Кәсіпорынның қаржылық сауықтыру стратегиясын әзірлеу
Тақырыбы: Кәсіпорынның қаржылық сауықтыру стратегиясын әзірлеу
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
1
КОМПАНИЯНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
1.1
Қаржылық сауықтырудың экономикалық мазмұны ... ... ... ... ... ... ..
5
1.2
1.3
Кәсіпорынның қаржылық сауықтыру стратегиясын әзірлеу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қаржылық сауықтандырудың заңдылық базасы ... ... ... ... ... ... ..
8
10
2
ҚАЗМҰНАЙГАЗ КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН КЕШЕНДІ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
10
2.1
ҚазМұнайГаз АҚ-ның жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
10
2.2
2.3
ҚазМұнайГаз АҚ-ның қаржылық көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ...
ҚазМұнайГаз АҚ-ның сауықтыру стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ...
15
20
3
КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ ШАРАЛАРЫН ҚАРАСТЫРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
3.1
Кәсіпорындарды қаржылық сауықтырудың шетелдік практикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
3.2
Қазақстанда мұнай секторын қаржылық сауықтыруды жақсартудың ұсыныстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
46
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
48
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
50
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі уақытта экономика тұрақсыз болуы мүмкін, сонымен қатар көптеген кәсіпорындар әртүрлі факторларға байланысты проблемалар қатарымен кездесетінін білеміз, нәтижесінде дағдарысқа ұшырауы мүмкін. Кәсіпорын одан әрі халық пен ел экономикасына пайда әкелуі үшін кәсіпорынның қаржылық сауықтыру стратегиясын дұрыс құру қажет. Бұл процесс тек банкроттық ықтималдығы жоғары кәсіпорындарға емес, сонымен қатар, қаржылық жағдайы тұрақты бірақ болашақта мүмкін пайда болатын проблемаларды алдын ала шешу үшін сауықтыру стратегиясының әзірлеуі маңызды болып тұр. Әрине, сауықтыру стратегиясын әзірлеу бұрын кәсіпорынның барлық салаларына кешенді талдау жасау керек. Кәсіпорын сауықтыру стратегиясын әзірлемесе, жалпы шаруашылық, өндірістік жұмыстарын сапалы жүргізу мүмкін емес.
Кәсіпорынның өркендеуі мен табыстылығының кепілі және оның тұрақтылығының негізі оның қаржылық тұрақтылығы болып табылады, яғни компанияның төлем қабілеттілігі мен несиелік қабілеттілігін қолайлы деңгейде тұрақты қамтамасыз ететін қаржылық ресурстардың жағдайы болады. Кәсіпорынның қаржылық сауықтыру әдістемесін қалыптастыруды экономикалық әл-ауқатты бағалау және ішкі бақылау жүйесі негізінде жүзеге асырған жөн (стандарттарды белгілеу, қол жеткізілген көрсеткіштер мен көрсеткіштер үрдістері, қабылданған іс-әрекеттердің тиімділігін салыстыру). Кәсіпорынның қызметінің нәтижелері қазіргі дамыған елімізде тек жұмыскерлерді емес, инвесторларды және серіктестерді қызықтырады. Сондықтан, кәсіпорынның нәтижелері жағымды болу үшін стратегияның әзірлеуі міндетті болады.
Қаржылық сауықтыру стратегиясының саясаты шеңберінде дағдарысқа қарсы басқарудың неғұрлым өзекті міндеттерінің қатарына мыналар жатады:
кәсіпорындағы дағдарыстық жағдайдың туындау себептерінің алдын- ала диагностикасы;
қаржылық әл-ауқаттылықты және қаржылық тұрақтылықты бағалау;
кәсіпорынның даму стратегиясын әзірлеу;
стратегияның іске асырылуын бақылау жүйесі;
қаржылық сауықтыру стратегиясын түзету.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні - қаржылық сауықтыру стратегиясының әзірлеуі кәсіпорынға экономикаға әсерін қарастыру.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі - Қазмұнайгаз АҚ ҰК қаржылық жағдайын талдап, сауықтыру стратегияларын зерттеу.
Дипломдық жұмыстың мақсаты қаржылық сауықтыру стратегиясының маңыздылығын көрсету, стратегины әзірлеу барысында ерекшеліктерін ашу, кәсіпорынның қаржылық жағдайын ықтимал банкроттыққа бағалау әдістерін зерделеп кәсіопрын үшін сапалы, болашақта пайда әкелетін стратегияларын қарастыру.Сонымен қатар еліміздегі сауықтыру стратегияларын шет елдердің практикасымен салыстыру болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
Сауықтыру стратегиясының қолдануы кәсіпорын үшін әкелген пайдасын қарастыру
Сауықтыру стратегиясын құрастыруда әртүрлі жолдарды қарастыру
Банкроттықтың пайда болуының негізгі себептерін белгілеу;
Отандық және шетелдік практикада дәрменсіздікті болжау әдістерін қарастыру;
Кәсіпорындардың қаржылық жай-күйіне талдау жүргізу және оның банкроттық жай-күйіне жақын болу дәрежесін бағалау;
Кәсіпорынды дағдарыс жағдайынан шығаруға қабілетті қаржылық іс-шараларды белгілеу.
ХV ғылым және білім атты халықаралық ғылыми конферециясында ǴYLYM JÁNE BІLІM - 2020 қатысып Кәсіпорынның қаржылық сауықтыру тәсілдерін әзірлеу туралы мақала жаздым.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негіздері. Қойылған міндеттерді орындау барысында келесі ғылыми әдістері қолданды: дедукция, индукция, аналитикалық әдістер, қаржылық талдау әдістері, экономикалық талдаудың жалпы ғылыми әдістері.
Зерттеу тақырыбының ақпараттық және эмпирикалық базасын отандық және шетелдік ғалымдардың кәсіпорын қаржысы саласындағы, оның ішінде, қаржылық жағдайды бағалау және сауықтыру әдістері туралы еңбектері құрайды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы - кәсіпорын және жалпы мұнай секторын дамыту үшін қаржылық сауықтыру шараларын әзірлеу бойынша ұсыныстар
Жұмыстың практикалық маңыздылығы - зерттеу нәтижелері әр түрлі эконмиялық жағдайларда қаржылық сауықтыру элементтері мен ерекшеліктерін зерттеу үшін оқу мақсаттарында қолданылуы мүмкін.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс 8 кестемен, 7 суреттермен безендірілген. Жұмысты жазу кезінде 29 әдебиеттер көздері қолданылды.
1 КОМПАНИЯНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТАНДЫРУ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржылық сауықтандырудың экономикалық мазмұны
Кез келген экономикалық қызмет тәуекелмен байланысты екені белгілі. Сондықтан экономикалық объектілерді басқаруға дағдарысқа қарсы бағыт тән. Бұл ретте дағдарысқа қарсы басқару деп дағдарысты жағдайларды анықтау, болдырмау және жеңу жөніндегі шаралар жүйесін түсінеді. Егер кәсіпорын тұтастай алғанда тиімсіз болса, экономикалық дағдарыс ұзақ сипатқа ие болады, тіпті банкротқа дейін. Егер оның ерекшеліктерін ескерсе, дағдарыстың өткірлігін төмендетуге, оның басталуын уақытында тануға және көруге болады [1]. Бұл ретте кез келген басқару дағдарысқа қарсы, яғни дағдарыстың мүмкіндігі мен қауіптілігін есепке алуда құрылған болуы тиіс. Дағдарысқа қарсы басқаруда Басқару стратегиясы шешуші мәнге ие. Дағдарыстың айқын болмай қоймауы, оны жоюдың немесе баяулаудың мүмкін еместігі болған кезде дағдарысқа қарсы басқару стратегиясында дағдарыстан шығу проблемаларына басты назар аударылады, барлық күш-жігер одан шығу жолдары мен құралдарына шоғырланады [2].
Тұран университетінің хабаршысы Сейтимов, Т. С. өз Қазақстандағы қаржылық сауықтырудың теориялық аспектілері кітабында келесі анықтама берді: қаржылық сауықтыру - бұл қаржы-экономикалық жүйе , борышкер кәсіпорынның төлем қабілеттілігіне, табыстылығы мен бәсекеге қабілеттілігіне қол жеткізуге немесе қалпына келтіруге бағытталған өндірістік, техникалық, ұйымдастырушылық және құқықтық шаралар ұзақ мерзімді [3].
Сонымен қатар, Филиппиндік экономист - жазушы Дэвид Роберт К. Акино өз Қаржылық сауықтыру рәсімінің ережелері (ағл.Financial Rehabilitation and its Rules ) кітабында Қаржылық сауықтыру - бұл банкроттық және қаржылық жағдайды қалпына келтіру процедураларының бірі, ол борышкерге оның төлем қабілеттілігін қалпына келтіру және бекітілген кестеге сәйкес қарызды төлеу мақсатында қолданылады деп жазған [4].
Осылайша, қаржылық сауықтыру стратегиясы дегеніміз - кәсіпорынның қаржылық сауығуына әкелетін, барлық мүмкін болатын шаралардың жиынтығы.
Сурет 1 - Кәсіпорынның сауықтыру стратегиясын әзірлеудің мақсаттары
Ескерту - автордың дереккөзі бойынша құрастырылған [5]
Жалпы дағдарысқа қарсы басқарудың мазмұнын түсіндіру бірнеше кезеңнен өтті. Алдымен бұл дегеніміз банкротқа ұшыраған және мемлекеттік органдардың бақылауымен қаржылық сауықтыруды талап ететін рентабельді емес, шығынды кәсіпорындарды басқару. Содан кейін дағдарысқа қарсы басқару превентивті, яғни дағдарыстық жағдайдың туындауын алдын ала ескерту ретінде түсініле бастады. Бұдан әрі дағдарысқа қарсы басқаруды неғұрлым кең тұрғыда, атап айтқанда ұйымның немесе кәсіпорынның өмір сүруіне қауіп төндіретін дағдарыстық жағдайлардың туындау мүмкіндігін болдырмау немесе бәсеңдету бағытындағы экономикалық объектілерді басқару процестері ретінде қарастыра бастады.
Дағдарыс және дағдарыс жағдайы ұғымдары компания қызметіндегі түрлі оқиғаларды қамтиды - өндірістік саладағы іркілістен бастап елеулі қаржылық және әлеуметтік проблемаларға дейін. Дағдарыстың мәні бұл бір сәттік оқиға емес, компания үшін сыртқы және ішкі сипаттағы әртүрлі қолайсыз факторларды жинақтаудың (бір-біріне салу) анағұрлым немесе одан да ұзақ процесі екенін атап өткен жөн. Компанияның дамуындағы жағымсыз үрдістерді дер кезінде анықтау және оларды бейтараптандыру маңызды [6].
Айтпақшы, жұлдызды кәсіпорындардың дағдарыстан тыс ұзақ жұмыс істеу тәжірибесі Жапонияда, АҚШ-та, Германияда және басқа да елдерде кеңінен танымал. Сонда сұрақ туындайды: дағдарысқа қарсы басқару - бұл сауықтыру немесе кәсіпорынның қаржылық жағдайының банкроттығын алдын алу? Әлбетте, экономикалық әл-ауқатты сақтай отырып, болашаққа қарау керек. Кәсіпорындардың дағдарыстан тыс жұмыс істеуінің мәні олардың дәрменсіздігін алдын алатын және алдын алатын шараларды жүргізуде көрінеді. Бірақ барлық дағдарыстардың алдын алуға болмайды, кейбіреулері бастан өткізіп, олардың жойқын салдарын еңсеру керек. Сондықтан дағдарысқа қарсы басқару дәрменсіз кәсіпорындарға қатысты да санациялау шараларын жүргізуді көздейді [7].
Оның дәрменсіздігіне және банкротқа ұшырауына алып келетін кәсіпорынның дағдарыстық құбылыстары мен үрдістерінің ерте даму индикаторы - бұл кәсіпорын пайдасының оның капитал деңгей құнынан төмен түсуі болып табылады. Бұл пайданың құлдырауы және кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен өтімділігінің төмендеуінің кейінгі үрдісі екі топқа бөлуге болатын бірқатар факторлардың көрініс табуының салдары ретінде қарастырған жөн:
- кәсіпорынға қатысты сыртқы факторлар аз ғана әсер етуі мүмкін;
- кәсіпорынның өзінің қызметін ұйымдастырумен байланысты ішкі факторлар.
Банкроттық дағдарысты дамытуға қосқан үлесі әртүрлі факторлардың екі тобының бірлескен іс-қимылының салдары болып табылады. Өзгермелі экономикада сыртқы факторлардың әсері неғұрлым маңызды болып келеді (инфляция, салықтар, бағаларды мемлекеттік реттеу және т.б.). Сыртқы факторлар, өз кезегінде, ұлттық және халықаралық болып бөлінуі мүмкін.
Ішкі факторларды бес топқа топтастыруға болады:
1. кәсіпорынның бәсекелестік ортасы және нарықтық позициясы;
2. қызмет қағидаттары (басқаруды қоса алғанда);
3. кәсіпорынның ресурстары және оларды пайдалану;
4. қолданылатын маркетингтік стратегиялар мен саясат (маркетинг тұжырымдамасы);
5. қаржылық менеджменттің сапасы мен деңгейі [8].
Кәсіпорынның дағдарыстан шығуы жөніндегі іс-шаралар жедел(қысқа мерзімде орындауға есептелген) және стратегиялық (ұзақ перспективада кәсіпорынды қаржылық сауықтыру мен дамытудың жалпы тұжырымдамасын әзірлеуге және іске асыруға бағытталған) болып бөлінеді.
Дағдарысқа қарсы рәсімдердің барлық жиынтығын банкроттық жүйесі ретінде ұсынуға болады. Банкроттық жүйесі деп қалыптасқан жағдайларда олардың төлем қабілеттілігін қамтамасыз етуде елеулі қиындықтарға тап болған әлеуетті өмір сүруге қабілетті борышкер кәсіпорындардың қаржылық күйреуінен бақылау, диагностика және ықтимал қорғау шараларының, сондай-ақ борышкердің экономикалық дәрменсіздігі кезінде кредиторлардың мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету шараларының белгілі бір жүйесін түсінеді[9].
Банкроттықты дамыту процесі үш сипатты сатыға ие: жасырын, қаржылық тұрақсыздық және айқын банкроттық. Осы кезеңдер үшін туындайтын (немесе басталған) банкроттықтың симптомдарын анықтаудың әдістері мен тәсілдері әртүрлі [10].
Жасырын сатыда келе жатқан банкроттықты болжау анық пайда болғанға дейін 1,5-2 жыл бұрын мүмкін болады. Осы мақсаттар үшін бірқатар өңделген әдістемелер бар (мысалы, Альтман формуласын пайдалану арқылы, Д. Уилкокс формуласы арқылы компанияның өтімді құнын бағалау және т.б.) [11]. Алайда, олардың көпшілігін, оның ішінде неғұрлым сенімді әдістемелерді қолдану біздің жағдайда бағалы қағаздардың дамыған қайталама нарығының және олардың құны туралы тиісті ақпараттың болмауына байланысты қиынға соғады.
Айқын банкроттық кезеңі кәсіпорынның тұрақты немесе созылмалы төлем қабілетсіздігінің пайда болуымен басталады. Кәсіпорын қарыздарын уақтылы төлей алмайды және банкроттық айқын болады. Айқын банкроттық сатысының сипаты бұл ақша қаражатының ағыны мен ағынының кәсіпорынның өз кредиторлары мен инвесторларына қатысты толық дәрменсіздігіне әкеп соқтыратын сәйкес келмеуі. Банкроттық сатысының келуімен кәсіпорынның меншік иесінің оның одан әрі құлауын тоқтату және осы жағдайдан шығудың нақты бағдарламасын әзірлеу жөніндегі шұғыл шаралары қажет. Банкроттық фактісі, сондай-ақ банкроттың кәсіпорынның кредиторлармен, инвесторлармен және еңбек ұжымының мүшелерімен өзара қарым-қатынасын реттеу жөніндегі іс-қимыл кезеңі мен бағыттары заңды түрде тіркелуі тиіс. Жалған банкроттыққа жол бермеу үшін, әрбір осындай банкроттық жағдайын мұқият қарастыру қажет [12].
Кәсіпорынның қаржылық талдауының жалпы мақсаттары оның шығындары мен нәтижелерін (кірістерін) өлшеумен тікелей байланысты. Нақты техникалық, ұйымдастырушылық және басқа факторлармен сәйкес келетін талдау процесінде шығындар мен нәтижелерді бағалау уақыты бойынша салыстырылатын және ұқсас кәсіпорындардың тиісті бағаларымен болуы тиіс. Тұтастай алғанда бағалау нәтижелері нәтижелерді талдау және қаржылық талдау, сондай-ақ кешенді талдау және өндіріс пен тұтастай алғанда кәсіпорынның тиімділігін (өнімділігін) басқару, оның ішінде оның төлем қабілеттілігін бағалау үшін жеткілікті деректер базасын құруы тиіс [13].
Кәсіпорынды қаржылық сауықтыру, дағдарысты еңсеру және банкроттықты болдырмау жөніндегі шараларды әзірлеу кезең-кезеңімен келтірілуі тиіс. Қаржылық сауықтыру, дағдарысты еңсеру және кәсіпорындардың банкроттығын болдырмау жөніндегі шараларды әзірлеу кезеңдері:
1 кезең. Кәсіпорын шығындарын факторлық талдау. Төлем қабілетсіздігіне және кәсіпорын балансының қанағаттанғысыз құрылымына әкеп соққан шығындардың ықтимал себептері, оның ішінде өндіріс көлемінің төмендеуіне әкеп соғатын факторлар, салыстырмалы жоғары өндірістік шығындар, жалпы шаруашылық және коммерциялық шығыстар бағаланады. Міндетті түрде ішкі және сыртқы себептерге бөлек талдау жүргізіледі.
2 кезең. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын және оны сауықтыру жолдарын болжау. Кәсіпорынның жай-күйін және төлем қабілетсіздігінің себептерін қаржылық талдауға қосымша кәсіпорын жұмысы нәтижелерінің болжамы орындалуға және сыртқы ортаның ықтимал өзгеруі, елеулі сыртқы қолдау көздерін пайдаланбай ішкі саясаттың елеусіз өзгерістері (түзетулері) кезінде кәсіпорын қызметінде қалыптасқан үрдістердің сақталуын ескере отырып, олардың серпінін (жақсаруы немесе нашарлауы) бағалауға тиіс. Сондай-ақ кәсіпорынды сауықтыруға ықпал ететін қандай да бір инвестициялық жобаларды іске асыру ескерілуі және бағалануы тиіс.
3 кезең. Кәсіпорынды қаржылық сауықтыру жобасын әзірлеу. Жобаны (бағдарламаны) әзірлеу кезінде қаржылық сауықтыру мақсаттары мен стратегиясын және оларды іске асыру жөніндегі нақты іс-шараларды қоса алғанда, стратегиялық мәселелерді айқындау көзделеді [14].
Қаржылық сауықтыру стратегиясын айқындау кәсіпорынның қызметінде, оның диверсификациясын және қайта бейінін қоса алғанда, қағидатты өзгерістер жоспарын әзірлеуді, сондай-ақ жинақталған міндеттемелермен (борыштармен) проблемаларды шешуді қамтуға тиіс. Бұл ретте қаржылық сауықтыру стратегиясы және қарыздарды қайтару проблемасын шешу өзара тығыз байланыста болады. Сауықтырудың нақты стратегиясы көбінесе борыштық міндеттемелер проблемасын шешудің мүмкіндіктері мен жолдарын анықтайды. Кредиторлармен келісілген борыштарды қайтару схемасын анықтау өз кезегінде кәсіпорынды қаржылық сауықтыру үшін қайта құрудың стратегиясы мен нақты жоспарын (жобасын) нақтылауға мүмкіндік береді [15].
Қаржылық сауықтырудың негізгі құжаттары қаржылық сауықтыру жоспары (борышкерде қаражаттың пайда болу көздерін көздейтін) және берешекті өтеу кестесі (онда кредиторлардың тізіліміне енгізілген талаптарының әрқайсысын қанағаттандыру тәртібі көрсетіледі) болып табылады.
Қаржылық сауықтыру төлем қабілеттілігін қалпына келтірумен, не сыртқы басқаруға көшумен, не борышкерді банкрот деп танумен және конкурстық іс жүргізуді ашумен аяқталуы мүмкін [16].
Компания банкротқа ұшыраған кезде басшылық дағдарысқа қарсы шараларды дереу қабылдай бастайды. Ал, егер бұрын бизнес жағдайының бақылау индикаторларына назар аударса, оқиғалардың жағымсыз дамуын болдырмауға болар еді.
Басталған дағдарыстың ең айқын белгісі - бұл кәсіпорынның кредиторлармен есеп айырысу кезіндегі қиындықтары. Сондай-ақ дабыл сигналдарына жатады:
- айналым қаражатының жетіспеуі (әсіресе ақша),
- үмітсіз дебиторлық берешектің елеулі сомасы,
- өндірістік циклдегі өзгерістер .
Дағдарысқа қарсы басқарудың міндеті - мұндай симптомдардың алдын алу және жою. Бұған қол жеткізу үшін басшылық бірінші кезекте Компания мүлкінің құнын бағалау туралы ойлануға тиіс [17].
1.2 Кәсіпорынды қаржылық сауықтыру стратегиясын әзірлеу жолдары
Қаржылық сауықтыру стратегиясын, әдетте, кәсіпорынның қаржылық және бақылау қызметтері, тәуелсіз аудиторлық және консалтингтік фирмалар әзірлейді. Жоспарды әзірлеу кезінде сыртқы консультанттарды тарту қажеттілігі үш негізгі себептерге байланысты:
- жоспарды әзірлеу үшін қажетті жұмыс уақытының шығындарымен;
- тиісті білім мен тәжірибеге қажеттілік;
-объективтілікке қажеттілік.
Кез келген компанияның стратегиясын және стратегиялық басқару жүйесін әзірлеу процесі талдауға негізделеді. Талдау деп компанияның сыртқы әсер ету ортасын да, ішкі ортасын да талдау түсініледі. Стратегиялық қаржылық талдаудың мәні кәсіпорынның жұмыс істеуінің қаржылық ортасы болып табылады. Кәсіпорынның жұмыс істеуінің қаржылық ортасы деп оның қаржылық қызметінің ұйымдастырылуына, нысандары мен нәтижелеріне әсер ететін жағдайлар мен факторлар жүйесі түсініледі. [18].
Кесте 1
Кәсіпорын сауықтыру стратегиясын құру үшін негізгі талдаулар
Стратегия құру үшін негізгі талдаулар
Тікелей емес әсер ететін сыртқы қаржылық орта факторларын талдау
Тікелей әсер ететін сыртқы қаржылық орта факторларын талдау
Ішкі қаржылық ортаның факторларын талдау
Қаржылық талдау
+
+
+
SWOT-талдау
+
+
+
PEST-талдау
+
Портфельдік талдау
+
+
Сценарийлік талдау
+
+
+
Ескерту - автордың дереккөзі бойынша құрастырылған [19]
Жағымсыз әсер
Жағымды әсер
Ішкі орта
Сыртқы орта
Сурет 2 SWOT-талдау-стратегиялық жоспарлау әдісі
Ескерту - автордың дереккөзі бойынша құрастырылған
Дағдарысқа қарсы басқару саласындағы көптеген мамандар кәсіпорынның қаржылық жағдайына көбінесе сыртқы факторлар әсер етеді деп санайды. Сондықтан дағдарыс жағдайындағы кәсіпорынды талдау әдістемесіне міндетті түрде кәсіпорынның сыртқы ортасын бағалау енгізілуі тиіс. Сыртқы ортаны талдау үшін қолданылатын өте танымал әдіс - SWOT әдісі. Күш пен әлсіздік, кәсіпорын үшін мүмкіндіктер мен қауіптер. Компанияның стратегиялық жағдайын бағалаудың ең ыңғайлы және апробацияланған тәсілі - SWOT-талдау.
Күш - бұл кәсіпорынның табысты болғаны. Ол дағдыларда, жұмыс тәжірибесінде, ресурстарда, жетістіктерде (үздік тауар, мінсіз технология, клиенттерге үздік қызмет көрсету, тауар маркасының танылуы) болуы мүмкін.
Әлсіздік - бұл компанияның жұмыс істеуінде маңызды нәрсе болмауы, басқалармен салыстырғанда оған қол жеткізе алмауы. Күшті және әлсіз жақтары анықталғанда, екі тізім де мұқият зерделенеді және бағаланады. Нарықтық мүмкіндіктер мен қауіптер көп жағдайда кәсіпорынның дағдарысқа қарсы стратегиясын анықтайды. Ол үшін кәсіпорынның әлеуетті табыстылығын және кәсіпорынға теріс әсер ететін қауіп-қатерлерді қамтамасыз ете алатын саланың барлық мүмкіндіктері бағаланады.
Мүмкіндіктер мен қауіп - қатерлер кәсіпорынның жай-күйіне әсер етіп қана қоймай, қандай стратегиялық өзгерістерді қабылдау керектігін көрсетеді. Дағдарысқа қарсы стратегия мүмкіндіктерге сәйкес келетін және қауіп-қатерден қорғауды қамтамасыз ететін перспективаларды ескеруге тиіс.
Қаржылық талдау - бұл шаруашылық жүргізуші субъектінің өткен кезеңдегі мүліктік және қаржылық жағдайын, сонымен қатар жақын және ұзақ мерзімді болашақтағы мүмкіндіктерін анықтау әдістерінің жиынтығы. Қаржылық талдаудың мақсаты-табысқа жетудің ең тиімді жолдарын анықтау. Осыған байланысты қаржылық талдаудың негізгі міндеттері кірістілікті талдау және тәуекелді талдау болып табылады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын зерттеу және оны сауықтыруды кезең-кезеңмен жүргізу керек. Ең алдымен, кәсіпорынның ақша қаражаты, есеп айырысудағы қаражат, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді салымдар, материалдық қорлар және дайын өнім қорлары, белгіленбеген жабдықтар мен аяқталмаған күрделі салымдар, бос өндірістік және қойма алаңдары талдануы тиіс. Кәсіпорынды алдын ала экспресс-талдау кәсіпорынның аса өткір мәселелерін шеше алатын айқын өтімді ресурстарды анықтауға мүмкіндік береді. Қаржылық талдау негізінде арнайы көрсеткіштердің есебі жатыр, көбінесе ұйымның қаржы-шаруашылық қызметінің белгілі бір аспектісін сипаттайтын коэффициенттер түрінде. Ең танымал қаржы коэффициенттерінің ішінде мыналарды атап өтуге болады:
автономия коэффициенті (меншікті капиталдың кәсіпорынның жалпы капиталына (активтеріне) қатынасы), қаржылық тәуелділік коэффициенті (міндеттемелердің активтерге қатынасы).
ағымдағы өтімділік коэффициенті (айналым активтерінің қысқа мерзімді міндеттемелерге қатынасы).
жылдам өтімділік коэффициенті (ақша қаражатын, қысқа мерзімді қаржы салымдарын, қысқа мерзімді дебиторлық берешекті, қысқа мерзімді міндеттемелерге қосатын өтімді активтердің қатынасы).
меншікті капиталдың рентабельділігі (таза пайданың кәсіпорынның меншікті капиталына қатынасы)
сату рентабельділігі (сатудан түскен пайданың (жалпы пайданың) кәсіпорынның түсіміне қатынасы), таза пайда бойынша рентабельділігі (таза пайданың түсімге қатынасы).
PEST-талдау - компанияның бизнесіне әсер ететін сыртқы ортаның саяси (Political), экономикалық (Economic), әлеуметтік (Social) және технологиялық (Technological) аспектілерін анықтауға арналған маркетингтік құрал. PEST талдау ұзақ мерзімді стратегиялық жоспарлау құралы болып табылады және жыл сайын деректерді жаңартумен 3-5 жылға жасалады.
Портфельдік талдау - бұл кәсіпорын басшылығы өзінің шаруашылық қызметін оның неғұрлым тиімді немесе перспективалық бағыттарына қаржы салу және тиімсіз жобаларға инвестицияларды қысқартутоқтату мақсатында анықтайтын талдау.
Сценарийлік талдау - макроэкономикалық, саяси, әлеуметтік және технологиялық орта мониторингінің жүйелі тәсілі. Ол болжалды ықтималдылықпен, қалаған немесе жоспарланған қорытынды күйге немесе кәсіпорынның мүмкін нәтижелеріне әкелуі мүмкін оқиғалардың реттілігін егжей-тегжейлі сипаттайды. Соңғы 30 жылда батыс компанияларының көпшілігімен белсенді пайдаланылатын стратегияларды ұзақ мерзімді жоспарлаудың негізгі тәсілдерінің бірі. Ол стандартты емес жағдайларды талдауға және жоспарлауға мүмкіндік береді, қандай жағдайларда қолайлы немесе қолайсыз жағдай туындауы мүмкін екенін түсіну, ұйым үшін қолайлы және қолайсыз нәтижелерге әкелетін процестерге қалай әсер ету керектігін түсінуге көмектеседі. [20].
Кәсіпорын барлық немесе кейбір аталған талдауларды жүргізгеннен кейін, ол қаржылық стратегияны жасауға кірісуі мүмкін.
Жалпы тұрғыдан алғанда, қаржылық сауықтырудың стратегиясын құру, біріншіден, ықтимал нұсқаларды анықтаудан және екіншіден, осы нұсқалардан неғұрлым тиімді нұсқаларды таңдаудан тұрады.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, кәсіпорынды қолдаудың осындай төтенше шараларының қатарына мыналар кіреді:
бөлімше басшыларының ауысуы (егер олардың біліксіз белгілері болса);
кәсіпорынның ұйымдық құрылымын өзгерту;
басқару аппаратын қысқарту;
бақылау-жоспарлы функцияларды орталықтандыру;
жекелеген филиалдар мен бөлімшелерді сату (алайда ұзақ мерзімді стратегияны әзірлегенге дейін абай болу керек);
шығындарды қатаң бақылау орнату;
қызметкерлерді психикалық қайта бағдарлау;
өнімдер мен қызметтер номенклатурасын қысқарту (шығынды
өндірістерден дереу бас тарту);
күшейтілген маркетинг (маркетингтік қызмет стратегиясын әзірлегенге дейін кәсіпорын активтерінің бір бөлігін сату мүмкіндіктерін түсінуі, кәсіпорын өніміне қосымша сұранысты анықтауы мүмкін).
Дамыған елдердегі банкроттық статистикасы көрсеткендей, аталған шаралар жиі қолданылатын болып табылады. Алайда басқа да әрекеттер болуы мүмкін. Қаржылық сауықтыру стратегиясын әзірлеу кәсіпорынды жүйе ретінде кешенді зерттеуді талап етеді.
Кәсіпорынның тактикасы мен стратегиялары
Шабуыл
Қорғаныс
Басқаруды жетілдіру
Белсенді маркетинг,жо-ғары бағалар
Шығыстарды қысқарту
Өндіріс пен өткізуді қысқарту
Бөлімшелерді жабу
Персоналды қысқарту
Модернизация
Резервтерді қолдану
Сурет 3 - Кәсіпорынның сауықтандыру тактикалары мен стратегиялары
Ескерту - автордың дереккөзі бойынша құрастырылған [21]
Көптеген кәсіпорындардың дағдарыс жағдайларын еңсеруді зерделеу әрбір кәсіпорын үшін міндетті кейбір жалпы рәсімдерді қалыптастыруға мүмкіндік береді. Осы іс-шаралардың сипаты бойынша дағдарыстық жағдайды еңсеруге мүмкіндік беретін тактиканың кең тараған екі түрін бөліп көрсетуге болады.
1. Қорғаныс тактикасы. Өндіріспен және өткізумен байланысты барлық шығындарды қысқарту, кадрлық өзгерістер, кредиторлармен және жеткізушілермен істерді ретке келтіруге әрекет жасау (қарыздарды кейінге қалдыру) сияқты жинақтау іс-шаралары жүргізіледі. Мұндай тактика кәсіпорын үшін сыртқы жағдайлардың өте қолайсыз жағдайында қолданылады. Көптеген кәсіпорындардың қорғау тактикасын жаппай қолдану ұлттық экономиканың неғұрлым терең дағдарысына алып келеді және сондықтан оны қолданатын кәсіпорындардың қаржылық әл-ауқатына алып келмейді. Бұл өте түсінікті: өйткені дағдарыстық жағдайдың басты себептері кәсіпорыннан тыс жатыр.
2. Шабуыл тактикасы. Ол бірінші тактикаға қарағанда тиімдірек. Мұнда экономикалық, ресурстарды үнемдеу шараларымен қатар, белсенді маркетинг жүргізеді, жаңа нарықтарды зерттейді және бағындырады, қымбаттау саясатын жүргізеді, өндірісті жетілдіру, шығындарды модернизациялау, негізгі құралдарды жаңарту және перспективалы технологияларды енгізу арқылы арттыруға жұмсайды. Сонымен бірге, кәсіпорынды басқару өзгереді немесе күшейтіледі, жағдайды жан-жақты талдау және бағалау жүргізіледі, қажет болған жағдайда кәсіпорын қызметінің философиясы өзгертіледі.
Мұның бәрі қаржылық, өндірістік және персоналды сауықтыру тұжырымдамасында көрінеді және соған сәйкес кәсіпорынның қаржылық әл-ауқатына жол табуға мүмкіндік беретін қаржылық, маркетингтік, техникалық және инвестициялық шаралар.
Сурет 4 - Кәсіпорынды сауықтырудың шаралар түрлері
Ескерту - автордың дереккөзі бойынша құрастырылған [22]
Қаржы-экономикалық шаралардың мақсаты ағымдағы шығындарды жабу және олардың пайда болу себептерін жою, кәсіпорындардың өтімділігі мен төлем қабілеттілігін қалпына келтіру немесе сақтау, қарыздың барлық түрлерін азайту, айналым қаражаттарының құрылымын жақсарту және өндірістік сипаттағы қалпына келтіру шараларын жүргізуге қажетті қаржы қорларын қалыптастыру болып табылады.
Ұйымдастырушылық-құқықтық сипаттағы сауықтыру шаралары кәсіпорынның ұйымдық құрылымын, бизнестің ұйымдық-құқықтық нысандарын жетілдіруге, басқару сапасын жақсартуға, кәсіпорынды өндірістік емес құрылымдардан босатуға және еңбек ұжымы мүшелері арасындағы өндірістік қатынастарды жақсартуға бағытталған.
Өнеркәсіптік-техникалық сауықтыру шаралары, ең алдымен, өндірістік активтерді жаңғырту және жаңарту, өндіріс уақытының төмендеуімен және ырғағының жоғарылауымен, технологиялық уақыттың қысқаруымен, өнімнің сапасы мен өзіндік құнын төмендетумен, өнім түрінің жақсаруымен, өндіріс секторында қалпына келтіру резервтерін іздеумен және жұмылдырумен байланысты.
Осы тарауда, қаржылық стратегиясын әзірлеу үшін кәсіпорынға талдау жасау міндетті болып тұрғанын анықтадық. Талдау нәтижесінде бірнеше потенциалды стратегилары қарастырылады. Ақырғы қабылданған қаржылық сауықтырудың стратегиясы бірыңғай құжат және оған қосымшалар түрінде ресімделеді. Пайдалануға арналған қаржылық сауықтырудың стратегиясы күтілетін проблемалар мен қиындықтарды және оларды шешу тәсілдерін нақты сипаттауды қамтуы тиіс.
Сонымен қатар, кәсіпорынды талдаудың мақсаты, бірінші кезекте, оның жай-күйін, сондай-ақ дағдарыстың дәрежесі мен себептерін дәл анықтау, және сауықтыру стратегиясын құрастыру үшін маңызды болып табылатынын анықтадық.
1.3 Қаржылық сауықтандырудың заңдылық базасы
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Дәрменсіз борышкерлермен жұмыс комитетінің департаменті 2012 жылдың 17 ақпанында Қазақстан Республикасының бұрынғы президенті Н. Назарбаев Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне бәсекеге қабілетті кәсіпорындарды сауықтыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының Заңына қол қойғанын хабарлайды. Кәсіпорындарды қаржылық сауықтыру рәсімдеріне ерекше назар аударылды.
Бүгінгі күні банкроттық туралы Қазақстан Республикасының Заңында қаржылық сауықтыру рәсімдері - оңалту рәсімі және жеделдетілген оңалту рәсімі көзделген.
Борышкердің оңалту рәсімін қолдану туралы өтінішпен сотқа өз бетінше жүгінуге құқығы бар. Оңалту рәсімін қолдану туралы сотқа жүгіну үшін оның төлемге қабілетсіздігі немесе дәрменсіздік қаупі болып табылады, сонымен қатар борышкер қалпына келтіру мүмкіндігі болса, келесі он екі айда төлем мерзімі өткен соң ақшалай міндеттемелерді орындай алмаған кезде сотқа өтініш бере алады.
Сот оңалту рәсімін қолдану туралы шешім шығарған кезден бастап борышкер берешегінің барлық түрлері бойынша тұрақсыздық айыбын (өсімпұлды, айыппұлдарды), сондай-ақ алынған кредиттер бойынша сыйақыны есептеу тоқтатылады; әдеттегі коммерциялық операциялар шеңберінен тыс мүлікпен мәмілелер жасауға тыйым салынады; соттардың, аралық соттардың, салық органдарының, сондай-ақ борышкер мүлкінің меншік иелерінің (ол уәкілеттік берген органдардың), құрылтайшылардың (қатысушылардың) оның мүлкіне қатысты қабылдаған шешімдерінің орындалуы тоқтатыла тұрады.
Сауықтыру рәсімін қолдану туралы шешім заңды күшіне енгеннен кейін борышкер сауықтыруды қолдану туралы сот шешімі күшіне енген күннен бастап үш айдан кешіктірмей кредиторлар талаптарының тізілімін қалыптастырады және оны уәкілетті органға қарауға және бекітуге береді. Ал ол бекітілгеннен кейін кредиторлар жиналысымен келісілетін сауықтыру жоспары мен мерзімі ұзартылған кредиторлық берешекті өтеу кестесін әзірлейді.
Сауықтыру рәсімін (сауықтыру жоспарын іске асыру) жүргізу мерзімі бес жылдан аспауға тиіс.
Егер төлем қабілеттілігін қалпына келтіру және дәрменсіздікке жол бермеу мүмкіндігі болса, борышкер жеделдетілген сауықтыру рәсімін қолдану үшін әділет органдарына жүгінуге құқылы. Сонымен бірге өтінішпен бірге ол сауықтыру жоспары мен кредиторлардың сауықтыру жоспарын мақұлдағаны туралы ақпаратты жіберуі керек. Сауықтыру жоспарына өзгерістер мен толықтырулар кредиторлар жиналысының келісімімен енгізіледі және сотпен бекітіледі. Кредиторлардың мүдделерін қамтамасыз ету мақсатында жеделдетілген сауықтыру рәсіміне қатысушы кредиторлардың жиналысы шақырылады.
Қаржылық сауықтыру шеңберінде борышкер екі құжат - қаржылық сауықтыру жоспары және берешекті өтеу кестесі негізінде кредиторлардың талаптарын орындауды жүзеге асырады.
Банкроттық туралы істер "Банкроттық туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес қаралады.
Борышкердің төлем қабілетсіздігі кредитордың борышкерді банкрот деп тану туралы сотқа өтінішпен жүгінуі үшін негіз болып табылады.
Егер борышкер оны орындау мерзімі басталған кезден бастап 12 ай ішінде міндеттемелерді орындамаса, төлем қабілеті жоқ деп есептеледі.
Борышкердің өзін банкрот деп тану туралы сотқа өтініш жасауы үшін оның дәрменсіздігі негіз болып табылады.
Сот банкроттық туралы істі сот отырысында қарап, мынадай сот актілерінің бірін қабылдай алады:
1. борышкерді банкрот деп тану және конкурстық іс жүргізуді қозғау туралы шешім;
2. борышкерді банкрот деп танудан бас тарту туралы шешім;
3. өтініш болған кезде сауықтыру рәсімін қолдану туралы ұйғарым;
4. іс бойынша іс жүргізуді тоқтату туралы ұйғарым.
Борышкерді банкрот деп тану туралы сот шешімінде нұсқаулар болуға тиіс:
борышкерді тарату туралы;
уәкілетті органға конкурстық басқарушыны тағайындау туралы;
кредиторлардың мәлімделген талаптарының сомасы туралы өтініш
жасаған сот шешім шығарғанға дейін;
борышкердің лауазымды адамдарының оның мүлкіне құрылтай, қаржылық және құқық белгілейтін құжаттарды, сондай-ақ борышкердің мөрін конкурстық басқарушыға ол тағайындалған күннен бастап үш жұмыс күнінен кешіктірмей беру туралы.
Конкурстық басқарушыны уәкілетті орган борышкерді банкрот деп тану туралы сот шешімі күшіне енген күннен бастап бес күннен кешіктірілмейтін мерзімде тағайындайды.
Кредитордың не уәкілетті органның өтініші бойынша сот сырттай байқау рәсімін енгізу туралы іс қозғау туралы ұйғарым шығарады.
Сырттай байқау рәсімі борышкер жарияланған мерзімі үш айдан бір жылға дейін болуы мүмкін егер:
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер бойынша кредитор немесе кемінде үш кредитор, оның ішінде сырттай байқау рәсімін қолдануға келісім білдірген өтініш беруші болған кезде;
борышкердің төлем қабілетсіздігі болған кезде.
Бұл ретте өтініш берушінің өтініші бойынша кредиторлардың болуын сот борышкерден оның кредиторлары және олардың мүліктік талаптарының мөлшері туралы мәліметтерді талап ету арқылы белгілейді.
Соттың сырттай байқауды енгізу туралы ұйғарымында уәкілетті органға бес күн мерзімде сырттай байқау әкімшісін тағайындауды жүргізу тапсырмасы туралы көрсетіледі.
Сырттай байқау әкімшісін тағайындау тәртібін уәкілетті орган белгілейді.
Заңға сәйкес банкроттық қаржылық сауықтыру жоспарын әзірлейді және құрылтайшылар, заңды тұлғалар, корпорация немесе мүліктің меншік иесі унитарлық кәсіпорындар, содан кейін кредиторлар жиналысы бекітеді. Банкроттық туралы заң төрелік соттың қаржылық сауықтыру жоспарын бекітуі туралы талаптарды қамтиды, осыған байланысты соттың не осы құжаттың мәтінінде заңдарға қайшы келетін ережелерді анықтаған өзге де мүдделі тұлғалардың іс-әрекеттері туралы мәселе туындайды.
Сонымен қатар, оңалту рәсімі ауылшаруашылық ұйымдарында да қолданылады. Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар немесе ерекше қолайсыз климаттық жағдайларға байланысты қалпына келтіру рәсімдерінің мақсаттарына қол жеткізу мүмкін болмаған жағдайда, қалпына келтіру процедурасының ұзақтығы бір жылдан аспайтын мерзімге ұзартылуы мүмкін.
Қазақстанда және көптеген басқа мемлекеттердегідей, кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың бірқатар шаралары бар. Қазақстан Республикасының Оңалту және банкроттық туралы Заңында компанияларды сауықтыруға бағытталған сауықтыру рәсімдерінің тізімі көрсетілген. Алайда, заңда белгіленген тұрақты рәсімдерден басқа, мемлекет тұтастай алғанда бүкіл экономиканы қолдау және дамыту үшін кәсіпкерліктің жекелеген осал категорияларын қолдауға арналған қосымша бағдарламаларды кезең-кезеңімен іске асырады. Бүгінгі күні мемлекет белгілі бір мемлекеттік қолдау шараларын көздейтін көптеген бағдарламаларды қабылдады. 2019 жылға қарай сіз дербес немесе бағдарламаның бір бөлігі ретінде әрекет ететін шамамен 120 түрлі шараларды есептей аласыз. Көбінесе олар Президенттің Жолдауларында, ұлттық даму жоспарларында және басқа да ауқымды ұлттық стратегияларда жүктелген міндеттерден басталады.
Қазақстандағы бизнесті қолдау мен дамытудың ең ірі бағдарламаларына Дағдарыстан кейінгі қалпына келтіру бағдарламасы, Өнімділік 2020 бағдарламасы, Экспортты дамыту және экспортты жылжыту бағдарламасы, Моноқалаларды дамытудың 2012-2020 жылдарға арналған бағдарламасы, Кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың бірыңғай бағдарламасы, жол картасы кіреді. Бизнестің жол картасы - 2020, Агробизнес - 2020, Жұмыспен қамтудың жол картасы - 2020 және т.б [23].
1 Қосымшада Кәсіпорын сауықтыру жоспарының жалпы құрылымдық-логикалық схемасы толық көрсетілген.
Осылайша, қаржылық қиындықтарға тап болған компания бизнесті қолдаудың нақты бағдарламасының талаптарына сәйкес келсе, көптеген мемлекеттік бағдарламалардың біреуін таңдау және немесе Оңалту және банкроттық туралы Қазақстан Республикасының Заңында қарастырылған қалпына келтіру процедураларының бірін қолдану арқылы мемлекеттік көмекке сенім арта алады.
Сонымен қатар, біз дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде қаржылық сауықтырудың негізгі аспектілерін, стратегия әзірлеу жолдарын, және заңдылық базасын қарастырдық.
2 ҚАЗМҰНАЙГАЗ КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН КЕШЕНДІ ТАЛДАУ
2.1 ҚазМұнайГаз АҚ-ның жалпы сипаттамасы
ҚазМұнайГаз Ұлттық компаниясы (ҚМГ) - ҚР-ның мұнай-газ саласында мемлекет мүддесін білдіретін, көмірсутектерді барлау, өндіру, өңдеу және тасымалдау жөніндегі қазақстандық оператор болып табылады. ҚазМұнайГаз Ұлттық компаниясы акционерлік қоғамы Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жыл 20 ақпандағы Жарлығының негізінде Қазақойл ұлттық мұнай-газ компаниясын және Мұнай және газ тасымалдау ұлттық компаниясын біріктіру жолымен құрылған.
ҚМГ акционерлері: Самұрық-Қазына Акционерлік Қоғамы (90 %) және Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі (10 %).
ҚазМұнайГаз Ұлттық компаниясы - көмірсутектерді барлау мен өндіру, оларды тасымалдау мен өңдеуден бастап мамандандырылған сервистік қызметтерді көрсетуге дейінгі толық өндірістік циклді жүзеге асыратын тік біріктірілген мұнай-газ компаниясы.
ҚазМұнайГаз - Қазақстан аумағындағы 44 мұнай-газ кен орнына ие және елдің ең ірі жұмыс берушілерінің бірі болып табылатын жетекші ұлттық мұнай-газ компаниясы. Компания мұнай-газ секторының көптеген салаларында маманданған, Қазақстандағы негізгі қайта өңдеу зауыттарын және Румынияның МӨЗ басқарады, Швейцария, Болгария, Грузия, Молдова және Түркия сияқты елдерде активтері бар. Бұдан басқа, Компания жаңа инвестициялық жобаларды іске асыру бойынша жұмыс жүргізіп, қызмет саласын кеңейтуде.
ҚМГ Компаниялар тобына 220 компания кіреді. ҚазМұнайГаз Қазақстандағы мұнай және газ конденсатын өндіру нарығының төртен бір бөлігін қамтиды. Сондай-ақ, ол елдегі мұнай өңдеуде, мұнай мен табиғи газды құбырмен тасымалдауда үстем бағытқа ие.
ҚазМұнайГаз ҰК АҚ сатылас біріктірілген ұлттық мұнай-газ компаниясы бола отырып, Қазақстан Республикасы мұнай-газ саласының одан әрі дамуына күшін жұмсайды.
Кәсіпорынның миссиясы мен стратегиялық мақсаттары:
Миссиясы - Ұлттық мұнай-газ саласын дамытуға қатысудан Қазақстан Республикасы үшін ең жоғары пайданы қамтамасыз ету.
Пайымдауы - жоғары қауіпсіздік және корпоративтік басқару стандарттарына сәйкес келетін жоғары тиімді ұлттық тігінен біріктірілген операциялық компания.
Стратегиялық мақсаттары - қаржылық тұрақтылықты нығайту, еншілес және тәуелді қоғамдардың басқару деңгейін арттыру, корпоративтік басқару және тұрақты даму.
Акционерлер үшін стратегиялық нәтижелер - еркін ақша ағынының және инвестицияларды қайтару көрсеткішінің өсуі, басқарудың екі деңгейлі жүйесін енгізу, экологиялық жауапты компания, этика, комплаенс, корпоративтік мәдениет [24].
Қазақстанның мемлекеттік бюджетінің 47% мұнай-газ секторын қалыптастырады. Мұнай-газ саласы ел экономикасындағы басты орындардың бірі болып табылады, онда еңбекке қабілетті халықтың саны көп. Президенттің Қазақстан - 2030 Жолдауында энергетикалық ресурстар біздің республикамыздың 2030 жылға дейінгі дамуының жеті басымдығының бірі болып жарияланды. Фактілер мен сандар біздің еліміз үшін мұнай-газ саласының үнемі өсіп келе жатқанын көрсетеді. Қазіргі уақытта мұнай өнеркәсібі ел экономикасын қолдай отырып, Қазақстан экономикасының жетекші секторларының бірі болуға мүмкіндігі бар. Көмірсутек шикізатының аса ірі барланған қорлары республиканы XXI ғасырдың мұнай державалары қатарына қояды.
Қазақстанның мұнай-газ кешенінің қызметіне 1998 жылдың аяғында әлемдік мұнай нарығындағы бағаның күрт төмендеуі тікелей әсер етті. Осы қиын кезеңде секторды сауықтыру жөнінде шұғыл шаралар қабылдау қажет болды. Республика Үкіметі мұнай-газ саласына қолдау көрсетті. Мұнай мен мұнай өнімдеріне акциздерді және жол салығын оңтайландыру бойынша маңызды шешімдер қабылданды. Мұнай транзиті бойынша тарифтерді есептеудің жаңа әдістемесі қабылданып, мұнайды қайта өңдеуге тарифтік реттеу енгізілді. Нәтижесінде, қазақстандық экономиканың жетекші саласы басты міндетті орындай алды - өндірістің құлдырауына жол бермеді және өсудің белгіленген үрдісін бекітті.
Мұнай өндіру көлемі бойынша Қазақстан әлемнің жиырма ірі өндірушілерінің қатарына кіреді. 2000-2019 жылдары мұнай мен газ конденсатын өндіру 2 есе артты, мұнай экспорты 2.2 есе өсті. Егер елде өндірістің қандай да бір факторы басқа елдерге қарағанда салыстырмалы түрде көп болса, онда оның бағасы салыстырмалы түрде төмен болады. Өзге де тең жағдайларда 1 тонна мұнай өндіруге арналған шығындар төмен болады. Табиғи ресурстар қорларының көлемі олардың әлемдік нарықтарға экспортының өсуіне ықпал етеді. Болжам бойынша Қазақстан мұнай өндірудің 2040-2050 жылға дейін өсуін күтуі мүмкін.
Мұнай өндіруді дамытудың экономикалық табысы шетелдік капиталды тартуға толық байланысты. Каспий теңізінің қазақстандық секторына мұнай-газ жобаларын әзірлеуге арналған инвестициялар шамамен 45 млрд. көмірсутек шикізаты бойынша мұнай пайдалануға 250 келісім-шарт жасалды. Шетелдік компаниялар айтарлықтай қаржы қаражатын қосып қана қоймай, сонымен қатар технологиялар трансфертін жүзеге асыра алды, өңірдің әлеуметтік саласында көптеген жобаларды жүзеге асырудың кепілі болды [25].
Қаржылық сауықтырудың бірі қазақстандық мұнай саласы еуропалық нарыққа шықты. ҚазМұнайГаз Rompetrol халықаралық өндірістік тобының мажоритарлық акционері болды сонымен қатар оның құрамына Румындық Petromedia мұнай өңдеу зауыты кіреді. 2012 жылы бұл мұнай өңдеу зауыты жаңғыртылды. Зауыт өндіріс қуатын 3,8 млн-нан 5 млн тоннаға дейін ұлғайтты және "Еуро-5" жанармайын өндіруге көшті. Компания басшылығы бизнес-үдерістерді трансформациялап, зауытты цифрландыру жобасын бастады. Бұл бастамалар ҚМГ румындық активтеріне соңғы жылдары пайдаға, ал 2019 жылдың қорытындысы бойынша Petromidia өңдеу зауытында мұнай өндіру және өңдеу көлемі бойынша тарихи максимумдарға шыққан болды. Енді Petromidia Румыниядағы ең ірі мұнай өңдеу зауыты ғана емес, сондай-ақ Шығыс Еуропадағы ең технологиялық дамыған мұнай өңдеу зауытының қатарына кіреді. ҚМГ румын активі барлық негізгі параметрлер бойынша Еуропадағы үздік ондыққа кіреді. Бірақ Қазақстан өз МӨЗ мен оның рекордтарынан не алады? Соңғы 10 жыл ішінде шетелдік активтерге иелік ету Қазақстанға қазақстандық шикізат пен мұнай өнімдерін еуропалық және Балқан нарықтарына сыйымдылығы 300 млн.адам болатын тиімді өткізу каналын салуға мүмкіндік берді. Сондай-ақ 2019 жылдың қорытындысы бойынша компанияның топ - менеджменті акционерге дивидендтер төледі. Осылайша актив Қазақстанға стратегиялық пайда ғана емес, тікелей қаржылық пайда әкелді.
Сонымен қатар, Petromidia қазақстандық жоғары оқу орындарының түлектері үшін практикадан өту бағдарламасын ашты. Жыл сайын дуалды оқыту мен осы мұнай өндіру зауытында мұнай-газ мамандықтарының 50 қазақстандық студенті тәжірибеден өтеді. Болашақ инженерлердің кезекті тобы зауытқа 2019 жылдың қазан айында келді. Осылайша, жинақталған білім мен технологиялардың қазақстандық нарыққа трансфері жүзеге асырылатын болады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
1
КОМПАНИЯНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
1.1
Қаржылық сауықтырудың экономикалық мазмұны ... ... ... ... ... ... ..
5
1.2
1.3
Кәсіпорынның қаржылық сауықтыру стратегиясын әзірлеу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қаржылық сауықтандырудың заңдылық базасы ... ... ... ... ... ... ..
8
10
2
ҚАЗМҰНАЙГАЗ КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН КЕШЕНДІ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
10
2.1
ҚазМұнайГаз АҚ-ның жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
10
2.2
2.3
ҚазМұнайГаз АҚ-ның қаржылық көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ...
ҚазМұнайГаз АҚ-ның сауықтыру стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ...
15
20
3
КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ ШАРАЛАРЫН ҚАРАСТЫРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
3.1
Кәсіпорындарды қаржылық сауықтырудың шетелдік практикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
3.2
Қазақстанда мұнай секторын қаржылық сауықтыруды жақсартудың ұсыныстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
46
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
48
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
50
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі уақытта экономика тұрақсыз болуы мүмкін, сонымен қатар көптеген кәсіпорындар әртүрлі факторларға байланысты проблемалар қатарымен кездесетінін білеміз, нәтижесінде дағдарысқа ұшырауы мүмкін. Кәсіпорын одан әрі халық пен ел экономикасына пайда әкелуі үшін кәсіпорынның қаржылық сауықтыру стратегиясын дұрыс құру қажет. Бұл процесс тек банкроттық ықтималдығы жоғары кәсіпорындарға емес, сонымен қатар, қаржылық жағдайы тұрақты бірақ болашақта мүмкін пайда болатын проблемаларды алдын ала шешу үшін сауықтыру стратегиясының әзірлеуі маңызды болып тұр. Әрине, сауықтыру стратегиясын әзірлеу бұрын кәсіпорынның барлық салаларына кешенді талдау жасау керек. Кәсіпорын сауықтыру стратегиясын әзірлемесе, жалпы шаруашылық, өндірістік жұмыстарын сапалы жүргізу мүмкін емес.
Кәсіпорынның өркендеуі мен табыстылығының кепілі және оның тұрақтылығының негізі оның қаржылық тұрақтылығы болып табылады, яғни компанияның төлем қабілеттілігі мен несиелік қабілеттілігін қолайлы деңгейде тұрақты қамтамасыз ететін қаржылық ресурстардың жағдайы болады. Кәсіпорынның қаржылық сауықтыру әдістемесін қалыптастыруды экономикалық әл-ауқатты бағалау және ішкі бақылау жүйесі негізінде жүзеге асырған жөн (стандарттарды белгілеу, қол жеткізілген көрсеткіштер мен көрсеткіштер үрдістері, қабылданған іс-әрекеттердің тиімділігін салыстыру). Кәсіпорынның қызметінің нәтижелері қазіргі дамыған елімізде тек жұмыскерлерді емес, инвесторларды және серіктестерді қызықтырады. Сондықтан, кәсіпорынның нәтижелері жағымды болу үшін стратегияның әзірлеуі міндетті болады.
Қаржылық сауықтыру стратегиясының саясаты шеңберінде дағдарысқа қарсы басқарудың неғұрлым өзекті міндеттерінің қатарына мыналар жатады:
кәсіпорындағы дағдарыстық жағдайдың туындау себептерінің алдын- ала диагностикасы;
қаржылық әл-ауқаттылықты және қаржылық тұрақтылықты бағалау;
кәсіпорынның даму стратегиясын әзірлеу;
стратегияның іске асырылуын бақылау жүйесі;
қаржылық сауықтыру стратегиясын түзету.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні - қаржылық сауықтыру стратегиясының әзірлеуі кәсіпорынға экономикаға әсерін қарастыру.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі - Қазмұнайгаз АҚ ҰК қаржылық жағдайын талдап, сауықтыру стратегияларын зерттеу.
Дипломдық жұмыстың мақсаты қаржылық сауықтыру стратегиясының маңыздылығын көрсету, стратегины әзірлеу барысында ерекшеліктерін ашу, кәсіпорынның қаржылық жағдайын ықтимал банкроттыққа бағалау әдістерін зерделеп кәсіопрын үшін сапалы, болашақта пайда әкелетін стратегияларын қарастыру.Сонымен қатар еліміздегі сауықтыру стратегияларын шет елдердің практикасымен салыстыру болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
Сауықтыру стратегиясының қолдануы кәсіпорын үшін әкелген пайдасын қарастыру
Сауықтыру стратегиясын құрастыруда әртүрлі жолдарды қарастыру
Банкроттықтың пайда болуының негізгі себептерін белгілеу;
Отандық және шетелдік практикада дәрменсіздікті болжау әдістерін қарастыру;
Кәсіпорындардың қаржылық жай-күйіне талдау жүргізу және оның банкроттық жай-күйіне жақын болу дәрежесін бағалау;
Кәсіпорынды дағдарыс жағдайынан шығаруға қабілетті қаржылық іс-шараларды белгілеу.
ХV ғылым және білім атты халықаралық ғылыми конферециясында ǴYLYM JÁNE BІLІM - 2020 қатысып Кәсіпорынның қаржылық сауықтыру тәсілдерін әзірлеу туралы мақала жаздым.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негіздері. Қойылған міндеттерді орындау барысында келесі ғылыми әдістері қолданды: дедукция, индукция, аналитикалық әдістер, қаржылық талдау әдістері, экономикалық талдаудың жалпы ғылыми әдістері.
Зерттеу тақырыбының ақпараттық және эмпирикалық базасын отандық және шетелдік ғалымдардың кәсіпорын қаржысы саласындағы, оның ішінде, қаржылық жағдайды бағалау және сауықтыру әдістері туралы еңбектері құрайды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы - кәсіпорын және жалпы мұнай секторын дамыту үшін қаржылық сауықтыру шараларын әзірлеу бойынша ұсыныстар
Жұмыстың практикалық маңыздылығы - зерттеу нәтижелері әр түрлі эконмиялық жағдайларда қаржылық сауықтыру элементтері мен ерекшеліктерін зерттеу үшін оқу мақсаттарында қолданылуы мүмкін.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс 8 кестемен, 7 суреттермен безендірілген. Жұмысты жазу кезінде 29 әдебиеттер көздері қолданылды.
1 КОМПАНИЯНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТАНДЫРУ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржылық сауықтандырудың экономикалық мазмұны
Кез келген экономикалық қызмет тәуекелмен байланысты екені белгілі. Сондықтан экономикалық объектілерді басқаруға дағдарысқа қарсы бағыт тән. Бұл ретте дағдарысқа қарсы басқару деп дағдарысты жағдайларды анықтау, болдырмау және жеңу жөніндегі шаралар жүйесін түсінеді. Егер кәсіпорын тұтастай алғанда тиімсіз болса, экономикалық дағдарыс ұзақ сипатқа ие болады, тіпті банкротқа дейін. Егер оның ерекшеліктерін ескерсе, дағдарыстың өткірлігін төмендетуге, оның басталуын уақытында тануға және көруге болады [1]. Бұл ретте кез келген басқару дағдарысқа қарсы, яғни дағдарыстың мүмкіндігі мен қауіптілігін есепке алуда құрылған болуы тиіс. Дағдарысқа қарсы басқаруда Басқару стратегиясы шешуші мәнге ие. Дағдарыстың айқын болмай қоймауы, оны жоюдың немесе баяулаудың мүмкін еместігі болған кезде дағдарысқа қарсы басқару стратегиясында дағдарыстан шығу проблемаларына басты назар аударылады, барлық күш-жігер одан шығу жолдары мен құралдарына шоғырланады [2].
Тұран университетінің хабаршысы Сейтимов, Т. С. өз Қазақстандағы қаржылық сауықтырудың теориялық аспектілері кітабында келесі анықтама берді: қаржылық сауықтыру - бұл қаржы-экономикалық жүйе , борышкер кәсіпорынның төлем қабілеттілігіне, табыстылығы мен бәсекеге қабілеттілігіне қол жеткізуге немесе қалпына келтіруге бағытталған өндірістік, техникалық, ұйымдастырушылық және құқықтық шаралар ұзақ мерзімді [3].
Сонымен қатар, Филиппиндік экономист - жазушы Дэвид Роберт К. Акино өз Қаржылық сауықтыру рәсімінің ережелері (ағл.Financial Rehabilitation and its Rules ) кітабында Қаржылық сауықтыру - бұл банкроттық және қаржылық жағдайды қалпына келтіру процедураларының бірі, ол борышкерге оның төлем қабілеттілігін қалпына келтіру және бекітілген кестеге сәйкес қарызды төлеу мақсатында қолданылады деп жазған [4].
Осылайша, қаржылық сауықтыру стратегиясы дегеніміз - кәсіпорынның қаржылық сауығуына әкелетін, барлық мүмкін болатын шаралардың жиынтығы.
Сурет 1 - Кәсіпорынның сауықтыру стратегиясын әзірлеудің мақсаттары
Ескерту - автордың дереккөзі бойынша құрастырылған [5]
Жалпы дағдарысқа қарсы басқарудың мазмұнын түсіндіру бірнеше кезеңнен өтті. Алдымен бұл дегеніміз банкротқа ұшыраған және мемлекеттік органдардың бақылауымен қаржылық сауықтыруды талап ететін рентабельді емес, шығынды кәсіпорындарды басқару. Содан кейін дағдарысқа қарсы басқару превентивті, яғни дағдарыстық жағдайдың туындауын алдын ала ескерту ретінде түсініле бастады. Бұдан әрі дағдарысқа қарсы басқаруды неғұрлым кең тұрғыда, атап айтқанда ұйымның немесе кәсіпорынның өмір сүруіне қауіп төндіретін дағдарыстық жағдайлардың туындау мүмкіндігін болдырмау немесе бәсеңдету бағытындағы экономикалық объектілерді басқару процестері ретінде қарастыра бастады.
Дағдарыс және дағдарыс жағдайы ұғымдары компания қызметіндегі түрлі оқиғаларды қамтиды - өндірістік саладағы іркілістен бастап елеулі қаржылық және әлеуметтік проблемаларға дейін. Дағдарыстың мәні бұл бір сәттік оқиға емес, компания үшін сыртқы және ішкі сипаттағы әртүрлі қолайсыз факторларды жинақтаудың (бір-біріне салу) анағұрлым немесе одан да ұзақ процесі екенін атап өткен жөн. Компанияның дамуындағы жағымсыз үрдістерді дер кезінде анықтау және оларды бейтараптандыру маңызды [6].
Айтпақшы, жұлдызды кәсіпорындардың дағдарыстан тыс ұзақ жұмыс істеу тәжірибесі Жапонияда, АҚШ-та, Германияда және басқа да елдерде кеңінен танымал. Сонда сұрақ туындайды: дағдарысқа қарсы басқару - бұл сауықтыру немесе кәсіпорынның қаржылық жағдайының банкроттығын алдын алу? Әлбетте, экономикалық әл-ауқатты сақтай отырып, болашаққа қарау керек. Кәсіпорындардың дағдарыстан тыс жұмыс істеуінің мәні олардың дәрменсіздігін алдын алатын және алдын алатын шараларды жүргізуде көрінеді. Бірақ барлық дағдарыстардың алдын алуға болмайды, кейбіреулері бастан өткізіп, олардың жойқын салдарын еңсеру керек. Сондықтан дағдарысқа қарсы басқару дәрменсіз кәсіпорындарға қатысты да санациялау шараларын жүргізуді көздейді [7].
Оның дәрменсіздігіне және банкротқа ұшырауына алып келетін кәсіпорынның дағдарыстық құбылыстары мен үрдістерінің ерте даму индикаторы - бұл кәсіпорын пайдасының оның капитал деңгей құнынан төмен түсуі болып табылады. Бұл пайданың құлдырауы және кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен өтімділігінің төмендеуінің кейінгі үрдісі екі топқа бөлуге болатын бірқатар факторлардың көрініс табуының салдары ретінде қарастырған жөн:
- кәсіпорынға қатысты сыртқы факторлар аз ғана әсер етуі мүмкін;
- кәсіпорынның өзінің қызметін ұйымдастырумен байланысты ішкі факторлар.
Банкроттық дағдарысты дамытуға қосқан үлесі әртүрлі факторлардың екі тобының бірлескен іс-қимылының салдары болып табылады. Өзгермелі экономикада сыртқы факторлардың әсері неғұрлым маңызды болып келеді (инфляция, салықтар, бағаларды мемлекеттік реттеу және т.б.). Сыртқы факторлар, өз кезегінде, ұлттық және халықаралық болып бөлінуі мүмкін.
Ішкі факторларды бес топқа топтастыруға болады:
1. кәсіпорынның бәсекелестік ортасы және нарықтық позициясы;
2. қызмет қағидаттары (басқаруды қоса алғанда);
3. кәсіпорынның ресурстары және оларды пайдалану;
4. қолданылатын маркетингтік стратегиялар мен саясат (маркетинг тұжырымдамасы);
5. қаржылық менеджменттің сапасы мен деңгейі [8].
Кәсіпорынның дағдарыстан шығуы жөніндегі іс-шаралар жедел(қысқа мерзімде орындауға есептелген) және стратегиялық (ұзақ перспективада кәсіпорынды қаржылық сауықтыру мен дамытудың жалпы тұжырымдамасын әзірлеуге және іске асыруға бағытталған) болып бөлінеді.
Дағдарысқа қарсы рәсімдердің барлық жиынтығын банкроттық жүйесі ретінде ұсынуға болады. Банкроттық жүйесі деп қалыптасқан жағдайларда олардың төлем қабілеттілігін қамтамасыз етуде елеулі қиындықтарға тап болған әлеуетті өмір сүруге қабілетті борышкер кәсіпорындардың қаржылық күйреуінен бақылау, диагностика және ықтимал қорғау шараларының, сондай-ақ борышкердің экономикалық дәрменсіздігі кезінде кредиторлардың мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету шараларының белгілі бір жүйесін түсінеді[9].
Банкроттықты дамыту процесі үш сипатты сатыға ие: жасырын, қаржылық тұрақсыздық және айқын банкроттық. Осы кезеңдер үшін туындайтын (немесе басталған) банкроттықтың симптомдарын анықтаудың әдістері мен тәсілдері әртүрлі [10].
Жасырын сатыда келе жатқан банкроттықты болжау анық пайда болғанға дейін 1,5-2 жыл бұрын мүмкін болады. Осы мақсаттар үшін бірқатар өңделген әдістемелер бар (мысалы, Альтман формуласын пайдалану арқылы, Д. Уилкокс формуласы арқылы компанияның өтімді құнын бағалау және т.б.) [11]. Алайда, олардың көпшілігін, оның ішінде неғұрлым сенімді әдістемелерді қолдану біздің жағдайда бағалы қағаздардың дамыған қайталама нарығының және олардың құны туралы тиісті ақпараттың болмауына байланысты қиынға соғады.
Айқын банкроттық кезеңі кәсіпорынның тұрақты немесе созылмалы төлем қабілетсіздігінің пайда болуымен басталады. Кәсіпорын қарыздарын уақтылы төлей алмайды және банкроттық айқын болады. Айқын банкроттық сатысының сипаты бұл ақша қаражатының ағыны мен ағынының кәсіпорынның өз кредиторлары мен инвесторларына қатысты толық дәрменсіздігіне әкеп соқтыратын сәйкес келмеуі. Банкроттық сатысының келуімен кәсіпорынның меншік иесінің оның одан әрі құлауын тоқтату және осы жағдайдан шығудың нақты бағдарламасын әзірлеу жөніндегі шұғыл шаралары қажет. Банкроттық фактісі, сондай-ақ банкроттың кәсіпорынның кредиторлармен, инвесторлармен және еңбек ұжымының мүшелерімен өзара қарым-қатынасын реттеу жөніндегі іс-қимыл кезеңі мен бағыттары заңды түрде тіркелуі тиіс. Жалған банкроттыққа жол бермеу үшін, әрбір осындай банкроттық жағдайын мұқият қарастыру қажет [12].
Кәсіпорынның қаржылық талдауының жалпы мақсаттары оның шығындары мен нәтижелерін (кірістерін) өлшеумен тікелей байланысты. Нақты техникалық, ұйымдастырушылық және басқа факторлармен сәйкес келетін талдау процесінде шығындар мен нәтижелерді бағалау уақыты бойынша салыстырылатын және ұқсас кәсіпорындардың тиісті бағаларымен болуы тиіс. Тұтастай алғанда бағалау нәтижелері нәтижелерді талдау және қаржылық талдау, сондай-ақ кешенді талдау және өндіріс пен тұтастай алғанда кәсіпорынның тиімділігін (өнімділігін) басқару, оның ішінде оның төлем қабілеттілігін бағалау үшін жеткілікті деректер базасын құруы тиіс [13].
Кәсіпорынды қаржылық сауықтыру, дағдарысты еңсеру және банкроттықты болдырмау жөніндегі шараларды әзірлеу кезең-кезеңімен келтірілуі тиіс. Қаржылық сауықтыру, дағдарысты еңсеру және кәсіпорындардың банкроттығын болдырмау жөніндегі шараларды әзірлеу кезеңдері:
1 кезең. Кәсіпорын шығындарын факторлық талдау. Төлем қабілетсіздігіне және кәсіпорын балансының қанағаттанғысыз құрылымына әкеп соққан шығындардың ықтимал себептері, оның ішінде өндіріс көлемінің төмендеуіне әкеп соғатын факторлар, салыстырмалы жоғары өндірістік шығындар, жалпы шаруашылық және коммерциялық шығыстар бағаланады. Міндетті түрде ішкі және сыртқы себептерге бөлек талдау жүргізіледі.
2 кезең. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын және оны сауықтыру жолдарын болжау. Кәсіпорынның жай-күйін және төлем қабілетсіздігінің себептерін қаржылық талдауға қосымша кәсіпорын жұмысы нәтижелерінің болжамы орындалуға және сыртқы ортаның ықтимал өзгеруі, елеулі сыртқы қолдау көздерін пайдаланбай ішкі саясаттың елеусіз өзгерістері (түзетулері) кезінде кәсіпорын қызметінде қалыптасқан үрдістердің сақталуын ескере отырып, олардың серпінін (жақсаруы немесе нашарлауы) бағалауға тиіс. Сондай-ақ кәсіпорынды сауықтыруға ықпал ететін қандай да бір инвестициялық жобаларды іске асыру ескерілуі және бағалануы тиіс.
3 кезең. Кәсіпорынды қаржылық сауықтыру жобасын әзірлеу. Жобаны (бағдарламаны) әзірлеу кезінде қаржылық сауықтыру мақсаттары мен стратегиясын және оларды іске асыру жөніндегі нақты іс-шараларды қоса алғанда, стратегиялық мәселелерді айқындау көзделеді [14].
Қаржылық сауықтыру стратегиясын айқындау кәсіпорынның қызметінде, оның диверсификациясын және қайта бейінін қоса алғанда, қағидатты өзгерістер жоспарын әзірлеуді, сондай-ақ жинақталған міндеттемелермен (борыштармен) проблемаларды шешуді қамтуға тиіс. Бұл ретте қаржылық сауықтыру стратегиясы және қарыздарды қайтару проблемасын шешу өзара тығыз байланыста болады. Сауықтырудың нақты стратегиясы көбінесе борыштық міндеттемелер проблемасын шешудің мүмкіндіктері мен жолдарын анықтайды. Кредиторлармен келісілген борыштарды қайтару схемасын анықтау өз кезегінде кәсіпорынды қаржылық сауықтыру үшін қайта құрудың стратегиясы мен нақты жоспарын (жобасын) нақтылауға мүмкіндік береді [15].
Қаржылық сауықтырудың негізгі құжаттары қаржылық сауықтыру жоспары (борышкерде қаражаттың пайда болу көздерін көздейтін) және берешекті өтеу кестесі (онда кредиторлардың тізіліміне енгізілген талаптарының әрқайсысын қанағаттандыру тәртібі көрсетіледі) болып табылады.
Қаржылық сауықтыру төлем қабілеттілігін қалпына келтірумен, не сыртқы басқаруға көшумен, не борышкерді банкрот деп танумен және конкурстық іс жүргізуді ашумен аяқталуы мүмкін [16].
Компания банкротқа ұшыраған кезде басшылық дағдарысқа қарсы шараларды дереу қабылдай бастайды. Ал, егер бұрын бизнес жағдайының бақылау индикаторларына назар аударса, оқиғалардың жағымсыз дамуын болдырмауға болар еді.
Басталған дағдарыстың ең айқын белгісі - бұл кәсіпорынның кредиторлармен есеп айырысу кезіндегі қиындықтары. Сондай-ақ дабыл сигналдарына жатады:
- айналым қаражатының жетіспеуі (әсіресе ақша),
- үмітсіз дебиторлық берешектің елеулі сомасы,
- өндірістік циклдегі өзгерістер .
Дағдарысқа қарсы басқарудың міндеті - мұндай симптомдардың алдын алу және жою. Бұған қол жеткізу үшін басшылық бірінші кезекте Компания мүлкінің құнын бағалау туралы ойлануға тиіс [17].
1.2 Кәсіпорынды қаржылық сауықтыру стратегиясын әзірлеу жолдары
Қаржылық сауықтыру стратегиясын, әдетте, кәсіпорынның қаржылық және бақылау қызметтері, тәуелсіз аудиторлық және консалтингтік фирмалар әзірлейді. Жоспарды әзірлеу кезінде сыртқы консультанттарды тарту қажеттілігі үш негізгі себептерге байланысты:
- жоспарды әзірлеу үшін қажетті жұмыс уақытының шығындарымен;
- тиісті білім мен тәжірибеге қажеттілік;
-объективтілікке қажеттілік.
Кез келген компанияның стратегиясын және стратегиялық басқару жүйесін әзірлеу процесі талдауға негізделеді. Талдау деп компанияның сыртқы әсер ету ортасын да, ішкі ортасын да талдау түсініледі. Стратегиялық қаржылық талдаудың мәні кәсіпорынның жұмыс істеуінің қаржылық ортасы болып табылады. Кәсіпорынның жұмыс істеуінің қаржылық ортасы деп оның қаржылық қызметінің ұйымдастырылуына, нысандары мен нәтижелеріне әсер ететін жағдайлар мен факторлар жүйесі түсініледі. [18].
Кесте 1
Кәсіпорын сауықтыру стратегиясын құру үшін негізгі талдаулар
Стратегия құру үшін негізгі талдаулар
Тікелей емес әсер ететін сыртқы қаржылық орта факторларын талдау
Тікелей әсер ететін сыртқы қаржылық орта факторларын талдау
Ішкі қаржылық ортаның факторларын талдау
Қаржылық талдау
+
+
+
SWOT-талдау
+
+
+
PEST-талдау
+
Портфельдік талдау
+
+
Сценарийлік талдау
+
+
+
Ескерту - автордың дереккөзі бойынша құрастырылған [19]
Жағымсыз әсер
Жағымды әсер
Ішкі орта
Сыртқы орта
Сурет 2 SWOT-талдау-стратегиялық жоспарлау әдісі
Ескерту - автордың дереккөзі бойынша құрастырылған
Дағдарысқа қарсы басқару саласындағы көптеген мамандар кәсіпорынның қаржылық жағдайына көбінесе сыртқы факторлар әсер етеді деп санайды. Сондықтан дағдарыс жағдайындағы кәсіпорынды талдау әдістемесіне міндетті түрде кәсіпорынның сыртқы ортасын бағалау енгізілуі тиіс. Сыртқы ортаны талдау үшін қолданылатын өте танымал әдіс - SWOT әдісі. Күш пен әлсіздік, кәсіпорын үшін мүмкіндіктер мен қауіптер. Компанияның стратегиялық жағдайын бағалаудың ең ыңғайлы және апробацияланған тәсілі - SWOT-талдау.
Күш - бұл кәсіпорынның табысты болғаны. Ол дағдыларда, жұмыс тәжірибесінде, ресурстарда, жетістіктерде (үздік тауар, мінсіз технология, клиенттерге үздік қызмет көрсету, тауар маркасының танылуы) болуы мүмкін.
Әлсіздік - бұл компанияның жұмыс істеуінде маңызды нәрсе болмауы, басқалармен салыстырғанда оған қол жеткізе алмауы. Күшті және әлсіз жақтары анықталғанда, екі тізім де мұқият зерделенеді және бағаланады. Нарықтық мүмкіндіктер мен қауіптер көп жағдайда кәсіпорынның дағдарысқа қарсы стратегиясын анықтайды. Ол үшін кәсіпорынның әлеуетті табыстылығын және кәсіпорынға теріс әсер ететін қауіп-қатерлерді қамтамасыз ете алатын саланың барлық мүмкіндіктері бағаланады.
Мүмкіндіктер мен қауіп - қатерлер кәсіпорынның жай-күйіне әсер етіп қана қоймай, қандай стратегиялық өзгерістерді қабылдау керектігін көрсетеді. Дағдарысқа қарсы стратегия мүмкіндіктерге сәйкес келетін және қауіп-қатерден қорғауды қамтамасыз ететін перспективаларды ескеруге тиіс.
Қаржылық талдау - бұл шаруашылық жүргізуші субъектінің өткен кезеңдегі мүліктік және қаржылық жағдайын, сонымен қатар жақын және ұзақ мерзімді болашақтағы мүмкіндіктерін анықтау әдістерінің жиынтығы. Қаржылық талдаудың мақсаты-табысқа жетудің ең тиімді жолдарын анықтау. Осыған байланысты қаржылық талдаудың негізгі міндеттері кірістілікті талдау және тәуекелді талдау болып табылады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын зерттеу және оны сауықтыруды кезең-кезеңмен жүргізу керек. Ең алдымен, кәсіпорынның ақша қаражаты, есеп айырысудағы қаражат, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді салымдар, материалдық қорлар және дайын өнім қорлары, белгіленбеген жабдықтар мен аяқталмаған күрделі салымдар, бос өндірістік және қойма алаңдары талдануы тиіс. Кәсіпорынды алдын ала экспресс-талдау кәсіпорынның аса өткір мәселелерін шеше алатын айқын өтімді ресурстарды анықтауға мүмкіндік береді. Қаржылық талдау негізінде арнайы көрсеткіштердің есебі жатыр, көбінесе ұйымның қаржы-шаруашылық қызметінің белгілі бір аспектісін сипаттайтын коэффициенттер түрінде. Ең танымал қаржы коэффициенттерінің ішінде мыналарды атап өтуге болады:
автономия коэффициенті (меншікті капиталдың кәсіпорынның жалпы капиталына (активтеріне) қатынасы), қаржылық тәуелділік коэффициенті (міндеттемелердің активтерге қатынасы).
ағымдағы өтімділік коэффициенті (айналым активтерінің қысқа мерзімді міндеттемелерге қатынасы).
жылдам өтімділік коэффициенті (ақша қаражатын, қысқа мерзімді қаржы салымдарын, қысқа мерзімді дебиторлық берешекті, қысқа мерзімді міндеттемелерге қосатын өтімді активтердің қатынасы).
меншікті капиталдың рентабельділігі (таза пайданың кәсіпорынның меншікті капиталына қатынасы)
сату рентабельділігі (сатудан түскен пайданың (жалпы пайданың) кәсіпорынның түсіміне қатынасы), таза пайда бойынша рентабельділігі (таза пайданың түсімге қатынасы).
PEST-талдау - компанияның бизнесіне әсер ететін сыртқы ортаның саяси (Political), экономикалық (Economic), әлеуметтік (Social) және технологиялық (Technological) аспектілерін анықтауға арналған маркетингтік құрал. PEST талдау ұзақ мерзімді стратегиялық жоспарлау құралы болып табылады және жыл сайын деректерді жаңартумен 3-5 жылға жасалады.
Портфельдік талдау - бұл кәсіпорын басшылығы өзінің шаруашылық қызметін оның неғұрлым тиімді немесе перспективалық бағыттарына қаржы салу және тиімсіз жобаларға инвестицияларды қысқартутоқтату мақсатында анықтайтын талдау.
Сценарийлік талдау - макроэкономикалық, саяси, әлеуметтік және технологиялық орта мониторингінің жүйелі тәсілі. Ол болжалды ықтималдылықпен, қалаған немесе жоспарланған қорытынды күйге немесе кәсіпорынның мүмкін нәтижелеріне әкелуі мүмкін оқиғалардың реттілігін егжей-тегжейлі сипаттайды. Соңғы 30 жылда батыс компанияларының көпшілігімен белсенді пайдаланылатын стратегияларды ұзақ мерзімді жоспарлаудың негізгі тәсілдерінің бірі. Ол стандартты емес жағдайларды талдауға және жоспарлауға мүмкіндік береді, қандай жағдайларда қолайлы немесе қолайсыз жағдай туындауы мүмкін екенін түсіну, ұйым үшін қолайлы және қолайсыз нәтижелерге әкелетін процестерге қалай әсер ету керектігін түсінуге көмектеседі. [20].
Кәсіпорын барлық немесе кейбір аталған талдауларды жүргізгеннен кейін, ол қаржылық стратегияны жасауға кірісуі мүмкін.
Жалпы тұрғыдан алғанда, қаржылық сауықтырудың стратегиясын құру, біріншіден, ықтимал нұсқаларды анықтаудан және екіншіден, осы нұсқалардан неғұрлым тиімді нұсқаларды таңдаудан тұрады.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, кәсіпорынды қолдаудың осындай төтенше шараларының қатарына мыналар кіреді:
бөлімше басшыларының ауысуы (егер олардың біліксіз белгілері болса);
кәсіпорынның ұйымдық құрылымын өзгерту;
басқару аппаратын қысқарту;
бақылау-жоспарлы функцияларды орталықтандыру;
жекелеген филиалдар мен бөлімшелерді сату (алайда ұзақ мерзімді стратегияны әзірлегенге дейін абай болу керек);
шығындарды қатаң бақылау орнату;
қызметкерлерді психикалық қайта бағдарлау;
өнімдер мен қызметтер номенклатурасын қысқарту (шығынды
өндірістерден дереу бас тарту);
күшейтілген маркетинг (маркетингтік қызмет стратегиясын әзірлегенге дейін кәсіпорын активтерінің бір бөлігін сату мүмкіндіктерін түсінуі, кәсіпорын өніміне қосымша сұранысты анықтауы мүмкін).
Дамыған елдердегі банкроттық статистикасы көрсеткендей, аталған шаралар жиі қолданылатын болып табылады. Алайда басқа да әрекеттер болуы мүмкін. Қаржылық сауықтыру стратегиясын әзірлеу кәсіпорынды жүйе ретінде кешенді зерттеуді талап етеді.
Кәсіпорынның тактикасы мен стратегиялары
Шабуыл
Қорғаныс
Басқаруды жетілдіру
Белсенді маркетинг,жо-ғары бағалар
Шығыстарды қысқарту
Өндіріс пен өткізуді қысқарту
Бөлімшелерді жабу
Персоналды қысқарту
Модернизация
Резервтерді қолдану
Сурет 3 - Кәсіпорынның сауықтандыру тактикалары мен стратегиялары
Ескерту - автордың дереккөзі бойынша құрастырылған [21]
Көптеген кәсіпорындардың дағдарыс жағдайларын еңсеруді зерделеу әрбір кәсіпорын үшін міндетті кейбір жалпы рәсімдерді қалыптастыруға мүмкіндік береді. Осы іс-шаралардың сипаты бойынша дағдарыстық жағдайды еңсеруге мүмкіндік беретін тактиканың кең тараған екі түрін бөліп көрсетуге болады.
1. Қорғаныс тактикасы. Өндіріспен және өткізумен байланысты барлық шығындарды қысқарту, кадрлық өзгерістер, кредиторлармен және жеткізушілермен істерді ретке келтіруге әрекет жасау (қарыздарды кейінге қалдыру) сияқты жинақтау іс-шаралары жүргізіледі. Мұндай тактика кәсіпорын үшін сыртқы жағдайлардың өте қолайсыз жағдайында қолданылады. Көптеген кәсіпорындардың қорғау тактикасын жаппай қолдану ұлттық экономиканың неғұрлым терең дағдарысына алып келеді және сондықтан оны қолданатын кәсіпорындардың қаржылық әл-ауқатына алып келмейді. Бұл өте түсінікті: өйткені дағдарыстық жағдайдың басты себептері кәсіпорыннан тыс жатыр.
2. Шабуыл тактикасы. Ол бірінші тактикаға қарағанда тиімдірек. Мұнда экономикалық, ресурстарды үнемдеу шараларымен қатар, белсенді маркетинг жүргізеді, жаңа нарықтарды зерттейді және бағындырады, қымбаттау саясатын жүргізеді, өндірісті жетілдіру, шығындарды модернизациялау, негізгі құралдарды жаңарту және перспективалы технологияларды енгізу арқылы арттыруға жұмсайды. Сонымен бірге, кәсіпорынды басқару өзгереді немесе күшейтіледі, жағдайды жан-жақты талдау және бағалау жүргізіледі, қажет болған жағдайда кәсіпорын қызметінің философиясы өзгертіледі.
Мұның бәрі қаржылық, өндірістік және персоналды сауықтыру тұжырымдамасында көрінеді және соған сәйкес кәсіпорынның қаржылық әл-ауқатына жол табуға мүмкіндік беретін қаржылық, маркетингтік, техникалық және инвестициялық шаралар.
Сурет 4 - Кәсіпорынды сауықтырудың шаралар түрлері
Ескерту - автордың дереккөзі бойынша құрастырылған [22]
Қаржы-экономикалық шаралардың мақсаты ағымдағы шығындарды жабу және олардың пайда болу себептерін жою, кәсіпорындардың өтімділігі мен төлем қабілеттілігін қалпына келтіру немесе сақтау, қарыздың барлық түрлерін азайту, айналым қаражаттарының құрылымын жақсарту және өндірістік сипаттағы қалпына келтіру шараларын жүргізуге қажетті қаржы қорларын қалыптастыру болып табылады.
Ұйымдастырушылық-құқықтық сипаттағы сауықтыру шаралары кәсіпорынның ұйымдық құрылымын, бизнестің ұйымдық-құқықтық нысандарын жетілдіруге, басқару сапасын жақсартуға, кәсіпорынды өндірістік емес құрылымдардан босатуға және еңбек ұжымы мүшелері арасындағы өндірістік қатынастарды жақсартуға бағытталған.
Өнеркәсіптік-техникалық сауықтыру шаралары, ең алдымен, өндірістік активтерді жаңғырту және жаңарту, өндіріс уақытының төмендеуімен және ырғағының жоғарылауымен, технологиялық уақыттың қысқаруымен, өнімнің сапасы мен өзіндік құнын төмендетумен, өнім түрінің жақсаруымен, өндіріс секторында қалпына келтіру резервтерін іздеумен және жұмылдырумен байланысты.
Осы тарауда, қаржылық стратегиясын әзірлеу үшін кәсіпорынға талдау жасау міндетті болып тұрғанын анықтадық. Талдау нәтижесінде бірнеше потенциалды стратегилары қарастырылады. Ақырғы қабылданған қаржылық сауықтырудың стратегиясы бірыңғай құжат және оған қосымшалар түрінде ресімделеді. Пайдалануға арналған қаржылық сауықтырудың стратегиясы күтілетін проблемалар мен қиындықтарды және оларды шешу тәсілдерін нақты сипаттауды қамтуы тиіс.
Сонымен қатар, кәсіпорынды талдаудың мақсаты, бірінші кезекте, оның жай-күйін, сондай-ақ дағдарыстың дәрежесі мен себептерін дәл анықтау, және сауықтыру стратегиясын құрастыру үшін маңызды болып табылатынын анықтадық.
1.3 Қаржылық сауықтандырудың заңдылық базасы
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Дәрменсіз борышкерлермен жұмыс комитетінің департаменті 2012 жылдың 17 ақпанында Қазақстан Республикасының бұрынғы президенті Н. Назарбаев Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне бәсекеге қабілетті кәсіпорындарды сауықтыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының Заңына қол қойғанын хабарлайды. Кәсіпорындарды қаржылық сауықтыру рәсімдеріне ерекше назар аударылды.
Бүгінгі күні банкроттық туралы Қазақстан Республикасының Заңында қаржылық сауықтыру рәсімдері - оңалту рәсімі және жеделдетілген оңалту рәсімі көзделген.
Борышкердің оңалту рәсімін қолдану туралы өтінішпен сотқа өз бетінше жүгінуге құқығы бар. Оңалту рәсімін қолдану туралы сотқа жүгіну үшін оның төлемге қабілетсіздігі немесе дәрменсіздік қаупі болып табылады, сонымен қатар борышкер қалпына келтіру мүмкіндігі болса, келесі он екі айда төлем мерзімі өткен соң ақшалай міндеттемелерді орындай алмаған кезде сотқа өтініш бере алады.
Сот оңалту рәсімін қолдану туралы шешім шығарған кезден бастап борышкер берешегінің барлық түрлері бойынша тұрақсыздық айыбын (өсімпұлды, айыппұлдарды), сондай-ақ алынған кредиттер бойынша сыйақыны есептеу тоқтатылады; әдеттегі коммерциялық операциялар шеңберінен тыс мүлікпен мәмілелер жасауға тыйым салынады; соттардың, аралық соттардың, салық органдарының, сондай-ақ борышкер мүлкінің меншік иелерінің (ол уәкілеттік берген органдардың), құрылтайшылардың (қатысушылардың) оның мүлкіне қатысты қабылдаған шешімдерінің орындалуы тоқтатыла тұрады.
Сауықтыру рәсімін қолдану туралы шешім заңды күшіне енгеннен кейін борышкер сауықтыруды қолдану туралы сот шешімі күшіне енген күннен бастап үш айдан кешіктірмей кредиторлар талаптарының тізілімін қалыптастырады және оны уәкілетті органға қарауға және бекітуге береді. Ал ол бекітілгеннен кейін кредиторлар жиналысымен келісілетін сауықтыру жоспары мен мерзімі ұзартылған кредиторлық берешекті өтеу кестесін әзірлейді.
Сауықтыру рәсімін (сауықтыру жоспарын іске асыру) жүргізу мерзімі бес жылдан аспауға тиіс.
Егер төлем қабілеттілігін қалпына келтіру және дәрменсіздікке жол бермеу мүмкіндігі болса, борышкер жеделдетілген сауықтыру рәсімін қолдану үшін әділет органдарына жүгінуге құқылы. Сонымен бірге өтінішпен бірге ол сауықтыру жоспары мен кредиторлардың сауықтыру жоспарын мақұлдағаны туралы ақпаратты жіберуі керек. Сауықтыру жоспарына өзгерістер мен толықтырулар кредиторлар жиналысының келісімімен енгізіледі және сотпен бекітіледі. Кредиторлардың мүдделерін қамтамасыз ету мақсатында жеделдетілген сауықтыру рәсіміне қатысушы кредиторлардың жиналысы шақырылады.
Қаржылық сауықтыру шеңберінде борышкер екі құжат - қаржылық сауықтыру жоспары және берешекті өтеу кестесі негізінде кредиторлардың талаптарын орындауды жүзеге асырады.
Банкроттық туралы істер "Банкроттық туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес қаралады.
Борышкердің төлем қабілетсіздігі кредитордың борышкерді банкрот деп тану туралы сотқа өтінішпен жүгінуі үшін негіз болып табылады.
Егер борышкер оны орындау мерзімі басталған кезден бастап 12 ай ішінде міндеттемелерді орындамаса, төлем қабілеті жоқ деп есептеледі.
Борышкердің өзін банкрот деп тану туралы сотқа өтініш жасауы үшін оның дәрменсіздігі негіз болып табылады.
Сот банкроттық туралы істі сот отырысында қарап, мынадай сот актілерінің бірін қабылдай алады:
1. борышкерді банкрот деп тану және конкурстық іс жүргізуді қозғау туралы шешім;
2. борышкерді банкрот деп танудан бас тарту туралы шешім;
3. өтініш болған кезде сауықтыру рәсімін қолдану туралы ұйғарым;
4. іс бойынша іс жүргізуді тоқтату туралы ұйғарым.
Борышкерді банкрот деп тану туралы сот шешімінде нұсқаулар болуға тиіс:
борышкерді тарату туралы;
уәкілетті органға конкурстық басқарушыны тағайындау туралы;
кредиторлардың мәлімделген талаптарының сомасы туралы өтініш
жасаған сот шешім шығарғанға дейін;
борышкердің лауазымды адамдарының оның мүлкіне құрылтай, қаржылық және құқық белгілейтін құжаттарды, сондай-ақ борышкердің мөрін конкурстық басқарушыға ол тағайындалған күннен бастап үш жұмыс күнінен кешіктірмей беру туралы.
Конкурстық басқарушыны уәкілетті орган борышкерді банкрот деп тану туралы сот шешімі күшіне енген күннен бастап бес күннен кешіктірілмейтін мерзімде тағайындайды.
Кредитордың не уәкілетті органның өтініші бойынша сот сырттай байқау рәсімін енгізу туралы іс қозғау туралы ұйғарым шығарады.
Сырттай байқау рәсімі борышкер жарияланған мерзімі үш айдан бір жылға дейін болуы мүмкін егер:
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер бойынша кредитор немесе кемінде үш кредитор, оның ішінде сырттай байқау рәсімін қолдануға келісім білдірген өтініш беруші болған кезде;
борышкердің төлем қабілетсіздігі болған кезде.
Бұл ретте өтініш берушінің өтініші бойынша кредиторлардың болуын сот борышкерден оның кредиторлары және олардың мүліктік талаптарының мөлшері туралы мәліметтерді талап ету арқылы белгілейді.
Соттың сырттай байқауды енгізу туралы ұйғарымында уәкілетті органға бес күн мерзімде сырттай байқау әкімшісін тағайындауды жүргізу тапсырмасы туралы көрсетіледі.
Сырттай байқау әкімшісін тағайындау тәртібін уәкілетті орган белгілейді.
Заңға сәйкес банкроттық қаржылық сауықтыру жоспарын әзірлейді және құрылтайшылар, заңды тұлғалар, корпорация немесе мүліктің меншік иесі унитарлық кәсіпорындар, содан кейін кредиторлар жиналысы бекітеді. Банкроттық туралы заң төрелік соттың қаржылық сауықтыру жоспарын бекітуі туралы талаптарды қамтиды, осыған байланысты соттың не осы құжаттың мәтінінде заңдарға қайшы келетін ережелерді анықтаған өзге де мүдделі тұлғалардың іс-әрекеттері туралы мәселе туындайды.
Сонымен қатар, оңалту рәсімі ауылшаруашылық ұйымдарында да қолданылады. Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар немесе ерекше қолайсыз климаттық жағдайларға байланысты қалпына келтіру рәсімдерінің мақсаттарына қол жеткізу мүмкін болмаған жағдайда, қалпына келтіру процедурасының ұзақтығы бір жылдан аспайтын мерзімге ұзартылуы мүмкін.
Қазақстанда және көптеген басқа мемлекеттердегідей, кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың бірқатар шаралары бар. Қазақстан Республикасының Оңалту және банкроттық туралы Заңында компанияларды сауықтыруға бағытталған сауықтыру рәсімдерінің тізімі көрсетілген. Алайда, заңда белгіленген тұрақты рәсімдерден басқа, мемлекет тұтастай алғанда бүкіл экономиканы қолдау және дамыту үшін кәсіпкерліктің жекелеген осал категорияларын қолдауға арналған қосымша бағдарламаларды кезең-кезеңімен іске асырады. Бүгінгі күні мемлекет белгілі бір мемлекеттік қолдау шараларын көздейтін көптеген бағдарламаларды қабылдады. 2019 жылға қарай сіз дербес немесе бағдарламаның бір бөлігі ретінде әрекет ететін шамамен 120 түрлі шараларды есептей аласыз. Көбінесе олар Президенттің Жолдауларында, ұлттық даму жоспарларында және басқа да ауқымды ұлттық стратегияларда жүктелген міндеттерден басталады.
Қазақстандағы бизнесті қолдау мен дамытудың ең ірі бағдарламаларына Дағдарыстан кейінгі қалпына келтіру бағдарламасы, Өнімділік 2020 бағдарламасы, Экспортты дамыту және экспортты жылжыту бағдарламасы, Моноқалаларды дамытудың 2012-2020 жылдарға арналған бағдарламасы, Кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың бірыңғай бағдарламасы, жол картасы кіреді. Бизнестің жол картасы - 2020, Агробизнес - 2020, Жұмыспен қамтудың жол картасы - 2020 және т.б [23].
1 Қосымшада Кәсіпорын сауықтыру жоспарының жалпы құрылымдық-логикалық схемасы толық көрсетілген.
Осылайша, қаржылық қиындықтарға тап болған компания бизнесті қолдаудың нақты бағдарламасының талаптарына сәйкес келсе, көптеген мемлекеттік бағдарламалардың біреуін таңдау және немесе Оңалту және банкроттық туралы Қазақстан Республикасының Заңында қарастырылған қалпына келтіру процедураларының бірін қолдану арқылы мемлекеттік көмекке сенім арта алады.
Сонымен қатар, біз дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде қаржылық сауықтырудың негізгі аспектілерін, стратегия әзірлеу жолдарын, және заңдылық базасын қарастырдық.
2 ҚАЗМҰНАЙГАЗ КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН КЕШЕНДІ ТАЛДАУ
2.1 ҚазМұнайГаз АҚ-ның жалпы сипаттамасы
ҚазМұнайГаз Ұлттық компаниясы (ҚМГ) - ҚР-ның мұнай-газ саласында мемлекет мүддесін білдіретін, көмірсутектерді барлау, өндіру, өңдеу және тасымалдау жөніндегі қазақстандық оператор болып табылады. ҚазМұнайГаз Ұлттық компаниясы акционерлік қоғамы Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жыл 20 ақпандағы Жарлығының негізінде Қазақойл ұлттық мұнай-газ компаниясын және Мұнай және газ тасымалдау ұлттық компаниясын біріктіру жолымен құрылған.
ҚМГ акционерлері: Самұрық-Қазына Акционерлік Қоғамы (90 %) және Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі (10 %).
ҚазМұнайГаз Ұлттық компаниясы - көмірсутектерді барлау мен өндіру, оларды тасымалдау мен өңдеуден бастап мамандандырылған сервистік қызметтерді көрсетуге дейінгі толық өндірістік циклді жүзеге асыратын тік біріктірілген мұнай-газ компаниясы.
ҚазМұнайГаз - Қазақстан аумағындағы 44 мұнай-газ кен орнына ие және елдің ең ірі жұмыс берушілерінің бірі болып табылатын жетекші ұлттық мұнай-газ компаниясы. Компания мұнай-газ секторының көптеген салаларында маманданған, Қазақстандағы негізгі қайта өңдеу зауыттарын және Румынияның МӨЗ басқарады, Швейцария, Болгария, Грузия, Молдова және Түркия сияқты елдерде активтері бар. Бұдан басқа, Компания жаңа инвестициялық жобаларды іске асыру бойынша жұмыс жүргізіп, қызмет саласын кеңейтуде.
ҚМГ Компаниялар тобына 220 компания кіреді. ҚазМұнайГаз Қазақстандағы мұнай және газ конденсатын өндіру нарығының төртен бір бөлігін қамтиды. Сондай-ақ, ол елдегі мұнай өңдеуде, мұнай мен табиғи газды құбырмен тасымалдауда үстем бағытқа ие.
ҚазМұнайГаз ҰК АҚ сатылас біріктірілген ұлттық мұнай-газ компаниясы бола отырып, Қазақстан Республикасы мұнай-газ саласының одан әрі дамуына күшін жұмсайды.
Кәсіпорынның миссиясы мен стратегиялық мақсаттары:
Миссиясы - Ұлттық мұнай-газ саласын дамытуға қатысудан Қазақстан Республикасы үшін ең жоғары пайданы қамтамасыз ету.
Пайымдауы - жоғары қауіпсіздік және корпоративтік басқару стандарттарына сәйкес келетін жоғары тиімді ұлттық тігінен біріктірілген операциялық компания.
Стратегиялық мақсаттары - қаржылық тұрақтылықты нығайту, еншілес және тәуелді қоғамдардың басқару деңгейін арттыру, корпоративтік басқару және тұрақты даму.
Акционерлер үшін стратегиялық нәтижелер - еркін ақша ағынының және инвестицияларды қайтару көрсеткішінің өсуі, басқарудың екі деңгейлі жүйесін енгізу, экологиялық жауапты компания, этика, комплаенс, корпоративтік мәдениет [24].
Қазақстанның мемлекеттік бюджетінің 47% мұнай-газ секторын қалыптастырады. Мұнай-газ саласы ел экономикасындағы басты орындардың бірі болып табылады, онда еңбекке қабілетті халықтың саны көп. Президенттің Қазақстан - 2030 Жолдауында энергетикалық ресурстар біздің республикамыздың 2030 жылға дейінгі дамуының жеті басымдығының бірі болып жарияланды. Фактілер мен сандар біздің еліміз үшін мұнай-газ саласының үнемі өсіп келе жатқанын көрсетеді. Қазіргі уақытта мұнай өнеркәсібі ел экономикасын қолдай отырып, Қазақстан экономикасының жетекші секторларының бірі болуға мүмкіндігі бар. Көмірсутек шикізатының аса ірі барланған қорлары республиканы XXI ғасырдың мұнай державалары қатарына қояды.
Қазақстанның мұнай-газ кешенінің қызметіне 1998 жылдың аяғында әлемдік мұнай нарығындағы бағаның күрт төмендеуі тікелей әсер етті. Осы қиын кезеңде секторды сауықтыру жөнінде шұғыл шаралар қабылдау қажет болды. Республика Үкіметі мұнай-газ саласына қолдау көрсетті. Мұнай мен мұнай өнімдеріне акциздерді және жол салығын оңтайландыру бойынша маңызды шешімдер қабылданды. Мұнай транзиті бойынша тарифтерді есептеудің жаңа әдістемесі қабылданып, мұнайды қайта өңдеуге тарифтік реттеу енгізілді. Нәтижесінде, қазақстандық экономиканың жетекші саласы басты міндетті орындай алды - өндірістің құлдырауына жол бермеді және өсудің белгіленген үрдісін бекітті.
Мұнай өндіру көлемі бойынша Қазақстан әлемнің жиырма ірі өндірушілерінің қатарына кіреді. 2000-2019 жылдары мұнай мен газ конденсатын өндіру 2 есе артты, мұнай экспорты 2.2 есе өсті. Егер елде өндірістің қандай да бір факторы басқа елдерге қарағанда салыстырмалы түрде көп болса, онда оның бағасы салыстырмалы түрде төмен болады. Өзге де тең жағдайларда 1 тонна мұнай өндіруге арналған шығындар төмен болады. Табиғи ресурстар қорларының көлемі олардың әлемдік нарықтарға экспортының өсуіне ықпал етеді. Болжам бойынша Қазақстан мұнай өндірудің 2040-2050 жылға дейін өсуін күтуі мүмкін.
Мұнай өндіруді дамытудың экономикалық табысы шетелдік капиталды тартуға толық байланысты. Каспий теңізінің қазақстандық секторына мұнай-газ жобаларын әзірлеуге арналған инвестициялар шамамен 45 млрд. көмірсутек шикізаты бойынша мұнай пайдалануға 250 келісім-шарт жасалды. Шетелдік компаниялар айтарлықтай қаржы қаражатын қосып қана қоймай, сонымен қатар технологиялар трансфертін жүзеге асыра алды, өңірдің әлеуметтік саласында көптеген жобаларды жүзеге асырудың кепілі болды [25].
Қаржылық сауықтырудың бірі қазақстандық мұнай саласы еуропалық нарыққа шықты. ҚазМұнайГаз Rompetrol халықаралық өндірістік тобының мажоритарлық акционері болды сонымен қатар оның құрамына Румындық Petromedia мұнай өңдеу зауыты кіреді. 2012 жылы бұл мұнай өңдеу зауыты жаңғыртылды. Зауыт өндіріс қуатын 3,8 млн-нан 5 млн тоннаға дейін ұлғайтты және "Еуро-5" жанармайын өндіруге көшті. Компания басшылығы бизнес-үдерістерді трансформациялап, зауытты цифрландыру жобасын бастады. Бұл бастамалар ҚМГ румындық активтеріне соңғы жылдары пайдаға, ал 2019 жылдың қорытындысы бойынша Petromidia өңдеу зауытында мұнай өндіру және өңдеу көлемі бойынша тарихи максимумдарға шыққан болды. Енді Petromidia Румыниядағы ең ірі мұнай өңдеу зауыты ғана емес, сондай-ақ Шығыс Еуропадағы ең технологиялық дамыған мұнай өңдеу зауытының қатарына кіреді. ҚМГ румын активі барлық негізгі параметрлер бойынша Еуропадағы үздік ондыққа кіреді. Бірақ Қазақстан өз МӨЗ мен оның рекордтарынан не алады? Соңғы 10 жыл ішінде шетелдік активтерге иелік ету Қазақстанға қазақстандық шикізат пен мұнай өнімдерін еуропалық және Балқан нарықтарына сыйымдылығы 300 млн.адам болатын тиімді өткізу каналын салуға мүмкіндік берді. Сондай-ақ 2019 жылдың қорытындысы бойынша компанияның топ - менеджменті акционерге дивидендтер төледі. Осылайша актив Қазақстанға стратегиялық пайда ғана емес, тікелей қаржылық пайда әкелді.
Сонымен қатар, Petromidia қазақстандық жоғары оқу орындарының түлектері үшін практикадан өту бағдарламасын ашты. Жыл сайын дуалды оқыту мен осы мұнай өндіру зауытында мұнай-газ мамандықтарының 50 қазақстандық студенті тәжірибеден өтеді. Болашақ инженерлердің кезекті тобы зауытқа 2019 жылдың қазан айында келді. Осылайша, жинақталған білім мен технологиялардың қазақстандық нарыққа трансфері жүзеге асырылатын болады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz