Қазақы оюлардың магиялық күші
ӘОК 687.16 УДК687:64 Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазiргi уақытта экономика мен индуcтрияның дамуына cәйкеc өндiрicтiк жyйелердi жетiлдiру жағдайында xалықтың өзiндiк болмыcы мен мәдениетiне баcа назар аударылуы жаcтардың ұлттық мәдени мұралар негiзiнде адамгершiлiк қаcиеттерi мен өнiмдi еңбек ету дағдыларын, шеберлiктерiн шыңдау қажеттiлiгiн арттырып отыр. Бұл бiр жағынан cтудент-жаcтардың еңбекке жағымды қатынаcы мен белcендiлiгiн арттыруды көздеcе, екiншi жағынан олардың ұлттық мұраларды cақтау мен дамытуға оң көзқараcының қалыптаcуына мyмкiндiк бередi. Оcы талапқа қазақ ұлттық киiм yлгiлерiнiң мазмұны мен теxнологияcын меңгерту процеci толық жауап бередi. Өйткенi ұлттық киiм - xалықтың дyниетанымынан, эcтетикалық талғамынан, әдет-ғұрып, cалт-дәcтyрiнен жан-жақты xабардар ететiн тариxи-мәдени және материалдық мұра. Ал, оны әзiрлеу ұзақ та тыңғылықты, табанды еңбектi қажет ететiн, cан қилы әдic-тәciлдер негiзiнде кyрделi еңбек әрекеттерi арқылы жyзеге аcырылатын көп қырлы еңбек процеci [1,3 б.].
Cтуденттерге ұлттық ою-өрнектердің мазмұндық, композициялық, теxникалық, конcтрукциялық, теxнологиялық ерекшелiктерiн терең меңгерту олардың танымдық тyciнiктерiнiң кеңеюiне, ұлттық киiмдерге және оны әзiрлеуге ынталарының артуына, ұлттық мәдени мұраға, еңбекке оң қатынаcын дамытып, еңбекке бағыттылығын қалыптаcтыруға ықпал етедi. Ал бұл болcа, cтуденттерге ою-өрнек yлгiciн әзiрлеу арқылы еңбекке қызығушылығын қалыптаcтырудың маңыздылығын арттырады.
Ғылыми зерттеулер мен әдебиеттерге, озық педагогикалық тәжiрибелерге жаcаған талдау кyнi бyгiнге дейiн ою-өрнек үлгiciн әзiрлеу арқылы cтуденттердiң еңбекке қызығушылығын қалыптаcтыру проблемаcының ғылыми тұрғыда жеткiлiктi негiзделмегенiн дәлелдейдi. Демек, cтуденттердi ұлттық киiм yлгiciн әзiрлеу негiзiнде тәрбиелеуге қоғамның cұраныcы мен оның жyйелi тyрде зерттелмегенi араcында; ою-өрнек yлгiciн әзiрлеудiң cтуденттердiң еңбекке қызығушылығын қалыптаcтыру мyмкiндiктерiнiң жоғарылығы мен оны жyзеге аcыруға байланыcты оқу-әдicтемелiк кешеннiң жоқтығы араcында; ою-өрнек yлгiciн әзiрлеудiң еңбек тәрбиеciндегi мyмкiндiктерiнiң кеңдiгi мен оларды cтуденттердiң еңбекке қызығушылығын қалыптаcтыру мақcатында меңгерту жyйеciнiң жаcалмағандығы араcында қарама-қайшылықтың бар екенi анық байқалады. Оcы қарама-қайшылықтың шешiмiн iздеcтiру бiзге зерттеу проблемамызды анықтауға және тақырыпты Қазақ ою- өрнегін семиотикалық талдау әдістері, - деп таңдауымызға негiз болды.
Зерттеудiң объектici - жоғары оқу орнының оқу-тәрбие үдерici.
Зерттеудiң пәнi - қазақ ұлттық ою-өрнек үлгiciн әзiрлеу арқылы cтуденттердiң еңбекке қызығушылығын қалыптаcтыру yдерici.
Зерттеудiң мақcаты - қазақ ұлттық ою-өрнек yлгiciн әзiрлеу арқылы cтуденттердiң еңбекке қызығушылығын қалыптаcтыруды теориялық тұрғыда негiздеу және оның мазмұны мен әдicтемеciн жаcау.
Зерттеудiң ғылыми болжамы - егер, cтуденттердiң ұлттық киiм yлгiciн әзiрлеу арқылы еңбекке қызығушылығын қалыптаcтырудың теориялық негiздерi анықталcа, ұлттық киiм yлгiciн әзiрлеудегi еңбекке қызығушылықты қалыптаcтыру мyмкiндiктерi айқындалcа, cтуденттердiң еңбекке қызығушылығын қалыптаcтырудың моделi және оны жyзеге аcырудың әдicтемеci жаcалып, оқу-тәрбие yдерiciне жyйелi, бiрiздiлiкпен ендiрiлcе, онда cтуденттердiң ұлттық киiм yлгiciн әзiрлеудегi танымдық, көркем шығармашылық, өндiрicтiк процеciнде бiлiм, icкерлiк, дағдыcы артады. Ал бұл болcа, cтуденттердiң еңбекке қызығушылығын қалыптаcтыруда негiз болып табылады.
Зерттеудiң мiндеттерi:
1. Cтуденттердiң ою-өрнек үлгiciн әзiрлеу арқылы еңбекке қызығушылығын қалыптаcтырудың теориялық негiздерiн анықтау.
2. Cтуденттердiң еңбекке қызығушылығын қалыптаcтырудағы ұлттық киiм yлгiciн әзiрлеудiң мyмкiндiктерiн негiздеу.
3. Cтуденттердiң ою-өрнек yлгiciн әзiрлеу арқылы еңбекке қызығушылығын қалыптаcтырудың моделiн жаcау және оның өлшемдерiн, көрcеткiштерiн, деңгейлерiн айқындау.
4. Cтуденттердiң ою-өрнек yлгiciн әзiрлеу арқылы еңбекке қызығушылығын қалыптаcтырудың әдicтемеciн жаcау және оны экcперимент жyзiнде текcерicтен өткiзу.
Жетекшi идея: жоғары оқу орнының оқу-тәрбие yдерiciнде cтуденттердiң ұлттық киiм yлгiciн әзiрлеу арқылы еңбекке қызығушылығын қалыптаcтыру олардың xалықтың тариxи-мәдени, материалдық мұраларына жағымды қатынаcын қалыптаcтырып, көркемөнер өндiрicтерiн жетiлдiруде xалықтық cарынды, ұлттық озық yлгiлердi дамытуға бағыттайды, қоғам талабына cай еңбек етуге дағдыландырады, еңбекке тұрақты қызығушылығы мен белcендiлiгiн арттырады [2,39 б.].
Зерттеудiң теориялық және әдicнамалық негiздерi болып диалектикалық бiлiм және тұлғаны дамытудағы қызығушылықтың рөлi туралы таным теорияcы cалаcындағы бyгiнгi тұжырымдамалар, тұлғаны зерттеу процеciндегi және педагогикалық процеcтi ұйымдаcтырудағы жyйелi құрылымдық, тұлғалық ic-әрекеттiк қатынаcтар, ұлттық мәдениеттiң бiлiмдегi рөлi туралы қағидалар, жаcтардың еңбек тәрбиеci тұжырымдамаcындағы қағидалар, xалық туындыларының тәрбиелiк әлеуетi туралы теориялық тұжырымдар cаналады.
Зерттеудiң әдicтерi: зерттеу проблемаcы бойынша тариxи-этнографиялық, филоcофиялық, өнертану, пcиxологиялық, педагогикалық, теxнологиялық әдебиеттерге теориялық талдау жаcау; жоғары оқу орнының оқу құжаттарына (мемлекеттiк cтандарт, оқу жоcпары, бағдарламалар, оқулықтар), педагогтардың озық тәжiрибелерiне талдау; бақылау; cауалнама жyргiзу; әңгiмелеcу; педагогикалық экcперимент; мәлiметтердi математикалық тұрғыда өңдеу.
Зерттеудiң ғылыми жаңалығы және теориялық мәнi.
1. Cтуденттердiң ұлттық ою-өрнек yлгiciн әзiрлеу арқылы еңбекке қызығушылығын қалыптаcтырудың теориялық негiздерi анықталды.
2. Қазақ ұлттық киiмдерiнiң ерекшелiктерi мен педагогикалық жiктемеci негiзделдi, ұлттық ою-өрнек yлгiciн әзiрлеудiң құрылымы айқындалды және олардың еңбекке қызығушылықты қалыптаcтырудағы мyмкiндiктерi негiзделдi.
3. Cтуденттердiң ұлттық ою-өрнек yлгiciн әзiрлеу арқылы еңбекке қызығушылығын қалыптаcтырудың моделi жаcалды және оның қалыптаcқандығының өлшемдерi, көрcеткiштерi, деңгейлерi айқындалды.
4. Cтуденттердiң ұлттық ою-өрнек yлгiciн әзiрлеу арқылы еңбекке қызығушылығын қалыптаcтырудың әдicтемеci жаcалды.
Зерттеудiң практикалық мәнi: Жоғары оқу орындарына арнап: Конcтрукция және теxнология даярлау негiздерi, Арнайы cурет және ою-өрнек пәндерiнен типтiк бағдарламалар; Киiм тариxы, Топтама бұйымдарын жобалау, Материалмен жұмыc пәндерi бағдарламаларының мазмұнына қоcымшалар; Қазақ ұлттық киiмдерiнiң тағлымы атты элективтiк курc бағдарламаcы; Ic тiге бiл cтудияcының бағдарламаcы, Материалмен жұмыc пәнiне арналған cемеcтрлiк жұмыc yлгici, Кәсіптік оқыту мамандығының cтуденттерiне арналған дипломдық жұмысты орындау бойынша әдicтемелiк нұcқаулар жаcалды.
Зерттеу нәтижелерiн жоғары және арнайы орта педагогикалық, көркемөнер-теxникалық оқу-орындарында, мамандар бiлiктiлiгiн қайта жетiлдiретiн мекемелерде пайдалануға болады.
Зерттеу базаcы. Тәжiрибелi-экcперимент жұмыcы Аймақтық әлеуметтік инновациялық универcитетiнде өткiзiлдi. Экcпериментке 50 cтудент қатыcты: оның 21-i экcперимент тобында, 24-i бақылау тобында.
Зерттеу нәтижелерiн cынақтан өткiзу және практикаға ендiру. Зерттеу нәтижелерi экcперимент барыcында жyзеге аcты және xалықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда мақалалар жарияланды.
1.Халық мұрасындағы ұлттық бейнелеу өнерінің көркемдік даму методологиясы Рухани жаңғыру - жарқын болашақтың негізі атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның еңбектері 19.04.2020ж.,
2.Ұлттық сәндік-қолданбалы өнер арқылы мектеп оқушыларының кәсіби шеберлігін қалыптастыруӨндіріс, білім және ғылымның заманауи жетістіктері: мәселелері мен перспективалары тақырыбынды халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның еңбектер жинағы, 11.04.2020ж.
Диссертацияның құрылымы: диccеpтaциялық жұмыc кipicпе, екі бөлiм, қopытынды және пaйдaлaнылғaн әдебиеттеp тiзiмiнен тұpaды.
1 ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ОЮ-ӨРНЕГІ ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТАЛҒАМ МЕН
ТӘРБИЕНІҢ ҚАЙНАР КӨЗІ
Қолөнер шеберлерін, суретшілер мен сәнгерлерді ұлттық рұхта
тәрбиеленуде ою - өрнектің атқаратын рөлі
Қазіргі уақытта республикада тәуелсіздікті нығайтуды дамыту мен мемлекеттің өркениетті елдер қатарына қадам басуы жағдайында ұлттық, рухани-адамгершілікке және оларды тиімді жүзеге асыру мәселелері ерекше көкейкестілікке ие болып отыр. Ал бұл болса, мәдениет салаларын дамытуды, оның қалыптасып дамуындағы жетістіктер мен озық дәстүрлерді, халық тәжірибесін болашақ ұрпаққа жеткізуді қажет етеді.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына арнаған Жолдауындағы біздің бүгінгі тұрғызатын қоғам арды бағалайтын, белсенді, жоғары моральді, әдепті және рухани байлығы мол адамдардан тұруы керек... Қазақтан бірегей халықтарының ұлтаралық және мәдениетаралық ынтымағы мен жетілуін қамтамасыз ете отырып, қазақ халқының көп ғасырлық дәстүрлерін, тілі мен мәдениетін сақтаймыз және дамыта түсеміз деген ой-тұжырымдары да келешек ұрпақты рухани-мәдени мұралар негізінде тәрбиелеу қажеттігін айғақтайды [2].
Жас ұрпақтың өз Отаны - Қазақстан Республикасында сүйіспеншілігін, мемлекеттік рәміздерге сыйластығын, халық дәстүрлерімен құрметін тәрбиелеу мақсатында оларға ...қазақ халқының тарихын, әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерін, мәдениетін меңгерту де Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының (2007, шілде) негізгі міндеттерінің бірі болып саналады [3].
Сәндік қолданбалы өнер бізді қоршаған дүние мотивтеріне негізделеді, бірақ ырғақ, кезектесіп келу, көзбен қарағанда тепе теңдік заңдарына бағынатындай етіп түстік дақтарды, пластикалық формалар мен графикалық суреттер үйлестіре отырып, оларды өңдеп, ою-өрнекке айналдырамыз. [4] Сәндік қолданбалы өнер шеберлерінің озық коллекцияларын жинақтап сақтап қалуда, оны өркендетуге және ғылыми зерттеуде Қазақстанның ғылым академиясының академигі Әлкей Хақанұлы Марғұланның еңбегі ұшан теңіз. Казахское народное прикладное искусство деген үш томдық кітабында академик қазақ халқының қолданбалы қолөнерінің асыл бұйымдарын жинақтап, келешекке мұра етіп қалдырды. Халқымыздың қол өнерін Ф. Т. Куглер, А.Н. Бернштам, С.А. Давыдов сондай-ақ, қазақ ғылымдары мен ағартушылары, этнографтары да зерттеп, зерделеген. Олар Ы. Алтынсарин, Ш. Уәлиханов, Ә. Марғұлан, С. Қасиманов, Ө. Жәнібеков, Ә.Тәжімұратов, Т. Жынысбеков, Д. Шоқпарұлы, Ж. Шәйкен, Ж. Балкен т.б. және ою-өрнек үлгілерін толықтыра түсуге өз үлестерін қосқан оюшы- шеберлер Ғ. Иляев, С. Әзірбаева С. Төленбаев, Ә Нұрпейісов т.б. [5-9б]
Менің осы ғылыми жұмысымды, ата-бабамыздан келе жатқан қазақ сәндік қолданбалы өнерінің қолданылатын бояу үлгілері мен ұлттық үлгіде безендіру тәсілдерін болашақ ұрпаққа таныстыра отырып, қазақ халқының ескі заман дәуірінен сөнбес мұра болып ұрпақтан- ұрпаққа, әкеден балаға сабақтасып, ұзақ жылдағы өзіндік тарихымен еліміздің ұлттық ою-өрнегі. Қазіргі дизайнерлер, суретшілер неге қазақтың ұлттық нақыштағы ою-өрнегін қолданбайды, өзінің туындыларына кірістірмейді. Сыртқы жарнамада, үй жиһазында, үй интерьерінде аз қолдануда, кейбірі тіпті қолданбайды. Көпшілігі еуропалық немесе шығыстық (қытайлық) стильді таңдайды. Бұған себеп дизайнердің тұтынушыға ұсынатын стилі де осындай. Ұлттық стильдегі ұсынысы болмаса, ол үйлесімсіз, көңілге қонымсыз болып келеді. Ал дизайнер қайдан шықты, қайдан оқып келді? Әрине өзімізден, сондықтан айналып келгенде бар қателік оқытқан ұстаздан болып тұрған сияқты. Бұған тосқауыл қою жолы баршылық, соның бірі қолданбалы қолөнердің мәртебесін көтеру қажет, халқымыздың қолданбалы қолөнерін барлық мектептерде жүйелі түрде оқытуды енгізу арқылы біз бұдан не ұтамыз? Менің ойымша біріншіден, жас ұрпақтың ұлттық сана-сезімін қалыптастырамыз, екіншіден, жас таланттың жолын ерте ашамыз, үшіншіден, жалпы өнерге баға беруші қарапайым халықтың өнерге деген көзқарасын тереңдетеміз.
Бүгінгі таңда ою-өрнек туралы танымдық кітаптар бар, бірақ мектептегі балаларға арналған кітаптар жоқтың қасы. Орта мектептерде ою - өрнек түрлеріне қызығатын жастар көп, соларға жол көрсететін, үйрететін білікті ұстаздар жетіспеуде.
Сонау ерте заманда әжелеріміз керемет дизайнерлер ретінде бағаланған, олар салған оюлар орын- орнымен сөйлеп отырған. Қазақтың тарихи терең ою-өрнегінде мәдениет өте жоғары деңгейде көрініс тапқан. Дегенмен, халықтың қолөнерінің дамуы, құлдырауы, күйреуі, қайта жандануы оның шаруашылығының, мәдениетінің дамуымен, сондай-ақ саяси жағдайымен де тығыз байланысты болуы себепті оның тарихи даму сипатын халықтың жалпы тарихымен сабақтастықта қарастырған жөн.
Қазақтың мәдениеті ерте заманнан тараған. Қазақ халқының данышпандылығы, білгірлігі қайран қалдырады. Осы кезеңдегі ең көп таралған ою-өрнек үлгілерінің бірі қошқармүйіз болып табылады.
Қазақ халқының ежелгі өнерінің бір түрі - ою-өрнек. Ғалымдардың зерттеуінше, ұлтымыздың бұл өнері І-ІV ғасырда дамыған. Алғашқыда тасқа, ағашқа, сүйекке салынған таңба, белгілер уақыт өте келе бұйымдарға түсіріле бастаған. Ұлтымыздың қолөнер туындысы зергерлік, ісмерлік, шеберлік және халықтық түрге бөлінген. Ою-өрнектің топтасуы өсімдік тектес және мал денесі мен ізіне байланысты. Қошқар мүйіз, арқар мүйіз, бұғы мүйіз, түйе ою, жылқы ою, киік ою, қос мүйіз оюлар - космогендік ою-өрнекке жатады. Ай, күн, жұлдыз, жарты ай, кемпірқосақ тәрізді ою-өрнектер - көк әлеміне, сонымен қатар дөңгелек, ромб, сүйір, шеңбер ою-өрнек - геометриялық түріне сай келеді. Жапырақ, бүршік, гүл, су, құс қанаты, құс тұмсық, қаз мойын сияқты ою-өрнектерді Табиғат-Ана тудырған. Мысалы, қошқар мүйізді ұлттық бұйымдарды өрнектеуге қолданады. Өйткені, қазақтың қоңыр тіршілігі қашан да мал шаруашылығымен өзектес. Құс қанаты құстар әлемінен хабар береді. Оны көбіне киіз үйдің ішкі бауы мен тұскиізді өрнектегенде пайдаланады. Бүгінде айтулы өрнекті қыз жасауының махаббат көрпесіне де жапсырып жүр. Ол - еркіндіктің, арманның белгісіндей. Ою-өрнекте түстердің де айтарлықтай маңызы бар. Ақ түс - адалдықты, қызыл түс - шапағатты, көгілдір түс - бейбітшілікті айқындаса, көк түс - молшылық пен ырыс-несібені айшықтайды. Ою-өрнекте адам мен табиғат арасындағы тылсым мен ұлы сезімді жалғаса, ертеде ұзатылған қыздарына аналары кестелі орамалға ою-өрнек салып, сыр бөліскен.
Қазақстан нышаны қошқармүйіз Франция нышаны Лилия 17-18 ғасырларында француздардың версаль сарайында патшалар лилия гүл тектес өрнегінің нышаны болған. Версаль сарайында алтын қасықтардың басында, киімдерде, кілемде, әшекейлерде, үй жиһаздарында, эмблема яғни қолтаңбада да лилия гүл өрнегі сызылып түсірілген. Лилия гүлі франциясының нышаны болған.
Демек сонау біздің ата-бабаларымызда, ерте замандағы мәдениетіміз де болған, еуропадан кем болмаған. Оны айта келсек қазақ халқының ою-өрнегініңде нышаны болған. Ежелден келе жатқан, қазақтың ұлттық ою- өрнегі қошқармүйіз, бұл өрнек - қазақ оюының ең көне элементерінің бірі. Ең бастысы қошқармүйіз нышаны деп-қазақ халқы қонақта, туыс бауырларына келгенде ең бірінші төрт түлік малдарының аман есендігін сұрасқан. Сол кезеңде бізде де қошқармүйіз таңба ретінде қолданылған. Ол көшпелі тайпалардың тұрмыс күйінен туған. Қошқармүйіз өрнегімен, әдетте, композицияның орта тұсында әшекейленеді. Киіз бұйымдарында (текемет, сырмақта), тоқымаларында (басқұр, алаша, кілемде), сондай-ақ былғары, сүйек, ағаш, зергерлік бұйымдарыда ең бірінші қошқармүйіз оюынан басталған.
Туған жерім, туған елім егемендік алғаннан кейін, қанатын кеңге жайып, қалың жұртқа белгілі бола бастағаннан бергі өмірімізден алып қарасақ дүкеннен, теледидарда, үлкен-үлкен алтындалған оюларды ұлттық киімдеріміз шапандарға жабыстырып қойылған. Оны бір көргенде көз тартып әдемі болып тұрады. Ол қисынды ма, қисынсыз ба, соны зерттеуді қажет етеді. Халықтың өнері - ерекше идеялардың шоғырланған көшірмесі б.з.д. ғасырда өмір сүрген философ Аристотель айтып кеткен. Олай болса қасиетті де, қадірлі ою- өрнек, ерекше қамқорлық пен ізденісті осы орайда қажет етіп тұр.
Қазақ халқы өте қонақжай халық, олар үлкен жиындарда бас қосқанда ерлері оюлармен өрнектелген шапандар киген. Шапандарының оюларында өзіндік ерекшеліктері болған, яғни әр өңірдің өзіне тән өзгешеліктері болды. Оңтүстік, солтүстік, шығыс, батыстың хандары билері бір-бірінің қайдан келгенін сұрамай- ақ танитын болған. Шапанға кестеленген ою- өрнектер сөйлеп отырған.
Қазақ халқының ұлттық киімдерінің қалыптасуы мен мүр сипаты көшпелі тұрмыс, құбылмалы ауа райымен қатар, халықтың наным сенімдері, сұлулыққа құмарлығы, түрлі маталардың қолданысқа енуі және көрші ұлттармен мәдени экономикалық байланысы арқылы шапанды біліп отырамыз. Қазақ халқының ұлттық киімдерінде тұрғындардың географиялық, ру тайпалық болып ерекшеленеді. Қазақтың ұлтттық шапаны көбіне бас киім тымақ, қаракесек, адай бөрік, арғын тұмақ, қыпшақ тымақ, сырмалаған 6 сай найман тымақ, 4- сай жатаған тобықты тымағы болған. Аймақ ерекшелігіне қарай Жетісу, Арқа, Қоңырат үлгісіндегі тымақтар болған.
Ал, қазақ халқының зергерлік бұйымдарына келер болсақ, әжелерімізбен мен аналарымыз, қыз-келіншектер күмістен ойылып, оның бетіне салынатын ою-өрнектер де сөйлеп отырған. Күміс пайдасын қазақ халқы сонау заманда-ақ білген. Күмістің адам ағзасына пайдасы бар деп сеніп, күміс ыдыстан тамақ ішіп, күміс әшекейлер тағып, сәби дүниеге келгенде нәрестені күміс теңгеге шомылдырып баланың күні күмістей жарық болсын деген жоралғы жасаған. Металдың өзінің әдемілігімен қатар, таңғажайып емдік қасиеті бар екенін бүгінгі таңда ғалымдар зерттеуде.
Күмістің емдік қасиеті медицинада дәлелденген. Емшілер өте ерте заманда-ақ күмістің қасиетін ерекше бағалаған. Мысалы, Үндістанда, Египетте, Ресейде күміс қосылған суды түрлі ауруларға ем ретінде пайдаланған. Адамдар мұндай судың өмірлік қуат беретін ерекше сиқыры барлығына сенген. Ғалымдар болса, күмістің бұл қасиеттеріне ХІХ ғасырдың аяғында ғана мән беріп, зерттей бастапты. Күміс сумен әрекеттескенде иондалып, оның құрамында ұзақ сақталады. Сондықтан күміс қосылған су ағзадағы көптеген зиянды микроағзаларды жояды. Адам ағзасының тұмау және жұқпалы ауруларға төтеп бере алмауының себебі иммундық жүйедегі күмістің азаюынан болады. Күміс тек қана ауру тудыратын элементтерді жойып қоймай, ағзадан зиянды токсиндер мен микробтарды шығарады. Тіпті ағзада аз ғана күміс жетіспеушілігі байқалған жағдайда адамның жұмыс істеу қабілеті төмендеп, қорғаныш қасиеті азайып, тез шаршау пайда болады. Шетелдік дәрігер Роберт Бекер күміс иондарының адам ағзасындағы жасушалардың көбеюіне әсер ете алатындығын дәлелдеген. Ол өзінің ғылыми кітабында күміс иондарының қатерлі ісік ауруына шалдыққан адамдардың жасушаларын қайта тірілтіп, көбеюіне көмегі барлығын жазған.
Бұл туралы Алаш айнасы газетінде жарияланды. Сондай-ақ Ертедегі әдет-ғұрып салтымыздың бірі - жас жігіт өзі ұнатқан бойжеткенге сыңар білезік сыйға тартатын. Егер қыз жігітті ұнатса бұл сыйлықты жүрекке жақын көріп, сол қолына салады. Бірақ күнде емес, айтта, жиынды жерде басы бос еместігін білдіру мақсатымен салатын. Жігіттерді таласқа салмаудың бір жолы осы. Осы білезікке шынжыр арқылы екі жүзік тіркеледі, оның біріне - күндей ашық, қуанышты жүрсін деп - күннің, екіншісіне - құстай ерікті, бақытты бол деген тілекпен құсмұрын бейнеленеді. Ал бұл аталған өнердің салт-дәстүрге байланысты ерекшеліктеріне айғақ бола алады
Адам ойын, арман-тілегін, ризашылығын бейнелі түрде жеткізген:
- ұзатылған қыздың ою-өрнек арқылы өз жағдайын ата-анасына хабарлауы;
- білезікке түсірілген ою-өрнек арқылы жігіттің қыз басының бос немесе бос еместігін білуі;
- құдағи жүзікке бейнеленген ою-өрнектерден қыз анасының жігіт анасына деген ризашылығын білдіруі;
- ұзатылған қыз жасауындағы өрнектерде әке-шешесі, ағайын- уғандарының қызына тілеген арман-тілектерінің берілуі және және т.б
Ал, қазақ халқы бояу түстеріне де айрықша көңіл бөліп отырған. Қазақ ою-өрнек өнерінде ақ бояу түсінің көбірек қолданылуы жайдан-жай емес, белгілі бір заңдылықтан, объективті шындықтан туған. Ақ түс - шындық, қуаныш, бақыттың нышаны. Қазақ халқының тұтыну құралы мен тағам түрлерінде ақ мол кездеседі. Мәселен, сүт түсі - ақ, ағарған деп аталады. Қазақ түрлі ауру-сырқау, бәле-жаланың бәрі де ақпен тазарады деп ұғынады. Адам өмірінің ұзақ болуы, елдің амандығы, халық тыныштығы, тағы басқа игі-тілектері ақ ұғымымен тікелей байланысты болған. Оның ішінде қазақ сөздерінде жиі қолданылатын ананың ақ сүті, көңілің ағарсын, ақ дидар, ақ жарқын, ақ отау, ақ қайың, ақ селеу тіркестерінің белгілі бір мақсаттан, қажеттіліктен туғаны аян. Немесе ертеде қазақтардың басты адамын ақ киізге орап хан көтеру, тіпті құрбандыққа шалынатын малдың да ақ нар болғаны дұрыс деп түсінуі белгілі бір нанымнан, ақ ұғымын қасиеттеуден екені мәлім. Ақ түйенің қарны жарылды деген қанатты сөз де үлкен мерекелерде айтылады. Сондай-ақ қазақта құйрығында ақ қылы бар жылқылар құтты саналып, сатылмайды, ешкімге берілмейді, себебі сол малмен бірге құт-береке кетеді деп түсінген.
Қазіргі таңда тәуелсіздік алғалы бізде көк түске көңіл бөліп отырмыз. Мысалы: көк аспанның белгісі, мұнысы аспанымыз ашық, күніміз жарық, еліміз бақытты болсын - деген халықтың арман- тілегі бар
Жалпыға келгенде қазақтың түсі қандай деп ойлайсыздар? Мен қоңыр түс деп ойлаймын, өйткені жеріміз қоңыр, төрт түлік малымыз қоңыр, киіз үйіміз, ішкі көрініс дизайны (бесік, күбі, сандық, құрақ көрпелеріміз, домбыра, қамшы, кереге есік, уық, шаңырақ, ұршық, ыдыс аяқтарымыз) қоңыр түске жатады. Ата бабаларымыз шапандары қоңыр, аяқ киімдеріне дейін қоңыр болған. Ал жалпыға келгенде қазақ халқымның көзі қоңыр түсті қой.
Ол Рас!!!Қазіргі таңдағы болашақ оқушыларға ішкі көрініс дизайн және киім дизайны, қолөнер оқытушыларға айтарым осыларды бір талқылап заманауи түрде бұйымдар жасап бір туынды етіп қоңыр түсті қолға алсақ деген ойдамын.
Қоңыр түс - топырақтың және ағаш тақтаның реңі. Төзімділік және сенімділік береді. Қоңыр, сондай-ақ, жердің түсі. Жер халықтың тіршілік орны. Қоңыр табиғи, тыныш, жайлы, ашық бір атмосфераны қамтамасыз етеді. Қоңыр түстің, тыныштық өмір бейнесімен де астасып жатыр. Соған сай туған тіркестер қатары: қоңыр жел, қоңыр тірлік, қоңыр күз, қоңыр самал, қоңыр дала, қоңыр кеш, қоңыр жол, қоңыр ымырт, қоңыр төбе, қоңыр күй, қоңыр леп т.б тіркестер қатарындағы қоңыр үн, қоңыр дауыс ер адамға тән, ер баланың белгілі бір даму кезеңіне сай пайда болатын, ән салғанда кәсіби әншілікті қажет етпейтін (қоңырлатып ән салды) дауыс, үн.
Психолог мамандар мынадай пікірлерді ұсынады: Қоңыр түсті ұнататындар өмірден мол тәжірибе алған жандар. Оның өз тәртібі бар, ойы кемелденген адам. Бұл түсті қалайтындар байсалды мінезімен тартымды келеді. Қоңыр түсті көбінесе шыдамды, байсалды жандар ұнатады. Ешкімге тәуелсіз, өзінің ойынан қайтпайтын адамдар қалайды. Кейде олармен араласқанда ойын анық түсіну мүмкін емес. Көбінде еркектердің сүйікті реңкі. Кейде кейбір тондардың ескірген, оңған түрі секілді де әсер береді.
Қорыта келгенде, Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру идеясын қолдау жасөспірімдер мен жастар арасында кеңінен насихаттау. Ел тарихы мен мәдениетіне құрметпен қарап, рухани байлыққа ұмтылып, мектептен тыс ұйымдардың, баланың жеке тұлға ретінде дамуындағы алатын рөлін арттыру, өскелең ұрпақты адамгершілікке, отансүйгіштікке баулу, салауатты өмір салтын қалыптастыру педагогтардың міндеті болып тұр.
Біздің ою- өрнегіміз қазіргі уақытта дұрыс бағыт беріп жатқан жоқ, себебі ата- бабамыз бізге мұра етіп қалдырған ою -өрнегіміз сөйлеу қажет. Осыған орай, рухани жаңғыруға байланысты тарихымызды жаңғыртуымыз керек. Жоғарыда көрсетілген ою- өрнек өнерге тән ерекшелігімен және жеке тұлғаның тәрбие салаларына ықпал етеді. Қазақ халқымыздың ұлттық киімдеріне баса назар аударып, күмістен жасалған әшекейлерімізге толықтай көңіл бөліп, қымбат тастар орнатып, жан жақтарын өрнектеп, әсемдеп неге шығармасқа?! Осман империясының түрік сериалдарындағы шапандары, камзолдары, зергерлік бұйымдары қандай керемет. Сол сериалдың арқасында хюрремнің әшекейі қазіргі таңда бүкіл елде үлкен сұраныста. Ою - өрнек ертеден келе жатқан ою - өрнектерді түрлендіру арқылы мазмұнды ою - өрнектер жасау дәрежесіне көтеруге болады. өнер өлмейді, өнер көнермейді, өнер жеміс ағаштың бұтағындай гүлдеп, жемістене береді. Ою - өрнектермен танысып, олардың дүниетанымы, өз қоршаған орта және сұлулық туралы түсінігі артып, шеберлік қабілеті дамып отырады. Қазақтың ұлттық ою - өрнектері мен оның атаулары көп. Ғалымдар әзірше 200 - дей түрін ғана анықтады. Ал б.з.б. VIII - III ғасыр ларда сақтар негізінен Оңтүстік Шығыс пен Орталық Қазақстан жерлерін мекен еткен. Сақ тайпалары туралы құнды тарихи деректер ежелгі заманғы грек жіне парсы тарихшыларының қол жазбаларында кездеседі. Ол жазбаларда грек тарихшылары сақтарды азиялық скифтер деп, ал парсы тарихшылары сақ деп атаған. Бұған елімізде ұзақ жылдар жүргізген архиолоогиялық зерттеулердің нәтижесінде анықталғанежелгі әдениеттің үлгілері дәлел бола алады. Тарихи - ғылыми деректерге жүгінсек, қазақ халқының ою - өрнек өнері ежелгі замандардан бастау алып, қазақ жерін мекен еткен көшпелі тайпалар өнерінің ықпал - әсерімен сан ғасырлар бойы қалыптасып, өзіне тән белгілі бір жүйеге келгенің қапысыз таныр едік.
Бұған дәлел - қазақтың алғашқы ою - өрнек үлгілерінен андронов, сақ, ғұн, үйсін мәдени мұраларын ұшыратқанымызды айтсақ та жеткілікті.
Қазақ ою - өрнегі - ғасырлар бойы дамып келе жатқан өнер туындысы.
Көне түркілердің түсінігі бойынш, құс - көктің, балық - судың, ағаш - жердің белгісі. Бұйымдарда жан - жануарлардың мүйізі, дене мүшесі, тұяғы, құстың тұмсығы, түлкінің басы, бөрінің құлағы немесе иттің құйрығы т.б. және өсімдіктердің түрлері кеңінен белгіленген.
Ою - өрнек өнері - қазақ халқының ауыз әдебиеті секілді мәдени шежіре.
Қолөнер шеберлерін, суретшілер мен сәнгерлерді ұлттық рұхта тәрбиеленуде ою - өрнектің атқаратын рөлі өте зор.
Сол ұлттық нақышты айқындап бейнелейтін өнер түрі - қазақтың ою - өрнегі. Қазақ халқының ою - өрнек өнері байырғы ұлттық өнерлердің ішіндегі ең ежелгісі, әрі кең таралған саласы. Бұл ұлтымыздың мәдени дамуының шежіресі, адам жанына ләззат сыйлайтын эстетикалық мәні зор өнер. Бүгінгі танда қазақтың 200 - дей оюының ежелден келе жатқан атаулары бар. Қолөнер шеберлері ертеден ою - өрнек атауларын екі топқа бөліп қарастырған. І - топқа ою - өрнектердің тікелей өзіне, түріне қатысты негізгі атаулар, ІІ - топқа жалпы ою - өрнек қолданылатын бұйымдардың атаулары жатады. Ою - өрнекті теориялық жағынан негіздеу - этнолингвистикалық атаулары лексика - симантикалық топтарға бөлуге қатысты нақты қорытындылар жасауға мүмкіндік береді. Ою - өрнек тарихы халық тарихымен жасалып келе жатқан төл мұрамыз екені белгілі.
Бүгінгі танда ою - өрнектің практикалық маңызы артып отыр. Ою, өрнек сөздерді бір мағынаны білдіреді. Бедері түсірілген үлгіні ойып, кесіп, қиып немесе екі затты оя кесіп, қиюластыру Ою деп аталады. Ал киім - кешекке, түскитізге және т.б. қолөнер бұйымдарына кестелеп бейнеленетін бедер, сол сияқты тоқылатын алашаға, бақұрға және қоржынға түсірілетін түрі. Геометриялық бедерлерді Өрнек дейді. өрнекті тасқа, ағашқы күйдіріп, қашап, бояп түсіруге болады. Қазақ ою - өрнегін көне тәсілмен жасау кезінде шеберлер оның дәлме - дәлдігін сақтамай - ақ, көзбен мөршерлеп қиып, ою - өрнектің тең пропорциясын жасай білген. Мұны бізге мұра болып қалған көне ескерткіштерден айқын көруге болады. Оюлардың өзіндік көркемдік мәні және сюжеті болады, дегенмен, өрнектегі барлық элементтер ырғаққа бағынады. Ою - өрнек элементтерінде формальді түрде бейнеленетін элемент жоқ, олардың барлығының мазмұны бар.
Өркениеттi қоғам мен тәуелсiз мемлекеттiң гүлдене түсуi өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениеттiлiгiн, еркiн ойлау мен шығармашылығын, кәсiби бiлiктiлiгi мен бiлiмдiлiгiн талап етедi. Әр халықтың ұлттық мәдениетi дегенiмiз - оның ең бiрiншi қолөнерi.
Қазақ халқының сәндiк қолданбалы қолөнерiнiң өсу жолы, өзiне тән даму тарихы бар. Б.з.б. III- II ғасырларда аң стилiндегi өнер бiртiндеп құлдырай бастайды. Аң стилi бiрте-бiрте ою-өрнекке айналады. Оның орнын түстi тастан көз салу, бедерлеу техникасы және басқа да әшекейлеу тәсiлдерi қолданылатын полихромдық деп аталатын стиль басады.
Ою - өрнектің көне атаулары - халықтың тарихы мен мәдениетінен, ұлттық ерекшелігінен, ертедегі дүниетанымынан мол мағлұмат беретін құндылық. Олар - халықтың өткен тарихы рухани, мәдени - материалдық өмірінң айнасы. Қазақтың ою және өрнек деген сөзі бірігіп келіп латынша орнамент деген ұғымды білдіреді. Бұл сөз көп халықтың тіліне сінген термин, мағынасы - сәндеу, әсемдеу.
Қазақ ою - өрнегі әлі түбегейлі, жан - жақты толық зерттеле қойған жоқ, дегенмен, бұл өнер саласын белгілі бір жүйеге келтіруге этногграф, өнертанушы Садық Қасиимов пен архитектор - ғалым Тілеутай Бәсенов ою туралы біраз деректер қалдырды. Ою - өрнек саласын зерттеп жүрген ғалымдар оларды бір жүйеге түсіріп, мынадай топтарға бөлген.
1.Өсімдік типтес ою - өрнек (жапырақ, үш жапырақ, шиыршық, ағаш);
2.Зооморфтық - ою - өрнек (жан - жануарлардың табиға және мифтік бейнелері) қошқармүйіз, және оның түрлі нұсқалары қосмүйыз, сынық мүйіз, қырықмүйіз, сондай - ақ өркеш, табан, ботамойын, құсқанаты.
3.Космогониялық өрнек (дөңгелек, ирек, шимай, торкөз)
Бүгінгі таңда халқымыздың мәдени өзекті бір саласы - ою - өрнек өнері қайта дамып, бай мазмұнға ие болып жаңа түр тауыс, саналы өміріміздің кәдесіне жарауда.
Қазақ және қырғыз қолөнерінде аса бір айрықша көзге түсетіндей айырмашылық жоқ, бұл е кі халықтың түр тамырының бір екенің дәлелдейді.
Эпиограф Сауық Қасмонов пен сәулетші Төлеутай Бәсеновтың ою - өрнектері туралы жазбылған ғылыми еңбектері бұл өнер түрін өз тарихы, даму жолы, задылықтары бар тұтас сала ретінде таныпты. Осы салаға біріңші таңда үлкен үлес қосып жүрген білікті шебер, суретші Сапар Төленбаев шебердің оюлары ұлттық нақышты сақтай отырып, ғарытық, зооморфтық, жаңа өсімдік мәнерінде қиылған.
Жаңа ою - өрнектрді мынандай топтарға бөлуге болмайды.
1.Табиғат көріністері
2.Күнделікті тұрмыста кездесетін заттардың сырт пішіні
3.Еліміздің рәміздері
Бұл жаңа ою - өрнектер ежелгі ою - өрнектобынан анықтамай, тек кеңестің және тәуелсіздік кезеңдерінде қосымша пайда болған еліміздің рәміздері қазақ ою - өнерінің басты тақырыбына айналған.
Қазақ ою - өрнегінің арқауы болған мүйіз оюы заманымызға сай түрленіп, жаңа ұғымда, жаңа мазмұнда қолдануда. Демек, ою - өрнек көнермейді, ол заман ағымынына қарай өз дәуіріне сай өзгеріп, жаңарып, жаңа туынды ретінде өмір сүреді.
Ол сонау ғасырлыр қайнауымен жеткен жай танба белгі емес, бұл халқымыздың оюмен жазылған шежіре тарихы.
Ою - өрнек - халқымыздың қолтаңбасы, ол өшуге, жоғалуға жатпайды.
Өресі биік, өрісі кең өнер атауының қай саласынан болсын, жер
жүзіндегі басқа да халықтар сияқты қазақ халқы да өзінің көне замандардан бері келе жатқан тамаша тарихымен және өзіне ғана тән қайталанбастай ерекшелігімен көзге түседі. Ал қандай да болсын өнер және талант иелерін өмірге келтіретін де сол халық. Сондықтан да біз оларды халықтық дейміз. Міне, сол халық таланттарының қолынан шыққан зергерлік бұйымдар, киім үлгілері, тұрмыс жиһаздары, әсем де зәулім ғимараттар қай заманда болмасын өз маңызын жоғалтпайтыны мәлім. Сол сияқты, қазіргі бізге келіп жеткен Құстұмсық жүзік, Құдағи жүзік, алтынмен апталып, күміспен күптелген алқалар мен өңіржиек, өңірше, үзбелі сырға, тоқым әбзелдері мен үй мүліктерінің сирек кездесетін үлгілері кейінгі ұрпақтар үшін аса бағалы мұра болып табылады. бірақ мұндағы өкінішті жай, сол халық шеберлерінің көпшілігінің есімдері тарихта қалмағандығы. Бұл әрине, ертеде өз жазу-сызуы болмаған қай халықтың болса да басынан өткен жайлар. Дегенмен, сол халық ортасынан шыққан шеберлердің көркемдеп, сәндеп жасаған бұйымдарының әсемдігіне, шебер жасалғандығына, қазір де қарап көз тоймайды.
Ал сол халық өнері шығармаларын жинап, зерттеуде, оларды насихаттауда Қазақстан музей қызметкерлерінің, ғалымдарының, археологтарының да еңбегі зор. Солардың тырнақтап жинаған асыл бұйымдары қазір республикамыздың тарихи-өлкетану және өнер зерттеу музейлерінде жинақталған. Осы музейлердің бәрінде де қазақ халқының тарихы, этнографиясы, ою-өрнектері жөнінде бағалы дүниелері бар. Қазақтың қолөнерін зерттеу мәселесі ерте кезден көптеген саяхатшылар мен коллекционерлердің ғана емес, ғалым-этнографтар, археологтар мен суретшілердің де көңілін аударып келген. Қазақ қолөнерінің өткендегісі мен бүгінгі жағдайын, оның өзіне тән методологиясын зерттеу, қазірдің өзінде де күн тәртібінен түспей жүрген мәселенің бірі. ХХ ғасырдың алғашқы жартысынан-ақ басталған бірқатар жұмыстар негізінде методологиялық жағынан зерттеудегі жіберілген кемшіліктер қазақ қолөнерінің творчестволық даму мүмкіншілігін дұрыс бағаламады. Мәселен, қазақ ою-өрнектерінің құрылысын, заңдылықтарын алаш рет байқауға ат салысқан С.М.Дудин, күнделікті сауда орындарына, фабрикаларда жасалып түсуіне байланысты қазақ өнері жақын уақыттың ішінде мүлде жойылады-мыс, қажетсіз болады-мыс деді.
Кейбір зерттеушілер мен творчество қызметкерлері қазақтың қолөнерінің идеялық маңызын көтеріп, қолөнердің ою-өрнек сияқты негізгі ұлттық қорын жоққа шығарды. Мәселен, С.МДудин, Е.Р.Шнейдер: Қазақ ою-өрнегі иран мәдениетінің тек бір бөлігін ғана көрсетеді. Қазақ халқының ұлттық өнеріне жатпайды, - деп топшылады.
Бірақ халықтың қолөнері өзінің тарихы, теориясы мен кейбір ұйымдастыру мәселелерінің жеткілікті элементтеріне қарамастан, күнделікті тұрмысқа қажетті қоршаған затты, көпшілік тұтынатын бұйымды әсемдеуге бейім өнер ретінде, социалистік қоғам кезінде де жалпы мәдени дәрежені де жоғары көрсетуге тән дамып келе жатыр.
Біз жоғарыда көрсеткендей көне заманнан келе жатқан қолөнері өзінің өсу жолында өз халқының дәстүрлі көркемдік мұрасын сақтап қалды. Қоғамдық дамудың қай сатысында болсын қоғаммен бірге дамыған қолөнері әр дәуірде өшпес ізін қалдырып, әлеуметтік-көркемдік жағынан дәуір тынысын қалт жібермей әсерін тигізіп отырды. Қолөнерінің қазіргі дәуірдегі дамуы күрделі де аса бай. Онымен бірге ол күнделікті тұрмысымызды, гүлденген өмірімізді жан-жақты бейнелеуде, халықты эстетикалық жағынан тәрбилеуге қызмет етеді.
Ерте кездегі авторлардың айтуы бойынша Қазақстан топырағын мекендеп, тіршілік еткен сақтар мен массағаттардың барлық заттары әшекейленген, киімдерінің өзіне тән үлгілері болған. Мысалы, киізден жасалған төбесі шошақ бас киімі, ұзын шапаны мен көннен жасалған жұмсақ аяқ киімдері әшекейленген.
Ою-өрнектермен күнделікті тұрмыста пайдаланылатын заттар және төсек-орын, киім-кешек, ыдыстар, ер-тұрман тағы басқалар әшекейленген. Кесте тігу, тоқымашылық, өру, құрақ құрау өнері, ағаш бетіне күйдіріп ою салу немесе зергерлік, керамикалық, т.б. кең түрде қолданылды. Мұндай алтыннан айрақша күрделі өрнектер салынып жасалған заттар үстем таптың пайда бола бастауын, таптық қауымның өзгере бастауын көрсетеді. Алтыннан нәзік өрнектермен істелген диадема, аңшылықты бейнелейтін көріністер, адам бейнесі, жыртқыш аңдар мен мифтік жанды заттардың өрімделген, ою-өрнектелген күрделі композициясының барлығы, сол кездің өзінде-ақ өнердегі шындық негізді салыстырып қарағанда, техникалық және көркемдік жағынан жоғары қолөнершілікке қолы әлдеқайда ерте жеткендігі байқалады. Демек, ою-өрнектермен әшекейлеп бейнелеушілік қандай уақытта болмасын халықтың дәстүр негізінде сақталды.
Егер бұрыңғы замандарда жүген, белдік, пышақ сабы және осы сияқты заттардың кейбір бөлшектері хайуанаттардың дене бітімдерімен бейнеленетін болса, ІХ-ХІІ ғасырлардан, ислам дінінің үстемдік құрған кезеңінен бастап, тірі жәндікті бейнелеу тәсілі қолөнер кәсібі саласынан мүлде алысталып тасталды. Бәлкім заттарды әшекейлеуде бірден бір белгілі тәсілмен салынған ою-өрнектер ғана қалуы мүмкін.
Халық шеберлері ою-өрнек салу тәсілін белгілі бір ізбен қалыптастыруда өз өнерін үздіксіз жетілдіру жолымен кейбір ою-өрнектердің композициясына, әшекейлейтін заттардың түріне қарай табиғи байланысты бейімдеп түрлендіріп отырды. Қазақстанда моңғол шапқыншылығы (ХІІІ ғ.) салдарынан елдің мәдениеті мен өндіргіш күштің дамуы тежеліп, тұтас бір ғасыр артқа шегеріліп тасталды. Қолөнері тек дін басылары мен дәулетті адамдарға ғана қызмет етіп, жекелеген дәулеттілердің байлығын көрсетуге, семья мүшелерінің киім-кешегін әшекейлеуге бағытталды. Жоқшылықта өмір сүрген көпшілік халық өзінің күнделікті үй тұрмымысындағы заттарын әшекейлей де алмады.
Тек қана ХІХ ғасыр ортасында қазақ халқының Россияға қосылуымен қазақ мәдениетінің орыс мәдениетіне қоян-қолтық араласуы, қазақ қолөнерін қайта өрлетіп, жаңа элементтермен байытты. Түрі жағынан қолөнерінің бейнелеу амалы байыды. Кестелеуге алтын, күміс түсті жіптер мен өрнектеу тәсілі еңгізілді.
Ою-өрнек (латын тілінен аударғанда әсемдеу, сәндеу) - әр түрлі заттарды, архитектуралық ғимараттарды әшекейлеуге арналған жүйелі ырғақ пен қайталанып отыратын әр үйлесімділікке құрылған өрнек-нақыштар. Ұлттық ою-өрнек өзіне тән белгілерінің жүйелерін қазақ халқының қалыптасуымен әрі республиканың қазіргі аумағын мекендеген Азияның басқа да халықтары мәдениетімен тығыз байланыста дамыды. Бұл ортағасырлық архитектуралық ғимараттардағы көгеріс және геометриялық ою-орнектерден (Айша-бибі, Ахмет Яссауи кесенесі) айқын көрінеді.
Қоңыр ою-өрнектің дәстүрлі тоқыма өнері үлгісінде, кестеде, ағаш, мүйіз, сүйек, металл мен теріге өрнек салу мейлінше жетілдіре түсті.
Ою-өрнек ісі тым ерте заманнан бастап-ақ қазақ қолөнерінің барлық түріне бірдей ортақ әсемдеп әшекейлеудің негізі болып келді.
Ою деген сөзбен өрнек деген сөздің мағынасы бір. Бұл сөздің ұғымында бір нәрсені ойып, кесіп алып жасау немесе екі затты оя кесіп қиюластырып жасау, бір нәрсенің бетіне ойып бедер түсіру деген мағына жатады. Қазақ көбінесе бір өрнекке салып қиып алған үлгіні, үлгіге салып кескен сырмақтың қиығын, сондай-ақ барлық қошқар мүйіз өрнектерін де ою дейді. Ал өрнек дегеніміз әр түрлі ою, бедер, бейненің күйдіріп, жалатып, бояп, батырып, қалыптап істеген көркемдік түрлердің, әшекейлердің ортақ атауы іспеттес. Сондықтан, ою-өрнек деп қосарланып айтылады.
Қазақтың өрнекті әшекеймен істелетін қолөнердің түрлері де, атаулары да өте көп. Солардың ішінде халық арасына көбірек тарағаны - ою-өрнек. Ою-өрнек ісі тым ерте заманнан бастап-ақ қолөнерінің барлық түріне бірдей ортақ әсемдеп әшекейлеудің негізі болып келді.
Түзу және ойқастыра тоқу тәсілдері көп қолданылады. Түркі халықтарының қолтаңбаларында өрнексіз заттың мәні жоқ. Жалпы қазақ халқы ою-өрнекті қадір тұтқан. Бас киімдегі ою-өрнекке қарап, қай ұлттың ұрпағы екенін таныған, кімнің қазақ, кімнің ұйғыр, татар екенін білген. Қырғыздарда қошқар мүйіз, тұмар, теке мүйіз, ұйғырларда бадам, шәдә, өзбектерде пахта гүл, бадам деп аталады. Қазақтардың юын сипатына қарай теңдеме, жүздеме, сыңар ою деп үш топқа бөледі.
Қазақтар өздері жасаған ою-өрнектің атауын таба білген. Осы атауларды олар өз тіршілігіне лайықты қолдана түскен. Әрбір тарихи кезең өзіндік ою-өрнектермен ерекшеленген. Ескіден келе жатырған мешіт, күмбез ою-өрнексіз жүзеге аспаған. Қазақ ою-өрнегінің табиғаты халық өнерінің тарихын, өмір тіршілігінің сұлулығын және әсемдігін айқындайды.
Зергерлік - өте ертеден келе жатырған өнер саласы. Әсіресе, оған қазақ халқы көп көңіл аударады. Әртүрлі сәнді бұйымдар асыл тастардан жасалған қымбат заттар әлгі шеберлер қалдырған халықтық мұра болып табылады.
Қазақ даласында оюлар әр түрлі үлгіде дамыған. Еліміздің әрбір ай-мағының өзінің стильдік ерекшеліктері, үлгілері болған. Соған карамастан, барлық оюлардың бастапқы элементінің негізі -- мүйіз тектес ою-өрнек болып саналады. Қазақ халқының түрмысында жиі қолданылатын: өру, тігу, тоқу, құрау, еріту, балқыту, қию арқылы үй жиһаздарын, құрал-саймандарды, киіз үйлерді, зергерлік бұйымдарды, кілем, алаша, сырмақ, терме алаша, қоржын, ыдыс-аяқтарды, киім-кешектерді ою-өрнектермен әшекейлеп, безендіріп отырған.
Мүйіз оюы қазақ халқының ою-өрнегінің төркіні деуге болады, өйткені барлық жаңа элементтер соның негізінде жасалып, тек атаулары ғана өзгеріп отырған. Мысалы: қошқармүйіз, арқармүйіз, бүғымүйіз, қырықмүйіз, қосмүйіз, сыңармүйіз, сынықмүйіз, төртқұлақ, түйетабан, сыңарөкше, қосалқа, қүсқанаты, қаз-табан. Колөнер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазiргi уақытта экономика мен индуcтрияның дамуына cәйкеc өндiрicтiк жyйелердi жетiлдiру жағдайында xалықтың өзiндiк болмыcы мен мәдениетiне баcа назар аударылуы жаcтардың ұлттық мәдени мұралар негiзiнде адамгершiлiк қаcиеттерi мен өнiмдi еңбек ету дағдыларын, шеберлiктерiн шыңдау қажеттiлiгiн арттырып отыр. Бұл бiр жағынан cтудент-жаcтардың еңбекке жағымды қатынаcы мен белcендiлiгiн арттыруды көздеcе, екiншi жағынан олардың ұлттық мұраларды cақтау мен дамытуға оң көзқараcының қалыптаcуына мyмкiндiк бередi. Оcы талапқа қазақ ұлттық киiм yлгiлерiнiң мазмұны мен теxнологияcын меңгерту процеci толық жауап бередi. Өйткенi ұлттық киiм - xалықтың дyниетанымынан, эcтетикалық талғамынан, әдет-ғұрып, cалт-дәcтyрiнен жан-жақты xабардар ететiн тариxи-мәдени және материалдық мұра. Ал, оны әзiрлеу ұзақ та тыңғылықты, табанды еңбектi қажет ететiн, cан қилы әдic-тәciлдер негiзiнде кyрделi еңбек әрекеттерi арқылы жyзеге аcырылатын көп қырлы еңбек процеci [1,3 б.].
Cтуденттерге ұлттық ою-өрнектердің мазмұндық, композициялық, теxникалық, конcтрукциялық, теxнологиялық ерекшелiктерiн терең меңгерту олардың танымдық тyciнiктерiнiң кеңеюiне, ұлттық киiмдерге және оны әзiрлеуге ынталарының артуына, ұлттық мәдени мұраға, еңбекке оң қатынаcын дамытып, еңбекке бағыттылығын қалыптаcтыруға ықпал етедi. Ал бұл болcа, cтуденттерге ою-өрнек yлгiciн әзiрлеу арқылы еңбекке қызығушылығын қалыптаcтырудың маңыздылығын арттырады.
Ғылыми зерттеулер мен әдебиеттерге, озық педагогикалық тәжiрибелерге жаcаған талдау кyнi бyгiнге дейiн ою-өрнек үлгiciн әзiрлеу арқылы cтуденттердiң еңбекке қызығушылығын қалыптаcтыру проблемаcының ғылыми тұрғыда жеткiлiктi негiзделмегенiн дәлелдейдi. Демек, cтуденттердi ұлттық киiм yлгiciн әзiрлеу негiзiнде тәрбиелеуге қоғамның cұраныcы мен оның жyйелi тyрде зерттелмегенi араcында; ою-өрнек yлгiciн әзiрлеудiң cтуденттердiң еңбекке қызығушылығын қалыптаcтыру мyмкiндiктерiнiң жоғарылығы мен оны жyзеге аcыруға байланыcты оқу-әдicтемелiк кешеннiң жоқтығы араcында; ою-өрнек yлгiciн әзiрлеудiң еңбек тәрбиеciндегi мyмкiндiктерiнiң кеңдiгi мен оларды cтуденттердiң еңбекке қызығушылығын қалыптаcтыру мақcатында меңгерту жyйеciнiң жаcалмағандығы араcында қарама-қайшылықтың бар екенi анық байқалады. Оcы қарама-қайшылықтың шешiмiн iздеcтiру бiзге зерттеу проблемамызды анықтауға және тақырыпты Қазақ ою- өрнегін семиотикалық талдау әдістері, - деп таңдауымызға негiз болды.
Зерттеудiң объектici - жоғары оқу орнының оқу-тәрбие үдерici.
Зерттеудiң пәнi - қазақ ұлттық ою-өрнек үлгiciн әзiрлеу арқылы cтуденттердiң еңбекке қызығушылығын қалыптаcтыру yдерici.
Зерттеудiң мақcаты - қазақ ұлттық ою-өрнек yлгiciн әзiрлеу арқылы cтуденттердiң еңбекке қызығушылығын қалыптаcтыруды теориялық тұрғыда негiздеу және оның мазмұны мен әдicтемеciн жаcау.
Зерттеудiң ғылыми болжамы - егер, cтуденттердiң ұлттық киiм yлгiciн әзiрлеу арқылы еңбекке қызығушылығын қалыптаcтырудың теориялық негiздерi анықталcа, ұлттық киiм yлгiciн әзiрлеудегi еңбекке қызығушылықты қалыптаcтыру мyмкiндiктерi айқындалcа, cтуденттердiң еңбекке қызығушылығын қалыптаcтырудың моделi және оны жyзеге аcырудың әдicтемеci жаcалып, оқу-тәрбие yдерiciне жyйелi, бiрiздiлiкпен ендiрiлcе, онда cтуденттердiң ұлттық киiм yлгiciн әзiрлеудегi танымдық, көркем шығармашылық, өндiрicтiк процеciнде бiлiм, icкерлiк, дағдыcы артады. Ал бұл болcа, cтуденттердiң еңбекке қызығушылығын қалыптаcтыруда негiз болып табылады.
Зерттеудiң мiндеттерi:
1. Cтуденттердiң ою-өрнек үлгiciн әзiрлеу арқылы еңбекке қызығушылығын қалыптаcтырудың теориялық негiздерiн анықтау.
2. Cтуденттердiң еңбекке қызығушылығын қалыптаcтырудағы ұлттық киiм yлгiciн әзiрлеудiң мyмкiндiктерiн негiздеу.
3. Cтуденттердiң ою-өрнек yлгiciн әзiрлеу арқылы еңбекке қызығушылығын қалыптаcтырудың моделiн жаcау және оның өлшемдерiн, көрcеткiштерiн, деңгейлерiн айқындау.
4. Cтуденттердiң ою-өрнек yлгiciн әзiрлеу арқылы еңбекке қызығушылығын қалыптаcтырудың әдicтемеciн жаcау және оны экcперимент жyзiнде текcерicтен өткiзу.
Жетекшi идея: жоғары оқу орнының оқу-тәрбие yдерiciнде cтуденттердiң ұлттық киiм yлгiciн әзiрлеу арқылы еңбекке қызығушылығын қалыптаcтыру олардың xалықтың тариxи-мәдени, материалдық мұраларына жағымды қатынаcын қалыптаcтырып, көркемөнер өндiрicтерiн жетiлдiруде xалықтық cарынды, ұлттық озық yлгiлердi дамытуға бағыттайды, қоғам талабына cай еңбек етуге дағдыландырады, еңбекке тұрақты қызығушылығы мен белcендiлiгiн арттырады [2,39 б.].
Зерттеудiң теориялық және әдicнамалық негiздерi болып диалектикалық бiлiм және тұлғаны дамытудағы қызығушылықтың рөлi туралы таным теорияcы cалаcындағы бyгiнгi тұжырымдамалар, тұлғаны зерттеу процеciндегi және педагогикалық процеcтi ұйымдаcтырудағы жyйелi құрылымдық, тұлғалық ic-әрекеттiк қатынаcтар, ұлттық мәдениеттiң бiлiмдегi рөлi туралы қағидалар, жаcтардың еңбек тәрбиеci тұжырымдамаcындағы қағидалар, xалық туындыларының тәрбиелiк әлеуетi туралы теориялық тұжырымдар cаналады.
Зерттеудiң әдicтерi: зерттеу проблемаcы бойынша тариxи-этнографиялық, филоcофиялық, өнертану, пcиxологиялық, педагогикалық, теxнологиялық әдебиеттерге теориялық талдау жаcау; жоғары оқу орнының оқу құжаттарына (мемлекеттiк cтандарт, оқу жоcпары, бағдарламалар, оқулықтар), педагогтардың озық тәжiрибелерiне талдау; бақылау; cауалнама жyргiзу; әңгiмелеcу; педагогикалық экcперимент; мәлiметтердi математикалық тұрғыда өңдеу.
Зерттеудiң ғылыми жаңалығы және теориялық мәнi.
1. Cтуденттердiң ұлттық ою-өрнек yлгiciн әзiрлеу арқылы еңбекке қызығушылығын қалыптаcтырудың теориялық негiздерi анықталды.
2. Қазақ ұлттық киiмдерiнiң ерекшелiктерi мен педагогикалық жiктемеci негiзделдi, ұлттық ою-өрнек yлгiciн әзiрлеудiң құрылымы айқындалды және олардың еңбекке қызығушылықты қалыптаcтырудағы мyмкiндiктерi негiзделдi.
3. Cтуденттердiң ұлттық ою-өрнек yлгiciн әзiрлеу арқылы еңбекке қызығушылығын қалыптаcтырудың моделi жаcалды және оның қалыптаcқандығының өлшемдерi, көрcеткiштерi, деңгейлерi айқындалды.
4. Cтуденттердiң ұлттық ою-өрнек yлгiciн әзiрлеу арқылы еңбекке қызығушылығын қалыптаcтырудың әдicтемеci жаcалды.
Зерттеудiң практикалық мәнi: Жоғары оқу орындарына арнап: Конcтрукция және теxнология даярлау негiздерi, Арнайы cурет және ою-өрнек пәндерiнен типтiк бағдарламалар; Киiм тариxы, Топтама бұйымдарын жобалау, Материалмен жұмыc пәндерi бағдарламаларының мазмұнына қоcымшалар; Қазақ ұлттық киiмдерiнiң тағлымы атты элективтiк курc бағдарламаcы; Ic тiге бiл cтудияcының бағдарламаcы, Материалмен жұмыc пәнiне арналған cемеcтрлiк жұмыc yлгici, Кәсіптік оқыту мамандығының cтуденттерiне арналған дипломдық жұмысты орындау бойынша әдicтемелiк нұcқаулар жаcалды.
Зерттеу нәтижелерiн жоғары және арнайы орта педагогикалық, көркемөнер-теxникалық оқу-орындарында, мамандар бiлiктiлiгiн қайта жетiлдiретiн мекемелерде пайдалануға болады.
Зерттеу базаcы. Тәжiрибелi-экcперимент жұмыcы Аймақтық әлеуметтік инновациялық универcитетiнде өткiзiлдi. Экcпериментке 50 cтудент қатыcты: оның 21-i экcперимент тобында, 24-i бақылау тобында.
Зерттеу нәтижелерiн cынақтан өткiзу және практикаға ендiру. Зерттеу нәтижелерi экcперимент барыcында жyзеге аcты және xалықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда мақалалар жарияланды.
1.Халық мұрасындағы ұлттық бейнелеу өнерінің көркемдік даму методологиясы Рухани жаңғыру - жарқын болашақтың негізі атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның еңбектері 19.04.2020ж.,
2.Ұлттық сәндік-қолданбалы өнер арқылы мектеп оқушыларының кәсіби шеберлігін қалыптастыруӨндіріс, білім және ғылымның заманауи жетістіктері: мәселелері мен перспективалары тақырыбынды халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның еңбектер жинағы, 11.04.2020ж.
Диссертацияның құрылымы: диccеpтaциялық жұмыc кipicпе, екі бөлiм, қopытынды және пaйдaлaнылғaн әдебиеттеp тiзiмiнен тұpaды.
1 ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ОЮ-ӨРНЕГІ ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТАЛҒАМ МЕН
ТӘРБИЕНІҢ ҚАЙНАР КӨЗІ
Қолөнер шеберлерін, суретшілер мен сәнгерлерді ұлттық рұхта
тәрбиеленуде ою - өрнектің атқаратын рөлі
Қазіргі уақытта республикада тәуелсіздікті нығайтуды дамыту мен мемлекеттің өркениетті елдер қатарына қадам басуы жағдайында ұлттық, рухани-адамгершілікке және оларды тиімді жүзеге асыру мәселелері ерекше көкейкестілікке ие болып отыр. Ал бұл болса, мәдениет салаларын дамытуды, оның қалыптасып дамуындағы жетістіктер мен озық дәстүрлерді, халық тәжірибесін болашақ ұрпаққа жеткізуді қажет етеді.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына арнаған Жолдауындағы біздің бүгінгі тұрғызатын қоғам арды бағалайтын, белсенді, жоғары моральді, әдепті және рухани байлығы мол адамдардан тұруы керек... Қазақтан бірегей халықтарының ұлтаралық және мәдениетаралық ынтымағы мен жетілуін қамтамасыз ете отырып, қазақ халқының көп ғасырлық дәстүрлерін, тілі мен мәдениетін сақтаймыз және дамыта түсеміз деген ой-тұжырымдары да келешек ұрпақты рухани-мәдени мұралар негізінде тәрбиелеу қажеттігін айғақтайды [2].
Жас ұрпақтың өз Отаны - Қазақстан Республикасында сүйіспеншілігін, мемлекеттік рәміздерге сыйластығын, халық дәстүрлерімен құрметін тәрбиелеу мақсатында оларға ...қазақ халқының тарихын, әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерін, мәдениетін меңгерту де Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының (2007, шілде) негізгі міндеттерінің бірі болып саналады [3].
Сәндік қолданбалы өнер бізді қоршаған дүние мотивтеріне негізделеді, бірақ ырғақ, кезектесіп келу, көзбен қарағанда тепе теңдік заңдарына бағынатындай етіп түстік дақтарды, пластикалық формалар мен графикалық суреттер үйлестіре отырып, оларды өңдеп, ою-өрнекке айналдырамыз. [4] Сәндік қолданбалы өнер шеберлерінің озық коллекцияларын жинақтап сақтап қалуда, оны өркендетуге және ғылыми зерттеуде Қазақстанның ғылым академиясының академигі Әлкей Хақанұлы Марғұланның еңбегі ұшан теңіз. Казахское народное прикладное искусство деген үш томдық кітабында академик қазақ халқының қолданбалы қолөнерінің асыл бұйымдарын жинақтап, келешекке мұра етіп қалдырды. Халқымыздың қол өнерін Ф. Т. Куглер, А.Н. Бернштам, С.А. Давыдов сондай-ақ, қазақ ғылымдары мен ағартушылары, этнографтары да зерттеп, зерделеген. Олар Ы. Алтынсарин, Ш. Уәлиханов, Ә. Марғұлан, С. Қасиманов, Ө. Жәнібеков, Ә.Тәжімұратов, Т. Жынысбеков, Д. Шоқпарұлы, Ж. Шәйкен, Ж. Балкен т.б. және ою-өрнек үлгілерін толықтыра түсуге өз үлестерін қосқан оюшы- шеберлер Ғ. Иляев, С. Әзірбаева С. Төленбаев, Ә Нұрпейісов т.б. [5-9б]
Менің осы ғылыми жұмысымды, ата-бабамыздан келе жатқан қазақ сәндік қолданбалы өнерінің қолданылатын бояу үлгілері мен ұлттық үлгіде безендіру тәсілдерін болашақ ұрпаққа таныстыра отырып, қазақ халқының ескі заман дәуірінен сөнбес мұра болып ұрпақтан- ұрпаққа, әкеден балаға сабақтасып, ұзақ жылдағы өзіндік тарихымен еліміздің ұлттық ою-өрнегі. Қазіргі дизайнерлер, суретшілер неге қазақтың ұлттық нақыштағы ою-өрнегін қолданбайды, өзінің туындыларына кірістірмейді. Сыртқы жарнамада, үй жиһазында, үй интерьерінде аз қолдануда, кейбірі тіпті қолданбайды. Көпшілігі еуропалық немесе шығыстық (қытайлық) стильді таңдайды. Бұған себеп дизайнердің тұтынушыға ұсынатын стилі де осындай. Ұлттық стильдегі ұсынысы болмаса, ол үйлесімсіз, көңілге қонымсыз болып келеді. Ал дизайнер қайдан шықты, қайдан оқып келді? Әрине өзімізден, сондықтан айналып келгенде бар қателік оқытқан ұстаздан болып тұрған сияқты. Бұған тосқауыл қою жолы баршылық, соның бірі қолданбалы қолөнердің мәртебесін көтеру қажет, халқымыздың қолданбалы қолөнерін барлық мектептерде жүйелі түрде оқытуды енгізу арқылы біз бұдан не ұтамыз? Менің ойымша біріншіден, жас ұрпақтың ұлттық сана-сезімін қалыптастырамыз, екіншіден, жас таланттың жолын ерте ашамыз, үшіншіден, жалпы өнерге баға беруші қарапайым халықтың өнерге деген көзқарасын тереңдетеміз.
Бүгінгі таңда ою-өрнек туралы танымдық кітаптар бар, бірақ мектептегі балаларға арналған кітаптар жоқтың қасы. Орта мектептерде ою - өрнек түрлеріне қызығатын жастар көп, соларға жол көрсететін, үйрететін білікті ұстаздар жетіспеуде.
Сонау ерте заманда әжелеріміз керемет дизайнерлер ретінде бағаланған, олар салған оюлар орын- орнымен сөйлеп отырған. Қазақтың тарихи терең ою-өрнегінде мәдениет өте жоғары деңгейде көрініс тапқан. Дегенмен, халықтың қолөнерінің дамуы, құлдырауы, күйреуі, қайта жандануы оның шаруашылығының, мәдениетінің дамуымен, сондай-ақ саяси жағдайымен де тығыз байланысты болуы себепті оның тарихи даму сипатын халықтың жалпы тарихымен сабақтастықта қарастырған жөн.
Қазақтың мәдениеті ерте заманнан тараған. Қазақ халқының данышпандылығы, білгірлігі қайран қалдырады. Осы кезеңдегі ең көп таралған ою-өрнек үлгілерінің бірі қошқармүйіз болып табылады.
Қазақ халқының ежелгі өнерінің бір түрі - ою-өрнек. Ғалымдардың зерттеуінше, ұлтымыздың бұл өнері І-ІV ғасырда дамыған. Алғашқыда тасқа, ағашқа, сүйекке салынған таңба, белгілер уақыт өте келе бұйымдарға түсіріле бастаған. Ұлтымыздың қолөнер туындысы зергерлік, ісмерлік, шеберлік және халықтық түрге бөлінген. Ою-өрнектің топтасуы өсімдік тектес және мал денесі мен ізіне байланысты. Қошқар мүйіз, арқар мүйіз, бұғы мүйіз, түйе ою, жылқы ою, киік ою, қос мүйіз оюлар - космогендік ою-өрнекке жатады. Ай, күн, жұлдыз, жарты ай, кемпірқосақ тәрізді ою-өрнектер - көк әлеміне, сонымен қатар дөңгелек, ромб, сүйір, шеңбер ою-өрнек - геометриялық түріне сай келеді. Жапырақ, бүршік, гүл, су, құс қанаты, құс тұмсық, қаз мойын сияқты ою-өрнектерді Табиғат-Ана тудырған. Мысалы, қошқар мүйізді ұлттық бұйымдарды өрнектеуге қолданады. Өйткені, қазақтың қоңыр тіршілігі қашан да мал шаруашылығымен өзектес. Құс қанаты құстар әлемінен хабар береді. Оны көбіне киіз үйдің ішкі бауы мен тұскиізді өрнектегенде пайдаланады. Бүгінде айтулы өрнекті қыз жасауының махаббат көрпесіне де жапсырып жүр. Ол - еркіндіктің, арманның белгісіндей. Ою-өрнекте түстердің де айтарлықтай маңызы бар. Ақ түс - адалдықты, қызыл түс - шапағатты, көгілдір түс - бейбітшілікті айқындаса, көк түс - молшылық пен ырыс-несібені айшықтайды. Ою-өрнекте адам мен табиғат арасындағы тылсым мен ұлы сезімді жалғаса, ертеде ұзатылған қыздарына аналары кестелі орамалға ою-өрнек салып, сыр бөліскен.
Қазақстан нышаны қошқармүйіз Франция нышаны Лилия 17-18 ғасырларында француздардың версаль сарайында патшалар лилия гүл тектес өрнегінің нышаны болған. Версаль сарайында алтын қасықтардың басында, киімдерде, кілемде, әшекейлерде, үй жиһаздарында, эмблема яғни қолтаңбада да лилия гүл өрнегі сызылып түсірілген. Лилия гүлі франциясының нышаны болған.
Демек сонау біздің ата-бабаларымызда, ерте замандағы мәдениетіміз де болған, еуропадан кем болмаған. Оны айта келсек қазақ халқының ою-өрнегініңде нышаны болған. Ежелден келе жатқан, қазақтың ұлттық ою- өрнегі қошқармүйіз, бұл өрнек - қазақ оюының ең көне элементерінің бірі. Ең бастысы қошқармүйіз нышаны деп-қазақ халқы қонақта, туыс бауырларына келгенде ең бірінші төрт түлік малдарының аман есендігін сұрасқан. Сол кезеңде бізде де қошқармүйіз таңба ретінде қолданылған. Ол көшпелі тайпалардың тұрмыс күйінен туған. Қошқармүйіз өрнегімен, әдетте, композицияның орта тұсында әшекейленеді. Киіз бұйымдарында (текемет, сырмақта), тоқымаларында (басқұр, алаша, кілемде), сондай-ақ былғары, сүйек, ағаш, зергерлік бұйымдарыда ең бірінші қошқармүйіз оюынан басталған.
Туған жерім, туған елім егемендік алғаннан кейін, қанатын кеңге жайып, қалың жұртқа белгілі бола бастағаннан бергі өмірімізден алып қарасақ дүкеннен, теледидарда, үлкен-үлкен алтындалған оюларды ұлттық киімдеріміз шапандарға жабыстырып қойылған. Оны бір көргенде көз тартып әдемі болып тұрады. Ол қисынды ма, қисынсыз ба, соны зерттеуді қажет етеді. Халықтың өнері - ерекше идеялардың шоғырланған көшірмесі б.з.д. ғасырда өмір сүрген философ Аристотель айтып кеткен. Олай болса қасиетті де, қадірлі ою- өрнек, ерекше қамқорлық пен ізденісті осы орайда қажет етіп тұр.
Қазақ халқы өте қонақжай халық, олар үлкен жиындарда бас қосқанда ерлері оюлармен өрнектелген шапандар киген. Шапандарының оюларында өзіндік ерекшеліктері болған, яғни әр өңірдің өзіне тән өзгешеліктері болды. Оңтүстік, солтүстік, шығыс, батыстың хандары билері бір-бірінің қайдан келгенін сұрамай- ақ танитын болған. Шапанға кестеленген ою- өрнектер сөйлеп отырған.
Қазақ халқының ұлттық киімдерінің қалыптасуы мен мүр сипаты көшпелі тұрмыс, құбылмалы ауа райымен қатар, халықтың наным сенімдері, сұлулыққа құмарлығы, түрлі маталардың қолданысқа енуі және көрші ұлттармен мәдени экономикалық байланысы арқылы шапанды біліп отырамыз. Қазақ халқының ұлттық киімдерінде тұрғындардың географиялық, ру тайпалық болып ерекшеленеді. Қазақтың ұлтттық шапаны көбіне бас киім тымақ, қаракесек, адай бөрік, арғын тұмақ, қыпшақ тымақ, сырмалаған 6 сай найман тымақ, 4- сай жатаған тобықты тымағы болған. Аймақ ерекшелігіне қарай Жетісу, Арқа, Қоңырат үлгісіндегі тымақтар болған.
Ал, қазақ халқының зергерлік бұйымдарына келер болсақ, әжелерімізбен мен аналарымыз, қыз-келіншектер күмістен ойылып, оның бетіне салынатын ою-өрнектер де сөйлеп отырған. Күміс пайдасын қазақ халқы сонау заманда-ақ білген. Күмістің адам ағзасына пайдасы бар деп сеніп, күміс ыдыстан тамақ ішіп, күміс әшекейлер тағып, сәби дүниеге келгенде нәрестені күміс теңгеге шомылдырып баланың күні күмістей жарық болсын деген жоралғы жасаған. Металдың өзінің әдемілігімен қатар, таңғажайып емдік қасиеті бар екенін бүгінгі таңда ғалымдар зерттеуде.
Күмістің емдік қасиеті медицинада дәлелденген. Емшілер өте ерте заманда-ақ күмістің қасиетін ерекше бағалаған. Мысалы, Үндістанда, Египетте, Ресейде күміс қосылған суды түрлі ауруларға ем ретінде пайдаланған. Адамдар мұндай судың өмірлік қуат беретін ерекше сиқыры барлығына сенген. Ғалымдар болса, күмістің бұл қасиеттеріне ХІХ ғасырдың аяғында ғана мән беріп, зерттей бастапты. Күміс сумен әрекеттескенде иондалып, оның құрамында ұзақ сақталады. Сондықтан күміс қосылған су ағзадағы көптеген зиянды микроағзаларды жояды. Адам ағзасының тұмау және жұқпалы ауруларға төтеп бере алмауының себебі иммундық жүйедегі күмістің азаюынан болады. Күміс тек қана ауру тудыратын элементтерді жойып қоймай, ағзадан зиянды токсиндер мен микробтарды шығарады. Тіпті ағзада аз ғана күміс жетіспеушілігі байқалған жағдайда адамның жұмыс істеу қабілеті төмендеп, қорғаныш қасиеті азайып, тез шаршау пайда болады. Шетелдік дәрігер Роберт Бекер күміс иондарының адам ағзасындағы жасушалардың көбеюіне әсер ете алатындығын дәлелдеген. Ол өзінің ғылыми кітабында күміс иондарының қатерлі ісік ауруына шалдыққан адамдардың жасушаларын қайта тірілтіп, көбеюіне көмегі барлығын жазған.
Бұл туралы Алаш айнасы газетінде жарияланды. Сондай-ақ Ертедегі әдет-ғұрып салтымыздың бірі - жас жігіт өзі ұнатқан бойжеткенге сыңар білезік сыйға тартатын. Егер қыз жігітті ұнатса бұл сыйлықты жүрекке жақын көріп, сол қолына салады. Бірақ күнде емес, айтта, жиынды жерде басы бос еместігін білдіру мақсатымен салатын. Жігіттерді таласқа салмаудың бір жолы осы. Осы білезікке шынжыр арқылы екі жүзік тіркеледі, оның біріне - күндей ашық, қуанышты жүрсін деп - күннің, екіншісіне - құстай ерікті, бақытты бол деген тілекпен құсмұрын бейнеленеді. Ал бұл аталған өнердің салт-дәстүрге байланысты ерекшеліктеріне айғақ бола алады
Адам ойын, арман-тілегін, ризашылығын бейнелі түрде жеткізген:
- ұзатылған қыздың ою-өрнек арқылы өз жағдайын ата-анасына хабарлауы;
- білезікке түсірілген ою-өрнек арқылы жігіттің қыз басының бос немесе бос еместігін білуі;
- құдағи жүзікке бейнеленген ою-өрнектерден қыз анасының жігіт анасына деген ризашылығын білдіруі;
- ұзатылған қыз жасауындағы өрнектерде әке-шешесі, ағайын- уғандарының қызына тілеген арман-тілектерінің берілуі және және т.б
Ал, қазақ халқы бояу түстеріне де айрықша көңіл бөліп отырған. Қазақ ою-өрнек өнерінде ақ бояу түсінің көбірек қолданылуы жайдан-жай емес, белгілі бір заңдылықтан, объективті шындықтан туған. Ақ түс - шындық, қуаныш, бақыттың нышаны. Қазақ халқының тұтыну құралы мен тағам түрлерінде ақ мол кездеседі. Мәселен, сүт түсі - ақ, ағарған деп аталады. Қазақ түрлі ауру-сырқау, бәле-жаланың бәрі де ақпен тазарады деп ұғынады. Адам өмірінің ұзақ болуы, елдің амандығы, халық тыныштығы, тағы басқа игі-тілектері ақ ұғымымен тікелей байланысты болған. Оның ішінде қазақ сөздерінде жиі қолданылатын ананың ақ сүті, көңілің ағарсын, ақ дидар, ақ жарқын, ақ отау, ақ қайың, ақ селеу тіркестерінің белгілі бір мақсаттан, қажеттіліктен туғаны аян. Немесе ертеде қазақтардың басты адамын ақ киізге орап хан көтеру, тіпті құрбандыққа шалынатын малдың да ақ нар болғаны дұрыс деп түсінуі белгілі бір нанымнан, ақ ұғымын қасиеттеуден екені мәлім. Ақ түйенің қарны жарылды деген қанатты сөз де үлкен мерекелерде айтылады. Сондай-ақ қазақта құйрығында ақ қылы бар жылқылар құтты саналып, сатылмайды, ешкімге берілмейді, себебі сол малмен бірге құт-береке кетеді деп түсінген.
Қазіргі таңда тәуелсіздік алғалы бізде көк түске көңіл бөліп отырмыз. Мысалы: көк аспанның белгісі, мұнысы аспанымыз ашық, күніміз жарық, еліміз бақытты болсын - деген халықтың арман- тілегі бар
Жалпыға келгенде қазақтың түсі қандай деп ойлайсыздар? Мен қоңыр түс деп ойлаймын, өйткені жеріміз қоңыр, төрт түлік малымыз қоңыр, киіз үйіміз, ішкі көрініс дизайны (бесік, күбі, сандық, құрақ көрпелеріміз, домбыра, қамшы, кереге есік, уық, шаңырақ, ұршық, ыдыс аяқтарымыз) қоңыр түске жатады. Ата бабаларымыз шапандары қоңыр, аяқ киімдеріне дейін қоңыр болған. Ал жалпыға келгенде қазақ халқымның көзі қоңыр түсті қой.
Ол Рас!!!Қазіргі таңдағы болашақ оқушыларға ішкі көрініс дизайн және киім дизайны, қолөнер оқытушыларға айтарым осыларды бір талқылап заманауи түрде бұйымдар жасап бір туынды етіп қоңыр түсті қолға алсақ деген ойдамын.
Қоңыр түс - топырақтың және ағаш тақтаның реңі. Төзімділік және сенімділік береді. Қоңыр, сондай-ақ, жердің түсі. Жер халықтың тіршілік орны. Қоңыр табиғи, тыныш, жайлы, ашық бір атмосфераны қамтамасыз етеді. Қоңыр түстің, тыныштық өмір бейнесімен де астасып жатыр. Соған сай туған тіркестер қатары: қоңыр жел, қоңыр тірлік, қоңыр күз, қоңыр самал, қоңыр дала, қоңыр кеш, қоңыр жол, қоңыр ымырт, қоңыр төбе, қоңыр күй, қоңыр леп т.б тіркестер қатарындағы қоңыр үн, қоңыр дауыс ер адамға тән, ер баланың белгілі бір даму кезеңіне сай пайда болатын, ән салғанда кәсіби әншілікті қажет етпейтін (қоңырлатып ән салды) дауыс, үн.
Психолог мамандар мынадай пікірлерді ұсынады: Қоңыр түсті ұнататындар өмірден мол тәжірибе алған жандар. Оның өз тәртібі бар, ойы кемелденген адам. Бұл түсті қалайтындар байсалды мінезімен тартымды келеді. Қоңыр түсті көбінесе шыдамды, байсалды жандар ұнатады. Ешкімге тәуелсіз, өзінің ойынан қайтпайтын адамдар қалайды. Кейде олармен араласқанда ойын анық түсіну мүмкін емес. Көбінде еркектердің сүйікті реңкі. Кейде кейбір тондардың ескірген, оңған түрі секілді де әсер береді.
Қорыта келгенде, Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру идеясын қолдау жасөспірімдер мен жастар арасында кеңінен насихаттау. Ел тарихы мен мәдениетіне құрметпен қарап, рухани байлыққа ұмтылып, мектептен тыс ұйымдардың, баланың жеке тұлға ретінде дамуындағы алатын рөлін арттыру, өскелең ұрпақты адамгершілікке, отансүйгіштікке баулу, салауатты өмір салтын қалыптастыру педагогтардың міндеті болып тұр.
Біздің ою- өрнегіміз қазіргі уақытта дұрыс бағыт беріп жатқан жоқ, себебі ата- бабамыз бізге мұра етіп қалдырған ою -өрнегіміз сөйлеу қажет. Осыған орай, рухани жаңғыруға байланысты тарихымызды жаңғыртуымыз керек. Жоғарыда көрсетілген ою- өрнек өнерге тән ерекшелігімен және жеке тұлғаның тәрбие салаларына ықпал етеді. Қазақ халқымыздың ұлттық киімдеріне баса назар аударып, күмістен жасалған әшекейлерімізге толықтай көңіл бөліп, қымбат тастар орнатып, жан жақтарын өрнектеп, әсемдеп неге шығармасқа?! Осман империясының түрік сериалдарындағы шапандары, камзолдары, зергерлік бұйымдары қандай керемет. Сол сериалдың арқасында хюрремнің әшекейі қазіргі таңда бүкіл елде үлкен сұраныста. Ою - өрнек ертеден келе жатқан ою - өрнектерді түрлендіру арқылы мазмұнды ою - өрнектер жасау дәрежесіне көтеруге болады. өнер өлмейді, өнер көнермейді, өнер жеміс ағаштың бұтағындай гүлдеп, жемістене береді. Ою - өрнектермен танысып, олардың дүниетанымы, өз қоршаған орта және сұлулық туралы түсінігі артып, шеберлік қабілеті дамып отырады. Қазақтың ұлттық ою - өрнектері мен оның атаулары көп. Ғалымдар әзірше 200 - дей түрін ғана анықтады. Ал б.з.б. VIII - III ғасыр ларда сақтар негізінен Оңтүстік Шығыс пен Орталық Қазақстан жерлерін мекен еткен. Сақ тайпалары туралы құнды тарихи деректер ежелгі заманғы грек жіне парсы тарихшыларының қол жазбаларында кездеседі. Ол жазбаларда грек тарихшылары сақтарды азиялық скифтер деп, ал парсы тарихшылары сақ деп атаған. Бұған елімізде ұзақ жылдар жүргізген архиолоогиялық зерттеулердің нәтижесінде анықталғанежелгі әдениеттің үлгілері дәлел бола алады. Тарихи - ғылыми деректерге жүгінсек, қазақ халқының ою - өрнек өнері ежелгі замандардан бастау алып, қазақ жерін мекен еткен көшпелі тайпалар өнерінің ықпал - әсерімен сан ғасырлар бойы қалыптасып, өзіне тән белгілі бір жүйеге келгенің қапысыз таныр едік.
Бұған дәлел - қазақтың алғашқы ою - өрнек үлгілерінен андронов, сақ, ғұн, үйсін мәдени мұраларын ұшыратқанымызды айтсақ та жеткілікті.
Қазақ ою - өрнегі - ғасырлар бойы дамып келе жатқан өнер туындысы.
Көне түркілердің түсінігі бойынш, құс - көктің, балық - судың, ағаш - жердің белгісі. Бұйымдарда жан - жануарлардың мүйізі, дене мүшесі, тұяғы, құстың тұмсығы, түлкінің басы, бөрінің құлағы немесе иттің құйрығы т.б. және өсімдіктердің түрлері кеңінен белгіленген.
Ою - өрнек өнері - қазақ халқының ауыз әдебиеті секілді мәдени шежіре.
Қолөнер шеберлерін, суретшілер мен сәнгерлерді ұлттық рұхта тәрбиеленуде ою - өрнектің атқаратын рөлі өте зор.
Сол ұлттық нақышты айқындап бейнелейтін өнер түрі - қазақтың ою - өрнегі. Қазақ халқының ою - өрнек өнері байырғы ұлттық өнерлердің ішіндегі ең ежелгісі, әрі кең таралған саласы. Бұл ұлтымыздың мәдени дамуының шежіресі, адам жанына ләззат сыйлайтын эстетикалық мәні зор өнер. Бүгінгі танда қазақтың 200 - дей оюының ежелден келе жатқан атаулары бар. Қолөнер шеберлері ертеден ою - өрнек атауларын екі топқа бөліп қарастырған. І - топқа ою - өрнектердің тікелей өзіне, түріне қатысты негізгі атаулар, ІІ - топқа жалпы ою - өрнек қолданылатын бұйымдардың атаулары жатады. Ою - өрнекті теориялық жағынан негіздеу - этнолингвистикалық атаулары лексика - симантикалық топтарға бөлуге қатысты нақты қорытындылар жасауға мүмкіндік береді. Ою - өрнек тарихы халық тарихымен жасалып келе жатқан төл мұрамыз екені белгілі.
Бүгінгі танда ою - өрнектің практикалық маңызы артып отыр. Ою, өрнек сөздерді бір мағынаны білдіреді. Бедері түсірілген үлгіні ойып, кесіп, қиып немесе екі затты оя кесіп, қиюластыру Ою деп аталады. Ал киім - кешекке, түскитізге және т.б. қолөнер бұйымдарына кестелеп бейнеленетін бедер, сол сияқты тоқылатын алашаға, бақұрға және қоржынға түсірілетін түрі. Геометриялық бедерлерді Өрнек дейді. өрнекті тасқа, ағашқы күйдіріп, қашап, бояп түсіруге болады. Қазақ ою - өрнегін көне тәсілмен жасау кезінде шеберлер оның дәлме - дәлдігін сақтамай - ақ, көзбен мөршерлеп қиып, ою - өрнектің тең пропорциясын жасай білген. Мұны бізге мұра болып қалған көне ескерткіштерден айқын көруге болады. Оюлардың өзіндік көркемдік мәні және сюжеті болады, дегенмен, өрнектегі барлық элементтер ырғаққа бағынады. Ою - өрнек элементтерінде формальді түрде бейнеленетін элемент жоқ, олардың барлығының мазмұны бар.
Өркениеттi қоғам мен тәуелсiз мемлекеттiң гүлдене түсуi өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениеттiлiгiн, еркiн ойлау мен шығармашылығын, кәсiби бiлiктiлiгi мен бiлiмдiлiгiн талап етедi. Әр халықтың ұлттық мәдениетi дегенiмiз - оның ең бiрiншi қолөнерi.
Қазақ халқының сәндiк қолданбалы қолөнерiнiң өсу жолы, өзiне тән даму тарихы бар. Б.з.б. III- II ғасырларда аң стилiндегi өнер бiртiндеп құлдырай бастайды. Аң стилi бiрте-бiрте ою-өрнекке айналады. Оның орнын түстi тастан көз салу, бедерлеу техникасы және басқа да әшекейлеу тәсiлдерi қолданылатын полихромдық деп аталатын стиль басады.
Ою - өрнектің көне атаулары - халықтың тарихы мен мәдениетінен, ұлттық ерекшелігінен, ертедегі дүниетанымынан мол мағлұмат беретін құндылық. Олар - халықтың өткен тарихы рухани, мәдени - материалдық өмірінң айнасы. Қазақтың ою және өрнек деген сөзі бірігіп келіп латынша орнамент деген ұғымды білдіреді. Бұл сөз көп халықтың тіліне сінген термин, мағынасы - сәндеу, әсемдеу.
Қазақ ою - өрнегі әлі түбегейлі, жан - жақты толық зерттеле қойған жоқ, дегенмен, бұл өнер саласын белгілі бір жүйеге келтіруге этногграф, өнертанушы Садық Қасиимов пен архитектор - ғалым Тілеутай Бәсенов ою туралы біраз деректер қалдырды. Ою - өрнек саласын зерттеп жүрген ғалымдар оларды бір жүйеге түсіріп, мынадай топтарға бөлген.
1.Өсімдік типтес ою - өрнек (жапырақ, үш жапырақ, шиыршық, ағаш);
2.Зооморфтық - ою - өрнек (жан - жануарлардың табиға және мифтік бейнелері) қошқармүйіз, және оның түрлі нұсқалары қосмүйыз, сынық мүйіз, қырықмүйіз, сондай - ақ өркеш, табан, ботамойын, құсқанаты.
3.Космогониялық өрнек (дөңгелек, ирек, шимай, торкөз)
Бүгінгі таңда халқымыздың мәдени өзекті бір саласы - ою - өрнек өнері қайта дамып, бай мазмұнға ие болып жаңа түр тауыс, саналы өміріміздің кәдесіне жарауда.
Қазақ және қырғыз қолөнерінде аса бір айрықша көзге түсетіндей айырмашылық жоқ, бұл е кі халықтың түр тамырының бір екенің дәлелдейді.
Эпиограф Сауық Қасмонов пен сәулетші Төлеутай Бәсеновтың ою - өрнектері туралы жазбылған ғылыми еңбектері бұл өнер түрін өз тарихы, даму жолы, задылықтары бар тұтас сала ретінде таныпты. Осы салаға біріңші таңда үлкен үлес қосып жүрген білікті шебер, суретші Сапар Төленбаев шебердің оюлары ұлттық нақышты сақтай отырып, ғарытық, зооморфтық, жаңа өсімдік мәнерінде қиылған.
Жаңа ою - өрнектрді мынандай топтарға бөлуге болмайды.
1.Табиғат көріністері
2.Күнделікті тұрмыста кездесетін заттардың сырт пішіні
3.Еліміздің рәміздері
Бұл жаңа ою - өрнектер ежелгі ою - өрнектобынан анықтамай, тек кеңестің және тәуелсіздік кезеңдерінде қосымша пайда болған еліміздің рәміздері қазақ ою - өнерінің басты тақырыбына айналған.
Қазақ ою - өрнегінің арқауы болған мүйіз оюы заманымызға сай түрленіп, жаңа ұғымда, жаңа мазмұнда қолдануда. Демек, ою - өрнек көнермейді, ол заман ағымынына қарай өз дәуіріне сай өзгеріп, жаңарып, жаңа туынды ретінде өмір сүреді.
Ол сонау ғасырлыр қайнауымен жеткен жай танба белгі емес, бұл халқымыздың оюмен жазылған шежіре тарихы.
Ою - өрнек - халқымыздың қолтаңбасы, ол өшуге, жоғалуға жатпайды.
Өресі биік, өрісі кең өнер атауының қай саласынан болсын, жер
жүзіндегі басқа да халықтар сияқты қазақ халқы да өзінің көне замандардан бері келе жатқан тамаша тарихымен және өзіне ғана тән қайталанбастай ерекшелігімен көзге түседі. Ал қандай да болсын өнер және талант иелерін өмірге келтіретін де сол халық. Сондықтан да біз оларды халықтық дейміз. Міне, сол халық таланттарының қолынан шыққан зергерлік бұйымдар, киім үлгілері, тұрмыс жиһаздары, әсем де зәулім ғимараттар қай заманда болмасын өз маңызын жоғалтпайтыны мәлім. Сол сияқты, қазіргі бізге келіп жеткен Құстұмсық жүзік, Құдағи жүзік, алтынмен апталып, күміспен күптелген алқалар мен өңіржиек, өңірше, үзбелі сырға, тоқым әбзелдері мен үй мүліктерінің сирек кездесетін үлгілері кейінгі ұрпақтар үшін аса бағалы мұра болып табылады. бірақ мұндағы өкінішті жай, сол халық шеберлерінің көпшілігінің есімдері тарихта қалмағандығы. Бұл әрине, ертеде өз жазу-сызуы болмаған қай халықтың болса да басынан өткен жайлар. Дегенмен, сол халық ортасынан шыққан шеберлердің көркемдеп, сәндеп жасаған бұйымдарының әсемдігіне, шебер жасалғандығына, қазір де қарап көз тоймайды.
Ал сол халық өнері шығармаларын жинап, зерттеуде, оларды насихаттауда Қазақстан музей қызметкерлерінің, ғалымдарының, археологтарының да еңбегі зор. Солардың тырнақтап жинаған асыл бұйымдары қазір республикамыздың тарихи-өлкетану және өнер зерттеу музейлерінде жинақталған. Осы музейлердің бәрінде де қазақ халқының тарихы, этнографиясы, ою-өрнектері жөнінде бағалы дүниелері бар. Қазақтың қолөнерін зерттеу мәселесі ерте кезден көптеген саяхатшылар мен коллекционерлердің ғана емес, ғалым-этнографтар, археологтар мен суретшілердің де көңілін аударып келген. Қазақ қолөнерінің өткендегісі мен бүгінгі жағдайын, оның өзіне тән методологиясын зерттеу, қазірдің өзінде де күн тәртібінен түспей жүрген мәселенің бірі. ХХ ғасырдың алғашқы жартысынан-ақ басталған бірқатар жұмыстар негізінде методологиялық жағынан зерттеудегі жіберілген кемшіліктер қазақ қолөнерінің творчестволық даму мүмкіншілігін дұрыс бағаламады. Мәселен, қазақ ою-өрнектерінің құрылысын, заңдылықтарын алаш рет байқауға ат салысқан С.М.Дудин, күнделікті сауда орындарына, фабрикаларда жасалып түсуіне байланысты қазақ өнері жақын уақыттың ішінде мүлде жойылады-мыс, қажетсіз болады-мыс деді.
Кейбір зерттеушілер мен творчество қызметкерлері қазақтың қолөнерінің идеялық маңызын көтеріп, қолөнердің ою-өрнек сияқты негізгі ұлттық қорын жоққа шығарды. Мәселен, С.МДудин, Е.Р.Шнейдер: Қазақ ою-өрнегі иран мәдениетінің тек бір бөлігін ғана көрсетеді. Қазақ халқының ұлттық өнеріне жатпайды, - деп топшылады.
Бірақ халықтың қолөнері өзінің тарихы, теориясы мен кейбір ұйымдастыру мәселелерінің жеткілікті элементтеріне қарамастан, күнделікті тұрмысқа қажетті қоршаған затты, көпшілік тұтынатын бұйымды әсемдеуге бейім өнер ретінде, социалистік қоғам кезінде де жалпы мәдени дәрежені де жоғары көрсетуге тән дамып келе жатыр.
Біз жоғарыда көрсеткендей көне заманнан келе жатқан қолөнері өзінің өсу жолында өз халқының дәстүрлі көркемдік мұрасын сақтап қалды. Қоғамдық дамудың қай сатысында болсын қоғаммен бірге дамыған қолөнері әр дәуірде өшпес ізін қалдырып, әлеуметтік-көркемдік жағынан дәуір тынысын қалт жібермей әсерін тигізіп отырды. Қолөнерінің қазіргі дәуірдегі дамуы күрделі де аса бай. Онымен бірге ол күнделікті тұрмысымызды, гүлденген өмірімізді жан-жақты бейнелеуде, халықты эстетикалық жағынан тәрбилеуге қызмет етеді.
Ерте кездегі авторлардың айтуы бойынша Қазақстан топырағын мекендеп, тіршілік еткен сақтар мен массағаттардың барлық заттары әшекейленген, киімдерінің өзіне тән үлгілері болған. Мысалы, киізден жасалған төбесі шошақ бас киімі, ұзын шапаны мен көннен жасалған жұмсақ аяқ киімдері әшекейленген.
Ою-өрнектермен күнделікті тұрмыста пайдаланылатын заттар және төсек-орын, киім-кешек, ыдыстар, ер-тұрман тағы басқалар әшекейленген. Кесте тігу, тоқымашылық, өру, құрақ құрау өнері, ағаш бетіне күйдіріп ою салу немесе зергерлік, керамикалық, т.б. кең түрде қолданылды. Мұндай алтыннан айрақша күрделі өрнектер салынып жасалған заттар үстем таптың пайда бола бастауын, таптық қауымның өзгере бастауын көрсетеді. Алтыннан нәзік өрнектермен істелген диадема, аңшылықты бейнелейтін көріністер, адам бейнесі, жыртқыш аңдар мен мифтік жанды заттардың өрімделген, ою-өрнектелген күрделі композициясының барлығы, сол кездің өзінде-ақ өнердегі шындық негізді салыстырып қарағанда, техникалық және көркемдік жағынан жоғары қолөнершілікке қолы әлдеқайда ерте жеткендігі байқалады. Демек, ою-өрнектермен әшекейлеп бейнелеушілік қандай уақытта болмасын халықтың дәстүр негізінде сақталды.
Егер бұрыңғы замандарда жүген, белдік, пышақ сабы және осы сияқты заттардың кейбір бөлшектері хайуанаттардың дене бітімдерімен бейнеленетін болса, ІХ-ХІІ ғасырлардан, ислам дінінің үстемдік құрған кезеңінен бастап, тірі жәндікті бейнелеу тәсілі қолөнер кәсібі саласынан мүлде алысталып тасталды. Бәлкім заттарды әшекейлеуде бірден бір белгілі тәсілмен салынған ою-өрнектер ғана қалуы мүмкін.
Халық шеберлері ою-өрнек салу тәсілін белгілі бір ізбен қалыптастыруда өз өнерін үздіксіз жетілдіру жолымен кейбір ою-өрнектердің композициясына, әшекейлейтін заттардың түріне қарай табиғи байланысты бейімдеп түрлендіріп отырды. Қазақстанда моңғол шапқыншылығы (ХІІІ ғ.) салдарынан елдің мәдениеті мен өндіргіш күштің дамуы тежеліп, тұтас бір ғасыр артқа шегеріліп тасталды. Қолөнері тек дін басылары мен дәулетті адамдарға ғана қызмет етіп, жекелеген дәулеттілердің байлығын көрсетуге, семья мүшелерінің киім-кешегін әшекейлеуге бағытталды. Жоқшылықта өмір сүрген көпшілік халық өзінің күнделікті үй тұрмымысындағы заттарын әшекейлей де алмады.
Тек қана ХІХ ғасыр ортасында қазақ халқының Россияға қосылуымен қазақ мәдениетінің орыс мәдениетіне қоян-қолтық араласуы, қазақ қолөнерін қайта өрлетіп, жаңа элементтермен байытты. Түрі жағынан қолөнерінің бейнелеу амалы байыды. Кестелеуге алтын, күміс түсті жіптер мен өрнектеу тәсілі еңгізілді.
Ою-өрнек (латын тілінен аударғанда әсемдеу, сәндеу) - әр түрлі заттарды, архитектуралық ғимараттарды әшекейлеуге арналған жүйелі ырғақ пен қайталанып отыратын әр үйлесімділікке құрылған өрнек-нақыштар. Ұлттық ою-өрнек өзіне тән белгілерінің жүйелерін қазақ халқының қалыптасуымен әрі республиканың қазіргі аумағын мекендеген Азияның басқа да халықтары мәдениетімен тығыз байланыста дамыды. Бұл ортағасырлық архитектуралық ғимараттардағы көгеріс және геометриялық ою-орнектерден (Айша-бибі, Ахмет Яссауи кесенесі) айқын көрінеді.
Қоңыр ою-өрнектің дәстүрлі тоқыма өнері үлгісінде, кестеде, ағаш, мүйіз, сүйек, металл мен теріге өрнек салу мейлінше жетілдіре түсті.
Ою-өрнек ісі тым ерте заманнан бастап-ақ қазақ қолөнерінің барлық түріне бірдей ортақ әсемдеп әшекейлеудің негізі болып келді.
Ою деген сөзбен өрнек деген сөздің мағынасы бір. Бұл сөздің ұғымында бір нәрсені ойып, кесіп алып жасау немесе екі затты оя кесіп қиюластырып жасау, бір нәрсенің бетіне ойып бедер түсіру деген мағына жатады. Қазақ көбінесе бір өрнекке салып қиып алған үлгіні, үлгіге салып кескен сырмақтың қиығын, сондай-ақ барлық қошқар мүйіз өрнектерін де ою дейді. Ал өрнек дегеніміз әр түрлі ою, бедер, бейненің күйдіріп, жалатып, бояп, батырып, қалыптап істеген көркемдік түрлердің, әшекейлердің ортақ атауы іспеттес. Сондықтан, ою-өрнек деп қосарланып айтылады.
Қазақтың өрнекті әшекеймен істелетін қолөнердің түрлері де, атаулары да өте көп. Солардың ішінде халық арасына көбірек тарағаны - ою-өрнек. Ою-өрнек ісі тым ерте заманнан бастап-ақ қолөнерінің барлық түріне бірдей ортақ әсемдеп әшекейлеудің негізі болып келді.
Түзу және ойқастыра тоқу тәсілдері көп қолданылады. Түркі халықтарының қолтаңбаларында өрнексіз заттың мәні жоқ. Жалпы қазақ халқы ою-өрнекті қадір тұтқан. Бас киімдегі ою-өрнекке қарап, қай ұлттың ұрпағы екенін таныған, кімнің қазақ, кімнің ұйғыр, татар екенін білген. Қырғыздарда қошқар мүйіз, тұмар, теке мүйіз, ұйғырларда бадам, шәдә, өзбектерде пахта гүл, бадам деп аталады. Қазақтардың юын сипатына қарай теңдеме, жүздеме, сыңар ою деп үш топқа бөледі.
Қазақтар өздері жасаған ою-өрнектің атауын таба білген. Осы атауларды олар өз тіршілігіне лайықты қолдана түскен. Әрбір тарихи кезең өзіндік ою-өрнектермен ерекшеленген. Ескіден келе жатырған мешіт, күмбез ою-өрнексіз жүзеге аспаған. Қазақ ою-өрнегінің табиғаты халық өнерінің тарихын, өмір тіршілігінің сұлулығын және әсемдігін айқындайды.
Зергерлік - өте ертеден келе жатырған өнер саласы. Әсіресе, оған қазақ халқы көп көңіл аударады. Әртүрлі сәнді бұйымдар асыл тастардан жасалған қымбат заттар әлгі шеберлер қалдырған халықтық мұра болып табылады.
Қазақ даласында оюлар әр түрлі үлгіде дамыған. Еліміздің әрбір ай-мағының өзінің стильдік ерекшеліктері, үлгілері болған. Соған карамастан, барлық оюлардың бастапқы элементінің негізі -- мүйіз тектес ою-өрнек болып саналады. Қазақ халқының түрмысында жиі қолданылатын: өру, тігу, тоқу, құрау, еріту, балқыту, қию арқылы үй жиһаздарын, құрал-саймандарды, киіз үйлерді, зергерлік бұйымдарды, кілем, алаша, сырмақ, терме алаша, қоржын, ыдыс-аяқтарды, киім-кешектерді ою-өрнектермен әшекейлеп, безендіріп отырған.
Мүйіз оюы қазақ халқының ою-өрнегінің төркіні деуге болады, өйткені барлық жаңа элементтер соның негізінде жасалып, тек атаулары ғана өзгеріп отырған. Мысалы: қошқармүйіз, арқармүйіз, бүғымүйіз, қырықмүйіз, қосмүйіз, сыңармүйіз, сынықмүйіз, төртқұлақ, түйетабан, сыңарөкше, қосалқа, қүсқанаты, қаз-табан. Колөнер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz