Қытайда ұлтаралық қатынастарды басқару мәселелері
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Негізгі бөлім
І. Қытайда ұлтаралық қатынастарды басқару мәселелері
1.1 Қытайдағы ұлтаралық қатынастарға түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Қытайдағы ұлттық саясаттың қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... .17
ІІ. ХХ ғ.а. ХХІ ғ.б. Қытайдың ұлтаралық қатынастарды басқару саясаты
2.1ҚХР КП.ның ұлттық саясат пен заңнамалық базасындағы өзгерістер ... ..26
2.2Қытайдың ұлтаралық қатынастарды басқару механизмдері ... ... ... ... ... ...36
ІІІ. ШҰАА.ғы ұлтаралық қатынастардың қазіргі кездегі жағдайы
3.1 ШҰАА.ның әлеуметтік мәдени және экономикалық сипаттамасы, этникалық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
3.2 ШҰАА.ғы ұлтаралық қақтығыстар. ҚКП.ның саясаты ... ... ... ... ... ... ... ...55
3.3 «Ұйғыр сепаратизмі» және Халықаралық қауымдастық ... ... ... ... ... ... ... ..58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Негізгі бөлім
І. Қытайда ұлтаралық қатынастарды басқару мәселелері
1.1 Қытайдағы ұлтаралық қатынастарға түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Қытайдағы ұлттық саясаттың қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... .17
ІІ. ХХ ғ.а. ХХІ ғ.б. Қытайдың ұлтаралық қатынастарды басқару саясаты
2.1ҚХР КП.ның ұлттық саясат пен заңнамалық базасындағы өзгерістер ... ..26
2.2Қытайдың ұлтаралық қатынастарды басқару механизмдері ... ... ... ... ... ...36
ІІІ. ШҰАА.ғы ұлтаралық қатынастардың қазіргі кездегі жағдайы
3.1 ШҰАА.ның әлеуметтік мәдени және экономикалық сипаттамасы, этникалық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
3.2 ШҰАА.ғы ұлтаралық қақтығыстар. ҚКП.ның саясаты ... ... ... ... ... ... ... ...55
3.3 «Ұйғыр сепаратизмі» және Халықаралық қауымдастық ... ... ... ... ... ... ... ..58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қытай Халық Республикасы дүниежүзі бойынша ең халқы көп және көпұлтты мемлекет. ҚХР құрылған кезден бастап Қытайда, оның ішінде автономды аймақтарда болып жатқан ұлтаралық процестеріне, ондағы өзгерістерге, халықтың демографиялық жағдайына және хан ұлтынан басқа аз санды ұлттарға жүргізіп отырған саясатына және де ҚХР жаңа ғасырдан бастап батыс аймақтарында жүргізе бастаған «Батысты ауқымды игеру» стратегиясына салыстырмалы талдау жасалады.
Тақырыптың өзектілігі. Қытай Халық Республикасы дүниежүзі бойынша халқының саны жағынан дүниежүзіндегі ең ірі мемлекет болып табылады. Осы тұрғыдан да ондағы мекендеуші ұлттар мен ұлыстардың, жалпы ҚХР-дағы ұлтаралық байланыс жағдайды зерделеу бүгінгі күнгі өзекті де, қызықты тақырыптардың бірі болып отыр. ҚХР тек халқының саны жағынан алдыңғы орынды иеленіп қана қоймай, халық санының тез өсуімен де әлем демографиясына ықпал етіп отыр. Әлемнің басқа елдерінде ұлтаралық фактор Қытайдағыдай маңызды рөл атқармайды. Қытайдағы ұлтаралық фактор елдің әлеуметтік-экономикалық дамуында айтарлықтай қиындықтар туғызуда. Қазіргі Қытайдағы оның ішінде автономды аймақтарда болып жатқан әлеуметтік-экономикалық оң өзгерістер ұлтаралық байланыстардың өсуін қамтамасыз етті. Бұл өз кезегінде ең бірінші ішкі қытайдың азұлттарға жасап отырған саясатына көңіл аударуларына негіз болды.
Қытай Халық Республикасы құрылған кезден бастап қазіргі кезге дейін халық саны туу мен табиғи өсуді азайтуға байланысты қатаң әкімшілік және экономикалық шараларға қарамастан 1949 жылғы 563 млн. адамнан 2000 жылы 1 млрд. 285 млн. адамға, яғни шамамен 1.5 есеге өскен. Жоспарлы туу саясатының жүзеге аса бастауымен негізінен хандықтардың санының өсуінде азайған жағдайларды көретін болсақ, аз санды ұлттардың ішінде керісінше халық санының өсу процесі байқалады. Бұл қытайдағы ұлтаралық қақтығыс пен байланыстарға өз әсерін тигізеді. Ал осы аз санды халықтардың 70%-ы батыс аудандарда шоғырланғанын және жаңа ғасырдан бастап аталмыш аймақта халық санының жылдам өсіп келе жатқанын естен шығармау керек. Жас құрылымын жасанды деформациялау әлеуметтік және этникалық негативтің күшеюіне, түрлі ұлттың табиғи ынтымақтастық процесінің бұзылуына әкелуі мүмкін. Халық санының тым көп болуынан Қытайдың технологиялық және мәдени жетілдіру процестері тежеледі және халықтық тұрмысының деңгейі мен сапасын жақсартатын процестер баяулайды. Бұл өз кезегінде хань жерінде мекендеген басқа ұлт өкілдерінің тынышын бұзады. Оған қоса экономикалық реформалар жүргізіле бастаған кезбен байланысты ұлтаралық байланыс ерекше жалпылау мен ұғынуды қажет етеді. Қытайдағы ұлтаралық байланыстарға талдау жасау, оны түсіну, идеологиялық, әкімшілік, экономикалық және мәдени ықпал ету арқылы әлеуметтік-этникалық процестерді басқарудың мол тәжірибесін сараптау және түсіну қазіргі Қытайдың әлеуметтік-экономикалық, ұлттық саясатын зерттеуде ерекше орын алады. Онымен қатар Қытайдың әлеуметтік-
Тақырыптың өзектілігі. Қытай Халық Республикасы дүниежүзі бойынша халқының саны жағынан дүниежүзіндегі ең ірі мемлекет болып табылады. Осы тұрғыдан да ондағы мекендеуші ұлттар мен ұлыстардың, жалпы ҚХР-дағы ұлтаралық байланыс жағдайды зерделеу бүгінгі күнгі өзекті де, қызықты тақырыптардың бірі болып отыр. ҚХР тек халқының саны жағынан алдыңғы орынды иеленіп қана қоймай, халық санының тез өсуімен де әлем демографиясына ықпал етіп отыр. Әлемнің басқа елдерінде ұлтаралық фактор Қытайдағыдай маңызды рөл атқармайды. Қытайдағы ұлтаралық фактор елдің әлеуметтік-экономикалық дамуында айтарлықтай қиындықтар туғызуда. Қазіргі Қытайдағы оның ішінде автономды аймақтарда болып жатқан әлеуметтік-экономикалық оң өзгерістер ұлтаралық байланыстардың өсуін қамтамасыз етті. Бұл өз кезегінде ең бірінші ішкі қытайдың азұлттарға жасап отырған саясатына көңіл аударуларына негіз болды.
Қытай Халық Республикасы құрылған кезден бастап қазіргі кезге дейін халық саны туу мен табиғи өсуді азайтуға байланысты қатаң әкімшілік және экономикалық шараларға қарамастан 1949 жылғы 563 млн. адамнан 2000 жылы 1 млрд. 285 млн. адамға, яғни шамамен 1.5 есеге өскен. Жоспарлы туу саясатының жүзеге аса бастауымен негізінен хандықтардың санының өсуінде азайған жағдайларды көретін болсақ, аз санды ұлттардың ішінде керісінше халық санының өсу процесі байқалады. Бұл қытайдағы ұлтаралық қақтығыс пен байланыстарға өз әсерін тигізеді. Ал осы аз санды халықтардың 70%-ы батыс аудандарда шоғырланғанын және жаңа ғасырдан бастап аталмыш аймақта халық санының жылдам өсіп келе жатқанын естен шығармау керек. Жас құрылымын жасанды деформациялау әлеуметтік және этникалық негативтің күшеюіне, түрлі ұлттың табиғи ынтымақтастық процесінің бұзылуына әкелуі мүмкін. Халық санының тым көп болуынан Қытайдың технологиялық және мәдени жетілдіру процестері тежеледі және халықтық тұрмысының деңгейі мен сапасын жақсартатын процестер баяулайды. Бұл өз кезегінде хань жерінде мекендеген басқа ұлт өкілдерінің тынышын бұзады. Оған қоса экономикалық реформалар жүргізіле бастаған кезбен байланысты ұлтаралық байланыс ерекше жалпылау мен ұғынуды қажет етеді. Қытайдағы ұлтаралық байланыстарға талдау жасау, оны түсіну, идеологиялық, әкімшілік, экономикалық және мәдени ықпал ету арқылы әлеуметтік-этникалық процестерді басқарудың мол тәжірибесін сараптау және түсіну қазіргі Қытайдың әлеуметтік-экономикалық, ұлттық саясатын зерттеуде ерекше орын алады. Онымен қатар Қытайдың әлеуметтік-
Назарбаев Н.А. Казахстан-2030. Послание Президента страны народу Казахстана. – Алматы: Раритет, 2002. –144 с.
2. Султанов К.С. Реформы в Казахстане и Китае. – Астана: Ел Орда, 2000. − 322 с.
3. Султанов К.С. Пробуждение гиганта (Очерки о китайских реформах). – Алматы: Қазақстан, 1999. – 176 с.
4. Ли Эрбин. Выбор Китаем внешнейполитической стратегии на пороге ХХІ века. -М.: Изд-во «Восточная литература» РАН, 2006. -250 с.
5. Annual Report on Military Power of People’s Republic of China (Report to Cogress,
2000) /http://www.usinfo.state.gov/
6. Ху Аньган, Мэнь Хунхуа. Чжунго чжаньлюэ (Генеральная стратегия Китая)/ Перевод с китайского Л.И.Кондрашовой. -Ханьчжоу., 2003. -300 с.
7. Агафонов Г.Д. Правовые аспекты проблем морепользования в АТР и их влияние на морскую деятельность России. -М.: Высшая школа, 2004. – 250 с.
8. Национальная оборона Китая //http:www.defenselink.mil/
9. “Белая книга КНР по вопросам национальной обороны” //http:/www.china.org.cn/
10. Китай: Контроль над вооружениями и разоружение. Документ Госсовета КНР //http://www.china.org.cn/
11. Ян Шанкунь. За строительство современых вооруженных сил с китайской спецификой. –Хунци., 1984. -79 с.
12. Ян Чжуньчжан. Исследования взглядов Дэн Сяопина по проблемам военного строительства на новом этапе. –Пекин.: Цзэфан цзюнь чубаншэ, 1989. – 155 с.
13. Галенович Ю.М. Наказы Цзянь Цзэминя (Принципы внешней и оборонной политики современного Китая). –М.: Восток, 2003. -301 с.
14. С. Гриняев. Об основных направлениях трансформации вооруженных сил Китая //http:/www.fondiv.ru/
15. Клименко А.Ф. Эволюция военной политики и военной доктрины Китая. –М.: Изд-во «Военная мысль», 2004. – 431 с.
16. Бутурлинов В.Ф. Вооруженные силы Китая: История и современность. –М.: Восток, 1989. – 455с.
17. Кеннет У. Аллен. Внешняя политика Китая. –Вашингтон., 1999. – 91 с.
18. Сладковский М.И. Китай: основные проблемые истории, экономики, идеологии. –М.: Наука, 1979. -278 с.
19. Ивашов Л.Г. Китай: переспективы военно-технического развития //http:/www.china.org.cn/
20. Ганшин Г.А. Военная экономическая реформа в Китае: эволюция и реальные плоды. –М.: Изд-во «ЛЮКС», 2009. – 187 с.
21. Мендикулова Г.М., Атантаева Б.Ж. История миграций между Казахстаном и Китаем. – Алматы: «СаГа», 2008. – 229 с.
22. Хафизова К.Ш. Трансграничные отношения: Синьцзян-Кахахстан // Вестник Университета «Кайнар». –1999. –№ 4. – С. 3-9.
23. Хафизова К.Ш. Сепаратизм в Синьцзян-Уйгурском Автономном районе КНР: динамика и потенциал влияния // Центральная Азия и Кавказ. –2003. –№ 1. –С. 7-17.
24. Сыроежкин К.Л. Мифы и реальность этнического сепаратизма в Китае и безопасность Центральной Азии. – Алматы: Дайк-Пресс, 2003. − 736 с.
25.. Политика КНР на современном этапе: реалии и перспективы / Под ред. Ашимбаева М.С. – Алматы: КИСИ, 2005. – 231 с.
26. Современный Китай: экономика, демография и внешняя политика. – Алматы: Институт мировой экономики и политики при Фонде Первого Президента РК, Центр по изучению Китая при ИМЭП, 2007. − 680 с.
27. Проблемы народонаселения КНР: пер. с кит. и англ./ Сост., ред. и предисл. Баженовой Е.С. и Судоплатова А.П. – М.: Прогресс, 1989. – 312 с.
28. Баженова Е.С. Китай в демографическом измерении. – М.: Наука, 1992. – 143 с.
2. Султанов К.С. Реформы в Казахстане и Китае. – Астана: Ел Орда, 2000. − 322 с.
3. Султанов К.С. Пробуждение гиганта (Очерки о китайских реформах). – Алматы: Қазақстан, 1999. – 176 с.
4. Ли Эрбин. Выбор Китаем внешнейполитической стратегии на пороге ХХІ века. -М.: Изд-во «Восточная литература» РАН, 2006. -250 с.
5. Annual Report on Military Power of People’s Republic of China (Report to Cogress,
2000) /http://www.usinfo.state.gov/
6. Ху Аньган, Мэнь Хунхуа. Чжунго чжаньлюэ (Генеральная стратегия Китая)/ Перевод с китайского Л.И.Кондрашовой. -Ханьчжоу., 2003. -300 с.
7. Агафонов Г.Д. Правовые аспекты проблем морепользования в АТР и их влияние на морскую деятельность России. -М.: Высшая школа, 2004. – 250 с.
8. Национальная оборона Китая //http:www.defenselink.mil/
9. “Белая книга КНР по вопросам национальной обороны” //http:/www.china.org.cn/
10. Китай: Контроль над вооружениями и разоружение. Документ Госсовета КНР //http://www.china.org.cn/
11. Ян Шанкунь. За строительство современых вооруженных сил с китайской спецификой. –Хунци., 1984. -79 с.
12. Ян Чжуньчжан. Исследования взглядов Дэн Сяопина по проблемам военного строительства на новом этапе. –Пекин.: Цзэфан цзюнь чубаншэ, 1989. – 155 с.
13. Галенович Ю.М. Наказы Цзянь Цзэминя (Принципы внешней и оборонной политики современного Китая). –М.: Восток, 2003. -301 с.
14. С. Гриняев. Об основных направлениях трансформации вооруженных сил Китая //http:/www.fondiv.ru/
15. Клименко А.Ф. Эволюция военной политики и военной доктрины Китая. –М.: Изд-во «Военная мысль», 2004. – 431 с.
16. Бутурлинов В.Ф. Вооруженные силы Китая: История и современность. –М.: Восток, 1989. – 455с.
17. Кеннет У. Аллен. Внешняя политика Китая. –Вашингтон., 1999. – 91 с.
18. Сладковский М.И. Китай: основные проблемые истории, экономики, идеологии. –М.: Наука, 1979. -278 с.
19. Ивашов Л.Г. Китай: переспективы военно-технического развития //http:/www.china.org.cn/
20. Ганшин Г.А. Военная экономическая реформа в Китае: эволюция и реальные плоды. –М.: Изд-во «ЛЮКС», 2009. – 187 с.
21. Мендикулова Г.М., Атантаева Б.Ж. История миграций между Казахстаном и Китаем. – Алматы: «СаГа», 2008. – 229 с.
22. Хафизова К.Ш. Трансграничные отношения: Синьцзян-Кахахстан // Вестник Университета «Кайнар». –1999. –№ 4. – С. 3-9.
23. Хафизова К.Ш. Сепаратизм в Синьцзян-Уйгурском Автономном районе КНР: динамика и потенциал влияния // Центральная Азия и Кавказ. –2003. –№ 1. –С. 7-17.
24. Сыроежкин К.Л. Мифы и реальность этнического сепаратизма в Китае и безопасность Центральной Азии. – Алматы: Дайк-Пресс, 2003. − 736 с.
25.. Политика КНР на современном этапе: реалии и перспективы / Под ред. Ашимбаева М.С. – Алматы: КИСИ, 2005. – 231 с.
26. Современный Китай: экономика, демография и внешняя политика. – Алматы: Институт мировой экономики и политики при Фонде Первого Президента РК, Центр по изучению Китая при ИМЭП, 2007. − 680 с.
27. Проблемы народонаселения КНР: пер. с кит. и англ./ Сост., ред. и предисл. Баженовой Е.С. и Судоплатова А.П. – М.: Прогресс, 1989. – 312 с.
28. Баженова Е.С. Китай в демографическом измерении. – М.: Наука, 1992. – 143 с.
ҚЫТАЙДАҒЫ ҰЛТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР МӘСЕЛЕСІ
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Негізгі бөлім
І. Қытайда ұлтаралық қатынастарды басқару мәселелері
1.1 Қытайдағы ұлтаралық қатынастарға
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Қытайдағы ұлттық саясаттың қалыптасу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... 17
ІІ. ХХ ғ.а. ХХІ ғ.б. Қытайдың ұлтаралық қатынастарды басқару саясаты
2.1ҚХР КП-ның ұлттық саясат пен заңнамалық базасындағы өзгерістер ... ..26
2.2Қытайдың ұлтаралық қатынастарды басқару
механизмдері ... ... ... ... ... ... 36
ІІІ. ШҰАА-ғы ұлтаралық қатынастардың қазіргі кездегі жағдайы
3.1 ШҰАА-ның әлеуметтік мәдени және экономикалық сипаттамасы, этникалық
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.2 ШҰАА-ғы ұлтаралық қақтығыстар. ҚКП-ның
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ...55
3.3 Ұйғыр сепаратизмі және Халықаралық
қауымдастық ... ... ... ... ... ... ... ..58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...63
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қытай Халық Республикасы дүниежүзі бойынша
ең халқы көп және көпұлтты мемлекет. ҚХР құрылған кезден бастап Қытайда,
оның ішінде автономды аймақтарда болып жатқан ұлтаралық процестеріне,
ондағы өзгерістерге, халықтың демографиялық жағдайына және хан ұлтынан
басқа аз санды ұлттарға жүргізіп отырған саясатына және де ҚХР жаңа
ғасырдан бастап батыс аймақтарында жүргізе бастаған Батысты ауқымды игеру
стратегиясына салыстырмалы талдау жасалады.
Тақырыптың өзектілігі. Қытай Халық Республикасы дүниежүзі бойынша
халқының саны жағынан дүниежүзіндегі ең ірі мемлекет болып табылады. Осы
тұрғыдан да ондағы мекендеуші ұлттар мен ұлыстардың, жалпы ҚХР-дағы
ұлтаралық байланыс жағдайды зерделеу бүгінгі күнгі өзекті де, қызықты
тақырыптардың бірі болып отыр. ҚХР тек халқының саны жағынан алдыңғы орынды
иеленіп қана қоймай, халық санының тез өсуімен де әлем демографиясына ықпал
етіп отыр. Әлемнің басқа елдерінде ұлтаралық фактор Қытайдағыдай маңызды
рөл атқармайды. Қытайдағы ұлтаралық фактор елдің әлеуметтік-экономикалық
дамуында айтарлықтай қиындықтар туғызуда. Қазіргі Қытайдағы оның ішінде
автономды аймақтарда болып жатқан әлеуметтік-экономикалық оң өзгерістер
ұлтаралық байланыстардың өсуін қамтамасыз етті. Бұл өз кезегінде ең бірінші
ішкі қытайдың азұлттарға жасап отырған саясатына көңіл аударуларына негіз
болды.
Қытай Халық Республикасы құрылған кезден бастап қазіргі кезге дейін
халық саны туу мен табиғи өсуді азайтуға байланысты қатаң әкімшілік және
экономикалық шараларға қарамастан 1949 жылғы 563 млн. адамнан 2000 жылы 1
млрд. 285 млн. адамға, яғни шамамен 1.5 есеге өскен. Жоспарлы туу
саясатының жүзеге аса бастауымен негізінен хандықтардың санының өсуінде
азайған жағдайларды көретін болсақ, аз санды ұлттардың ішінде керісінше
халық санының өсу процесі байқалады. Бұл қытайдағы ұлтаралық қақтығыс пен
байланыстарға өз әсерін тигізеді. Ал осы аз санды халықтардың 70%-ы батыс
аудандарда шоғырланғанын және жаңа ғасырдан бастап аталмыш аймақта халық
санының жылдам өсіп келе жатқанын естен шығармау керек. Жас құрылымын
жасанды деформациялау әлеуметтік және этникалық негативтің күшеюіне, түрлі
ұлттың табиғи ынтымақтастық процесінің бұзылуына әкелуі мүмкін. Халық
санының тым көп болуынан Қытайдың технологиялық және мәдени жетілдіру
процестері тежеледі және халықтық тұрмысының деңгейі мен сапасын
жақсартатын процестер баяулайды. Бұл өз кезегінде хань жерінде мекендеген
басқа ұлт өкілдерінің тынышын бұзады. Оған қоса экономикалық реформалар
жүргізіле бастаған кезбен байланысты ұлтаралық байланыс ерекше жалпылау мен
ұғынуды қажет етеді. Қытайдағы ұлтаралық байланыстарға талдау жасау, оны
түсіну, идеологиялық, әкімшілік, экономикалық және мәдени ықпал ету арқылы
әлеуметтік-этникалық процестерді басқарудың мол тәжірибесін сараптау және
түсіну қазіргі Қытайдың әлеуметтік-экономикалық, ұлттық саясатын зерттеуде
ерекше орын алады. Онымен қатар Қытайдың әлеуметтік-экономикалық
процестерді басқарудағы тәжірибесі дамушы және өтпелі экономикасы бар елдер
үшін таптырмас бағыт болмақ.
Әлем тарихында көлемі жағынан және жүйелілігі жағынан саяси,
идеологиялық және әкімшілік болып бөлінетін ұлтаралық байланыс саясаттың
қытайлық феномені еш жерде кездеспейді. Осы тұрғыдан да оны зерттеу Қытай
үшін ғана емес, әлемдік әлеуметтік тәжірибе мен ғылым үшін маңызы зор.
Әлемдік ғылымға жұмбақтау болып келетін Қытайдың көлемі жағынан үлкен
және әр алуан болып келетін демографиялық тәжірибесін, идеология мен
саясат, мәдениет пен дәстүрді қолдау шаралары арқылы халықты өсіру және
неке саласында шектеу шаралары арқылы оны шектеу, көп адамдардың ерікті
көші-қоны, оларды қайта тәрбиелеуге ауылдарға баруы және өндірісті дамыту
үшін жасалған ондағы урбанизация процестерін зерттеудің өзектілігі мен
қажеттілігі Қытайдың дамуына септігін тигізумен қатар бүкіл адамзаттың
дамуына әсер ететіні күмән тудырмайды.
Диссертациялық зерттеу нысаны – ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап
Қытай Халық Республикасының ұлттық аудандарындағы ұлтаралық байланыстар
жағдайы болып табылады.
Жұмыстың зерттеу пәніне – ҚХР-дың ұлттық аудандарындағы ұлтаралық
процестер және аз санды халықтарға жүргізіп отырған мемлекеттік саясат
жатады. Онымен қатар батыс аймақтағы ұйғыр сепаратизмі, ШҰАА экономикалық
дамуы, халық саны, жастық, жыныстық және халықтың әлеуметтік құрылымдары,
көші-қонның қарқындылығы мен бағыты секілді ұлттық сипаттардың өзгерісі
бітіру жұмыстың зерттеу пәнін анықтайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бітіру жұмысында қарастырылған мәселелерді
зерттеумен негізінен шетелдік және отандық ғалымдар айналысады. Алайда бұл
мәселемен айналысатын отандық зерттеушілер айтарлықтай көп емес, жоқ деуге
де болады, яғни Кеңес Одағының ыдырауымен оның орнына он бес елдің
құрылуынан бастап шығыстану ғылымы республикамызда кенжелеп қалды.
Сондықтан да қазіргі таңда осы саланы зерттеумен айналысатын көптеген
шығыстанушы мамандар басқа шет мемлекеттерде ғылыми жұмыспен айналысуда.
Бұл жұмысқа қатысты батыстық әдебиеттерді зерттеу барысында ол
құжаттарда Қытайдың ұлттық байланыс мәселелері толығымен көрсетілмегенін,
терең түрде зерттелмегенін байқауға болады. Бұл еңбектерде тек бір ғана
бөлігі көрсетіліп, қарастырылып отырған мәселе толығымен объективті түрінде
берілмей, оқырмандарға біржақты болып көрсетілді. Бірақ олардың ішінде де
құнды деректерді кездестіруге болады.
Аталмыш диссертация жазу барысындағы ғылыми зерттеу жүргізуде біз
отандық зерттеушілердің де еңбектерін пайдаландық.
Отандық деректер. Тұңғыш қолданған деректердің бірі ретінде Қазақстан
Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан–2030
атты Бағдарламасын айтуға болады. Бағдарламада қолайсыз демографиялық
факторлардың ұлттық қауіпсіздікке әсер ететінін айта келіп, көші-қон
саясатына байланысты біздің жас мемлекеттің жетекші приоритеттерін ұсынды
[1, 144 б.].
Отандық ғалымдардың еңбектеріне келсек жалпы Қытай Халық
Республикасының демографиялық жағдайын зерттеген ғалымдар өте аз деуге
болады. Қазақстан ғылымында 1990-шы жылдарынан бастап саясаттану ғылымы мен
аналитикалық бағыт басым бола бастады. Алайда тек тарихты зерттеу барысында
ғана кез келген бізге құнды мәселенің барлық талдауын жасай аламыз.
Қазақстан деректерінде Қуаныш Сұлтановтың Реформы в Казахстане и Китае
және Қуаныш Сұлтанов пен қытайтанушы Садыхан Бақбергеновтың Пробуждение
гиганта атты кітабы ерекше назар аударады. Себебі Қуаныш Сұлтанов Қытай
Халық Республикасында Қазақстанның Төтенше және Өкілетті елшісі болып
қызмет атқарып жүргенде барлық оқиғалардың куәгері болды. Аталмыш еңбекте
ҚХР жүргізілген реформаларды терең талдау жасай отырып, жетістіктері мен
кемшіліктеріне, реформа нәтижесінде елдегі болған өзгерістерге терең талдау
жасайды. Сонымен қатар аталмыш еңбекте Қытайдағы экономикалық және саяси
реформалар жан-жақты талданды, ҚХР-дағы демографиялық жағдай, оның ішінде
ШҰАА-дағы халық саны туралы мағлұматтар келтіреді, оның айтуынша Батысты
игеру стратегиясын іске асыру барысында ішкі тығыз ораналасқан аудандардан
хандықтар көптеп көшіріледі, қазіргі кезеңде Қазақстан шекарасы маңындағы
аудандарда халықтың саны және инфрақұрылымы Қазақстанның шекаралық аймақта
тұратын халықтардың санынан он есе асып түседі деген тұжырымдар келтіреді
[2; 3].
Г.М. Мендіқұлова мен Б.Ж. Атантаеваның История миграций между
Казахстаном и Китаем 1860–1960-e гг. атты еңбегін алуға болады. Аталмыш
еңбекте Қазақстан-Қытай мұрағаттық және статистикалық деректерді жүйелеп,
талдау жасау арқылы қазақстандық деректануда бірінші рет революциялық және
кеңестік кездегі Қазақстан-Қытай мемлекетаралық көші-қон процесі кешенді
зерттеліп Қазақстан ғылымын әлі де зерттеле қоймаған жаңа тың деректермен
толықтыра түті [4].
Қазақстандық атақты қытайтанушылардың бірі К.Ш. Хафизованың Қытайдың
тарихына, саясатына, экономикасына және т.б. қатысты көптеген құнды
еңбектері бар [5; 6].
К.Л. Сыроежкиннің еңбектерінде Қазақстан территориясына қазақтар мен
ұйғырлардың кетуінің тарихы, миграциялық кезеңдер анықталады. Аса айта
кететіні К.Л. Сыроежкинің еңбектерінде бірінші рет қытайдағы ұлт аралық
қатынасатар туралы мәселе көтеріліп, оның Қазақстан әлеуметтік-
экономикалық процестерінің әсеріне баға беріліп, талдау жасалды. Қытай
Халық Республикасының ұлттық саясаты зерттеліп, оның аз санды халықтарға
қолданылуы терең зерттелумен қатар ШҰАА-ң этноұлттық жағдайына байланысты
құнды деректер келтірілген. Онымен қатар оның басқа да Қытай жайында
жасаған зерттеу жұмыстарында ҚХР-дағы миграциялық саясат, ШҰАА-ның
демографиялық потенциялы қарастырылды [7, 345 б.].
М.С. Әшімбаевтың Политика КНР на современном этапе: реали и
перспективы атты кітабы қазіргі кезедгі Қытай Халық Республикасының
жүргізіп отырған саясатын, оның салдарын, басқа мемлекеттерге тигізер әсері
жаңа деректердің негізінде жаңа көзқараспен қарастырылып терең талау
жасалады [8].
Аталмыш зерттеуге қатысты бір ғылыми еңбекке ҚР Президенті жанындағы
Әлемдік экономика және саясат институтының Современный Китай: экономика,
демография и внешняя политика ұжымдық басылымын айтуға болады. Кітап
Қытайдың даму процесінің өзекті мәселелеріне арналған. Онда экономикалық
дамудың негізгі үрдістері, демографиялық және көші-қон саясатының
мәселелері, сыртқы саясаттың негізгі мәселелері, ұлтаралық қатынастар
қарастырылады. Авторлардың пайымдауынша, ұлтаралық қатынастар және негізгі
саяси процестері қазіргі Қытайдың өміріндегі және саясатындағы маңызды
салалар болып табылады. Келешекте олар ҚХР-дың көрші елдермен қарым-
қатынас жасағанда негізгі факторлардың бірі болып табылады. Жұмыста
аймақтағы интеграциялық жобалардың дамуы және Орталық Азиядағы
қауіпсіздікті нығайтуға байланысты халықаралық жобалар көп жағдайда
Қытайдағы азұлтар мен хандіктердің арасындағы жағдаймен анықталады деген
тұжырым жасауда [9, 385 б.].
Қазіргі Қытайдың демографиялық және көші-қон мәселелері Ресей
ғалымдарының ұжымдық жұмыстарында көрініс тапты. Осы еңбектердің біріне
Китай: угрозы, риски, вызовы развитию атты еңбекті айтуға болады. Еңбекте
Қытайдың дамуындағы қазіргі қауіп-қатерлер кешенді талдау жасалады. Қытай
ішінде болатын экономикалық, саяси дағдарыстың пайда болу мүмкіндігі, оның
Қытай үшін және жаһандық экономика мен саясатқа мүмкін болатын әсерлері,
салдары зерттеледі. Авторлардың пайымдауынша мемлекеттің саясатына
байланысты елеулі ұлтаралық қақтығыстардың пайда болуы әлеуметтік
қиындықтарды күшейтіп, болашақта экономикалық өсуге кедергі жасап
басшылардың алға қойған жоспарларының орындалуына кедергі болады. Ол ең
алдымен елдегі хандіктер мен аз ұлттардың арасындағы байланысты дұрыстап
жөнге келтірмесе қытай экономикасында, саясатында, саяси аренада беделін
жоғалтуы мүмкін.
Қытай тіліндегі деректерге келер болсақ Гао Чао Пин, Лиу Жоң, Чэн
Щиао Щиенің Қытай Халық Республикасының батыс аудандарын игеру
стратегиясын зерттеу еңбегін айтуға болады. Монографияда ҚХР-ның жаңа
ғасырдан бері жүргізе бастаған стратегиясының алғышарттары, жүргізілу
барысы, кезеңі, мақсаттары мен міндеттері, стратегияны жүргізуден алынатын
нәтиже, стратегия жүргізу барысында адам, экология мәселелеріне тоқталып
терең талау жасалған еңбек болып табылады. Автордың айтуынша, қазіргі батыс
ауданның халқының саны АҚШ-тың халық санымен тең келеді, онымен қатар батыс
аудандардың халқының саны өзінің табиғи өсімінің және ішкі аудандардан
көшіп келушілердің есебінен жыл сайын көбейе түсуде. Жыл сайын келетін
адамдардың саны Жаңа Зеландияның халқының санына тең. Сондықтан адамдардың
көп болуы аталмыш аудандардың экономикалық дамуында, ауылшаруашылығында,
табиғи ресурстар мен экология мәселелерінде, адамдардың білім алуында және
тұрмыс жағдайында айтарлықтай қиындықтар туғызуда. Сондықтан аталмыш
аудандарда ұлтаралық байланыстарды жақсылап орнату қажет деп есептейді
автор [16].
Орталық Ұлттар университетінен шыққан Қытай Халық Республикасының
Ұлттық очерктері атты монографиясында мемлекеттің жүргізіп отырған ұлттық
саясатына талдау жасалып, онымен қатар аз санды ұлттарға қатысты біршама
құнды деректер келтіріледі. Еңбекте ұлттық саясатқа байланысты материалдар
социалистік тұрғыдан қарастырылып, саясаттың ұлттың бірлігін нығайтуда
жеткен жетістіктері сипатталады. Дегенмен зерттеу жұмысымызда аз санды
халықтар туралы біршама мәліметтер алуға септігін тигізді [17].
Жалпы айтқанда, бұл зерттеулерді келтіре отырып әр еңбектің бұл
диссертацияға өте бағалы үлес қосқанын айта кету керек. Әрбір зерттеулер
диссертантты жаңа ойлар мен түйіндерге жетелей білді. Берілген еңбектер бұл
мәселені тым жаһандық етіп көрсетеді, бұл айтылған мәселелерді жан-жақты
қарауға мүмкіндік береді. Егер біз алғашында мұнай саласын тек бір ғана
элемент ретінде қарастырғымыз келсе, жұмыс барысында шығыстанушы-
зерттеушілердің еңбектерінің негізінде диссертация қайта өңделіп, ұштала
түсті. Осы еңбектердің арқасында ғылыми еңбек едәуір өзекті болды, ол
мұнайға тамырымен әсер ететін және әлемдік рыноктағы оның бағасына, сол
сияқты оның сатушыдан тұтынушыға дейінгі барлық этаптар барысындағы
жағдайына қатысты аспектілерді қарастырады.
Оған қоса, негізгі бағыт және назар осы еңбекте қолданылған бүкіл
құжаттарды зерттеуге және анализ жасауға аударылды.
Зерттеудің деректік негізі – құжаттық дереккөздер кешені болып
табылады. Құжат материалдарына талдау жүргізгенде, біз дереккөздердің толық
жиынтығына, дәл және нақты фактілерге сүйене отырып, оларға сын көзбен
қарау қажеттігін мақсат еттік. Диссертациялық зерттеу жұмысында ҚР Орталық
Мемлекеттік мұрағатының, ҚХР Мемлекеттік кеңестің, ҚХР Қоғамдық Ғылымдар
Академиясының, Мемлекеттік Статистика басқармасының ресми басылымдары мен
материалдары, 1953, 1964, 1982, 1990 және 2000 жылдар аралығында өткен
жалпықытайлық халық санағының және әр жыл сайын таңдап жүргізілетін санақ
материалдары, БҰҰ-ның статистикалық және ұлттар мен ұлыстар туралы құжаттар
қолданылды.
Дерек көздердің екінші тобына мерзімді баспасөз беттерінде, бұқаралық
ақпарат құралдарында, оның ішінде, теледидарда және интернет желісінде
жарық көрген материалдарды жатқызуға болады. Мұндай мерзімді қоғамдық-саяси
басылымдарға Халықаралық саясат, Саясат, Континент, Азия и Африка
сегодня, Проблемы Дальнего Востока және қытай тіліндегі Демография және
экономика, Статистикалық зерттеулер, Ұлттарды зерттеу, көптеген ЖОО-
ның хабаршыларын т.б. айта кетуге болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты
Қытайдың Батыс ұлттық аудандарындағы этноұлттық жағдайды тарихи
ретроспективада, халықдың түрлі тарихи және қазіргі кезеңде дамуынң
себептері мен ерекшеліктерін талдау жасау арқылы жүйелі және кешенді
зерттеу. Алға қойған мақсаттарға байланысты бітіру жұмысыда төмендегідей
міндеттер шешіледі:
– Қытайда жарық көрген жаңа деректердің негізінде батыс аудандарда
жүргізіліп жатқан Батысты ауқымды игеру стратегиясының мәні мен
мағынасын ашып көрсету;
– Қытай Халық Республикасының ұлттық саясатына талдау жасап, оның аз
санды ұлттарға деген әсерлерін анықтау;
– әлеуметтік-экономикалық контексте демографиялық жағдайдың дамуын
бағалау;
– ХХ ғасырдың екінші жартысында халықтардың ұлтаралық байланыстрының
құрылымы мен оның себептерін ашып көрсету;
– идеологиялық, әлеуметтік–экономикалық саяси механизмдердің ұлттық
сана өзгерісіне әсерін анықтау;
– батыс аймақтағы халықтың этно сипаттамасын Шығыс аудандармен
салыстырмалы зерттеу;
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі. Бітіру жұмыстың хронологиялық
шегі Қытай Халық Республикасы құрылған кезден бастап ХХI ғасырдың алғашқы
жылдарына дейінгі аралықты қамтиды. Алайда ұлтаралық байланыстардың мән-
мағынасын, құбылыстардың алғышарттары мен себептерін ашу мақсатында
белгіленген хронологиялық шеңберден тыс кезеңдер мен жылдар қамтылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Аталмыш жұмыс Қытайдың
территориясында тұратын елуден астам ұлттың мәселесіне арналған. Біз бұл
ауқымды жұмысты батыс өңірде тұратын ұлттарға арнап отырмыз. Жинақталған
материалдардың негізінде қытайдағы ұлтаралық қақтығыстар мен шиеленіскен
мәселерлерге ден қойдық. Бітіру жұмыстың жаңалығы төмендегідей болды:
1) Зерттеу тақырыбымызға байланысты Қытай Халық Республикасының ШҰАА
аймағындағы сепаратизм анықталып, жүйеленді және талданды;
2) Зерттеу барысында Ұлттық саясатқа әсер ететін факторлар анықталды;
3) Батыстың халық саны Қытайдың дамыған Шығыс теңіз жағалауы
аудандарының халқымен салыстыра зерттеліп арадағы айырмашылықтар,
олардың шығу себептеріне тарихи тұрғыдан талдау жасалды;
4) Қытайдың ХХІ ғасырдағы жүргізіп отырған саясаты терең талданып оның
азұлттар қауіпсіздігіне тигізетін мүмкін болар жақтары қарастырылып
талданды;
5) Қытай басшыларының жүргізген саясатына орай түрлі аймақтардағы
азұлттарға арналған саясат бағыттары мен себептері анықталды.
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмыс оның тақырыбын ашудағы ішкі
логика және ондағы қойылған міндеттердің сипатына негізделген. Жұмыс
кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған деректер
тізімінен, қосымшалардан тұрады.
1.1 Қытайдағы ұлтаралық қатынастарға түсінік
Қытайдағы ұлыстарды басқару әрекеттеріндегі тағы бір бағыт, бұл тіл
мен жазу саясаты: барлық 55 ұлыстың ішінде тек хуэйліктер мен маньдықтардың
ғана ана тілі жоқ. 80 тілден астамы бес түрлі тіл отбасыларына жатады.
Ұлыстардан тілдерін әртүрлі пайдаланады. Олардың көбі ана тілдері мен қытай
тілін әртүрлі деңгейде қарым-қатынас жасау құралы ретінде пайдаланады.
Қытай тілін пайдалану ауқымы артып келе жатыр.
Қазіргі уақытта ұлыстардың ішінде 22 ұлттың өз жазуы бар. Олардың
арасында бұрыннан бері қалыптасқан дәстүрлі жазу мен заманауи Қытай
қалыптасқаннан кейін өзгертілген жазу түрлері де бар. Сонымен қатар партия
мен жаңа Қытай ойлап тапқан жаңа әліпби түрлері де жоқ емес. Кейбір ұлыстар
ертеде өз әліпбиі болған, бірақ жаңа Қытай құрылғаннан кейін өздерінің жаңа
әліпбиін ойлап шығарды. Бұлай етудің әртүрлі себептері бар. Кейбір ұлыстар
бұл әліпбиді пайдалануды қойған, ал енді біреулері сирек пайдаланады. Ондай
әліпбилер ресми әліпби болып есептелмейді.
Тіл мен әліпби саласындағы мемлекеттің негізгі саясаты мынаған
негізделеді: барлық ұлттар өздерінің тілі мен әліпбиін дамытып, еркін
пайдалануға құқылы. Аудандық-ұлыстық автономиядағы басқарушы органдар жұмыс
кезінде бір немесе бірнеше танымал тіл мен әліпбиді қолданады. Егер жұмыс
барысында бір мезетте бірнеше тіл пайдаланылатын болса, онда сол
автономиядағы ұлттық тіл деп есептелетін тілді пайдалануға болады. әрбір
халықтың азаматтары заң саласында өздерінің ана тілдерін пайдалануға
құқылы. Ұлыстар білім беру мен мәдениет саласындағы көмекті ана тілдерінде
көрсетеді. Егер жағдайлар мүмкіндік берсе, яғни мектепте ұлыстар отбасынан
шыққан балалар басым оқитын болса, ұлттық тілдегі кітапты пайдалануға
болады. Тіпті мұғалімдер сабақты да ана тілдерінде өткізеді. Сонымен қатар,
бастауыш сыныптарды қытай тілі жеке сабақ ретінде өтіледі. Үкіметтің
бағдары мен әрекеттері барлық халықтарды бір-бірінің тілдерін, әліпбилерін
құрметтеуге үйретуге бағытталған. Ұлыстық аудандарда қызмет ететін
басқарушы қызметкерлер жергілікті халықтың тілін меңгереді. Ұлыстар өз
тілдерін, қытай тілін және стандартты әліпбиді үйренеді. Қытай үкіметі
мемлекеттік мекемеде жұмыс істеп, жергілікті халықтың екі тілін меңгеріп,
қытай тілінің деңгейін көтеріп жүрген қызметкерлерге қолдау көрсетуге
тырысады. Жоғарыда айтылған қағидалардың барлығы Конституцияда бекітілген.
Ұлыс аудандар заңы мен басқа да заңдар мен ережелерде жазылған.
Ұлыстарға өз тілдері мен әліпбиін пайдаланып, оны ары қарай дамытуға
мүмкіндік тудыру мақсатына мемлекет тиісті шаралар қолданды: 1)
Конституцияда, ұлыстық аудандық автономия заңы, халық сотын тағайындау
заңы, қылмыстық талаптар заңы, азаматтық талаптар заңы, ҚХӨЖ сайлау заңы,
бюджетті білім алу заңы, мемлекеттік тіл мен әліпби заңы, ұлыстық аудандық
автономиялардағы өзін-өзі басқару қағидаларында және тағы басқа да заңдарда
ұлыстар өз тілдері мен әліпбилерін еркін пайдалана алады деп нақты
айтылған. Кейбір аудандарда тіпті тіл мен әліпбиді пайдалану ережелері
қабылданған.
2) Орталық пен ұлыс аудандарында мемлекеттік тілде жұмыс істеуді
қамтамасыз ететін арнакйы органдар құрылған. Ұлыстарға өз тілдерін
мәдениетті дамытуға , білім беру саласында, ғылым мен техника, журналистика
және баспа ісінде, радио мен телевидениеде пайдалануға қолайлы жағдай
жасалды. Ұлыстардың ана тілдері мен әліпбилерін әлеуметтік қарым-қатынаста
пайдаланулары үшін арнайы шаралар жүргізді.
Оларға қоғамдық істерді басқару және өз құқыңды жүзеге асыру
бөлімдерінде көмек көрсетті. Мысалы, партия мүшелері жиналысында ХӨЖ, ХКПЖК
және тағы басқа мемлекеттік мекемелерде және ұлыстардағы басқа да маңызды
шаралар кезінде партия органдары мен мемлекет қатысушыларға талап етулеріне
қара тілдік көмек көрсетіп отырды.
Мемлекет ұлт саласында ерекше саясат ойлап шығарды:
1) Білім беру министрлігінде ұлыстық аудандарда білім беру департаменті
құрылды. Ал провинциялардағы, ұлыстық-автономды аудандар мен
облыстардағы білім беру бөлімдерінде ұлыстардың білім алуларын
қадағалайтын арнайы басқарушы орган құрылды. Олардың мақсаты ұлыстар
аудандарында білім беруді жетілдіруге деген құқыққа тиісті құрмет
көрсетді қамтамасыз ету.
2) Жаңа Қытайда ұлыстардың білімдерін жетілдіруге бағытталған арнайы
қорлар құрылды. Олар өз кезегінде ұлттық білім алуды жетілдірудің
арнайы шарларын жүргізді, олардың сандары жыл санап өсуде. Бұл қор
ақшаның бөлінуін ұйымдастырып отыруға тиіс.
3) Ұлыстардың аудандарында ұлыстың ана тілінде сабақ өтетін бастауыш және
орта мектеп, әртүрлі ұлыстық техникумдар, колледждер, ұлыстық
институттар ұйымдастыруға болатын. Мектеп-интернат ашу идеялары да
қолдау табуда. Кейбір мектеп, колледж, университеттерде ұлттық
сыныптар, ал кей жағдайда дайындық сыныптары ұйымдастырылған.
4) Ұлттық оқу орындар білім беру процессі мен оқу құралдарының мазмұнын
ұлыстардың ерекшеліктеріне қарай арнайы түрде өзгертіп отыруға
болады. Ұлыс өкілдері басым сыныптарда олардың ана тіліндегі оқу
құралын пайдаланып, солардың негізінде сабақ өткізуге рұқсат етіледі.
5) Оқушыларды қабылдау және бөлу кезінде де ерекше саясат қолданылады.
Ұлыс өкілдері үшін оқуға түсу балы төмендетілуі мүмкін. Егер ханьдік
пен ұлыс өкілінің балы бірдей болса, онда оқу орнына міндетті түрде
ұлыс өкілін қабылдайды. Ұлыстардан шыққан адамды ұлыс пен ұлыс
аудандардағы органдардағы қызметке бірінші кезекте қабылдайды.
6) Ішкі провинциялар мен қалаларда, Тибет ауданында ұлыстарға білім беру
мәселесіне баса көңіл бөлінеді. Осы аймақтарда бұл салада айтарлықтай
жетістіктерге жетті.
Қажетті мамандарды дайындауда, оқу құралдарын жасап шығаруда, өмір
сүру мен оқу жағдайларын жақсартуда, негізінен ұлыс өкілдерінен құралған
аймақтарда мұғалімдер дайындау мәселесіне көңіл бөлінеді.
Экономиканың, мәдениеттің, бейбіт ұлтаралық қатынастар даму үшін
ұлыс өкілдері билік жүргізуге қатысулары тиіс. Партия мен үкімет халық
өкілдерінің мемлекет істерін басқаруға атсалысқанын қамтамасыз етуге
тырысады. Мемлекеттік істерге ұлыстардың атсалысқанын қамтамасыз ету үшін
партия мен үкімет заң мен саясатта нақты ережелер мен қағидаларды енгізген:
әрбір халық мемлекет пен жергілікті істерді жүргізуге қатысады. Ұлт, дін,
біліміне қарамастан әрбір азаматтың дауыс беруге және сайлауға қатысуға
құқылы. ҚХР Конституциясының 59-ші тармағында: Қытай мемлекеттік билігінің
жоғары органында – Қытайлық халық өкілдерінің жиналысында ұлыстардан
шыққан әртүрлі халық өкілдері болуға тиіс деп қарастырылған. Халық
қалаулыларының мемлекет пен аймақтардың Халық өкілдерінің жиналысында былай
делінген: халық саны мен оның орналасуын ескере отырып, ЖХӨЖ тұрақты
комитеті бүкілқытайлық халық өкілдерінің жиналысында ұлыс өкілдерінен неше
өкіл қатысатынын анықтайды. Бұл өкілдер провинциялардағы, аудандардағы,
тікелей бағынатын қалалардағы халық қалаулыларының жиналысында сайланулары
мүмкін. ЖХӨЖ ұлыс өкілдерінен кем дегенде бір адам қатысады. ЖХӨЖ тұрақты
комитетінің шешімі бойынша халық тығыздығына сәйкес ұлыстардан тағы бес
пайыз қосуға болады. Осылайша, ұлыстардың арасынан бір өкілді таңдауға
болады, ол ел билігіне қатысады. Халық өкілдерінің жиналыстарында да ұлыс
өкілдері қызмет ету керек. Сайлау заңында былай делінген: ұлыс өкілдері
оқшау тұратын аудандарда сол ауданның ХӨЖ өкілі сайлануы тиіс. Сонымен
қатар, осы халық өкілдерін сайлаудағы ерекшеліктер де заң жүзінде
анықталған: егер осы ауданның халық санының 30 пайызы ұлыстарға тиесілі
болса, осы ауданның ХӨЖ саны соған сәйкес болуға тиіс. Ал егер ұлыстар
саны 15 пайыздан төмен болса, онда ХӨЖ олардың саны сәйкесінше аз болуы
тиіс. Бірақ ұлыс өкілдерінің саны уезде 1-2 ден кем болмағаны дұрыс. ХӨЖ
тұрақты комитетінің шешімі бойынша ұлыс өкілдерінің саны 1-2 болуына
болады, бірақ кем дегенде біреу болуы тиіс. Шашыраңқы орналасқан ұлыстар өз
өкілдерін араларынан шығарады, бірақ оған арнайы квота берілмейді.
Қалаларда, уездерде ұлыс өкілдері ХӨЖ өз қалаулыларын жеке не бірге
сайлаулары мүмкін. Мұнда сол жерлердің ұлтаралық қарым-қатынасқа
негізделеді.
Осылайша ұлыс өкілдері ХӨЖ арқылы мемлекет билігінің істеріне қатысу
мүмкіндігіне ие. Сонымен қатар, заң бойынша оның өкілдері үкімет
билігіндегі міндеттерді ала алады. Кеңес беретін ұлттық комитет,
прокуратура, әскери комитет және кәсіпорындар мен мекемелерді басқарушы
органдар, немесе әртүрлі мекемелерде басқару орындарында отырады,
мемлекеттік және жергілікті істерді басқару істеріне астасыласды.
Халық кеңесі заңына сәйкес мемлекеттік кеңес МК функционалды органы
болып табылады, ол ұлт істерімен айналысады. Жергілікті орныдардағы
мемлекеттің ұлт мәселелеріне қатысты кеңес сол жергілікті жерлердің
функционалды органы болып есептеледі. Ұлт мәселесі әртүрлі салаға қатысты,
сондықтан МК кейбір министрліктерінде арнайы ұйымдар құрылады. Мысалы білім
беру министрлігінде ұлттық білім беру департаменті құрлды. Осымен бірге
ЖХӨЖ ұйымдастыру заңы мен ҚКХСК ұйымдастыру заңына сәйкес олардың ішінде де
ұлыстар істеріне қатысты кеңестер құрылады. Ұлттық-дін кеңесі мен басқа да
органдар өз міндеттерін атқарады. ХӨЖ мен ҚКХСК да да үұлыстар істеріне
қатысты бөлімдер жұмыс істейді.
Негізінен жұмыс мазмұны баршаға бірдей. Бұл ұйымдар өз істерінде
партия саясатя мен бағытын ұстанады, оларды ұлыс аудандарында үйлестіріп
отырады. Экономика, білім беру саласы, мәдениет, ғылым мен техниканың
ұлыстар аудандарында дамуына үлестерін қосады. Демографиялық саясатты
нгасихаттайды. Сонымен қатар, халық бірлігін сақтау, ұлтаралық қарым-
қатынасты нығайту, бірізділік, ынтымақтастық, бір-біріне демеу көрсететін
қарым-қатынастарды орнату. Қытай халқының ерекшеліктеріне сәйкес бірыңғай
даму мен социализмді құру.
ҚХР былай деп есептеледі: ұлыстар аудандары дамымаса, мемлекет
дамымайды, ұлыстар аудндарында Сяокан уайымсыз өмірі орнамайынша,
мемлекетте де Сяокан орнамайды, 56 ұлттың барлығы да өкендемесе Ұлы Қытай
халқының қайта жандануы жүзеге аспайды. Сондықтан, ұлыстардың дамуын
жылдамдату Қытайда мемлекеттің социализмге жетуін жылдамдататын әрекет деп
есептелінеді. Бұл тек қана маңызды экономикалық мәселе емес, маңызды саяси
мәселе де.
Көптеген мыңжылдықтар бойында ел бірлігі мен халық
ынтымақтастығы Қытай халқының тарихындағы басты мәселе болатын. Бұл
Қытайдың дамуы мен өрлеуінің кепілі болатын. Ел бірлігін сақтау мен халық
ынтымақтастығын күшейтудің көпұлтты мемлекет үшін маңызы зор. Ху Цзиньто
Қытайдағы және шет елдердегі алған білімі мен тәжірибесін жинақтай келе:
"Ел бірлігі мен халық ынтымақтастығы - барлық ұлттардың бақыты; мемлекет
ішіндегі сепаратизация және халықтың сепаратистік қозғалысы - барлық
ұлттардың бақытсыздығы" деген тұжырым жасады. Елдегі барлық ұлт өкілдері ел
бірлігін сақтау мен халық ынтымақтастығын кушейтуге бағытталған қасиетті
борышын өтеуге тиіс.
Цзянь Цзэминь ұлтаралық қатынастарға дәл түсіндірме берді: ханьдіктер
ұлыстарсыз, ұлыстар ханьдіктерсіз және ұлыстар бір- бірінсіз өмір сүре
алмайды. Бұл түсіндірмеде ұлтаралық қатынастардың тарихи элементтері
толығымен есепке алынған. Ол нағыз ұлтаралық қатынастарды және олардың
болашақтағы даму мүмкіндіктерін көрсетеді. Бұл басты идея барлық ұлттардың
ортақ ықыластарын көрсетеді. Қазіргі уақытта ол социалистік ұлтаралық
қатынастарды күшейту мен дамытудың негізгі принципіне айналды.
Қазіргі таңда гегемонизм мен басымдылық саясаты әлемнің дамуына және
дүние жүзіндегі бейбітшілікке қауіп төндіретін басты мәселе. Бұл әлемдегі
этноұлттық қиындықтардың туындауы мен шиеленісуінің негізгі себебі болып
табылады. Цзян Цзэминь әлемнің ыстық нүктелеріндегі соғыстар мен даулардың
көпшілігі ұлтаралық мәселелерді дұрыс шешпеу мен шетелдік күштердің
араласуы салдарынан туындап отыр дейді. Сондықтан біз халықаралық аренадағы
гегемонизм мен басымдылыққа қарсы күресуіміз қажет. Ұлттық
сепаратисттермен, террористтермен және діни экстремисттермен күресуміз
керек.
Әлемдегі бейбітшілік пен тыныштықты сақтау, ел бірлігі мен
суверенитетін сақтай отырып бүкіл адамзаттың ортақ дамуы мен ұлтаралық
ынтымақтастықты күшейтудің сәтті құрамасы Қытайдың үшінші ұрпағындағы
жетекші коллективтің жаңашыл стратегиялық көзқарасын жақсы көрсетеді.
Ұлыстардың басшылары өздерінің ұлтық ортасымен кең әрі тығыз
байланыста. Олар ұлттық саясаттың орындалуының нағыз күші болып табылады.
Цзян Цзэминь басшылардың жағдайы - ұлттың даму дәрежесін өлшеу критерийі
болып табылатынын айтқан. Оларға төрт талап қойылады: 1. олардың санын
рационалды түрде ұлғайту, 2. сапасын көтеру, 3. құрамын жақсарту, 4.
олардың жылжу деңгейін жоғарылату, яғни, төменгі сатыдағы басшыларды
тәрбиелеуді жалғастырып қана қоймай, орта және жоғары сатыдағы басшыларды
да дайындау. Ху Цзиньто да түрлі салалардағы мамандарды тәрбиелеп,
жұмысшылардың сапасын жақсартудың міндетерін қарастырған. Барлық ұлттардың
өмір сүру жағдайын жақсарту негізінде олардың арасынан ұлттық аймақтарды
дамыту үшін мамандар даярлау қажет.
Қытай - көпұлтты мемлекет болып табылады және оның халқы түрлі діндерге
сенеді. Ұлыстар арасында, әсіресе шет жақтағы аудандарда тұратын ұлыстар
арасында, дін үлкен роль атқарады. ҚКП ұлт пен дін арасындағы байланысты
түсіне отырып, ұлттар мәселесін шешуде дінге қатысты саясатты да ұмытпаған
жөн деді. Бұл дегеніміз діни сенім бостандығын қорғау және сыйлау саясаты.
Бұл тек саяси ғана емес, соынмен қатар өте аңызды стратегиялық мәселе. ҚКП-
ң әр мүшесі, қай ұлт қатарына жататынына қарамастан, діншіл бола алмайды.
Оларға діни қызметтерді атқаруға, тіпті оларға қатысуға, ырымшыл болуға
тыйым салынған.
Ұлттық жұмыстар орталығының жиналысында Цзян Цзэминь
10 тармақтан тұратын қорытынды жасады:
1. Ұлттың пайда болуы, дамуы және жоғалуы - өте ұзақ тарихи процесс.
Социализм кезеңі барлық ұлттардың бірлесе дамуы дамуы мен гүлденуінің
кезеңі болып табылады. Ортақ элементтер көбеюде. Алайда ұлттық ерекшеліктер
мен айырмашылықтар әлі де болады.
2. Ұлт мәселесі қоғам дамуының жалпы мәселесінің бір бөлігі. Қазіргі таңда
ол тек қытай спецификасындағы социализмнің құрылуы арқасында біртіндеп
шешілуде.
3. Мемлекет бірлігі – барлық ұлттардың басты міндеті. Барлық ұлт өкілдері
ел қауіпсіздігін, мәртебесін және мүдделерін қорағауға міндетті.
4. Елдегі барлық ұлттар тең құқылы. Мемлекет ұлыстардың құқықтары мен
мүдделерін қорғайтынына кепілдік береді.
5. Барлық ұлт өкілдері бір бірін сыйлап, ауызбіршілікте өмір сүруге, үнемі
халық ынтымақтастығын күшейтуге міндетті.
6. Барлық ұлт өкілдері ынтымақтастықты күшейтіп, ортақ қызметті іске асыруы
тиіс.
7. Экономиканы дамыту, өмір сүру жағдайын жақсарту – қазіргі таңда ұлттық
бағытта да басты мәселе болып отыр. Бұл басқа да қиындықтарды шешудің жолы.
8. Аймақтық-ұлттық автономия – ұлт мәселесін шешудің негізі болып табылатын
марксизмдегі ұлт теориясына ҚКП-ң қосқан зор үлесі.
9. Жұмысшылардың идеялық-моральдық және ғылыми-мәдени сапасын үнемі
жоғарылатып, ұлыстар арасынан шыққан басшылар отрядын құру керек.
10. Ұлт мәселесі үнемі діни мәселемен қатар жүреді. Ұлт мәселесін шешу
барысында дінге қатысты да саясат жүргізу қажет.
Жоғарыда аталған саясаттың негізгі көзқарастары халықаралық аренада
ұлт мәселесін шешу жолдарының және елдегі ұлт мәселесіне қатысты
жүргізілген жұмыстардың практикасының ғылыми жинақтамасы болып табылады.
Бұл көзқарастар саясаттың ғылыға негізделгенін және бұл мемлекетіміздің
қазіргі жағдайындағы ең дұрыс шешім екендігін практика көрсетті.
Жалпы алғанда 1949 жылдан бері ұлтаралық қатынастардың даму процесі үш
тарихи кезеңнен тұрады:
1. ҚХР-ғы ұлтаралық қатынастардың сипатының түбегейлі өзгеру кезеңі (1949-
1965жж).
2. ҚХР-ғы ұлтаралық қатынастардың дамуындағы асыра сілтеушілік (1966-
1976жж).
3. ҚХР-ғы ұлтаралық қатынастардың өзгеруі және жайлы дамуы кезеңі.
Ұлтаралық қатынастар – күрделі жүйе. Қытай секілді көпұлтты мемлекетте
оларды басчқарудың институтты деңгейі макро-басқару болып есептелсе, тұлға
аралық деңгейдегі басқару микро-басқару болып табылады. Қоғамдық өмірдегі
соңғы 50 жыл ішіндегі тарихи өзгерістер нәтижесінде, әсіресе соңғы жылдарда
ҚХР-ғы ұлт изоляциясы мәселесі шешілді. Бұны ұлтаралық некелердің
көбеюінен, этникалық миграциялардың белсенділігінен байқауға болады. Бұған
қаржылық және ақпараттық ағымдар, интернеттің таралуы түрткі болды. Бүгінгі
таңда түрлі ұлт өкілдерінің арасында теңқұқылы, ниеттес және өзара көмек
беретін қатынастар орнатылды деп есептеледі.
Қытайдағы реформалар саясатын жүргізу бастала салысымен, экономика
қарқынды дамып, барлық ұлт өкілдерінің, әсіресе ұлыстардың, өмір сүру
жағдайының деңгейі арттырылды. Бұндай жағдайда ұлыстар тұратын аудандарда
да ұлтаралық қатынастар жақсарады. Бірақ басты мәселе – ұлттық автономды
аймақтардағы экономиканы дамыту және ұлтаралық қатынастарды дамыту әлі де
күн тәртібінде. Ел бірлігін күшейту үшін және барлық ұлттарды дамыту
мақсатында Қытай үкіметі ұлттық саясаттағы экономикалық құрылысқа назар
аударды.
Бірнеше ғасыр бойы елдің бірлігі мен мемлекеттік салиқалылық Қытай
ұлтының тарихындағы маңызы зор болды. Бұлар Қытайдың ілгері жылуының кепілі
іспетті еді. Мемлекеттік ауызбіршілікті қорғау, ұлтаралық ынтымақтастықты
нығайтудың көп ұлтты мемлекетті маңызы зор. Ху Цзиньтао Қытайдағы және алыс
жақын шетелдерде болған жағдайларды қорыта келіп, Елдің ынтымақтастығы мен
ұлттық келісім кез келген халықтың бақыты, ел ішіндегі сепаратизм мен
ұлттық сепаратистік қозғалыстар кез келген елдің соры деген. Елдегі барлық
ұлттар мен ұлыстар қасиетті парыздарын өтеп, елдің бірлігі мен ұлатарлық
келісімді нығайтуға атсалысуы тиіс.
Цзян Цзэминь халықаралық қатынастарға нақты сипатама берген:
ханьдіктер аз ұлттарсыз, аз ұлттар бір бірінсіз өмір суре алмайды. Осы
тұжырым арқылы ұлтаралық қатынастардың тарихи элеметтері көрінеді. Бұл
нағыз, шынайы ұлатаралық қатынастарды көрсетіп, оның даму көкжиегін
байқатады. Бұл басты идея барлық халықтардың қалауын білдіреді. Бұл
қазіргі Қытайдағы социалистік ұлтаралық қатынастарды жүргізу және дамыту
саясатындағы негізг ұстаным.
Қазіргі кезде гегемонизм мен басымдылық саясаты әлемге және ғалам
дамуына төнген ең басты қауіп. Әлемдегі этноұлттық мәселелердің пайда
болып, ушығуына басты себеп те сол. Цзянь Цзэминь бір сөзінде Әлемдегі
жағдай ушығып тұрған қатерлі аймақтардағы кикілжіңдер көбінесе ұлтттық
мәселелерді дұрыс шешпегенге және шетелдік күштердің араласуына байланысты
өршиді. Сондықтан да біз гегемонизм мен халықаралық аренадағы басымдылықпен
күресуіміз керек ұлттық сепаратистермен, лаңкестермен және экстремистермен
күресуіміз керек дейді.
Қытайды басқарып отырған үшінші ұжымның басты ұстанымы ғаламдағы
бейбітшілік пен тыныштықты сақтауға ұмтылу, жалпы адамзатты дамытуға
атсалысу, елдердің тәуелсіздігі мен егемендігін сақтай отырып, ұлтаралық
қатынастарды реттеу болып табылады.
Аз ұлттардың жетекшілері ұлттық орталарымен тығыз байланысты. Олар
ұлттық саясатты жүзеге асыруда үлен күш есебінде. Цзянь Цземинь бірнеше рет
баса айтады: Жетекшілерінің жағдайы ұлттық даму өлшемінің көрінісі. Оларға
төрт міндет жүктеледі.
1. Сандарын саналы түрде көбейту.
2. Сапаны арттыру
3. Құрамын жақсарту
4. өсу жолдарын дамыту, демек, төменгі басқаруға ғана емес, орташа және
жоғарғы басқару ісіне де араласа алатын кадр дайындау.
Ху Цзиньтао да әр түрлі салаларда мамандар тәрбиелеу мәселесін,
жұмысшылардың сапасын арттыру мәселесін алға қойған. Барлық халықтардың
әлеуметтік жағдайын үнемі жақсарту негізінде солардың ішінен ұлттық
аудндарды басқаруға қабілетті мамандар даярлау қажет.
Қытай көпұлтты мемлекет, халқы әр түрлі діни сенімде. Дін аз ұлттар
ішінде маңызды рольге ие, сәресе оқшаулау аудандарда тұратындар үшін маңызы
айрықша. Этностық топтар мен діни нанымнң байланысын түсіне отырып, ҚКП
ұлттық мәселені шешуде діни сенімге байланысты саясатты ұстану керек деп
есептейді. Бұл дін ижәне діни сенімді таңдау еркіндігін құрметтеу саясаты.
Бұл саяси ғана емес, стратегиялық тұрғыдан да маңызды мәселе. ҚКП мүшесі
қай ұлттың өкілі болса да, діни көзқарасты ұстана алмайды, діни
қозғалыстардыұйымдастырып, не қатысуына құқы жоқ, наным сенімге бой
алдыруына болмайды.
Цзянь Цзэминь Ұлттық саясат Орталығының мәжілісінде он тармақтан
тұратын тұжырым жасады.
1. Бір ұлттың пайда болп, дамуы және жойылуы ұзақ уақытқа созылатын
тарихи үрдіс. Сциализм кезеңі барлық халықтар бірлесе дамыған және
гүлдене өрлеген кезеңі болып табылады. Ортақ нәрселер көбейе түсуде,
дегенмен, ұлттық ерекшеліктер мен айырмашылықтар да ұзақ жасайды.
2. Ұлттық мәселе қоғамдық даму туралы жалпы мәселенің бір бөлігі, қазіргі
уақытта бұл жағдай қытайлық ерекшелікке ие социализм негізінде
шешімін тауып келеді.
3. Мемлекеттің бірлігі кез келген халықтың арман мақсаты, халықтар
мемлекеттің қауіпсіздігін, абыройы мен мүддесін қорғауға тиіс.
4. Елдегі барлық халықтардың құқы тең, мемлекет аз халықтардың құқы мен
мүдделеріне кепіл болады.
5. Халықтар бір бірін құрметтеуге тиіс, өзара ымыраластықпен өмір сүріп,
үнемі ұлтаралық келісімді нығайтуы керек.
6. Халықтар өзара қарым қатынасты күшейтіп, ортақ істі барынша дамыуы
керек.
7. Қазіргі ұлттық саладағы басты мақсат экономиканы көтеру, әлеуметтік
деңгейді жақсартып, өмір сүру деңгейін көтеру. Басқа мәселелер осы
негізде шешіледі.
8. Ұлттық аудандық автономия ҚКП марксизмдегі ұлттық мәселеге қосқан
қомақты үлесі, ұлттық мәселелерді шешудегі басты бағдар.
9. Жұмысшылардың рухани және ғылыми, мәдени сапасын арттырып отыру қажет,
аз ұлттар ішінен тыңғылықты түрде жетекшілер тобын шығаруға тырысу
керек.
10. Ұлттық мәселе әрдайым діни сеніммен байланысты. Ұлттық мәселелерді
шешу баысында діни салада да саясат жүргізу керек.
Бұл тұжырымдар мен саяси пікірлер ел ішіндегі және халықаралық
жағдайлардағы ұлттық мәселелерді шешу барысында жинақталған тәжірибе мен
алған сабақ негізінде жасалған. Бұл тұжырымдардың ғылыми негізделгені және
қытай елінде қолайлы екені іс жүзінде дәлелденді.
Жалпы алғанда, 1949 жылдан кейін ұлтаралық жағдайдың дамуы негізгі үш
кезеңге бөлінеді.
1. ҚХР халықаралық қарым қатынастар жағдайының түбегейлі өзгеру
кезеңі (1949-1965жж.)
2. ҚХР ұлтаралық қатынастарда асыра сілтеушілік болғанкезең (1966-
1967жж.)
3. ҚХР қайта құру және ұлтаралық жағдайдың бейбіт даму кезеңі (1977
жылдан кейін)
Ұлтарарық қатынастар күрделі жүйе. Қытай сияқты біртұтас, көпұлтты
мемлекетте оларды институционалды деңгейде басқару макро басқару, ал
тұлғаралық деңгейде басқару микро басқару деп аталады. Соңғы елу жыл ішінде
қоғамдық өмірде болған өзгерістер нәтижесінде этникалық оқшаулану жойылды.
Бұл ұлтаралық некелердің көбеюінен, этикалық топтардың көші қонынан
байқалады. Бұған ғаламтор арқылы тарайтын қаржылық және ақпарат ағымы да
әсерін тигізді. Бүгінгі таңда ұлттар арасында тең құқылы, өзара ымыралас,
өзара көмекке келуге әзір қарым қатынастар қалыптасты деп есептеледі.
Қытайдағы саяси реформалар басталған соң, экономика жоғары қарқынмен
дамып келеді. Елдері халықтардың өмір сүру деңгейі жақсарған, бұл әсіресе
аз ұлттарда анық байқалады. Бұл жағдайда жекелеген аудандарда тұратын аз
ұлттардың да әл ауқаты жақсарып келеді. Күн тәртібінде тұрған басты мәселе
ұлттық автономды аудандардың экономикасын өрлетіп, ұлтаралық қатынатарды
ретке келтіру. Қытай халды елді бір жұдырықтай жұмылдырып, елдің әлеуметтік
жағдайын көрету және ұлтаралық қатынастарды нығайту үшін экономикалық
ұрылысты ұлттық саясатқа негіздеді.
1.2 Қытайдағы ұлттық саясаттың қалыптасу тарихы
Қытай Халық Республикасы көпұлтты мемлекеттердің бірі болып табылады.
Қытай Халық Республикасы құрылған кезде Қытайда бірнеше жүз ұлттың өкілдері
болса, ақырында аталмыш этностар топтастырылып хандықтарды қосқанда 56
ұлтқа біріктірілді. ХХ ғасырдың екінші жартысында аз санды халықтар жалпы
халық санының он пайызын құраса осы уақытқа дейін бұл көрсеткіш аса көп
өзгеріске ұшырай қойған жоқ. Көптеген зерттеушілер аталмыш көрсеткіш саяси
себептермен азайтылып көрсетіледі деген тұжырымдар айтуда. Ұлттық саясат
мәселелері ҚХР пайда болғаннан бұрын қарастырыла бастағанмен түрлі
басшылардың жүргізген саясатына қарай әр кездері түрлі өзгеріске ұшырап
отырды. Қазіргі таңда ҚХР ұлттық саясаты хан ұлтына жатпайтын ұлттар
мекендейтін аудандардағы аймақтық саясатпен теңестіріліп жатыр. Қаладағы
ұлтаралық қарым-қатынасқа, жинақы тұрып жатқан аз санды ұлттардың ұлттық-
мәдени қажеттіліктеріне барған сайын аз көңіл бөлініп барады. Қытайда
ұлтаралық қатынастардың мәселелері мен ұлттық мәселелерді шешу ұлттық
аудандардың басқа аймақтармен әлеуметтік-экономикалық теңсіздігін
қамтамасыз ету ретінде қабылданады, сондықтан ұлттық-мәдени дамудың
мәселелері кең саяси-экономикалық контексте қарастырылады, реттеледі және
шешіледі. ҚХР басшыларының ойынша артта қалған аудандарды шұғыл түрде
әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан дамытпайынша ұлтаралық қатынастардың
тұрақтылығын және аз санды ұлттардың қазіргі мәдени дамуын қамтамасыз ету
мүмкін емес. Осыған орай арнайы ұлттық концепция негізделді, онда барлық
ұлттар тең, аз санды ұлттар мекендейтін жерде ұлттық автономдық аудандар
құру, ұлттық аудандардың экономикасы мен мәдениетін дамыту және т.б.
мәселелер айтылғанымен іс жүзінде концепция көпшілік санаға Қытай ежелгі
біртұтас көп ұлтты мемлекет ретінде қалыптасты және хан ұлты
суперэтнос деген түсінікті қалыптастырғысы келеді. Концепция екеуі
ажырамайды (лянгы ли бу кай) деген атқа ие болды. Оның мағынасы хан және
хан емес ұлттар арасындағы қарым-қатынас өзара көмек және бірлесе өмір
сүргенде қалыптасқан қатынас, хандықтар аз санды халықтардан, ал аз санды
халықтар хандықтардан ажырай алмайды. Осы стратегияның негізінде Қытай
көпұлтты біртұтас мемлекет атты ұранын насихаттау ісі белең алды.
Дегенмен, ХХ ғасырдың соғыс жылдары көрсеткендей ұлттық мәселеге мән
бермеу этносепаратистік көріністердің қылаң беруіне және ұлтаралық
қақтығыстарға әкелді. Қытай секілді көпұлтты мемлекеттерде ұлттық жағдайдың
өршуі мемлекет біртұтастығының бүлінуіне әкеліп соғуы әбден мүмкін. ҚХР-ның
басшылары осындай келеңсіздіктерді шешу үшін түрлі тәсілдерді қолданып
көрді, дегенмен олар қабылдаған шешімдер хан ұлтына жатпайтын ұлттардың
арасында ұлтшылдықтың өрбуіне әкеліп соқтырып отырған жайттар аз емес.
Сондықтан қазіргі ҚКП және ҚХР-ның басшылары ұтттық мәселені стратегиялық
маңызы бар мәселе ретінде қарастырып отыр.
Екінші тараушаның тақырыбы 1.2 Қытай Халық Республикасының Батысты
ауқымды игеру стратегиясы деп аталалды. Аталмыш тақырып Қытай Халық
Республикасының жаңа ғасырдан бері өзінің экономикалық дамуы жағынан артта
қалған аудандарын дамытуды қарастырады. ҚХР ХХ ғасырдың соңғы жылдарынан
бастап өз экономикасын дамытумен айналысып келеді. Қытайдың әлеуметтік-
экономикалық жетістіктері әлемдік экономика тарихындағы маңызды оқиғалардың
бірі болды. Экономикалық дамуы, өндірістік және ауылшаруашылық өнімдерінің
динамикасы мен көлемі жағынан айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізгенімен,
алдыңғы қатарлы және экономикасы орташа дамыған елдердің өндіріс көлемі
және жан басына шаққандағы табыс, тұрмыс деңгейі және басқа да көрсеткіштер
бойынша артта қалып келеді. Қытай үкіметі елдегі реформаларды біртіндеп
және кешенді жүргізіп келеді. Реформалар нәтижесінде көптеген мәселелер өз
шешімін тапқанымен, елдің экономикалық жағынан біртұтас дамуын қамтамасыз
ете алмады. Елдің батыс және шығыс аймақтарының даму көрсеткішіндегі
айырмашылық айтарлықтай үлкен болып келеді. Қытайдың батыс аудандары дамуы
жағынан басқа провинциялармен салыстырғанда көп артта қалып келе жатқанымен
қатар экологиялық жағынан қолайсыз және тұрақсыз аудандар болып есептеледі.
Аталмыш стратегия ұзақ мерзімді стратегия болып табылады. Стратегияны
жүзеге асыру барысында көптеген ірі жобалар жүзеге асырылып, Қытайдың батыс
аудандарында үлкен өзгерістер болып жатыр. Мысалы, Чунцинде шетелдің
қатысуымен 53 мекеме (200 млн. долл.), Сиан қаласында 40 мекеме (200 млн.
долл.), Гуйчжоуда 42 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Негізгі бөлім
І. Қытайда ұлтаралық қатынастарды басқару мәселелері
1.1 Қытайдағы ұлтаралық қатынастарға
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Қытайдағы ұлттық саясаттың қалыптасу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... 17
ІІ. ХХ ғ.а. ХХІ ғ.б. Қытайдың ұлтаралық қатынастарды басқару саясаты
2.1ҚХР КП-ның ұлттық саясат пен заңнамалық базасындағы өзгерістер ... ..26
2.2Қытайдың ұлтаралық қатынастарды басқару
механизмдері ... ... ... ... ... ... 36
ІІІ. ШҰАА-ғы ұлтаралық қатынастардың қазіргі кездегі жағдайы
3.1 ШҰАА-ның әлеуметтік мәдени және экономикалық сипаттамасы, этникалық
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.2 ШҰАА-ғы ұлтаралық қақтығыстар. ҚКП-ның
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ...55
3.3 Ұйғыр сепаратизмі және Халықаралық
қауымдастық ... ... ... ... ... ... ... ..58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...63
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қытай Халық Республикасы дүниежүзі бойынша
ең халқы көп және көпұлтты мемлекет. ҚХР құрылған кезден бастап Қытайда,
оның ішінде автономды аймақтарда болып жатқан ұлтаралық процестеріне,
ондағы өзгерістерге, халықтың демографиялық жағдайына және хан ұлтынан
басқа аз санды ұлттарға жүргізіп отырған саясатына және де ҚХР жаңа
ғасырдан бастап батыс аймақтарында жүргізе бастаған Батысты ауқымды игеру
стратегиясына салыстырмалы талдау жасалады.
Тақырыптың өзектілігі. Қытай Халық Республикасы дүниежүзі бойынша
халқының саны жағынан дүниежүзіндегі ең ірі мемлекет болып табылады. Осы
тұрғыдан да ондағы мекендеуші ұлттар мен ұлыстардың, жалпы ҚХР-дағы
ұлтаралық байланыс жағдайды зерделеу бүгінгі күнгі өзекті де, қызықты
тақырыптардың бірі болып отыр. ҚХР тек халқының саны жағынан алдыңғы орынды
иеленіп қана қоймай, халық санының тез өсуімен де әлем демографиясына ықпал
етіп отыр. Әлемнің басқа елдерінде ұлтаралық фактор Қытайдағыдай маңызды
рөл атқармайды. Қытайдағы ұлтаралық фактор елдің әлеуметтік-экономикалық
дамуында айтарлықтай қиындықтар туғызуда. Қазіргі Қытайдағы оның ішінде
автономды аймақтарда болып жатқан әлеуметтік-экономикалық оң өзгерістер
ұлтаралық байланыстардың өсуін қамтамасыз етті. Бұл өз кезегінде ең бірінші
ішкі қытайдың азұлттарға жасап отырған саясатына көңіл аударуларына негіз
болды.
Қытай Халық Республикасы құрылған кезден бастап қазіргі кезге дейін
халық саны туу мен табиғи өсуді азайтуға байланысты қатаң әкімшілік және
экономикалық шараларға қарамастан 1949 жылғы 563 млн. адамнан 2000 жылы 1
млрд. 285 млн. адамға, яғни шамамен 1.5 есеге өскен. Жоспарлы туу
саясатының жүзеге аса бастауымен негізінен хандықтардың санының өсуінде
азайған жағдайларды көретін болсақ, аз санды ұлттардың ішінде керісінше
халық санының өсу процесі байқалады. Бұл қытайдағы ұлтаралық қақтығыс пен
байланыстарға өз әсерін тигізеді. Ал осы аз санды халықтардың 70%-ы батыс
аудандарда шоғырланғанын және жаңа ғасырдан бастап аталмыш аймақта халық
санының жылдам өсіп келе жатқанын естен шығармау керек. Жас құрылымын
жасанды деформациялау әлеуметтік және этникалық негативтің күшеюіне, түрлі
ұлттың табиғи ынтымақтастық процесінің бұзылуына әкелуі мүмкін. Халық
санының тым көп болуынан Қытайдың технологиялық және мәдени жетілдіру
процестері тежеледі және халықтық тұрмысының деңгейі мен сапасын
жақсартатын процестер баяулайды. Бұл өз кезегінде хань жерінде мекендеген
басқа ұлт өкілдерінің тынышын бұзады. Оған қоса экономикалық реформалар
жүргізіле бастаған кезбен байланысты ұлтаралық байланыс ерекше жалпылау мен
ұғынуды қажет етеді. Қытайдағы ұлтаралық байланыстарға талдау жасау, оны
түсіну, идеологиялық, әкімшілік, экономикалық және мәдени ықпал ету арқылы
әлеуметтік-этникалық процестерді басқарудың мол тәжірибесін сараптау және
түсіну қазіргі Қытайдың әлеуметтік-экономикалық, ұлттық саясатын зерттеуде
ерекше орын алады. Онымен қатар Қытайдың әлеуметтік-экономикалық
процестерді басқарудағы тәжірибесі дамушы және өтпелі экономикасы бар елдер
үшін таптырмас бағыт болмақ.
Әлем тарихында көлемі жағынан және жүйелілігі жағынан саяси,
идеологиялық және әкімшілік болып бөлінетін ұлтаралық байланыс саясаттың
қытайлық феномені еш жерде кездеспейді. Осы тұрғыдан да оны зерттеу Қытай
үшін ғана емес, әлемдік әлеуметтік тәжірибе мен ғылым үшін маңызы зор.
Әлемдік ғылымға жұмбақтау болып келетін Қытайдың көлемі жағынан үлкен
және әр алуан болып келетін демографиялық тәжірибесін, идеология мен
саясат, мәдениет пен дәстүрді қолдау шаралары арқылы халықты өсіру және
неке саласында шектеу шаралары арқылы оны шектеу, көп адамдардың ерікті
көші-қоны, оларды қайта тәрбиелеуге ауылдарға баруы және өндірісті дамыту
үшін жасалған ондағы урбанизация процестерін зерттеудің өзектілігі мен
қажеттілігі Қытайдың дамуына септігін тигізумен қатар бүкіл адамзаттың
дамуына әсер ететіні күмән тудырмайды.
Диссертациялық зерттеу нысаны – ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап
Қытай Халық Республикасының ұлттық аудандарындағы ұлтаралық байланыстар
жағдайы болып табылады.
Жұмыстың зерттеу пәніне – ҚХР-дың ұлттық аудандарындағы ұлтаралық
процестер және аз санды халықтарға жүргізіп отырған мемлекеттік саясат
жатады. Онымен қатар батыс аймақтағы ұйғыр сепаратизмі, ШҰАА экономикалық
дамуы, халық саны, жастық, жыныстық және халықтың әлеуметтік құрылымдары,
көші-қонның қарқындылығы мен бағыты секілді ұлттық сипаттардың өзгерісі
бітіру жұмыстың зерттеу пәнін анықтайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бітіру жұмысында қарастырылған мәселелерді
зерттеумен негізінен шетелдік және отандық ғалымдар айналысады. Алайда бұл
мәселемен айналысатын отандық зерттеушілер айтарлықтай көп емес, жоқ деуге
де болады, яғни Кеңес Одағының ыдырауымен оның орнына он бес елдің
құрылуынан бастап шығыстану ғылымы республикамызда кенжелеп қалды.
Сондықтан да қазіргі таңда осы саланы зерттеумен айналысатын көптеген
шығыстанушы мамандар басқа шет мемлекеттерде ғылыми жұмыспен айналысуда.
Бұл жұмысқа қатысты батыстық әдебиеттерді зерттеу барысында ол
құжаттарда Қытайдың ұлттық байланыс мәселелері толығымен көрсетілмегенін,
терең түрде зерттелмегенін байқауға болады. Бұл еңбектерде тек бір ғана
бөлігі көрсетіліп, қарастырылып отырған мәселе толығымен объективті түрінде
берілмей, оқырмандарға біржақты болып көрсетілді. Бірақ олардың ішінде де
құнды деректерді кездестіруге болады.
Аталмыш диссертация жазу барысындағы ғылыми зерттеу жүргізуде біз
отандық зерттеушілердің де еңбектерін пайдаландық.
Отандық деректер. Тұңғыш қолданған деректердің бірі ретінде Қазақстан
Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан–2030
атты Бағдарламасын айтуға болады. Бағдарламада қолайсыз демографиялық
факторлардың ұлттық қауіпсіздікке әсер ететінін айта келіп, көші-қон
саясатына байланысты біздің жас мемлекеттің жетекші приоритеттерін ұсынды
[1, 144 б.].
Отандық ғалымдардың еңбектеріне келсек жалпы Қытай Халық
Республикасының демографиялық жағдайын зерттеген ғалымдар өте аз деуге
болады. Қазақстан ғылымында 1990-шы жылдарынан бастап саясаттану ғылымы мен
аналитикалық бағыт басым бола бастады. Алайда тек тарихты зерттеу барысында
ғана кез келген бізге құнды мәселенің барлық талдауын жасай аламыз.
Қазақстан деректерінде Қуаныш Сұлтановтың Реформы в Казахстане и Китае
және Қуаныш Сұлтанов пен қытайтанушы Садыхан Бақбергеновтың Пробуждение
гиганта атты кітабы ерекше назар аударады. Себебі Қуаныш Сұлтанов Қытай
Халық Республикасында Қазақстанның Төтенше және Өкілетті елшісі болып
қызмет атқарып жүргенде барлық оқиғалардың куәгері болды. Аталмыш еңбекте
ҚХР жүргізілген реформаларды терең талдау жасай отырып, жетістіктері мен
кемшіліктеріне, реформа нәтижесінде елдегі болған өзгерістерге терең талдау
жасайды. Сонымен қатар аталмыш еңбекте Қытайдағы экономикалық және саяси
реформалар жан-жақты талданды, ҚХР-дағы демографиялық жағдай, оның ішінде
ШҰАА-дағы халық саны туралы мағлұматтар келтіреді, оның айтуынша Батысты
игеру стратегиясын іске асыру барысында ішкі тығыз ораналасқан аудандардан
хандықтар көптеп көшіріледі, қазіргі кезеңде Қазақстан шекарасы маңындағы
аудандарда халықтың саны және инфрақұрылымы Қазақстанның шекаралық аймақта
тұратын халықтардың санынан он есе асып түседі деген тұжырымдар келтіреді
[2; 3].
Г.М. Мендіқұлова мен Б.Ж. Атантаеваның История миграций между
Казахстаном и Китаем 1860–1960-e гг. атты еңбегін алуға болады. Аталмыш
еңбекте Қазақстан-Қытай мұрағаттық және статистикалық деректерді жүйелеп,
талдау жасау арқылы қазақстандық деректануда бірінші рет революциялық және
кеңестік кездегі Қазақстан-Қытай мемлекетаралық көші-қон процесі кешенді
зерттеліп Қазақстан ғылымын әлі де зерттеле қоймаған жаңа тың деректермен
толықтыра түті [4].
Қазақстандық атақты қытайтанушылардың бірі К.Ш. Хафизованың Қытайдың
тарихына, саясатына, экономикасына және т.б. қатысты көптеген құнды
еңбектері бар [5; 6].
К.Л. Сыроежкиннің еңбектерінде Қазақстан территориясына қазақтар мен
ұйғырлардың кетуінің тарихы, миграциялық кезеңдер анықталады. Аса айта
кететіні К.Л. Сыроежкинің еңбектерінде бірінші рет қытайдағы ұлт аралық
қатынасатар туралы мәселе көтеріліп, оның Қазақстан әлеуметтік-
экономикалық процестерінің әсеріне баға беріліп, талдау жасалды. Қытай
Халық Республикасының ұлттық саясаты зерттеліп, оның аз санды халықтарға
қолданылуы терең зерттелумен қатар ШҰАА-ң этноұлттық жағдайына байланысты
құнды деректер келтірілген. Онымен қатар оның басқа да Қытай жайында
жасаған зерттеу жұмыстарында ҚХР-дағы миграциялық саясат, ШҰАА-ның
демографиялық потенциялы қарастырылды [7, 345 б.].
М.С. Әшімбаевтың Политика КНР на современном этапе: реали и
перспективы атты кітабы қазіргі кезедгі Қытай Халық Республикасының
жүргізіп отырған саясатын, оның салдарын, басқа мемлекеттерге тигізер әсері
жаңа деректердің негізінде жаңа көзқараспен қарастырылып терең талау
жасалады [8].
Аталмыш зерттеуге қатысты бір ғылыми еңбекке ҚР Президенті жанындағы
Әлемдік экономика және саясат институтының Современный Китай: экономика,
демография и внешняя политика ұжымдық басылымын айтуға болады. Кітап
Қытайдың даму процесінің өзекті мәселелеріне арналған. Онда экономикалық
дамудың негізгі үрдістері, демографиялық және көші-қон саясатының
мәселелері, сыртқы саясаттың негізгі мәселелері, ұлтаралық қатынастар
қарастырылады. Авторлардың пайымдауынша, ұлтаралық қатынастар және негізгі
саяси процестері қазіргі Қытайдың өміріндегі және саясатындағы маңызды
салалар болып табылады. Келешекте олар ҚХР-дың көрші елдермен қарым-
қатынас жасағанда негізгі факторлардың бірі болып табылады. Жұмыста
аймақтағы интеграциялық жобалардың дамуы және Орталық Азиядағы
қауіпсіздікті нығайтуға байланысты халықаралық жобалар көп жағдайда
Қытайдағы азұлтар мен хандіктердің арасындағы жағдаймен анықталады деген
тұжырым жасауда [9, 385 б.].
Қазіргі Қытайдың демографиялық және көші-қон мәселелері Ресей
ғалымдарының ұжымдық жұмыстарында көрініс тапты. Осы еңбектердің біріне
Китай: угрозы, риски, вызовы развитию атты еңбекті айтуға болады. Еңбекте
Қытайдың дамуындағы қазіргі қауіп-қатерлер кешенді талдау жасалады. Қытай
ішінде болатын экономикалық, саяси дағдарыстың пайда болу мүмкіндігі, оның
Қытай үшін және жаһандық экономика мен саясатқа мүмкін болатын әсерлері,
салдары зерттеледі. Авторлардың пайымдауынша мемлекеттің саясатына
байланысты елеулі ұлтаралық қақтығыстардың пайда болуы әлеуметтік
қиындықтарды күшейтіп, болашақта экономикалық өсуге кедергі жасап
басшылардың алға қойған жоспарларының орындалуына кедергі болады. Ол ең
алдымен елдегі хандіктер мен аз ұлттардың арасындағы байланысты дұрыстап
жөнге келтірмесе қытай экономикасында, саясатында, саяси аренада беделін
жоғалтуы мүмкін.
Қытай тіліндегі деректерге келер болсақ Гао Чао Пин, Лиу Жоң, Чэн
Щиао Щиенің Қытай Халық Республикасының батыс аудандарын игеру
стратегиясын зерттеу еңбегін айтуға болады. Монографияда ҚХР-ның жаңа
ғасырдан бері жүргізе бастаған стратегиясының алғышарттары, жүргізілу
барысы, кезеңі, мақсаттары мен міндеттері, стратегияны жүргізуден алынатын
нәтиже, стратегия жүргізу барысында адам, экология мәселелеріне тоқталып
терең талау жасалған еңбек болып табылады. Автордың айтуынша, қазіргі батыс
ауданның халқының саны АҚШ-тың халық санымен тең келеді, онымен қатар батыс
аудандардың халқының саны өзінің табиғи өсімінің және ішкі аудандардан
көшіп келушілердің есебінен жыл сайын көбейе түсуде. Жыл сайын келетін
адамдардың саны Жаңа Зеландияның халқының санына тең. Сондықтан адамдардың
көп болуы аталмыш аудандардың экономикалық дамуында, ауылшаруашылығында,
табиғи ресурстар мен экология мәселелерінде, адамдардың білім алуында және
тұрмыс жағдайында айтарлықтай қиындықтар туғызуда. Сондықтан аталмыш
аудандарда ұлтаралық байланыстарды жақсылап орнату қажет деп есептейді
автор [16].
Орталық Ұлттар университетінен шыққан Қытай Халық Республикасының
Ұлттық очерктері атты монографиясында мемлекеттің жүргізіп отырған ұлттық
саясатына талдау жасалып, онымен қатар аз санды ұлттарға қатысты біршама
құнды деректер келтіріледі. Еңбекте ұлттық саясатқа байланысты материалдар
социалистік тұрғыдан қарастырылып, саясаттың ұлттың бірлігін нығайтуда
жеткен жетістіктері сипатталады. Дегенмен зерттеу жұмысымызда аз санды
халықтар туралы біршама мәліметтер алуға септігін тигізді [17].
Жалпы айтқанда, бұл зерттеулерді келтіре отырып әр еңбектің бұл
диссертацияға өте бағалы үлес қосқанын айта кету керек. Әрбір зерттеулер
диссертантты жаңа ойлар мен түйіндерге жетелей білді. Берілген еңбектер бұл
мәселені тым жаһандық етіп көрсетеді, бұл айтылған мәселелерді жан-жақты
қарауға мүмкіндік береді. Егер біз алғашында мұнай саласын тек бір ғана
элемент ретінде қарастырғымыз келсе, жұмыс барысында шығыстанушы-
зерттеушілердің еңбектерінің негізінде диссертация қайта өңделіп, ұштала
түсті. Осы еңбектердің арқасында ғылыми еңбек едәуір өзекті болды, ол
мұнайға тамырымен әсер ететін және әлемдік рыноктағы оның бағасына, сол
сияқты оның сатушыдан тұтынушыға дейінгі барлық этаптар барысындағы
жағдайына қатысты аспектілерді қарастырады.
Оған қоса, негізгі бағыт және назар осы еңбекте қолданылған бүкіл
құжаттарды зерттеуге және анализ жасауға аударылды.
Зерттеудің деректік негізі – құжаттық дереккөздер кешені болып
табылады. Құжат материалдарына талдау жүргізгенде, біз дереккөздердің толық
жиынтығына, дәл және нақты фактілерге сүйене отырып, оларға сын көзбен
қарау қажеттігін мақсат еттік. Диссертациялық зерттеу жұмысында ҚР Орталық
Мемлекеттік мұрағатының, ҚХР Мемлекеттік кеңестің, ҚХР Қоғамдық Ғылымдар
Академиясының, Мемлекеттік Статистика басқармасының ресми басылымдары мен
материалдары, 1953, 1964, 1982, 1990 және 2000 жылдар аралығында өткен
жалпықытайлық халық санағының және әр жыл сайын таңдап жүргізілетін санақ
материалдары, БҰҰ-ның статистикалық және ұлттар мен ұлыстар туралы құжаттар
қолданылды.
Дерек көздердің екінші тобына мерзімді баспасөз беттерінде, бұқаралық
ақпарат құралдарында, оның ішінде, теледидарда және интернет желісінде
жарық көрген материалдарды жатқызуға болады. Мұндай мерзімді қоғамдық-саяси
басылымдарға Халықаралық саясат, Саясат, Континент, Азия и Африка
сегодня, Проблемы Дальнего Востока және қытай тіліндегі Демография және
экономика, Статистикалық зерттеулер, Ұлттарды зерттеу, көптеген ЖОО-
ның хабаршыларын т.б. айта кетуге болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты
Қытайдың Батыс ұлттық аудандарындағы этноұлттық жағдайды тарихи
ретроспективада, халықдың түрлі тарихи және қазіргі кезеңде дамуынң
себептері мен ерекшеліктерін талдау жасау арқылы жүйелі және кешенді
зерттеу. Алға қойған мақсаттарға байланысты бітіру жұмысыда төмендегідей
міндеттер шешіледі:
– Қытайда жарық көрген жаңа деректердің негізінде батыс аудандарда
жүргізіліп жатқан Батысты ауқымды игеру стратегиясының мәні мен
мағынасын ашып көрсету;
– Қытай Халық Республикасының ұлттық саясатына талдау жасап, оның аз
санды ұлттарға деген әсерлерін анықтау;
– әлеуметтік-экономикалық контексте демографиялық жағдайдың дамуын
бағалау;
– ХХ ғасырдың екінші жартысында халықтардың ұлтаралық байланыстрының
құрылымы мен оның себептерін ашып көрсету;
– идеологиялық, әлеуметтік–экономикалық саяси механизмдердің ұлттық
сана өзгерісіне әсерін анықтау;
– батыс аймақтағы халықтың этно сипаттамасын Шығыс аудандармен
салыстырмалы зерттеу;
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі. Бітіру жұмыстың хронологиялық
шегі Қытай Халық Республикасы құрылған кезден бастап ХХI ғасырдың алғашқы
жылдарына дейінгі аралықты қамтиды. Алайда ұлтаралық байланыстардың мән-
мағынасын, құбылыстардың алғышарттары мен себептерін ашу мақсатында
белгіленген хронологиялық шеңберден тыс кезеңдер мен жылдар қамтылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Аталмыш жұмыс Қытайдың
территориясында тұратын елуден астам ұлттың мәселесіне арналған. Біз бұл
ауқымды жұмысты батыс өңірде тұратын ұлттарға арнап отырмыз. Жинақталған
материалдардың негізінде қытайдағы ұлтаралық қақтығыстар мен шиеленіскен
мәселерлерге ден қойдық. Бітіру жұмыстың жаңалығы төмендегідей болды:
1) Зерттеу тақырыбымызға байланысты Қытай Халық Республикасының ШҰАА
аймағындағы сепаратизм анықталып, жүйеленді және талданды;
2) Зерттеу барысында Ұлттық саясатқа әсер ететін факторлар анықталды;
3) Батыстың халық саны Қытайдың дамыған Шығыс теңіз жағалауы
аудандарының халқымен салыстыра зерттеліп арадағы айырмашылықтар,
олардың шығу себептеріне тарихи тұрғыдан талдау жасалды;
4) Қытайдың ХХІ ғасырдағы жүргізіп отырған саясаты терең талданып оның
азұлттар қауіпсіздігіне тигізетін мүмкін болар жақтары қарастырылып
талданды;
5) Қытай басшыларының жүргізген саясатына орай түрлі аймақтардағы
азұлттарға арналған саясат бағыттары мен себептері анықталды.
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмыс оның тақырыбын ашудағы ішкі
логика және ондағы қойылған міндеттердің сипатына негізделген. Жұмыс
кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған деректер
тізімінен, қосымшалардан тұрады.
1.1 Қытайдағы ұлтаралық қатынастарға түсінік
Қытайдағы ұлыстарды басқару әрекеттеріндегі тағы бір бағыт, бұл тіл
мен жазу саясаты: барлық 55 ұлыстың ішінде тек хуэйліктер мен маньдықтардың
ғана ана тілі жоқ. 80 тілден астамы бес түрлі тіл отбасыларына жатады.
Ұлыстардан тілдерін әртүрлі пайдаланады. Олардың көбі ана тілдері мен қытай
тілін әртүрлі деңгейде қарым-қатынас жасау құралы ретінде пайдаланады.
Қытай тілін пайдалану ауқымы артып келе жатыр.
Қазіргі уақытта ұлыстардың ішінде 22 ұлттың өз жазуы бар. Олардың
арасында бұрыннан бері қалыптасқан дәстүрлі жазу мен заманауи Қытай
қалыптасқаннан кейін өзгертілген жазу түрлері де бар. Сонымен қатар партия
мен жаңа Қытай ойлап тапқан жаңа әліпби түрлері де жоқ емес. Кейбір ұлыстар
ертеде өз әліпбиі болған, бірақ жаңа Қытай құрылғаннан кейін өздерінің жаңа
әліпбиін ойлап шығарды. Бұлай етудің әртүрлі себептері бар. Кейбір ұлыстар
бұл әліпбиді пайдалануды қойған, ал енді біреулері сирек пайдаланады. Ондай
әліпбилер ресми әліпби болып есептелмейді.
Тіл мен әліпби саласындағы мемлекеттің негізгі саясаты мынаған
негізделеді: барлық ұлттар өздерінің тілі мен әліпбиін дамытып, еркін
пайдалануға құқылы. Аудандық-ұлыстық автономиядағы басқарушы органдар жұмыс
кезінде бір немесе бірнеше танымал тіл мен әліпбиді қолданады. Егер жұмыс
барысында бір мезетте бірнеше тіл пайдаланылатын болса, онда сол
автономиядағы ұлттық тіл деп есептелетін тілді пайдалануға болады. әрбір
халықтың азаматтары заң саласында өздерінің ана тілдерін пайдалануға
құқылы. Ұлыстар білім беру мен мәдениет саласындағы көмекті ана тілдерінде
көрсетеді. Егер жағдайлар мүмкіндік берсе, яғни мектепте ұлыстар отбасынан
шыққан балалар басым оқитын болса, ұлттық тілдегі кітапты пайдалануға
болады. Тіпті мұғалімдер сабақты да ана тілдерінде өткізеді. Сонымен қатар,
бастауыш сыныптарды қытай тілі жеке сабақ ретінде өтіледі. Үкіметтің
бағдары мен әрекеттері барлық халықтарды бір-бірінің тілдерін, әліпбилерін
құрметтеуге үйретуге бағытталған. Ұлыстық аудандарда қызмет ететін
басқарушы қызметкерлер жергілікті халықтың тілін меңгереді. Ұлыстар өз
тілдерін, қытай тілін және стандартты әліпбиді үйренеді. Қытай үкіметі
мемлекеттік мекемеде жұмыс істеп, жергілікті халықтың екі тілін меңгеріп,
қытай тілінің деңгейін көтеріп жүрген қызметкерлерге қолдау көрсетуге
тырысады. Жоғарыда айтылған қағидалардың барлығы Конституцияда бекітілген.
Ұлыс аудандар заңы мен басқа да заңдар мен ережелерде жазылған.
Ұлыстарға өз тілдері мен әліпбиін пайдаланып, оны ары қарай дамытуға
мүмкіндік тудыру мақсатына мемлекет тиісті шаралар қолданды: 1)
Конституцияда, ұлыстық аудандық автономия заңы, халық сотын тағайындау
заңы, қылмыстық талаптар заңы, азаматтық талаптар заңы, ҚХӨЖ сайлау заңы,
бюджетті білім алу заңы, мемлекеттік тіл мен әліпби заңы, ұлыстық аудандық
автономиялардағы өзін-өзі басқару қағидаларында және тағы басқа да заңдарда
ұлыстар өз тілдері мен әліпбилерін еркін пайдалана алады деп нақты
айтылған. Кейбір аудандарда тіпті тіл мен әліпбиді пайдалану ережелері
қабылданған.
2) Орталық пен ұлыс аудандарында мемлекеттік тілде жұмыс істеуді
қамтамасыз ететін арнакйы органдар құрылған. Ұлыстарға өз тілдерін
мәдениетті дамытуға , білім беру саласында, ғылым мен техника, журналистика
және баспа ісінде, радио мен телевидениеде пайдалануға қолайлы жағдай
жасалды. Ұлыстардың ана тілдері мен әліпбилерін әлеуметтік қарым-қатынаста
пайдаланулары үшін арнайы шаралар жүргізді.
Оларға қоғамдық істерді басқару және өз құқыңды жүзеге асыру
бөлімдерінде көмек көрсетті. Мысалы, партия мүшелері жиналысында ХӨЖ, ХКПЖК
және тағы басқа мемлекеттік мекемелерде және ұлыстардағы басқа да маңызды
шаралар кезінде партия органдары мен мемлекет қатысушыларға талап етулеріне
қара тілдік көмек көрсетіп отырды.
Мемлекет ұлт саласында ерекше саясат ойлап шығарды:
1) Білім беру министрлігінде ұлыстық аудандарда білім беру департаменті
құрылды. Ал провинциялардағы, ұлыстық-автономды аудандар мен
облыстардағы білім беру бөлімдерінде ұлыстардың білім алуларын
қадағалайтын арнайы басқарушы орган құрылды. Олардың мақсаты ұлыстар
аудандарында білім беруді жетілдіруге деген құқыққа тиісті құрмет
көрсетді қамтамасыз ету.
2) Жаңа Қытайда ұлыстардың білімдерін жетілдіруге бағытталған арнайы
қорлар құрылды. Олар өз кезегінде ұлттық білім алуды жетілдірудің
арнайы шарларын жүргізді, олардың сандары жыл санап өсуде. Бұл қор
ақшаның бөлінуін ұйымдастырып отыруға тиіс.
3) Ұлыстардың аудандарында ұлыстың ана тілінде сабақ өтетін бастауыш және
орта мектеп, әртүрлі ұлыстық техникумдар, колледждер, ұлыстық
институттар ұйымдастыруға болатын. Мектеп-интернат ашу идеялары да
қолдау табуда. Кейбір мектеп, колледж, университеттерде ұлттық
сыныптар, ал кей жағдайда дайындық сыныптары ұйымдастырылған.
4) Ұлттық оқу орындар білім беру процессі мен оқу құралдарының мазмұнын
ұлыстардың ерекшеліктеріне қарай арнайы түрде өзгертіп отыруға
болады. Ұлыс өкілдері басым сыныптарда олардың ана тіліндегі оқу
құралын пайдаланып, солардың негізінде сабақ өткізуге рұқсат етіледі.
5) Оқушыларды қабылдау және бөлу кезінде де ерекше саясат қолданылады.
Ұлыс өкілдері үшін оқуға түсу балы төмендетілуі мүмкін. Егер ханьдік
пен ұлыс өкілінің балы бірдей болса, онда оқу орнына міндетті түрде
ұлыс өкілін қабылдайды. Ұлыстардан шыққан адамды ұлыс пен ұлыс
аудандардағы органдардағы қызметке бірінші кезекте қабылдайды.
6) Ішкі провинциялар мен қалаларда, Тибет ауданында ұлыстарға білім беру
мәселесіне баса көңіл бөлінеді. Осы аймақтарда бұл салада айтарлықтай
жетістіктерге жетті.
Қажетті мамандарды дайындауда, оқу құралдарын жасап шығаруда, өмір
сүру мен оқу жағдайларын жақсартуда, негізінен ұлыс өкілдерінен құралған
аймақтарда мұғалімдер дайындау мәселесіне көңіл бөлінеді.
Экономиканың, мәдениеттің, бейбіт ұлтаралық қатынастар даму үшін
ұлыс өкілдері билік жүргізуге қатысулары тиіс. Партия мен үкімет халық
өкілдерінің мемлекет істерін басқаруға атсалысқанын қамтамасыз етуге
тырысады. Мемлекеттік істерге ұлыстардың атсалысқанын қамтамасыз ету үшін
партия мен үкімет заң мен саясатта нақты ережелер мен қағидаларды енгізген:
әрбір халық мемлекет пен жергілікті істерді жүргізуге қатысады. Ұлт, дін,
біліміне қарамастан әрбір азаматтың дауыс беруге және сайлауға қатысуға
құқылы. ҚХР Конституциясының 59-ші тармағында: Қытай мемлекеттік билігінің
жоғары органында – Қытайлық халық өкілдерінің жиналысында ұлыстардан
шыққан әртүрлі халық өкілдері болуға тиіс деп қарастырылған. Халық
қалаулыларының мемлекет пен аймақтардың Халық өкілдерінің жиналысында былай
делінген: халық саны мен оның орналасуын ескере отырып, ЖХӨЖ тұрақты
комитеті бүкілқытайлық халық өкілдерінің жиналысында ұлыс өкілдерінен неше
өкіл қатысатынын анықтайды. Бұл өкілдер провинциялардағы, аудандардағы,
тікелей бағынатын қалалардағы халық қалаулыларының жиналысында сайланулары
мүмкін. ЖХӨЖ ұлыс өкілдерінен кем дегенде бір адам қатысады. ЖХӨЖ тұрақты
комитетінің шешімі бойынша халық тығыздығына сәйкес ұлыстардан тағы бес
пайыз қосуға болады. Осылайша, ұлыстардың арасынан бір өкілді таңдауға
болады, ол ел билігіне қатысады. Халық өкілдерінің жиналыстарында да ұлыс
өкілдері қызмет ету керек. Сайлау заңында былай делінген: ұлыс өкілдері
оқшау тұратын аудандарда сол ауданның ХӨЖ өкілі сайлануы тиіс. Сонымен
қатар, осы халық өкілдерін сайлаудағы ерекшеліктер де заң жүзінде
анықталған: егер осы ауданның халық санының 30 пайызы ұлыстарға тиесілі
болса, осы ауданның ХӨЖ саны соған сәйкес болуға тиіс. Ал егер ұлыстар
саны 15 пайыздан төмен болса, онда ХӨЖ олардың саны сәйкесінше аз болуы
тиіс. Бірақ ұлыс өкілдерінің саны уезде 1-2 ден кем болмағаны дұрыс. ХӨЖ
тұрақты комитетінің шешімі бойынша ұлыс өкілдерінің саны 1-2 болуына
болады, бірақ кем дегенде біреу болуы тиіс. Шашыраңқы орналасқан ұлыстар өз
өкілдерін араларынан шығарады, бірақ оған арнайы квота берілмейді.
Қалаларда, уездерде ұлыс өкілдері ХӨЖ өз қалаулыларын жеке не бірге
сайлаулары мүмкін. Мұнда сол жерлердің ұлтаралық қарым-қатынасқа
негізделеді.
Осылайша ұлыс өкілдері ХӨЖ арқылы мемлекет билігінің істеріне қатысу
мүмкіндігіне ие. Сонымен қатар, заң бойынша оның өкілдері үкімет
билігіндегі міндеттерді ала алады. Кеңес беретін ұлттық комитет,
прокуратура, әскери комитет және кәсіпорындар мен мекемелерді басқарушы
органдар, немесе әртүрлі мекемелерде басқару орындарында отырады,
мемлекеттік және жергілікті істерді басқару істеріне астасыласды.
Халық кеңесі заңына сәйкес мемлекеттік кеңес МК функционалды органы
болып табылады, ол ұлт істерімен айналысады. Жергілікті орныдардағы
мемлекеттің ұлт мәселелеріне қатысты кеңес сол жергілікті жерлердің
функционалды органы болып есептеледі. Ұлт мәселесі әртүрлі салаға қатысты,
сондықтан МК кейбір министрліктерінде арнайы ұйымдар құрылады. Мысалы білім
беру министрлігінде ұлттық білім беру департаменті құрлды. Осымен бірге
ЖХӨЖ ұйымдастыру заңы мен ҚКХСК ұйымдастыру заңына сәйкес олардың ішінде де
ұлыстар істеріне қатысты кеңестер құрылады. Ұлттық-дін кеңесі мен басқа да
органдар өз міндеттерін атқарады. ХӨЖ мен ҚКХСК да да үұлыстар істеріне
қатысты бөлімдер жұмыс істейді.
Негізінен жұмыс мазмұны баршаға бірдей. Бұл ұйымдар өз істерінде
партия саясатя мен бағытын ұстанады, оларды ұлыс аудандарында үйлестіріп
отырады. Экономика, білім беру саласы, мәдениет, ғылым мен техниканың
ұлыстар аудандарында дамуына үлестерін қосады. Демографиялық саясатты
нгасихаттайды. Сонымен қатар, халық бірлігін сақтау, ұлтаралық қарым-
қатынасты нығайту, бірізділік, ынтымақтастық, бір-біріне демеу көрсететін
қарым-қатынастарды орнату. Қытай халқының ерекшеліктеріне сәйкес бірыңғай
даму мен социализмді құру.
ҚХР былай деп есептеледі: ұлыстар аудандары дамымаса, мемлекет
дамымайды, ұлыстар аудндарында Сяокан уайымсыз өмірі орнамайынша,
мемлекетте де Сяокан орнамайды, 56 ұлттың барлығы да өкендемесе Ұлы Қытай
халқының қайта жандануы жүзеге аспайды. Сондықтан, ұлыстардың дамуын
жылдамдату Қытайда мемлекеттің социализмге жетуін жылдамдататын әрекет деп
есептелінеді. Бұл тек қана маңызды экономикалық мәселе емес, маңызды саяси
мәселе де.
Көптеген мыңжылдықтар бойында ел бірлігі мен халық
ынтымақтастығы Қытай халқының тарихындағы басты мәселе болатын. Бұл
Қытайдың дамуы мен өрлеуінің кепілі болатын. Ел бірлігін сақтау мен халық
ынтымақтастығын күшейтудің көпұлтты мемлекет үшін маңызы зор. Ху Цзиньто
Қытайдағы және шет елдердегі алған білімі мен тәжірибесін жинақтай келе:
"Ел бірлігі мен халық ынтымақтастығы - барлық ұлттардың бақыты; мемлекет
ішіндегі сепаратизация және халықтың сепаратистік қозғалысы - барлық
ұлттардың бақытсыздығы" деген тұжырым жасады. Елдегі барлық ұлт өкілдері ел
бірлігін сақтау мен халық ынтымақтастығын кушейтуге бағытталған қасиетті
борышын өтеуге тиіс.
Цзянь Цзэминь ұлтаралық қатынастарға дәл түсіндірме берді: ханьдіктер
ұлыстарсыз, ұлыстар ханьдіктерсіз және ұлыстар бір- бірінсіз өмір сүре
алмайды. Бұл түсіндірмеде ұлтаралық қатынастардың тарихи элементтері
толығымен есепке алынған. Ол нағыз ұлтаралық қатынастарды және олардың
болашақтағы даму мүмкіндіктерін көрсетеді. Бұл басты идея барлық ұлттардың
ортақ ықыластарын көрсетеді. Қазіргі уақытта ол социалистік ұлтаралық
қатынастарды күшейту мен дамытудың негізгі принципіне айналды.
Қазіргі таңда гегемонизм мен басымдылық саясаты әлемнің дамуына және
дүние жүзіндегі бейбітшілікке қауіп төндіретін басты мәселе. Бұл әлемдегі
этноұлттық қиындықтардың туындауы мен шиеленісуінің негізгі себебі болып
табылады. Цзян Цзэминь әлемнің ыстық нүктелеріндегі соғыстар мен даулардың
көпшілігі ұлтаралық мәселелерді дұрыс шешпеу мен шетелдік күштердің
араласуы салдарынан туындап отыр дейді. Сондықтан біз халықаралық аренадағы
гегемонизм мен басымдылыққа қарсы күресуіміз қажет. Ұлттық
сепаратисттермен, террористтермен және діни экстремисттермен күресуміз
керек.
Әлемдегі бейбітшілік пен тыныштықты сақтау, ел бірлігі мен
суверенитетін сақтай отырып бүкіл адамзаттың ортақ дамуы мен ұлтаралық
ынтымақтастықты күшейтудің сәтті құрамасы Қытайдың үшінші ұрпағындағы
жетекші коллективтің жаңашыл стратегиялық көзқарасын жақсы көрсетеді.
Ұлыстардың басшылары өздерінің ұлтық ортасымен кең әрі тығыз
байланыста. Олар ұлттық саясаттың орындалуының нағыз күші болып табылады.
Цзян Цзэминь басшылардың жағдайы - ұлттың даму дәрежесін өлшеу критерийі
болып табылатынын айтқан. Оларға төрт талап қойылады: 1. олардың санын
рационалды түрде ұлғайту, 2. сапасын көтеру, 3. құрамын жақсарту, 4.
олардың жылжу деңгейін жоғарылату, яғни, төменгі сатыдағы басшыларды
тәрбиелеуді жалғастырып қана қоймай, орта және жоғары сатыдағы басшыларды
да дайындау. Ху Цзиньто да түрлі салалардағы мамандарды тәрбиелеп,
жұмысшылардың сапасын жақсартудың міндетерін қарастырған. Барлық ұлттардың
өмір сүру жағдайын жақсарту негізінде олардың арасынан ұлттық аймақтарды
дамыту үшін мамандар даярлау қажет.
Қытай - көпұлтты мемлекет болып табылады және оның халқы түрлі діндерге
сенеді. Ұлыстар арасында, әсіресе шет жақтағы аудандарда тұратын ұлыстар
арасында, дін үлкен роль атқарады. ҚКП ұлт пен дін арасындағы байланысты
түсіне отырып, ұлттар мәселесін шешуде дінге қатысты саясатты да ұмытпаған
жөн деді. Бұл дегеніміз діни сенім бостандығын қорғау және сыйлау саясаты.
Бұл тек саяси ғана емес, соынмен қатар өте аңызды стратегиялық мәселе. ҚКП-
ң әр мүшесі, қай ұлт қатарына жататынына қарамастан, діншіл бола алмайды.
Оларға діни қызметтерді атқаруға, тіпті оларға қатысуға, ырымшыл болуға
тыйым салынған.
Ұлттық жұмыстар орталығының жиналысында Цзян Цзэминь
10 тармақтан тұратын қорытынды жасады:
1. Ұлттың пайда болуы, дамуы және жоғалуы - өте ұзақ тарихи процесс.
Социализм кезеңі барлық ұлттардың бірлесе дамуы дамуы мен гүлденуінің
кезеңі болып табылады. Ортақ элементтер көбеюде. Алайда ұлттық ерекшеліктер
мен айырмашылықтар әлі де болады.
2. Ұлт мәселесі қоғам дамуының жалпы мәселесінің бір бөлігі. Қазіргі таңда
ол тек қытай спецификасындағы социализмнің құрылуы арқасында біртіндеп
шешілуде.
3. Мемлекет бірлігі – барлық ұлттардың басты міндеті. Барлық ұлт өкілдері
ел қауіпсіздігін, мәртебесін және мүдделерін қорағауға міндетті.
4. Елдегі барлық ұлттар тең құқылы. Мемлекет ұлыстардың құқықтары мен
мүдделерін қорғайтынына кепілдік береді.
5. Барлық ұлт өкілдері бір бірін сыйлап, ауызбіршілікте өмір сүруге, үнемі
халық ынтымақтастығын күшейтуге міндетті.
6. Барлық ұлт өкілдері ынтымақтастықты күшейтіп, ортақ қызметті іске асыруы
тиіс.
7. Экономиканы дамыту, өмір сүру жағдайын жақсарту – қазіргі таңда ұлттық
бағытта да басты мәселе болып отыр. Бұл басқа да қиындықтарды шешудің жолы.
8. Аймақтық-ұлттық автономия – ұлт мәселесін шешудің негізі болып табылатын
марксизмдегі ұлт теориясына ҚКП-ң қосқан зор үлесі.
9. Жұмысшылардың идеялық-моральдық және ғылыми-мәдени сапасын үнемі
жоғарылатып, ұлыстар арасынан шыққан басшылар отрядын құру керек.
10. Ұлт мәселесі үнемі діни мәселемен қатар жүреді. Ұлт мәселесін шешу
барысында дінге қатысты да саясат жүргізу қажет.
Жоғарыда аталған саясаттың негізгі көзқарастары халықаралық аренада
ұлт мәселесін шешу жолдарының және елдегі ұлт мәселесіне қатысты
жүргізілген жұмыстардың практикасының ғылыми жинақтамасы болып табылады.
Бұл көзқарастар саясаттың ғылыға негізделгенін және бұл мемлекетіміздің
қазіргі жағдайындағы ең дұрыс шешім екендігін практика көрсетті.
Жалпы алғанда 1949 жылдан бері ұлтаралық қатынастардың даму процесі үш
тарихи кезеңнен тұрады:
1. ҚХР-ғы ұлтаралық қатынастардың сипатының түбегейлі өзгеру кезеңі (1949-
1965жж).
2. ҚХР-ғы ұлтаралық қатынастардың дамуындағы асыра сілтеушілік (1966-
1976жж).
3. ҚХР-ғы ұлтаралық қатынастардың өзгеруі және жайлы дамуы кезеңі.
Ұлтаралық қатынастар – күрделі жүйе. Қытай секілді көпұлтты мемлекетте
оларды басчқарудың институтты деңгейі макро-басқару болып есептелсе, тұлға
аралық деңгейдегі басқару микро-басқару болып табылады. Қоғамдық өмірдегі
соңғы 50 жыл ішіндегі тарихи өзгерістер нәтижесінде, әсіресе соңғы жылдарда
ҚХР-ғы ұлт изоляциясы мәселесі шешілді. Бұны ұлтаралық некелердің
көбеюінен, этникалық миграциялардың белсенділігінен байқауға болады. Бұған
қаржылық және ақпараттық ағымдар, интернеттің таралуы түрткі болды. Бүгінгі
таңда түрлі ұлт өкілдерінің арасында теңқұқылы, ниеттес және өзара көмек
беретін қатынастар орнатылды деп есептеледі.
Қытайдағы реформалар саясатын жүргізу бастала салысымен, экономика
қарқынды дамып, барлық ұлт өкілдерінің, әсіресе ұлыстардың, өмір сүру
жағдайының деңгейі арттырылды. Бұндай жағдайда ұлыстар тұратын аудандарда
да ұлтаралық қатынастар жақсарады. Бірақ басты мәселе – ұлттық автономды
аймақтардағы экономиканы дамыту және ұлтаралық қатынастарды дамыту әлі де
күн тәртібінде. Ел бірлігін күшейту үшін және барлық ұлттарды дамыту
мақсатында Қытай үкіметі ұлттық саясаттағы экономикалық құрылысқа назар
аударды.
Бірнеше ғасыр бойы елдің бірлігі мен мемлекеттік салиқалылық Қытай
ұлтының тарихындағы маңызы зор болды. Бұлар Қытайдың ілгері жылуының кепілі
іспетті еді. Мемлекеттік ауызбіршілікті қорғау, ұлтаралық ынтымақтастықты
нығайтудың көп ұлтты мемлекетті маңызы зор. Ху Цзиньтао Қытайдағы және алыс
жақын шетелдерде болған жағдайларды қорыта келіп, Елдің ынтымақтастығы мен
ұлттық келісім кез келген халықтың бақыты, ел ішіндегі сепаратизм мен
ұлттық сепаратистік қозғалыстар кез келген елдің соры деген. Елдегі барлық
ұлттар мен ұлыстар қасиетті парыздарын өтеп, елдің бірлігі мен ұлатарлық
келісімді нығайтуға атсалысуы тиіс.
Цзян Цзэминь халықаралық қатынастарға нақты сипатама берген:
ханьдіктер аз ұлттарсыз, аз ұлттар бір бірінсіз өмір суре алмайды. Осы
тұжырым арқылы ұлтаралық қатынастардың тарихи элеметтері көрінеді. Бұл
нағыз, шынайы ұлатаралық қатынастарды көрсетіп, оның даму көкжиегін
байқатады. Бұл басты идея барлық халықтардың қалауын білдіреді. Бұл
қазіргі Қытайдағы социалистік ұлтаралық қатынастарды жүргізу және дамыту
саясатындағы негізг ұстаным.
Қазіргі кезде гегемонизм мен басымдылық саясаты әлемге және ғалам
дамуына төнген ең басты қауіп. Әлемдегі этноұлттық мәселелердің пайда
болып, ушығуына басты себеп те сол. Цзянь Цзэминь бір сөзінде Әлемдегі
жағдай ушығып тұрған қатерлі аймақтардағы кикілжіңдер көбінесе ұлтттық
мәселелерді дұрыс шешпегенге және шетелдік күштердің араласуына байланысты
өршиді. Сондықтан да біз гегемонизм мен халықаралық аренадағы басымдылықпен
күресуіміз керек ұлттық сепаратистермен, лаңкестермен және экстремистермен
күресуіміз керек дейді.
Қытайды басқарып отырған үшінші ұжымның басты ұстанымы ғаламдағы
бейбітшілік пен тыныштықты сақтауға ұмтылу, жалпы адамзатты дамытуға
атсалысу, елдердің тәуелсіздігі мен егемендігін сақтай отырып, ұлтаралық
қатынастарды реттеу болып табылады.
Аз ұлттардың жетекшілері ұлттық орталарымен тығыз байланысты. Олар
ұлттық саясатты жүзеге асыруда үлен күш есебінде. Цзянь Цземинь бірнеше рет
баса айтады: Жетекшілерінің жағдайы ұлттық даму өлшемінің көрінісі. Оларға
төрт міндет жүктеледі.
1. Сандарын саналы түрде көбейту.
2. Сапаны арттыру
3. Құрамын жақсарту
4. өсу жолдарын дамыту, демек, төменгі басқаруға ғана емес, орташа және
жоғарғы басқару ісіне де араласа алатын кадр дайындау.
Ху Цзиньтао да әр түрлі салаларда мамандар тәрбиелеу мәселесін,
жұмысшылардың сапасын арттыру мәселесін алға қойған. Барлық халықтардың
әлеуметтік жағдайын үнемі жақсарту негізінде солардың ішінен ұлттық
аудндарды басқаруға қабілетті мамандар даярлау қажет.
Қытай көпұлтты мемлекет, халқы әр түрлі діни сенімде. Дін аз ұлттар
ішінде маңызды рольге ие, сәресе оқшаулау аудандарда тұратындар үшін маңызы
айрықша. Этностық топтар мен діни нанымнң байланысын түсіне отырып, ҚКП
ұлттық мәселені шешуде діни сенімге байланысты саясатты ұстану керек деп
есептейді. Бұл дін ижәне діни сенімді таңдау еркіндігін құрметтеу саясаты.
Бұл саяси ғана емес, стратегиялық тұрғыдан да маңызды мәселе. ҚКП мүшесі
қай ұлттың өкілі болса да, діни көзқарасты ұстана алмайды, діни
қозғалыстардыұйымдастырып, не қатысуына құқы жоқ, наным сенімге бой
алдыруына болмайды.
Цзянь Цзэминь Ұлттық саясат Орталығының мәжілісінде он тармақтан
тұратын тұжырым жасады.
1. Бір ұлттың пайда болп, дамуы және жойылуы ұзақ уақытқа созылатын
тарихи үрдіс. Сциализм кезеңі барлық халықтар бірлесе дамыған және
гүлдене өрлеген кезеңі болып табылады. Ортақ нәрселер көбейе түсуде,
дегенмен, ұлттық ерекшеліктер мен айырмашылықтар да ұзақ жасайды.
2. Ұлттық мәселе қоғамдық даму туралы жалпы мәселенің бір бөлігі, қазіргі
уақытта бұл жағдай қытайлық ерекшелікке ие социализм негізінде
шешімін тауып келеді.
3. Мемлекеттің бірлігі кез келген халықтың арман мақсаты, халықтар
мемлекеттің қауіпсіздігін, абыройы мен мүддесін қорғауға тиіс.
4. Елдегі барлық халықтардың құқы тең, мемлекет аз халықтардың құқы мен
мүдделеріне кепіл болады.
5. Халықтар бір бірін құрметтеуге тиіс, өзара ымыраластықпен өмір сүріп,
үнемі ұлтаралық келісімді нығайтуы керек.
6. Халықтар өзара қарым қатынасты күшейтіп, ортақ істі барынша дамыуы
керек.
7. Қазіргі ұлттық саладағы басты мақсат экономиканы көтеру, әлеуметтік
деңгейді жақсартып, өмір сүру деңгейін көтеру. Басқа мәселелер осы
негізде шешіледі.
8. Ұлттық аудандық автономия ҚКП марксизмдегі ұлттық мәселеге қосқан
қомақты үлесі, ұлттық мәселелерді шешудегі басты бағдар.
9. Жұмысшылардың рухани және ғылыми, мәдени сапасын арттырып отыру қажет,
аз ұлттар ішінен тыңғылықты түрде жетекшілер тобын шығаруға тырысу
керек.
10. Ұлттық мәселе әрдайым діни сеніммен байланысты. Ұлттық мәселелерді
шешу баысында діни салада да саясат жүргізу керек.
Бұл тұжырымдар мен саяси пікірлер ел ішіндегі және халықаралық
жағдайлардағы ұлттық мәселелерді шешу барысында жинақталған тәжірибе мен
алған сабақ негізінде жасалған. Бұл тұжырымдардың ғылыми негізделгені және
қытай елінде қолайлы екені іс жүзінде дәлелденді.
Жалпы алғанда, 1949 жылдан кейін ұлтаралық жағдайдың дамуы негізгі үш
кезеңге бөлінеді.
1. ҚХР халықаралық қарым қатынастар жағдайының түбегейлі өзгеру
кезеңі (1949-1965жж.)
2. ҚХР ұлтаралық қатынастарда асыра сілтеушілік болғанкезең (1966-
1967жж.)
3. ҚХР қайта құру және ұлтаралық жағдайдың бейбіт даму кезеңі (1977
жылдан кейін)
Ұлтарарық қатынастар күрделі жүйе. Қытай сияқты біртұтас, көпұлтты
мемлекетте оларды институционалды деңгейде басқару макро басқару, ал
тұлғаралық деңгейде басқару микро басқару деп аталады. Соңғы елу жыл ішінде
қоғамдық өмірде болған өзгерістер нәтижесінде этникалық оқшаулану жойылды.
Бұл ұлтаралық некелердің көбеюінен, этикалық топтардың көші қонынан
байқалады. Бұған ғаламтор арқылы тарайтын қаржылық және ақпарат ағымы да
әсерін тигізді. Бүгінгі таңда ұлттар арасында тең құқылы, өзара ымыралас,
өзара көмекке келуге әзір қарым қатынастар қалыптасты деп есептеледі.
Қытайдағы саяси реформалар басталған соң, экономика жоғары қарқынмен
дамып келеді. Елдері халықтардың өмір сүру деңгейі жақсарған, бұл әсіресе
аз ұлттарда анық байқалады. Бұл жағдайда жекелеген аудандарда тұратын аз
ұлттардың да әл ауқаты жақсарып келеді. Күн тәртібінде тұрған басты мәселе
ұлттық автономды аудандардың экономикасын өрлетіп, ұлтаралық қатынатарды
ретке келтіру. Қытай халды елді бір жұдырықтай жұмылдырып, елдің әлеуметтік
жағдайын көрету және ұлтаралық қатынастарды нығайту үшін экономикалық
ұрылысты ұлттық саясатқа негіздеді.
1.2 Қытайдағы ұлттық саясаттың қалыптасу тарихы
Қытай Халық Республикасы көпұлтты мемлекеттердің бірі болып табылады.
Қытай Халық Республикасы құрылған кезде Қытайда бірнеше жүз ұлттың өкілдері
болса, ақырында аталмыш этностар топтастырылып хандықтарды қосқанда 56
ұлтқа біріктірілді. ХХ ғасырдың екінші жартысында аз санды халықтар жалпы
халық санының он пайызын құраса осы уақытқа дейін бұл көрсеткіш аса көп
өзгеріске ұшырай қойған жоқ. Көптеген зерттеушілер аталмыш көрсеткіш саяси
себептермен азайтылып көрсетіледі деген тұжырымдар айтуда. Ұлттық саясат
мәселелері ҚХР пайда болғаннан бұрын қарастырыла бастағанмен түрлі
басшылардың жүргізген саясатына қарай әр кездері түрлі өзгеріске ұшырап
отырды. Қазіргі таңда ҚХР ұлттық саясаты хан ұлтына жатпайтын ұлттар
мекендейтін аудандардағы аймақтық саясатпен теңестіріліп жатыр. Қаладағы
ұлтаралық қарым-қатынасқа, жинақы тұрып жатқан аз санды ұлттардың ұлттық-
мәдени қажеттіліктеріне барған сайын аз көңіл бөлініп барады. Қытайда
ұлтаралық қатынастардың мәселелері мен ұлттық мәселелерді шешу ұлттық
аудандардың басқа аймақтармен әлеуметтік-экономикалық теңсіздігін
қамтамасыз ету ретінде қабылданады, сондықтан ұлттық-мәдени дамудың
мәселелері кең саяси-экономикалық контексте қарастырылады, реттеледі және
шешіледі. ҚХР басшыларының ойынша артта қалған аудандарды шұғыл түрде
әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан дамытпайынша ұлтаралық қатынастардың
тұрақтылығын және аз санды ұлттардың қазіргі мәдени дамуын қамтамасыз ету
мүмкін емес. Осыған орай арнайы ұлттық концепция негізделді, онда барлық
ұлттар тең, аз санды ұлттар мекендейтін жерде ұлттық автономдық аудандар
құру, ұлттық аудандардың экономикасы мен мәдениетін дамыту және т.б.
мәселелер айтылғанымен іс жүзінде концепция көпшілік санаға Қытай ежелгі
біртұтас көп ұлтты мемлекет ретінде қалыптасты және хан ұлты
суперэтнос деген түсінікті қалыптастырғысы келеді. Концепция екеуі
ажырамайды (лянгы ли бу кай) деген атқа ие болды. Оның мағынасы хан және
хан емес ұлттар арасындағы қарым-қатынас өзара көмек және бірлесе өмір
сүргенде қалыптасқан қатынас, хандықтар аз санды халықтардан, ал аз санды
халықтар хандықтардан ажырай алмайды. Осы стратегияның негізінде Қытай
көпұлтты біртұтас мемлекет атты ұранын насихаттау ісі белең алды.
Дегенмен, ХХ ғасырдың соғыс жылдары көрсеткендей ұлттық мәселеге мән
бермеу этносепаратистік көріністердің қылаң беруіне және ұлтаралық
қақтығыстарға әкелді. Қытай секілді көпұлтты мемлекеттерде ұлттық жағдайдың
өршуі мемлекет біртұтастығының бүлінуіне әкеліп соғуы әбден мүмкін. ҚХР-ның
басшылары осындай келеңсіздіктерді шешу үшін түрлі тәсілдерді қолданып
көрді, дегенмен олар қабылдаған шешімдер хан ұлтына жатпайтын ұлттардың
арасында ұлтшылдықтың өрбуіне әкеліп соқтырып отырған жайттар аз емес.
Сондықтан қазіргі ҚКП және ҚХР-ның басшылары ұтттық мәселені стратегиялық
маңызы бар мәселе ретінде қарастырып отыр.
Екінші тараушаның тақырыбы 1.2 Қытай Халық Республикасының Батысты
ауқымды игеру стратегиясы деп аталалды. Аталмыш тақырып Қытай Халық
Республикасының жаңа ғасырдан бері өзінің экономикалық дамуы жағынан артта
қалған аудандарын дамытуды қарастырады. ҚХР ХХ ғасырдың соңғы жылдарынан
бастап өз экономикасын дамытумен айналысып келеді. Қытайдың әлеуметтік-
экономикалық жетістіктері әлемдік экономика тарихындағы маңызды оқиғалардың
бірі болды. Экономикалық дамуы, өндірістік және ауылшаруашылық өнімдерінің
динамикасы мен көлемі жағынан айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізгенімен,
алдыңғы қатарлы және экономикасы орташа дамыған елдердің өндіріс көлемі
және жан басына шаққандағы табыс, тұрмыс деңгейі және басқа да көрсеткіштер
бойынша артта қалып келеді. Қытай үкіметі елдегі реформаларды біртіндеп
және кешенді жүргізіп келеді. Реформалар нәтижесінде көптеген мәселелер өз
шешімін тапқанымен, елдің экономикалық жағынан біртұтас дамуын қамтамасыз
ете алмады. Елдің батыс және шығыс аймақтарының даму көрсеткішіндегі
айырмашылық айтарлықтай үлкен болып келеді. Қытайдың батыс аудандары дамуы
жағынан басқа провинциялармен салыстырғанда көп артта қалып келе жатқанымен
қатар экологиялық жағынан қолайсыз және тұрақсыз аудандар болып есептеледі.
Аталмыш стратегия ұзақ мерзімді стратегия болып табылады. Стратегияны
жүзеге асыру барысында көптеген ірі жобалар жүзеге асырылып, Қытайдың батыс
аудандарында үлкен өзгерістер болып жатыр. Мысалы, Чунцинде шетелдің
қатысуымен 53 мекеме (200 млн. долл.), Сиан қаласында 40 мекеме (200 млн.
долл.), Гуйчжоуда 42 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz