесе бүліншілік болған шақта, я болмаса елге жау тигенде ақыл-кеңес сұраған. Жыраулар мұндай сәттерде жұртшылыққа тоқтау айтып, болып жатқан оқиғаға, немесе жағдаятқа өз бағасын берген, өткенді еске түсіріп, бүгінін сипаттаған, болашақты барлаған. Өз заманы мен бұрынғы уақытты салыстыра толғап, дәуір туралы, қоғам жайлы, ел мен әмірші жөнінде нақылды-пәлсапалық ой түйіндеген [9, 488-499 б.]. Демек, жыраулар тек халыққа ғана көмекші болмай, ханның да жанында кеңесшісі болған екен. Мысалы, Абылайға - Бұқар жырау, Есім ханға - Жиембет жырау, Би Темірге - Шалкиіз жырау және тағы басқа. Жоғарыдағы мысалға жүгіне отырып, сол заманның ақылшысы, кеңесшісі, басшысы бола білгендер - жыраулар.
С.Қасқабасов пен Д.Сатемированың пікірі бір жерден шыққанын да байқауға болады. Жыраулар ел мүддесін жоғары қойып, ел билеуші ханның да халыққа қалтқысыз қызмет етуін көздеді. Жыраулар поэзиясының басты жанры арнаулар толғаулар жырау мен хан арасындағы қарым-қатынастың поэтикалық құралы ретінде пайда болып, дами түсті. Қазақ поэзиясындағы хандар бейнесі - ел тарихында ерекше құрметке ие, халық өмірінде ерекше ықпалды тұлға және мемлекеттігіміздің басты белгілерінің бірі ретінде дәріптеледі. Осы тұрғыдан келсек, хандық кезеңнің әдебиетін жасаушы жыраулар мұрасындағы хандар бейнесінің берілуінің өзіндік ерекшелігі бар. Жыраулардың өз заманындағы әлеуметтік қызметі ел билеуші хандармен тікелей байланысты. Елді аузына қаратқан шешен, әрі жорықшы батыр жыраудың хан алдында беделі зор болған. Халық тарихында жырауларды хан жанынан көреміз. Бізге жеткен жыраулардың хандарға айтқан арнау толғаулары осындай тікелей қарым-қатынастан туған. Хандар бейнесін жырлауда авторлық, субъективті көзқарастың да басым түсіп жататындығын байқауға болады [10, 166 б.]. Зерттеуші Б.Бораштың пікірі осы ойымызды дәйектей түседі: Қазақ жеріндегі мемлекттік биліктің орта ғасырлық дәуіріне сай келетін хандықтар кезіндегі ноғай-қазақ, кейіннен таза қазақ қоғамындағы ел билеуші әміршінің билігіне халық өкілі ретінде араласып отыратын жырау толғауларындағы хандар тұлғасында реалды өмірге жақын бейнелеу кең орын алады. Бірақ оларда хан бейнесі мен хан жырау арасындағы тікелей қарым-қатынастар әсерінен беріліп, көпшілік жағдайда бір жақты жырау көзқарасының, яғни авторлық көзқарастың басымдығы айқын сезелетіндігі байқалады [14, 24 б.]. Ел бірлігі, жерінің, халқының тәуелсіздігін сақтап қалу жолындағы күрес, сол күрестің бел ортасында жүретін тарихи тұлғаларды жырлау дәстүрі қазақ жыраулар шығармашылығында ерекше көрінді. Қазақ поэзяисында көп жырланып түрлі жыр-дастандарға арқау болған хандар - Жәнібек, Есім, Абылай, Бөкейлік Жәңгір, Кенесары десек, соның ішінде жыраулар поэзиясында Жәнібек, Есім, Абылай хандар тұлғасының ерекше жырланғанын көреміз [10, 166 б.].
Мысалы, Бұқар жыраудың Абылайға айтқаны үлгі бола алады. Жырау өзінің Абылайға айтқан толғауларының бірінде, ханның жас кезіндегі өмір жолын шоли келе,
Елу жасқа келгенде,
Үш жүздің атының басын
Бір кезеңге тіредің,
Елу бес жасқа келгенде
Жақсы болсаң толарсың,
Жаман болсаң, маужырап барып соларсың.
Яғни, бұл сөздер айтылған кезде Абылай елуден жаңа асқан, елі бір-елу екілерде. Демек, толғау 1763 жылдар шамасында туған [15, 81 б.]
Жыраулар поэзиясындағы ең басты тақырып Қазақ хандығын құраған ру-тайпалардың татулығы мен бірлігі және мемлекетті нығайту мен оның жауынгерлік күшін арттыру болды. Ал, мұның өзі жыраулар поэзиясында ең мәнді де, маңызды етіп қаһармандықты, елінің тәуелсіздігі мен Мемлекеттің нығаюы үшін жан аямай күрескен батырлар мен қайраткерлерді мадақтап, көтермелеп жырлау дәстүрін қалыптастырды. Сөйтіп, жыраулар өз шығармаларында идеалды әміршінің бейнесін жасады, сонымен қатар адамдар жоқшылық көрмей, бақытқа кенелген утопиялық қоғамды суреттеді. Өздерінің монолог түрінде айтылатын толғауларында жыраулар маңызды мемлекеттік мәселелермен қатар заман қоғам, адам мен заман, тұлға мен тобыр, сондай-ақ имандылық пен қайырымдылық, өмірдің өткіншілігі мен адамның опасыздығы, өлім мен өмірдің қайшылығы сияқты моральдік, этикалық, пәлсапалық проблемаларды көтеріп, қоғаммен байланыстыра жырлап отырды [9, 489-490 б.].
Жоғарыдағыдай мысалға тағы бір үлгі ұсынуға болады. Жиембет жыраудың Есім ханға айтқаны. Біздің алдымызда - ештеңе именбейтін, қалай көксоқтаны көрген кәрі тарлан. Ол ханға тым батыл сөйлейді.
Еңсегей бойлы Ер Есім,
Есім, сені есірткен,
Есіл де менің кеңесім!
Ес білгеннен Есім хан
Қолыңа болдым сүйесін,
Қолтығыңа болдым демесін! [15, 61 б.]
Яғни, Жиембет Есімнің жастайынан жүрген кеңесшісі болып, ештеңеден қысылмай, қаймықпай батыл сөйлейтін болған.
Осы жерде, Шалкиіз жыраудың Би Темірге айтқаны үлгі бола алады. Жыраудың Темірді мадақтауы фантастикалық дәрежеге, табынуға дейін жетеді.
Білерді білмес не демес,
Сұлтан ием, сен менің
Бармай тапқан Қағбамсың [15, 44 б.] - деп көрсетсе, тағы төмендегідей жырынан ханға геройлық обрызды беру арқылы жырлағанын байқауға болады.
Сен алтынсың - мен пұлмын,
Сен жібексің - мен жүнмін,
Сен сұлтансың - мен құлмын [15, 45 б.] - дейді ол Темірге. Бұл жазбалар арқылы Шалкиіздің өз әміршісіне қаншалықты дәрежеде сенгенін және құрметтегенін байқауға болады. Осы кезде Батыс Еуропада өмір сүрген Шалкиіздің замандасы, әрі әріптесі, Азап болған Иерусалимнің авторы Торквато Тассонның: Әмірші - Құдайдың жердегі көлеңкесі; кімде-кім оған не сөзімен, не ісімен қарсылық білдірсе, ол Христосты танымаған жанмен бірдей дәрежеде жазалануға тиіс- деген сөздері еске түседі [15, 45 б.].
Сейіт Қасқабасовтың еңбектерінде жыраулар өз кезінде қандай бағытты ұстанғанын анық жеткізе білген. Жыраулар шығармашылығында әміршіге билеушілерге қарсы, оппозциялық ой-пікірлер де айтылған. Қажетті жерде жыраулар хан мен сұлтандарға олардың халыққа жағымсыз кейбір қылықтары мен байлам-шешімдеріне наразы болып, өздерінің келіспейтінін ашық айтып отырған. Тіпті кей тұстарда жыраулар өз әміршісін сынға да алатын болған. Олай болатын себебі - біріншіден, жыраулардың көбісі қай жағынан болса да хан-сұлтандармен терезесі тең ақсүйектер тұқымынан шыққандығы; екіншіден, олардың әміршіге, мемлекетке деген адалдығы; үшіншіден, жыраулардың ел арасындағы орасан биік беделдігі; төртіншіден, көшпелі хандық мемлекетіндегі өзіндік демократияның болғандығы; бесіншіден, қазақ қауымында өнер алды - қызыл тіл деп бағаланып, бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ деген қағида-шарттың мықтылығы еді [9, 489 б.]. Мысалы, Шалкиіздің Би Темірге айтқаны мысал бола алады. Темір Шалкиізде туысына, атақ-дәрежесіне сай сый көрсетпей шетке қаққан кезде бір жағы өкпе, бір жағы наразылық ретінде айтылған:
Қарабас күспен шалдырып,
Көк теңіздің үстінде
Көтеріп желкен аштырып,
Жүк тиедің кемеге,
Ниет еттің тәңірінің үйі кебеге.
Жүк түйесең - кетерсің,
Ниет етсең - жетерсің,
Жетсең тауап етерсің.
Бұл толғаудың өзіндік тарихы бар. Би Темір қаусап қартайған шағында Меккеге Қағбаға тауап етуге аттанбақ болады. Бимен арасы қырбай болып жүрген Шалкиіз әміршісінің оң тізесін қайта алу үшін, қолайлы жағдайды пайдаланып қалады [15, 43 б.].
Жыраулардың мұндай сипаты тек XV-XVI ғасырларда емес, XVIII ғасырларда да байқауға болады. Жыраулық өнер тәуелсіз көшпелі-бақташылық мемлекетте ғана болатындығын дәлелдейтін заңдылық. Өйткені, қазақтан басқа түркі елдері XV-XVI ғасырларда бірі тәуелсіздігінен айырылып, бірі көшпелікті қойып, біржола отырықшылыққа ауысып, басқа идеология мен мәдениет жасады, ал енді біреулері өз мемлекетін құра алмады. Ал, Алтын Орда ыдырағаннан кейінгі, ордалы мемлекет құрған қазақ халқының рухани өмірінде байырғы жыраулық дәстүр мен әдебиет қайта жаңғырып, жаңа санада көрінді. Ол кездегі қазақ хандығының жағдайын Бұқар жырау және Ақтамберді жырау, Үмбетей жырау еңбектерінен байқауға болады.
Бұқар жырау өз заманының мән-жайын дұрыс аңғарған, оған өте дұрыс баға берген. Бұқар - гуманист тұлға. Ол дағдарыс пен халықаралық жанжалдардың негізгі себептері билеушілердің арасындағы қақтығыс екендігін, бұл үшін қарапайым халық жазасын тартпауы керектігін айтады. Яғни, XVIII ғасыр қазақ хандығы үшін жоңғар шапқыншылығы және отаршылдықтың күшейюімен басталады. Биліктен көрі көбірек халық жапа шегеді. Бұл уақытта жыраулар халық пен билікке ем болатындай қолдау көрсеткен. Жоңғар шапқыншылығына қатысқан бастырларды өз кезегінде Үмбетей, Тәттіқара, Ақтамберді жыраулар халыққа таныстырып отырса, Бұқар жырау Абылайға Ресей мен Қытай арасында дұрыс саясат ұстануға көмек берген.
Мысалы, Бұқар жырау өз кезінде Абылайды дұрыс жолға бағыттап, соғысуға емес татуласуға шақрып елді аман алып қалған.
Ашуланба, Абылай,
Ашулансаң, Абылай,
Көтерермін, көнермін,
Көтеріп қазға салармын.
Өкпеңменен қабынба,
Өтіңменен жарылма,
Орыспенен соғысып,
Басыңа мұнша көтерген
Жұртыңа жаулық сағынба.
Күнінде мендей жырлайтын
Тоқсан үште қария
Енді де саған табылмас [12, 92 б.] - деп ойын білдірген. Сол секілді, Ақтамберді жыраудың жоңғар шапқыншылығында ерлік көрсеткен Бөгенбайға айтқаны да үлгі бола алады.
...Қынаптан қылыш суырмай,
Қарысқан жау бүлк етпес,
Жуылмай қастың қанымен,
Намысқа тиген кір кетпес.
Шабыссаң, қане, шығып көр,
Жау емессің күш жетпес,
Дарабоздай қолбасы
Абыройын кірлетпес! [12, 65 б.] - деу арқылы соғыстан көрі халықтың жайы көбірек маңызды болақ екенін айтып өткен.
Демек, XVIII жыраулар саясатқа көбірек жақын болған. Жыраулар шығармалары мен саяси-құқықтық көзқарастары бүгінгі күні де өте маңызды. Жыраулардың ұлттық мемлекетке деген көзқарасы бүгінгі Қазақстан үшін ғана емес, саяси-тәуелсіздік пен егемендікке қолжеткізген барлық мемлекеттер үшін де ерекше.
Жыраулар поэзиясы үш түрде жасалған: толғау, арнау, мадақтау. Алайда, ең жиі қолданылатыны - толғау. Толғау - алуан түрлі тақырыптағы, философиялық ойға, дидактика мен моральға, т.б. Оның өлеңдік кестесі, ұйқасы, шумағы әрқашан біркелкі болып келмейді. Сондықтан, онда тұрақты буын мен бунақ, үйреншікті тирада мен ұйқас сирек кездеседі де, көп ретте ырғақ басты рөл атқарады. Оның себебі - толғау дүйім жұрттың алдында төтенше жағдайға байланысты қолма-қол шығарылып, сол жерде ауызша айтылатындығы еді және айтылған шақта ері елді жалықтырмау, әрі тез әсер ету мен жаттап алуға ыңғайлы болу мақсатын көздейтіндігі еді [9, 490 б.]. Бұқар Жыраудың толғауларына тоқталу арқылы, жыраудың жанын, жырдың жанын түсінуге болады.
Бірінші тілек тілеңіз,
Бір Аллаға жазбасқа.
Екінші тілек тілеңіз,
Ер шұғыл пасық залымның,
Тіліне еріп азбасқа.
Үшнші тілек тілеңіз,
Үшкүлсіз көйлек кимеске, [12, 82 б.].
Осы тұрғыда Мұхтар Әуезовтың ойына көз жүгіртсек: Жырау ... . заман сыншысы, сөйлесе шешілмеген жұмбақ, түйіні шатасқан сөздерді ғана сөйлейді. Өзі тұрған заманның белгілеріне қарап, келешек заман не айтатынын болжайды. Сөзінің бәрі терең ой, терең мағынмен сөйлейді. Сыртқы түрі құба жондатқан толғау, салыстырған суреттермен ұқсатқан нобай, жағалатқан белгімен келеді ... Не айтса да көптің, мұңымен қамы, көптің жайы туралы: не көпке арналған ақыл, өсиет есебінде айтылады [16, ] - деп айтып өткен. Яғни, толғау бұл жыраудың жүректен шыққан біреуге, биге, ақынға арналған емес, бәрінің жайы үшін, бәрінің қамы үшін шығарылған жазба. Ол жерден үлгі, өнеге алуға болады.
Д.Сатемирова өзінің қалыптасып даму кезеңінде жыраулар поэзиясының мынадай ерекшеліктерін айтады: Жыраулар поэзиясының фольклордан басты айырмашылығы әрине, авторлығында. Дара әдебиет қазақ сөз өнерінде ең алдымен, толғаулар арқылы, яғни жыраулар шығармашылығы арқылы қалыптасты [10, 164 б.]. Ғалым С.Қасқабасов: Ауыз әдебиеті дегенде, бұл жерде фольклор туралы сөз болмауы керек. Фольклор бұл заманда туып, авторы жоқ, бірден-бірге айтылып, ұрпақтан-ұрпаққа жеткен ауызекі шығармалар екені белгілі. Ал, ауыз әдебиеті деген ұғым орта ғасырлардағы Қазақстан үшін кәдімгі кәсіби жазба әдебиет рөлін атқарған туындыларды білдіреді. Оның фольклордан басты айырмашылығы - авторлық болуы. Мәтіннің біршама тұрақтылығы, шығарма мазмұнының нақтылығы, оның кімге арналғанының (адресаттың) белгілі болуы, сондай-ақ шығарма стиліндегі даралық сипат пен автордың мені көрініс беретіндігі. Мұндай ауыз әдебиетін жасаушылар ол кезде, негізінен, жыраулар мен шешендер (билер) болдды [17, 4 б.], - деп жыраулық өнердің ерекшелігін атап өтеді.
Қазақ хандығы құрылып, ұлттық сипаттар дараланып жатқан тұста мәдениет мазмұны мен тақырыбы, формасы жағынан ерекше болды. Яғни музыка, фольклор, шешендік өнер, әдебиет өзара байланыста сабақтасып дамып жатты. Ғалым Р.Бердібай: Халық әдебиетін шығарушылар мен орындаушылар өнеріне тән жалпы ерекшеліктің бірі - олардың көпқырлы, әмбебап қызмет атқарғандығы. Мәселен сонау XV ғасырда өмір кешкен Асан қайғы, Қазтуғандырды тек жыраулар деп мінездеу аздық етер еді. Олар шешендік сөздің де шеберлері, кезі келгенде қобызда күй де толғаған. XVIII ғасырда жасаған ұлы жырау Бұқардың шешендік, ақындық айтысқа түскенін сипаттайтын деректер бар. Көпқырлы өнердің бір кісінің бойынан табылуы көшпелі өмір салтында табиғи құбылыс еді. Жыраулар да, ақындар да әрі жанынан сөз шығарушы, жаттамалы жырларды орындаушы міндетін қатар атқарған. Олардың бәрі дерлік әншілік пен күйшілікті де жатырқамаған секілді. Қонақ келгенде ауылдың алты ауызын айта алмайтын қазақ болмайтыны ертеден қалыптасқан дәстүр. Сондай-ақ ауылға келген мейманның қонақкәде айтуы да міндетті шарт болған. Мұның бәрі қазақ даласында көркем сөздің, тапқырлықтың киелі қасиетке, культке айналғанын көрсетеді. ...Түйіп айтқанда, халық әдебиетіне тән синкреттілік белгілер ақын, жырау, жыршыларда толығымен ұшырасып отырған [18, 284 б.], - деп халық ауыз әдебиетіне тән синкреттіліктің жыраулар бойынан да табылатынын атап өтеді.
Ғалым Ә.Қоңыратбаев XV-XVIII ғасырлардағы әдебиет өкілдерінің бойындағы өнер түрлерін былай ажыратып көрсетеді: Қазақтың ауызша туған әдебиетінің басты өкілдері жыраулардың, ақындардың бойында импровизацияның төрт түрлі өнері бірлесіп, синкретизм аңғарында көрінген:
1. Олар асқан импровизатор болған, мұны сөз өнері дейміз.
2. Теңдесі жоқ күйші (домбыра, қобыз) болған, мұны музыкалық импровизация дейміз.
3. Олар ғажап орындаушы (солист, артист) болды. Мұны сахна өнері дейміз.
4. Заман, ел жайын терең толғайтын үлкен ойшыл-ұстаз болды [19, 276 б.]. Жыраулық өнердің синкреттілігі оның поэзиялық сипатынан, музыкалық мақам, әуенділігінен және толғауды орындау шеберлігінен танылады.
Ежелгі түркі әдебиетіндегі дидактикалық сарын қазақ жыраулар шығармашылығында жалғасын тапты. Дидактикалық сарын қазақ жырауларының бүкіл шығармашылығының бойында желі тартып жатты. Бірақ жыраулар ежелгі түркілік поэзиядағы басты сарынды өз дәуірлерінің қоғамдық-әлеуметтік жағдайына лайықтап жетілдіре түсті. Зерттеуші Н.Келімбетов жыраулардың дидактикалық сарындағы толғаулары құрғақ насихаттан, жалаң үгіттен арылғандығын атап өтеді: Қазақ жыраулары түркі шайырларына қарағанда елдің қоғамдық-әлеуметтік өміріне белсендірек қатысып отырды. Сонымен бірге қазақ жыраулары өздерінің дидактикалық сарындағы ой-пікірлерін абстракті түрде емес, нақтылап, айқындап жеке бір адамға яки құбылысқа арнап айтты. [20, 79 б.].
Әмірің қатты Есім хан,
Бүлік салып бұйырдың,
Басын бер деп батырдың,
Қанын ішіп қанбаққа,
Жанын отқа салмаққа.
Атадан жалғыз мен емес,
Хан ие, ісің жол емес [12, 52 б.], - деген үзінділерінен жыраудың абстракті емес, белгілі бір тұлғаға, белгіілі бір тақырыпқа қарап айтатынын байқауға болады.
Қазақ жыраулар поэзиясы - өзінің даму тарихында халықтың тұтас болмысымен біте қайнасқан, ел өміріндегі елеулі құбылыстарға өз заманы тұрғысынан баға бере білген, сонымен қатар поэзияның философиямен сабақтастығын айшықтайтын, ұлттық құндылықтарымызды таныта алатын рухани асыл қазына болып қала береді. Жыраулар суырыпсалмалық дәстүрдің негізін қалап қана қоймай, сол дәстүрдің дамуында да еңбек сіңірді. Ә.Тәжібаев: Жырау - сөз жоқ, ақын. Ақын болмай, жұрт қадірлейтін жырау атану мүмкін емес. Ақындығы күшті жыраулардың жадындағы жырлар үнемі жаңғырып, кейінгі ұрпаққа сиқын бұзбай көрікті күйінде жетіп отырады. Ал, жыраулық ертеден келе жатқан халық поэзиясының үлкен бір дәстүрлі саласы [21, 126 б.] - деп, жыраулар орнының ерекшелігін көрсеткен.
1.2. Жыраулар поэзиясының зерттелу өрісі
Жыраулар мұрасын зерттеу қазақ әдебиеттану ғылымының басты мәселелері ретінде ғалымдар назарынан түскен емес. Алайда жыраулар поэзиясын 20 ғасырдың екінші жартысынан кейін ғана терең зерттеуге жол ашылды. Алматы қаласында 1959 жылы өткен ұлт әдебиетін зерттеуге бағыт берген әдеби мұра жайлы конференциядан кейін әдебиеттің тарихы тереңдеді. Қазақ әдебиетінің тамырын тереңнен тартқан жыраулар поэзиясының асыл мұраларын жинап, бастыру ісі XIX ғасырдың орта шенінен басталады. Жыраулар шығармашылығын жүйелі зерттеу XX ғасырдың екінші жартысында басталғанмен, жинап бастыру, жариялау ісі одан әрі кезеңдерге тіреледі. Жыраулар поэзиясының жиналып бастырылу және зерттелуін үш кезеңге бөліп қарастыруға болады. (Сатемирова 58 бет). Бұл бөлімде әрбір кезеңде ең жарық болған жыраулар жайында жүргізілген зерттеулер мен жазбаларға тоқталамыз. Сол арқылы тарих тұғырына көз жүргізуге мүмкіндік өте жоғары болмақ. Қазақ жыраулары жайында Мұхтар Әуезовтың төмендегідей зерттемелері бар. М.Әуезов казак әдебиеті тарихындағы жыраулар поэзиясының орны, жыраудың әлеуметгік түлғасы жайлы алғаш рет мақсатқа, арнайы еңбек жасады. "Әдебиет тарихы" (1927)' окулығында жырау кім, онын айтканы мен айтпағы не еді, жыраудың міндеті мен өлеңшілдік шарты жөнінде жан-жакты сөз козғады. Асан мен Бұхар жырауға арнайы тоқталды. (Хандық дәуір әдебиеті Қанипаш 6,7) Жыраудың негізгі міндеті өлеңшілік емес, елге басшылық істеп, басалқа айту. Ол - алдымен елдің акылшы кемеңгері, заманның сыншысы, кырағысы. Өз елінің не биі, не батагөйі. Елді меңгерген хан мен бектің ақылшы уәзірі. Хан шеше алмаған түйінге шешу сөз айтқан. Тыныштық заманда қиюы қашып, арасы ашылған қарындасты табыстырушы бітімші би. Қысылшаң заманда жол табатын, бет ңұсқайтын кемеңгер көреген. Оның сөзі өтімді, өткір, асыл өлең өлшеуімен шыққан сөз. Толғау мен тақпақ. Көпке айтқан сөзі ел мұңы, ел қамы. Сөздерінің барлығы әлеуметшілдік сарынмен айтылады. Жырау - заман сыншысы. Ақылшы үгіт, өсиет айтады. Керек кезінде ханның да, караның да катал тезі. (Хандық дәуір әдебиеті Қанипаш 6,7) М.Әуезов Бұхар жырау шығармаларындағы басты сарын, негізгі күй төңірегінде ен алғашқы байлам, тұжырымдарды жасады. Жыраудың әдебиет тарихындағы бағасын берді, тұғырын тиянақтады. М.Әуезов жыраулық өнердің өзіндік, өзгеше ерекшеліктерінің басын қайыра келіп, бұл өнерге байланысты мынадай аса бағалы, аса құнды, ғылым үшін аса қызықты тлқтам айтады. "Асан мен жыраудың өлеңдерін түр жағынан қарасақ, ылғи құба жондатқан жұмбақ пен жарыстырған ой, қатарласқан көп үлкен суретпен келеді. Барлық сөзі терең ой мен ақыл, өсиетке айналады. Кейінгі ақындарға тастаған үлгісінің бірі де осы. Болжалшыл қария, толғаушыл жыраудың сөздерін осы белгімен сынасақ, бұлар біздін әдетке ез бетімен туған салтанатты әдебиет белгісін көрсетеді. Қазақ топырағының өзіне, қазақтың тарихи дәуірінен туған үлгілі әдебиет дәуірі сияқты болады. Ескерте кетер бір жай: М.Әуезов жыраулық өнердің мәніне, жыраудың қазақ қоғамындағы орнына тоқталуында жырау поээиясын өлең теориясы тұрғысынан арнайы талдаған жок. (Хандық дәуір әдебиеті Қанипаш 6,7).
Жыраулар поэзиясын Д.Сатемирова мынандай кезеңдерге бөліп көрсетеді. Бірінші кезеңге XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
СҮЛЕЙМАН ДЕМИРЕЛ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР ФАКУЛЬТЕТІ
ТІЛДІК БІЛІМ БЕРУ КАФЕДРАСЫ
Асылханов Ғ.Ш.
Жыраулар поэзиясындағы портрет пен пейзаж
Тақырыбында
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6В023001 - Филология
Қаскелең, 2020
М а з м ұ н ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1 ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Жыраулар поэзиясының даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Жыраулар поэзиясының зерттелу өрісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...18
2 ПОРТРЕТ ПЕН ПЕЙЗАЖ ТУРАЛЫ ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР
2.1 Портретке түсініктеме мен зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.2 Пейзаждың зерттелуі мен анықтамасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 32
3 ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ПОРТРЕТ ПЕН ПЕЙЗАЖ 13-18 ҒАСЫРДАҒЫ ЖЫРАУЛАР
3.1 Жыраулар поэзиясындағы портрет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
3.2 Жыраулар поэзиясындағы пейзаж ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаты
Қазақ әдебиетінде кез келген тарихи оқиғаны тарихтан оқып білуге бір болады, одан бөлек жырау, ақын, жазушылардың еңбектерінен айқын суреті көрсетіледі. Жырау - ірі қоғамдық мәслелерді қозғайтын, толғақ жырларды шығарып айтушы, жыршы болумен қатар ойшыл, ақылшы, көреген сәуегей. Соғысқа кірер алдында бата беріп, толғау жырлар айтып, жауынгерлердің рухын көтеретін, саяси, әскери, дипломатиялық істерге кеңінен араласқан, мемлекет басшысының кеңесші қызметін де атқарған[1,8 б.]. Жыраулардан қалған құнды еңбектердің ішшінде портрет және пейзаж тәсілімен жазған еңбектері ерен орын алады. Қазақтың халықтық поэзиясымен арнасы ортақ болғанмен, жыраулық поэзияның ішкі мүмкіндігі, жанрлық ерекшелігі, құрылым жүйесі өгеше сипатқа ие. Оның ерекешілігін Жұпар Жақан Жыраулар поэзиясындағы портрет атты еңбегінде төмендегідей айтқан: Бүгінгі қазақ әдебиетінде тұшымды көркем бейне жасаудың сан-алуан түрі қалыптасқан. Мінездеу, сипаттау арқылы, кейіпкерді сөйлетіп, диалог арқылы болмаса қаҺарманын іс-әрекет үстінде ашу - қаламгердің ыңғайына қарай жүзеге асып жатады. Оның ішіндегі мейлінше өнімдісі - портрет. Қаймағы бұзылмаған қазақ поэзиясының алтын бастауы - жыраулық әдебиетте де портреттің небір үлгілері кездеседі. [2,8 б.]
Портрет - беруде жырау қолданған көркемдік тәсілдің ең өнімдісі - әсірелеу [2, 13 б.]. Расымен де портрет тарихын, шығармаларда қолдану жүйелеріне жіті тоқталған кезде, оның әртүрлі бағытта пайдаланғанын байқауға болады, соның ішінде гипербола көркемдегіш құралы көптен-көп кездеседі. Шығармада сомдалған кейіпкер тұлғасының тұтастығын, даралығын, шынайылығын, сайып келгенде, көркемдігін қамтамасыз ететін құрамдас бөлік - портрет [3, 53 б.]. Портреттің қолданылу маңызы осылай түсіндірілсе, Ахмет Байтұрсынұлы: Әліптеу - тұлға тұрпатын, кескінін, көркін айтып пернесін әліптеп сөйлейміз [4, 16 б.], - деп анықтама береді. Алғашында жыраулар портрет стилін өз бейнесін, өз жайын немесе өзін таныстыру іспеттес жүйелерде қолданған болса, бірітн келе ол ел басқарған ханды, қайғы жұтқан халықты немесе тіптен ойдан туған кейіпкерді суреттеу үшін қолданатын стильге айналды. Зәки Ахметов болса : Кейіпкердің мінез-құлқын, характерін неғұрлым толық ашып көрсету үшін оның портретін мүсіндеудің үлкен мәні бар[5, 270 б.] - деп көрсетеді. Ал, Бақытжан Майтанов болса өз кезегінде: Көркем шығармада адам өмірі суреттелетін болғандықтан, тірі жан иесінің сыртқы келбет-бітімі, өң-шырайындағы өзгеріс, тұрақты қалып, ерекшеліктеріне назар аудармау мүмкін емес. Анығы: кейіпкер бейнесі оның табиғи кескін, дене, әлпет сипаттарымен тұтас алынғанда ғана толыққанды қасиет табатындығы[6, 75 б.] - деп түсініктеме береді.
Табиғаттың сұлулығы жыраулар поэзиясында да белглі бір деңгейде жырланып, көрініс тапқан. Доспамбеттің, Шалкиіздің, Жиембеттің, Марңасқаның, Ақтамбердінің, Үмбетейдің, Бұқардың толғауларында ата-жұрт, ьуған жер, кір жуып кіндік кескен ата-қоныс, қоғалы көлдер, қом сулар әр қырынан жырланады. Көшпенділер поэзиясындағы туған табиғатқа деген сүіспеншлік, елді, жерді қимаушылық, туған елдің табиғатын ардақтау сезімі ерекше патриоттық рухта жырға арқау етіліп отырады[7,187-188б]. Халық ішінде көптеген негізгі мәселелерді көтеруге тырысқан жыраулар өз еңбегінде пейзаж стилін де жақсы қолданған. Ол жайында Өміртай Танабаев өзінің Жыраулар поэзиясы және табиғат еңбегінде: Табиғат ұғымы жыраулар поэзиясында көпшілігінде туған жер, атамекен, ата жұрт, ата қоныс деген сөздермен беріледі. Ал, бұл сөздерді біз туған жер табиғаты деген ұғымның синонимдері ғана емес тікелей өзі деп санаймыз. Өйткені, ол кез - табиғат деген араб сөзінің әлі халықтық қолданысқа ене қоймаған кезі. Сондықтан, өз еңбегімізде туған жер деген сөзді біз табиғат деген ұғым ретінде қолданамыз. Себебі, туған жер деген сөздің неізгі мәні жер деген сөз, ал туған сөзі анықтаушысы ретінде ғана қызмет атқарады[1, 9 б. ] - деп түсіндірген. Яғни, пейзаж - табиғат деп айқындайды. Ал, бізде жыраулардың өз туған жерін қимай немесе қайта туған жерімен қауышу, соғыс уақыттарында туған жерінен айырылып қалған кездегі өз жерін сипаттап жырларында биік деңгейде қолданады. Яки, адамнң туған жері мен оның жүрегі бір деп түсіну қажет. Сондықтан, Табиғаттың көркем көріністері кейде адам мінезін көрсетуде үлкен рөл атқарады. Пейзаждың маңыздылығы жайында Е.Ысмайылов Әдебиет теориясының мәселелері атты еңбегінде былай дейді: Шығармаларда табиғат сипаты, оның құбылыстарының сипаты үлкен орын алады. Адам тіршілігі, әрекеті өмір бойы табиағат құрсағында өтеді, табиғатпен қарым-қатынассыз жерде адам өмірі жоқ [8, 211 б.].
Қорыта келе, портрет пен пейзажға түсініктеме берген ғалымдардың ойы бір жерден шығып отыр. Қазіргі уақытта, ұмытылып бара жатқан туған жерге махаббат деген символды ояту үшін пейзажды, ал, адамның келбетін суреттеу немесе баяндау оқиған, жырды одан әрі терең, мағыналы ететінін көрсету үшін портретті пайдалану маңызды екенін дәлелдеу үшін осы тақырыпты алып отырмын.
Тақырыптың өзектілігі:
Ел тәуелсіздігі жігерімізді көтеріп, рухани дүниемізді түгендей бастаған қазіргі уақытта, ел жағдайының айқын бейнесін, ұлттық мүдде мен бітімін айшықтап бере әдебиеттану ғылымының басты мәселелерін қайтадан сын ойларынан өткізіп жатқан егемендік кезімізде әдебиеттің тарихы мен қазақ поэзиясның кейбір мәселелерін қайта қарау қажеттілігі керек болып отыр. Оның ішінде бүгінге дейін жиі көтеріліп, бірақ нақты ашылып, арнайы қарастырылмаған жағдай - қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиеттен бастау алар жыраулық поэзиядағы портрет пен пейзаждың қолданылуы мен оның маңыздылық деңгейі мәселесі болмақ. Жыраулық поэзияның тақырыптық идеялық, жанрлық, әлеуметтік сипаты жөніндегі Е.Ысмайлов, Б.Майтанов, А.Байтұрсынұлы, З.Ахметов, Ж.Жақан, М.Мағауин және тағы басқа ғалымдардың еңбектеріне жүгіне отырып, адамның сырт-келбетін сипаттау, әліптеу арқылы ішкі жан-дүниесіне үңілу, өмір сүру заңдылықтары мен мақсатын, арманын айқындау үшін портреттің қолданылу маңызын табу болса, одан бөлек кейіпкердің туған жеріне деген махаббаты немесе қимастығы, болмаса керісінше ренішін сипаттау үшін пейзаждың маңызын анықтау. Қорыта айтқанда, портретті зерттеу, пейзажды зерттеу, сонымен қатар XV-XVII ғасырдағы еңбектегі портрет пен пейзаж қандай, XIX-XXI ғасырдағы портрет пейзаж қандай екенін салыстыру. Осы орайдан келіп, біздің зерттеу жұмысымыз портрет пен пейзаж жайында ойға құрылған шығармалар қандай жанрлық-тақырыптық сипатта, адамның ойы мен ойлауына, рухани дүниетанымына ықпалы қандай, әр кезеңде өмір сүрген жыраулардың шығармаларында осы мәселеге қандай жауап аңғарылады деген тұжырымдар айналасында қарастырылды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері
Бұл дипломдық жұмыста жыраулар шығармаларын алға тарта отырып, оның даму және қалыптасу кезеңдерін жан-жақты қарастыру. Қазіргі таңда қазақ поэзиясындағы жыраулық дәстүрді, оның ішінде портрет пен пейзажды қолданушылар жалғастырушылар бар ма?-деген сұраққа жауап беретін боламыз. Ұлттық жыраулар поэзиясында туып, әртүрлі деңгейде даму сатыларынан өткен портрет пен пейзаждың қазақ әдебиетіндегі алатын орнын, ерекшелігін, пайда болу, даму жолдарын жүйелі түрде көрсете отырып, онда кездесетін портрет пен пейзаждың қызметін анықтап, ғылыми айналымға ендіру. Қазақ жыраулар поэзиясы, оның ішінде XV-XVIII ғасырлардағы еңбектердің ішінде кездесетін портрет пен пейзаж түрлерін тұтас күйінде зерттеп, нақты мысалдар негізінде талдау. Осы мақсатта төмендегі міндеттер шешу көзделді:
Жыраулар поэзиясын зерттелуі: жыраулар поэзиясының тарихи дамуы және оның қалыптасу кезеңдеріне шолу.
Жыраулар еңбегіндегі портрет пен пейзаждың қолданылу дәрежесі мен себеп, сырын анықтау
Портрет пен пейзаждың әдеби көркемдегіш құрал ретінде пайда болуының негізгі бастауларын, басты сипаттау белгілерін көрсету;
Әдебиеттану ғылымындағы портрет пен пейзаждың зерттелу хронологиясына тоқталу
Портрет пен пейзаждың негізгі түрлеріне жіктеме жасай отырып, нақты мысалдармен дәлелдеп көрсету
Қазақ жыраулар поэзиясында кездесетін суреттеу және психологиялық баяндау түрлерін анықтап, ажырату
Портрет пен пейзаждың қолдану жүйесін қарастырып, олардың эстетикалық, психологиялық-эмоциялық қызметін анықтау және қандай образдарда пайдаланатынын жіті тоқталу
Жақсы мен жаман бейнесін ұсынған кейіпкерді портретпен қалай қолданатынын анықтау
Зерттеу нысаны:
Жыраулар поэзиясы халықтың басынан өткерген тарихи оқиғаларды, оның арман-мұратын, кешірген ауыртпалықтарын жырлаумен ғана бағалы емес, елдің саяси-әлеуметтік тіршілігін, ой-санасын, дүниетанымын көркем бейнелі тілмен бере білуімен де бағалы. Жыраулар өмір жайлы, достық жайлы,адамгершілік, ерлік жайлы, тіршілік жайлы жыр шерткен. Жыраулар поэзиясы өзінің әлеуметтік, адамгершілік сарынмен ғана емес, көркемдік сапасымен де құнды. Сол себепті біз Жыраулар поэзиясының даму ерекшеліктеріне бір тарауымызды толық беріп, ол жерде жыраулардың тарихы, еңбектері мен зерттелуін қарастырамыз. Екінші тарауымызда сол ақпараттарға сүйене отырып, портрет пен пейзаждың құрылу тарихын анықтап, оларға түсініктеме беру зерттеуіміздің нысаны болып табылады
Зерттеу әдістері:
Ең алдымен ғылыми жобаны тақырыптардың түсінікті әрі тереңдетілу үшін қажетті терминдерге түсініктеме беретін боламыз. Жыраулар тарихының зерттелуіне тоқталып, портрет пен пейзаж дегеніміз не? деген сұрақтарға жауап тауып бірінші тарауымызды аяқтайтын боламыз. Сонымен қатар, зерттеу жұмысында алға қойған мақсат-міндеттер талабынан шығу үшін теориялық талдау, жүйелеу, жинақтау, тұжырым жасау, салыстырмалы талдау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы
Зерттеу жұмысы кіріспе, үш тарау, екі қосымша тармақшадан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымша мәлеметтерден тұрады. Кіріспеде ғылыми жобаның тақырыбының өзектілігі, зерттеу мақсаты мен міндеттері, зерттеу нысаны және т.б. көрсетілді. Тақырыбымыздың алғашқы тарауында жыраулар поэзиясының даму ерекшеліктерін зерттеуді алдыңғы мақсатқа қоятын боламыз. Яки, жырау кім, шығу тегі мен даму ерекшеліктеріне тоқталатын боламыз. Сонымен қатар, екінші тарауымызда ғалымдардың портрет пен пейзажға берген теориялық түсініктемесін қарастырамыз.
Кілт сөздер:
Портрет, пейзаж, жырау, поэзия, жыр, жыршы, дерексіз портрет, көркем портрет, пластикалық портрет, архитектуралық портрет, типтік портрет, идеалды пейзаж, мұңды пейзаж, маңғаз пейзаж, әдеби үдеріс, автопортрет, шарждалған портрет, типтік портрет.
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломдық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар берілген:
Әдеби үдеріс - белгілі бір дәуірдің әдеби өмірі. Әдебиет аясында көрініс беретін белгілі бір дәуірдің тұтастай сипаты, жай-күйі, сыр-сипаты; мәдени, әлеуметтік, тарихи тұрғыдан қарағандағы шынайы бейнесі
Автопортрет - автордың шығармада өзінің бейнесін суреттеуі.
Дерексіз портрет - мұнда автор сезімдік белгілерге көңіл бөлмейді, сырттай қарап бақылаушының жалпы алған әсеріндей ғана сипаттап өтеді;
Көркем портрет - кейіпкердің сыртқы келбетін дәл, нақты суреттейді;
Пластикалық портрет - жазушының назары көбіне жағдайды белгілеп, жазып алуға бөлінеді;
Архитектуралық портрет - гиперболаға жиі жүгінеді, теңеулердің көмегімен адамның сыртқы пішіні мен сәйкес келетін өнер пішінінің арасындағы байланысты орнатады.
Типтік портрет - кейіпкердің қандай да бір әлеуметтік тобы (әлеуметтік типтік портрет) немесе ұлты (этникалық портрет) жөнінде мәлімет беретін белгілерді қамтиды.
Шарждалған портрет - яғни дәл келтіру - кейіпкердің жалпы нормадан ауытқып, көзге ұрып тұратын ерекше белгілеріне тоқталу.
Пейзаж - (француздың - paysage, pays - ел, мекен) - көркем туындының маңызды және композициялық компоненттерінің бірі: табиғатты суреттеу, кеңірек алғанда, сыртқы әлемнің кез келген ашық кеңістігін суреттеу. Идеалды пейзаж - табиғаттың жаймашуақ кезін бейнелейді.
Мұңды және түнерген пейзаж - жаңбырлы күндер, солған гүлдер, өңі кеткен күзгі табиғат көрінісі суреттеледі.
Маңғаз пейзаж - тау мен шатқал, түнерген, суық қалпымен адамды үрейлендіретін пейзаж. Пейзаждың бұл түрінде аспан, дала, тау-тас кездейсоқ қасірет қаупінің үдей түсуін аңдатып отырады.
1 Жыраулар поэзиясы және оның зерттелуі
1.1 Жыраулар поэзиясының даму ерекшеліктері
Он бесінші ғасырдың ортасында пайда болған Қазақ хандығы ұлттық мәдениет пен әдебиеттің өрістеп, өркендеуіне орасан ықпал етіп, ерекше жағдай жасады. Алтын Орда заманында ертеден бері жалғасып, ары қарай дами түскен жалпы түркілік руханияттың мұрагері ретінде қазақ халқы мен мемлекеті енді бұрынғы бабалардан қалған мирасты сақтап қана емес, оны байытып, жаңғырта дамытуға міндетті болып, соған күш салды [9, 486 б.], оның дәлелі ретінде қазақ жыраулар поэзиясын айта аламыз. Қазақ хандығының құрылуымен ежелгі түркі поэзиясының жаңа дәстүрлі жалғасы ретінде қазақ жыраулар поэзиясы қалыптасып дамыды.
Жеке отау тігіп, өз мемлекетін құрған қазақ елі үшін XV-XVI ғасырларда ең басты мәселе - жаңа құрылған мемлекетті күшейту мен қорғау болды. Бүкіл қоғамдық ана, елдің аңсары - ұлттық тұңғыш мемлекетті сақтап қалу болды да, күллі әлеумет, халық, қоғам ендігі жерде жұмылдырып, бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығаратын, барлық рулар мен тайпаларды бір орталыққа қаратып, ішкі алауыздықты тыятын, яғни елдің қамын жеп, ел үшін аянбай еңбек ететін әмірші керек екенін жақсы түсінген болатын. Сондықтан, ақылды да, абыройлы хан керек деп ойлады. Халық арасындағы, қоғамдық санадағы бұл пікірді, осындай эстетикалық идеяны, хандық идеологияны барынша сақтап, елді соған үгіттеуге ерекше күш салған қайраткерлердің ішінде жыраулар мен шешендер өздерінің құдіретті сөзімен де, үлгілі ісімен де ең басты рөл атқарды, іске орасан еңбек сіңірді [9, 487 б.]. Яғни, Сейіт Қасқабасовтың бұл тұжырымдамасынан қазақ хандығының құрыла бастаған уақыты жыраулардың көптен-көп өркендей бастаған немесе қазақ хандығы жайында жырлай бастағандығын байқауға болады және онда басты қозғалған тақырыптар хандық, бірлік, билік, халық тұрғысында болған.
Қазақ хандығының құрылуымен оның әдебиеті, әдеби тілі қалыптасуға бет алды. Қазақтың сөз өнері жыраулар шығармашылығы түрінде көрінді. Жыраулық өнер өзінің көне түркілік тамырын сақтай отырып, жаңа қоғамдық жағдайда ұлттың тарихымен, мәдениетімен, өнерімен байланыста жалғасын тапты. Қазақ жыраулық өнері XVI-XVIII ғасырларда ерекше дамыды. Фольклормен қатарласа дамыған жыраулар поэзиясы бірте-бірте даралық сипаттағы жазба әдебиетке тән үлгілерді бойына сіңіріп дами бастады. Қазақ халқының бай ауыз әдебиетінің мұрасы мен ежелгі түркілік поэзия негізінде қалыптасып дамыған жыраулар шығармашылығы - қазақ әдебиеті тарихының құнды бір саласы. XV-XVIII ғасырлардағы әдебиетті жасаушылар - жыраулар. Мұнда жыраулардың шығармашылық тұлғасы хандықтың құрылуымен ғана пайда болған жоқ. Қазақ хандығының құрылуымен тарихи аренаға шыққан, қазақтың төл әдебиетінің басы болған жыраулар поэзиясының сусындаған арнасы ежелгі түркі әдебеиті еді. Жаңа мемлекеттің құрылуымен халықты мәдениеті мен әдебиеті де жаңаша бағытта дамыды. Жыраулардың шығармашылық тұлғасы олардың өз кезеңіндегі әлеуметтік қызметімен тікелей байланысты еді. Жаңа құрылған мемлекеттің әлеуметтік-саяси, қоғамдық өмірінде жыраулардың рөлі белсенді болды. Жыраулардың поэзиясына негізгі арқау болған жер, елді қорғау, ерлік, қаһармандық және ел бірлігі тақырыбы сол заманның шындығынан туған мәселелер болды. XV-XVIII ғасырлардағы поэзияны жасаушы жыраулар өз заманының қоғамдық, саяси өмірінен тыс бола алмады. Жырау өз заманының перзенті ретінде тарихи оқиғаларға араласып, өз көзқарасы тұрғысынан баға беріп отырды. Жыраудың қоғамдық, шығармашылық тұлғасы ежелгі түркілік замандарда қалыптасып, қазақ қоғамында жаңа сипаттармен көрінді [10, 164 б.]. Ал, Д.Сатемирова сол заманның халық жақтаушылары жыраулар деп есептейді. Себебі, халық жеткізе алмаған ойды, ел-жұрт айта алмаған мұңды жыраулар жеткізе білген. Сол себепті, сол уақыттың әдебиетті жасаушылары - жыраулар деген ойға тоқталады.
Жрец - көне шығыс елдерінде құдай мен адам арасын жалғастырушы әулие саналған. Олар үнемі билеуші мен қауым ортасында болып, халық сөзін жеткізер өкілі болған. Мысалы, Бұқар жырау Абылай ханның қошеметшіл биі, сол заманның қайшылықты ой-пікірлерін толғап айтушы ақыны болған. Жыраулар өмірдің ұсақ мәселесіне аз араласып, көбінесе заман, дәуір, өткен мен келешек, адамгершілік, жақсылық, жамандық жайлы ойлар, болжаулар, қағидалы сөздер айтып отырған.
Әлкей Марғұлан бұл тұрғысында төмендегідей пікір білдірген: Жырау ру басы ақсақал, халықтың көкейтесті арманының мұңшысы, жыршысы ретінде өте қажетті тұстарда болмаса, суырып салып жыр тудыра бермеген. Ел құрметіне бөленген жырауларға жұрт болашағына қауіп төніп, қалың бұқара жол таба алмай тығырыққа тірелген екіталай ауыр сағаттарда ғана ақыл салып, кеңес сұрайтын болған. Сонда ғана жыраулар халыққа күш-жігер беріп, осы оқиғаның немен тынарын болжап, тебірене жыр толғайтын болған. Болашақты барлап болжам айту - көреген де білгір жыраулардың поэтикалық өнерінің басты тәсілі болып саналған [11, 73 б.]. Мысалы, Марғасқа жыраудың Тұрсын ханға айтқаны үлгі бола алады:
Ей, Қатағанның хан Тұрсын,
Кім арамды ант ұрсын,
Жазықсыз елді еңіретіп
Жер тәңірісіп жатырсың.
Хан емессің, қасқырсың,
Қара албасты басқырсың,
Алтын тақта жатсаң да
Ажалы жеткен пақырсың [12, 56 б.].
Сонда, жырау дегеніміз кім? Халықтың қамын ойлаған биші ме, төре ме, елші ме? Е.Ысмайылов Н.Ильминскийдің пікіріне және татар тілінде жыру, жыруче сөздерінің жыр сөзімен мағыналас екендігіне сүйене отырып, жырау сөзін жыр, жыр айтушы, жырламақ сөздерімен байланыстырып, бұл сөздің мағынасы тарихи жыр айтушы, болашақты болжаушы екендігін айтады да, қазақ жырауларының қоғамдық мәні көне, орта ғасырлардағы жрецке жақын емес пе екен деген ойға келесің дейді [13, 39 б.].
Бұл тұрғысында Сейіт Қасқабасовтың тың ойларына жүгінсек. Жыраулар кім еді? Олар нені көздеді, қандай мақсат тұтты? Жыраулар - хан сарайындағы көреген саясаткер, ханның ақылгөйі, мемлекеттің бас идеологі, елдің ақылшысы, қолбасы әрі дауылпаз ақын бола білді. Олар Хан Кеңесінің белсенді мүшесі болған, мемлекетті басқару ісіне тікелей қатынасып, саяси, әскери, қоғамдық мәселелерді шешуге араласып отырған. Соғыс кезінде жыраулар әскери Кеңесте ханның жеке өзіне де өз ойын ашық айтып, ақыл беріп, болжау жасаған. Қиянкескі ұрысқа түсер алдында жауынгерлерге арнап жыр толғаған, олардың намысын қайрап, рухын көтерген. Тіпті қажет болған жағдайда өздері де шайқасқа қатысып, ерліктің үлгісін көрсеткен, сондықтан жыраулардың біразы қолбасы да болған, тайпалар мен руларды да басқарған. Жыраулардың көбінесе әрі суырып салма ақын, әрі батыр, әрі данагөй және сәуегей болып келуінің себебі сол тұстағы Қазақ хандығының өмір салты мен тұрмыс-тіршілігінің көшпелі бақташылық болуына және ұдайы жаугершілікті басынан кешіруіне байланысты еді [9, 487-488 б.].
Қазақ жыраулары жаңадан құрылған мемлекеттің күшті, хан билігінің мықты болуын көздеп, сол кезеңдегі әдебиетті, күллі мәдениетті мемлекетке, ханға қызмет еткізді. Олар өздерінің әміршінің, мемлекеттің қызметшісі деп білді, сол себепті хандықтың идеологиясына айналды. Ханның ақылгөй кеңесшісі, бас саясаткері болғандықтан жыраулар тек қана үлкен мемлекеттік маңызы бар мәселелер бойынша толғаған да, өз сөздерін тікелей әміршіге арнап айтқан. Олар әдетте елді абдыратқан, толғантқан жағдайлар мен төтенше оқиғалар кезінде сөйлеген. Сондықтан жырауларды әмірші де, халық та аса қадір тұтып, олардан хан да, халық та ел дағдарған, немесе бүліншілік болған шақта, я болмаса елге жау тигенде ақыл-кеңес сұраған. Жыраулар мұндай сәттерде жұртшылыққа тоқтау айтып, болып жатқан оқиғаға, немесе жағдаятқа өз бағасын берген, өткенді еске түсіріп, бүгінін сипаттаған, болашақты барлаған. Өз заманы мен бұрынғы уақытты салыстыра толғап, дәуір туралы, қоғам жайлы, ел мен әмірші жөнінде нақылды-пәлсапалық ой түйіндеген [9, 488-499 б.]. Демек, жыраулар тек халыққа ғана көмекші болмай, ханның да жанында кеңесшісі болған екен. Мысалы, Абылайға - Бұқар жырау, Есім ханға - Жиембет жырау, Би Темірге - Шалкиіз жырау және тағы басқа. Жоғарыдағы мысалға жүгіне отырып, сол заманның ақылшысы, кеңесшісі, басшысы бола білгендер - жыраулар.
С.Қасқабасов пен Д.Сатемированың пікірі бір жерден шыққанын да байқауға болады. Жыраулар ел мүддесін жоғары қойып, ел билеуші ханның да халыққа қалтқысыз қызмет етуін көздеді. Жыраулар поэзиясының басты жанры арнаулар толғаулар жырау мен хан арасындағы қарым-қатынастың поэтикалық құралы ретінде пайда болып, дами түсті. Қазақ поэзиясындағы хандар бейнесі - ел тарихында ерекше құрметке ие, халық өмірінде ерекше ықпалды тұлға және мемлекеттігіміздің басты белгілерінің бірі ретінде дәріптеледі. Осы тұрғыдан келсек, хандық кезеңнің әдебиетін жасаушы жыраулар мұрасындағы хандар бейнесінің берілуінің өзіндік ерекшелігі бар. Жыраулардың өз заманындағы әлеуметтік қызметі ел билеуші хандармен тікелей байланысты. Елді аузына қаратқан шешен, әрі жорықшы батыр жыраудың хан алдында беделі зор болған. Халық тарихында жырауларды хан жанынан көреміз. Бізге жеткен жыраулардың хандарға айтқан арнау толғаулары осындай тікелей қарым-қатынастан туған. Хандар бейнесін жырлауда авторлық, субъективті көзқарастың да басым түсіп жататындығын байқауға болады [10, 166 б.]. Зерттеуші Б.Бораштың пікірі осы ойымызды дәйектей түседі: Қазақ жеріндегі мемлекттік биліктің орта ғасырлық дәуіріне сай келетін хандықтар кезіндегі ноғай-қазақ, кейіннен таза қазақ қоғамындағы ел билеуші әміршінің билігіне халық өкілі ретінде араласып отыратын жырау толғауларындағы хандар тұлғасында реалды өмірге жақын бейнелеу кең орын алады. Бірақ оларда хан бейнесі мен хан жырау арасындағы тікелей қарым-қатынастар әсерінен беріліп, көпшілік жағдайда бір жақты жырау көзқарасының, яғни авторлық көзқарастың басымдығы айқын сезелетіндігі байқалады [14, 24 б.]. Ел бірлігі, жерінің, халқының тәуелсіздігін сақтап қалу жолындағы күрес, сол күрестің бел ортасында жүретін тарихи тұлғаларды жырлау дәстүрі қазақ жыраулар шығармашылығында ерекше көрінді. Қазақ поэзяисында көп жырланып түрлі жыр-дастандарға арқау болған хандар - Жәнібек, Есім, Абылай, Бөкейлік Жәңгір, Кенесары десек, соның ішінде жыраулар поэзиясында Жәнібек, Есім, Абылай хандар тұлғасының ерекше жырланғанын көреміз [10, 166 б.].
Мысалы, Бұқар жыраудың Абылайға айтқаны үлгі бола алады. Жырау өзінің Абылайға айтқан толғауларының бірінде, ханның жас кезіндегі өмір жолын шоли келе,
Елу жасқа келгенде,
Үш жүздің атының басын
Бір кезеңге тіредің,
Елу бес жасқа келгенде
Жақсы болсаң толарсың,
Жаман болсаң, маужырап барып соларсың.
Яғни, бұл сөздер айтылған кезде Абылай елуден жаңа асқан, елі бір-елу екілерде. Демек, толғау 1763 жылдар шамасында туған [15, 81 б.]
Жыраулар поэзиясындағы ең басты тақырып Қазақ хандығын құраған ру-тайпалардың татулығы мен бірлігі және мемлекетті нығайту мен оның жауынгерлік күшін арттыру болды. Ал, мұның өзі жыраулар поэзиясында ең мәнді де, маңызды етіп қаһармандықты, елінің тәуелсіздігі мен Мемлекеттің нығаюы үшін жан аямай күрескен батырлар мен қайраткерлерді мадақтап, көтермелеп жырлау дәстүрін қалыптастырды. Сөйтіп, жыраулар өз шығармаларында идеалды әміршінің бейнесін жасады, сонымен қатар адамдар жоқшылық көрмей, бақытқа кенелген утопиялық қоғамды суреттеді. Өздерінің монолог түрінде айтылатын толғауларында жыраулар маңызды мемлекеттік мәселелермен қатар заман қоғам, адам мен заман, тұлға мен тобыр, сондай-ақ имандылық пен қайырымдылық, өмірдің өткіншілігі мен адамның опасыздығы, өлім мен өмірдің қайшылығы сияқты моральдік, этикалық, пәлсапалық проблемаларды көтеріп, қоғаммен байланыстыра жырлап отырды [9, 489-490 б.].
Жоғарыдағыдай мысалға тағы бір үлгі ұсынуға болады. Жиембет жыраудың Есім ханға айтқаны. Біздің алдымызда - ештеңе именбейтін, қалай көксоқтаны көрген кәрі тарлан. Ол ханға тым батыл сөйлейді.
Еңсегей бойлы Ер Есім,
Есім, сені есірткен,
Есіл де менің кеңесім!
Ес білгеннен Есім хан
Қолыңа болдым сүйесін,
Қолтығыңа болдым демесін! [15, 61 б.]
Яғни, Жиембет Есімнің жастайынан жүрген кеңесшісі болып, ештеңеден қысылмай, қаймықпай батыл сөйлейтін болған.
Осы жерде, Шалкиіз жыраудың Би Темірге айтқаны үлгі бола алады. Жыраудың Темірді мадақтауы фантастикалық дәрежеге, табынуға дейін жетеді.
Білерді білмес не демес,
Сұлтан ием, сен менің
Бармай тапқан Қағбамсың [15, 44 б.] - деп көрсетсе, тағы төмендегідей жырынан ханға геройлық обрызды беру арқылы жырлағанын байқауға болады.
Сен алтынсың - мен пұлмын,
Сен жібексің - мен жүнмін,
Сен сұлтансың - мен құлмын [15, 45 б.] - дейді ол Темірге. Бұл жазбалар арқылы Шалкиіздің өз әміршісіне қаншалықты дәрежеде сенгенін және құрметтегенін байқауға болады. Осы кезде Батыс Еуропада өмір сүрген Шалкиіздің замандасы, әрі әріптесі, Азап болған Иерусалимнің авторы Торквато Тассонның: Әмірші - Құдайдың жердегі көлеңкесі; кімде-кім оған не сөзімен, не ісімен қарсылық білдірсе, ол Христосты танымаған жанмен бірдей дәрежеде жазалануға тиіс- деген сөздері еске түседі [15, 45 б.].
Сейіт Қасқабасовтың еңбектерінде жыраулар өз кезінде қандай бағытты ұстанғанын анық жеткізе білген. Жыраулар шығармашылығында әміршіге билеушілерге қарсы, оппозциялық ой-пікірлер де айтылған. Қажетті жерде жыраулар хан мен сұлтандарға олардың халыққа жағымсыз кейбір қылықтары мен байлам-шешімдеріне наразы болып, өздерінің келіспейтінін ашық айтып отырған. Тіпті кей тұстарда жыраулар өз әміршісін сынға да алатын болған. Олай болатын себебі - біріншіден, жыраулардың көбісі қай жағынан болса да хан-сұлтандармен терезесі тең ақсүйектер тұқымынан шыққандығы; екіншіден, олардың әміршіге, мемлекетке деген адалдығы; үшіншіден, жыраулардың ел арасындағы орасан биік беделдігі; төртіншіден, көшпелі хандық мемлекетіндегі өзіндік демократияның болғандығы; бесіншіден, қазақ қауымында өнер алды - қызыл тіл деп бағаланып, бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ деген қағида-шарттың мықтылығы еді [9, 489 б.]. Мысалы, Шалкиіздің Би Темірге айтқаны мысал бола алады. Темір Шалкиізде туысына, атақ-дәрежесіне сай сый көрсетпей шетке қаққан кезде бір жағы өкпе, бір жағы наразылық ретінде айтылған:
Қарабас күспен шалдырып,
Көк теңіздің үстінде
Көтеріп желкен аштырып,
Жүк тиедің кемеге,
Ниет еттің тәңірінің үйі кебеге.
Жүк түйесең - кетерсің,
Ниет етсең - жетерсің,
Жетсең тауап етерсің.
Бұл толғаудың өзіндік тарихы бар. Би Темір қаусап қартайған шағында Меккеге Қағбаға тауап етуге аттанбақ болады. Бимен арасы қырбай болып жүрген Шалкиіз әміршісінің оң тізесін қайта алу үшін, қолайлы жағдайды пайдаланып қалады [15, 43 б.].
Жыраулардың мұндай сипаты тек XV-XVI ғасырларда емес, XVIII ғасырларда да байқауға болады. Жыраулық өнер тәуелсіз көшпелі-бақташылық мемлекетте ғана болатындығын дәлелдейтін заңдылық. Өйткені, қазақтан басқа түркі елдері XV-XVI ғасырларда бірі тәуелсіздігінен айырылып, бірі көшпелікті қойып, біржола отырықшылыққа ауысып, басқа идеология мен мәдениет жасады, ал енді біреулері өз мемлекетін құра алмады. Ал, Алтын Орда ыдырағаннан кейінгі, ордалы мемлекет құрған қазақ халқының рухани өмірінде байырғы жыраулық дәстүр мен әдебиет қайта жаңғырып, жаңа санада көрінді. Ол кездегі қазақ хандығының жағдайын Бұқар жырау және Ақтамберді жырау, Үмбетей жырау еңбектерінен байқауға болады.
Бұқар жырау өз заманының мән-жайын дұрыс аңғарған, оған өте дұрыс баға берген. Бұқар - гуманист тұлға. Ол дағдарыс пен халықаралық жанжалдардың негізгі себептері билеушілердің арасындағы қақтығыс екендігін, бұл үшін қарапайым халық жазасын тартпауы керектігін айтады. Яғни, XVIII ғасыр қазақ хандығы үшін жоңғар шапқыншылығы және отаршылдықтың күшейюімен басталады. Биліктен көрі көбірек халық жапа шегеді. Бұл уақытта жыраулар халық пен билікке ем болатындай қолдау көрсеткен. Жоңғар шапқыншылығына қатысқан бастырларды өз кезегінде Үмбетей, Тәттіқара, Ақтамберді жыраулар халыққа таныстырып отырса, Бұқар жырау Абылайға Ресей мен Қытай арасында дұрыс саясат ұстануға көмек берген.
Мысалы, Бұқар жырау өз кезінде Абылайды дұрыс жолға бағыттап, соғысуға емес татуласуға шақрып елді аман алып қалған.
Ашуланба, Абылай,
Ашулансаң, Абылай,
Көтерермін, көнермін,
Көтеріп қазға салармын.
Өкпеңменен қабынба,
Өтіңменен жарылма,
Орыспенен соғысып,
Басыңа мұнша көтерген
Жұртыңа жаулық сағынба.
Күнінде мендей жырлайтын
Тоқсан үште қария
Енді де саған табылмас [12, 92 б.] - деп ойын білдірген. Сол секілді, Ақтамберді жыраудың жоңғар шапқыншылығында ерлік көрсеткен Бөгенбайға айтқаны да үлгі бола алады.
...Қынаптан қылыш суырмай,
Қарысқан жау бүлк етпес,
Жуылмай қастың қанымен,
Намысқа тиген кір кетпес.
Шабыссаң, қане, шығып көр,
Жау емессің күш жетпес,
Дарабоздай қолбасы
Абыройын кірлетпес! [12, 65 б.] - деу арқылы соғыстан көрі халықтың жайы көбірек маңызды болақ екенін айтып өткен.
Демек, XVIII жыраулар саясатқа көбірек жақын болған. Жыраулар шығармалары мен саяси-құқықтық көзқарастары бүгінгі күні де өте маңызды. Жыраулардың ұлттық мемлекетке деген көзқарасы бүгінгі Қазақстан үшін ғана емес, саяси-тәуелсіздік пен егемендікке қолжеткізген барлық мемлекеттер үшін де ерекше.
Жыраулар поэзиясы үш түрде жасалған: толғау, арнау, мадақтау. Алайда, ең жиі қолданылатыны - толғау. Толғау - алуан түрлі тақырыптағы, философиялық ойға, дидактика мен моральға, т.б. Оның өлеңдік кестесі, ұйқасы, шумағы әрқашан біркелкі болып келмейді. Сондықтан, онда тұрақты буын мен бунақ, үйреншікті тирада мен ұйқас сирек кездеседі де, көп ретте ырғақ басты рөл атқарады. Оның себебі - толғау дүйім жұрттың алдында төтенше жағдайға байланысты қолма-қол шығарылып, сол жерде ауызша айтылатындығы еді және айтылған шақта ері елді жалықтырмау, әрі тез әсер ету мен жаттап алуға ыңғайлы болу мақсатын көздейтіндігі еді [9, 490 б.]. Бұқар Жыраудың толғауларына тоқталу арқылы, жыраудың жанын, жырдың жанын түсінуге болады.
Бірінші тілек тілеңіз,
Бір Аллаға жазбасқа.
Екінші тілек тілеңіз,
Ер шұғыл пасық залымның,
Тіліне еріп азбасқа.
Үшнші тілек тілеңіз,
Үшкүлсіз көйлек кимеске, [12, 82 б.].
Осы тұрғыда Мұхтар Әуезовтың ойына көз жүгіртсек: Жырау ... . заман сыншысы, сөйлесе шешілмеген жұмбақ, түйіні шатасқан сөздерді ғана сөйлейді. Өзі тұрған заманның белгілеріне қарап, келешек заман не айтатынын болжайды. Сөзінің бәрі терең ой, терең мағынмен сөйлейді. Сыртқы түрі құба жондатқан толғау, салыстырған суреттермен ұқсатқан нобай, жағалатқан белгімен келеді ... Не айтса да көптің, мұңымен қамы, көптің жайы туралы: не көпке арналған ақыл, өсиет есебінде айтылады [16, ] - деп айтып өткен. Яғни, толғау бұл жыраудың жүректен шыққан біреуге, биге, ақынға арналған емес, бәрінің жайы үшін, бәрінің қамы үшін шығарылған жазба. Ол жерден үлгі, өнеге алуға болады.
Д.Сатемирова өзінің қалыптасып даму кезеңінде жыраулар поэзиясының мынадай ерекшеліктерін айтады: Жыраулар поэзиясының фольклордан басты айырмашылығы әрине, авторлығында. Дара әдебиет қазақ сөз өнерінде ең алдымен, толғаулар арқылы, яғни жыраулар шығармашылығы арқылы қалыптасты [10, 164 б.]. Ғалым С.Қасқабасов: Ауыз әдебиеті дегенде, бұл жерде фольклор туралы сөз болмауы керек. Фольклор бұл заманда туып, авторы жоқ, бірден-бірге айтылып, ұрпақтан-ұрпаққа жеткен ауызекі шығармалар екені белгілі. Ал, ауыз әдебиеті деген ұғым орта ғасырлардағы Қазақстан үшін кәдімгі кәсіби жазба әдебиет рөлін атқарған туындыларды білдіреді. Оның фольклордан басты айырмашылығы - авторлық болуы. Мәтіннің біршама тұрақтылығы, шығарма мазмұнының нақтылығы, оның кімге арналғанының (адресаттың) белгілі болуы, сондай-ақ шығарма стиліндегі даралық сипат пен автордың мені көрініс беретіндігі. Мұндай ауыз әдебиетін жасаушылар ол кезде, негізінен, жыраулар мен шешендер (билер) болдды [17, 4 б.], - деп жыраулық өнердің ерекшелігін атап өтеді.
Қазақ хандығы құрылып, ұлттық сипаттар дараланып жатқан тұста мәдениет мазмұны мен тақырыбы, формасы жағынан ерекше болды. Яғни музыка, фольклор, шешендік өнер, әдебиет өзара байланыста сабақтасып дамып жатты. Ғалым Р.Бердібай: Халық әдебиетін шығарушылар мен орындаушылар өнеріне тән жалпы ерекшеліктің бірі - олардың көпқырлы, әмбебап қызмет атқарғандығы. Мәселен сонау XV ғасырда өмір кешкен Асан қайғы, Қазтуғандырды тек жыраулар деп мінездеу аздық етер еді. Олар шешендік сөздің де шеберлері, кезі келгенде қобызда күй де толғаған. XVIII ғасырда жасаған ұлы жырау Бұқардың шешендік, ақындық айтысқа түскенін сипаттайтын деректер бар. Көпқырлы өнердің бір кісінің бойынан табылуы көшпелі өмір салтында табиғи құбылыс еді. Жыраулар да, ақындар да әрі жанынан сөз шығарушы, жаттамалы жырларды орындаушы міндетін қатар атқарған. Олардың бәрі дерлік әншілік пен күйшілікті де жатырқамаған секілді. Қонақ келгенде ауылдың алты ауызын айта алмайтын қазақ болмайтыны ертеден қалыптасқан дәстүр. Сондай-ақ ауылға келген мейманның қонақкәде айтуы да міндетті шарт болған. Мұның бәрі қазақ даласында көркем сөздің, тапқырлықтың киелі қасиетке, культке айналғанын көрсетеді. ...Түйіп айтқанда, халық әдебиетіне тән синкреттілік белгілер ақын, жырау, жыршыларда толығымен ұшырасып отырған [18, 284 б.], - деп халық ауыз әдебиетіне тән синкреттіліктің жыраулар бойынан да табылатынын атап өтеді.
Ғалым Ә.Қоңыратбаев XV-XVIII ғасырлардағы әдебиет өкілдерінің бойындағы өнер түрлерін былай ажыратып көрсетеді: Қазақтың ауызша туған әдебиетінің басты өкілдері жыраулардың, ақындардың бойында импровизацияның төрт түрлі өнері бірлесіп, синкретизм аңғарында көрінген:
1. Олар асқан импровизатор болған, мұны сөз өнері дейміз.
2. Теңдесі жоқ күйші (домбыра, қобыз) болған, мұны музыкалық импровизация дейміз.
3. Олар ғажап орындаушы (солист, артист) болды. Мұны сахна өнері дейміз.
4. Заман, ел жайын терең толғайтын үлкен ойшыл-ұстаз болды [19, 276 б.]. Жыраулық өнердің синкреттілігі оның поэзиялық сипатынан, музыкалық мақам, әуенділігінен және толғауды орындау шеберлігінен танылады.
Ежелгі түркі әдебиетіндегі дидактикалық сарын қазақ жыраулар шығармашылығында жалғасын тапты. Дидактикалық сарын қазақ жырауларының бүкіл шығармашылығының бойында желі тартып жатты. Бірақ жыраулар ежелгі түркілік поэзиядағы басты сарынды өз дәуірлерінің қоғамдық-әлеуметтік жағдайына лайықтап жетілдіре түсті. Зерттеуші Н.Келімбетов жыраулардың дидактикалық сарындағы толғаулары құрғақ насихаттан, жалаң үгіттен арылғандығын атап өтеді: Қазақ жыраулары түркі шайырларына қарағанда елдің қоғамдық-әлеуметтік өміріне белсендірек қатысып отырды. Сонымен бірге қазақ жыраулары өздерінің дидактикалық сарындағы ой-пікірлерін абстракті түрде емес, нақтылап, айқындап жеке бір адамға яки құбылысқа арнап айтты. [20, 79 б.].
Әмірің қатты Есім хан,
Бүлік салып бұйырдың,
Басын бер деп батырдың,
Қанын ішіп қанбаққа,
Жанын отқа салмаққа.
Атадан жалғыз мен емес,
Хан ие, ісің жол емес [12, 52 б.], - деген үзінділерінен жыраудың абстракті емес, белгілі бір тұлғаға, белгіілі бір тақырыпқа қарап айтатынын байқауға болады.
Қазақ жыраулар поэзиясы - өзінің даму тарихында халықтың тұтас болмысымен біте қайнасқан, ел өміріндегі елеулі құбылыстарға өз заманы тұрғысынан баға бере білген, сонымен қатар поэзияның философиямен сабақтастығын айшықтайтын, ұлттық құндылықтарымызды таныта алатын рухани асыл қазына болып қала береді. Жыраулар суырыпсалмалық дәстүрдің негізін қалап қана қоймай, сол дәстүрдің дамуында да еңбек сіңірді. Ә.Тәжібаев: Жырау - сөз жоқ, ақын. Ақын болмай, жұрт қадірлейтін жырау атану мүмкін емес. Ақындығы күшті жыраулардың жадындағы жырлар үнемі жаңғырып, кейінгі ұрпаққа сиқын бұзбай көрікті күйінде жетіп отырады. Ал, жыраулық ертеден келе жатқан халық поэзиясының үлкен бір дәстүрлі саласы [21, 126 б.] - деп, жыраулар орнының ерекшелігін көрсеткен.
1.2. Жыраулар поэзиясының зерттелу өрісі
Жыраулар мұрасын зерттеу қазақ әдебиеттану ғылымының басты мәселелері ретінде ғалымдар назарынан түскен емес. Алайда жыраулар поэзиясын 20 ғасырдың екінші жартысынан кейін ғана терең зерттеуге жол ашылды. Алматы қаласында 1959 жылы өткен ұлт әдебиетін зерттеуге бағыт берген әдеби мұра жайлы конференциядан кейін әдебиеттің тарихы тереңдеді. Қазақ әдебиетінің тамырын тереңнен тартқан жыраулар поэзиясының асыл мұраларын жинап, бастыру ісі XIX ғасырдың орта шенінен басталады. Жыраулар шығармашылығын жүйелі зерттеу XX ғасырдың екінші жартысында басталғанмен, жинап бастыру, жариялау ісі одан әрі кезеңдерге тіреледі. Жыраулар поэзиясының жиналып бастырылу және зерттелуін үш кезеңге бөліп қарастыруға болады. (Сатемирова 58 бет). Бұл бөлімде әрбір кезеңде ең жарық болған жыраулар жайында жүргізілген зерттеулер мен жазбаларға тоқталамыз. Сол арқылы тарих тұғырына көз жүргізуге мүмкіндік өте жоғары болмақ. Қазақ жыраулары жайында Мұхтар Әуезовтың төмендегідей зерттемелері бар. М.Әуезов казак әдебиеті тарихындағы жыраулар поэзиясының орны, жыраудың әлеуметгік түлғасы жайлы алғаш рет мақсатқа, арнайы еңбек жасады. "Әдебиет тарихы" (1927)' окулығында жырау кім, онын айтканы мен айтпағы не еді, жыраудың міндеті мен өлеңшілдік шарты жөнінде жан-жакты сөз козғады. Асан мен Бұхар жырауға арнайы тоқталды. (Хандық дәуір әдебиеті Қанипаш 6,7) Жыраудың негізгі міндеті өлеңшілік емес, елге басшылық істеп, басалқа айту. Ол - алдымен елдің акылшы кемеңгері, заманның сыншысы, кырағысы. Өз елінің не биі, не батагөйі. Елді меңгерген хан мен бектің ақылшы уәзірі. Хан шеше алмаған түйінге шешу сөз айтқан. Тыныштық заманда қиюы қашып, арасы ашылған қарындасты табыстырушы бітімші би. Қысылшаң заманда жол табатын, бет ңұсқайтын кемеңгер көреген. Оның сөзі өтімді, өткір, асыл өлең өлшеуімен шыққан сөз. Толғау мен тақпақ. Көпке айтқан сөзі ел мұңы, ел қамы. Сөздерінің барлығы әлеуметшілдік сарынмен айтылады. Жырау - заман сыншысы. Ақылшы үгіт, өсиет айтады. Керек кезінде ханның да, караның да катал тезі. (Хандық дәуір әдебиеті Қанипаш 6,7) М.Әуезов Бұхар жырау шығармаларындағы басты сарын, негізгі күй төңірегінде ен алғашқы байлам, тұжырымдарды жасады. Жыраудың әдебиет тарихындағы бағасын берді, тұғырын тиянақтады. М.Әуезов жыраулық өнердің өзіндік, өзгеше ерекшеліктерінің басын қайыра келіп, бұл өнерге байланысты мынадай аса бағалы, аса құнды, ғылым үшін аса қызықты тлқтам айтады. "Асан мен жыраудың өлеңдерін түр жағынан қарасақ, ылғи құба жондатқан жұмбақ пен жарыстырған ой, қатарласқан көп үлкен суретпен келеді. Барлық сөзі терең ой мен ақыл, өсиетке айналады. Кейінгі ақындарға тастаған үлгісінің бірі де осы. Болжалшыл қария, толғаушыл жыраудың сөздерін осы белгімен сынасақ, бұлар біздін әдетке ез бетімен туған салтанатты әдебиет белгісін көрсетеді. Қазақ топырағының өзіне, қазақтың тарихи дәуірінен туған үлгілі әдебиет дәуірі сияқты болады. Ескерте кетер бір жай: М.Әуезов жыраулық өнердің мәніне, жыраудың қазақ қоғамындағы орнына тоқталуында жырау поээиясын өлең теориясы тұрғысынан арнайы талдаған жок. (Хандық дәуір әдебиеті Қанипаш 6,7).
Жыраулар поэзиясын Д.Сатемирова мынандай кезеңдерге бөліп көрсетеді. Бірінші кезеңге XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz