Жоңғар хандығының құрылуы
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті
Жылкелді А.
XVI-XVII ғасырлардағы қазақ-жоңғар қарым-қатынастары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В020300- Тарих
Қарағанды 2020
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
__________________
___________ Қ.Қ. Абдрахманова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: XVI-XVII ғасырлардағы қазақ-жоңғар қарым-қатынастары
Мамандығы: 5В020300- Тарих
Орындады: Жылкелді А.С.
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.к., профессор Жауымбаев С .У.
Қарағанды 2020
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Қазақ-жоңғар қарым-қатынастарының тарихнамалық мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.1 Революцияға дейінгі кезеңдегі зерттеушілердің еңбектеріндегі қазақ-жоңғар қарым-қатынастарын зерттеу мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.2 Қазақ-жоңғар қарым-қатынастарының кеңестік кезеңдегі тарихнамалық мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
1.3 Қазіргі кезеңдегі зерттеушілердің еңбектеріндегі қазақ-жоңғар қарым-қатынастарын зерттеу тенденциялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2 Жоңғарлардың Қазақстан және Орта Азия халықтарымен қатынастарының ерте кезеңі (XV-XVII ғ. басы ) ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .39
2.1 Жоңғарлардың Қазақ хандығымен XV- XVІ ғ. І жартысындағы алғашқы байланыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.2 XVІ-XVII ғғ. қазақ-жоңғар қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3 Жоңғар хандығының құрылуы және оның Қазақстандағы сыртқы саяси белсенділігінің күшеюі (XVII ғғ. 30-80 жж.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
3.1 Жоңғар хандығының құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
3.2 Жоңғарлардың Қазақстандағы сыртқы саясатының жандануы ... ... ...54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ-жоңғар қатынастар тарихы бүгінгі күнге дейін өзекті болып табылады. Отандық тарихымыздың беттеріне айналған қазақ-жоңғар байланыстары жайлы соңғы кезеңдерде көптеген ғылыми, публистикалық мақалалар, тарихи романдар, ғылыми конференция материалдары, еңбектер жарық көрді.
Қазақ-жоңғар байланыстарын тарихи тұрғыдан зерттеу алдымен екі ел аралық қарым-қатынастар тарихнамасын қарастыруды міндеттейді.
Аталмыш мәселелердің шешілуі біршама тұтас Қазақстан тарихын зерттеуге мүмкіндік береді.
Екі ел аралық қатынастарда әлі де басы ашылмаған мәселелердің бірі - бейбіт және мәдени байланыстар тарихнамасы. Аталмыш мәселенің Қазақстан тарихы ғылымында қандай көлемде зерттелгенін анықтау, бейбіт және мәдени қатынастардың қаншалықты орын алғандығын дәйекпен көрсету өзекті болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бүгінгі күнге дейін қазақ-жоңғар байланыстарының тарихнамалық мәселесі кешенді түрде қарастырылған көлемді еңбектер жоқ. Тарихнамалық талдауға қажетті зерттеулердің көзі ретінде қазақтар мен жоңғарлар қарым-қатынасының мәселеріне арналған еңбектер арқау болады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ-жоңғар қарым-қатынастарының мәселелерін зерттеу жұмыстары революцияға дейінгі кезеңде кең өріс алды. Бұған қарастырылатын революцияға дейінгі ғалымдардың, шенеуніктердің және қоғам қайраткерлерінің еңбектері, қазақ ақын-жыраулардың туындылары дәлел болады.
Қазақстанның аталған кезеңі жөнінде революцияға дейінгі тарихнамасын шартты түрде екі негізгі бағытқа бөлуге болады: академиялық және практикалық [1, 9]. Екі бағытта әдістемелік ұстанымдарының бірлігімен ерекшеленеді. Олардың қатарында Г.Ф. Миллер, П.С. Паллас, А.И. Левшин, Я.П. Гавердовский және т.б. Ал практикалық бағытын лауазымды адамдар құрайды: шекаралық әкімшіліктің шенеуніктері және әскери адамдар,солардың қатарында П.И. Рычков, И.Г. Андреев, Н. Рычков т.б. болды.
Қазақ-жоңғар қарым-қатынастарын орыс тарихнамасында алғаш көрсеткен Г.Ф. Миллер (1705-1783 жж.). Ресейге жас кезінде келген неміс ғалымы Сібір тарихын терең зерттеген болатын. Ол кезде Ресей Сібірді енді ғана игере бастаған кезі еді. Оның 1750 ж. Санкт-Петербург қаласында жарық көрген Описание Сибирского царства атты еңбегі ерекшеленеді [2].
Қазақтар мен қалмақтар туралы мәліметтер Сибирская история съ самого открытия Сибири до завоевания сей земли россікімъ оружием, сочиненная на немецком языке и в Собрании Академическом читанная членом Сан-Петербургской Академии Наукъ и Профессором древностей и истории, также членом исторического Геттинского собрания И.Е. Фишером, 1774 год атты еңбектен алуға болады [3].
Орыс ғалымы А.И. Левшиннің Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких, орд и степей [4] атты еңбегі қазақ-жоңғар қарым-қатынастарының мәселелерін зерттеуде үлкен маңызға ие болады. Бұл еңбек қазақ халқының географиясы, тарихы, этнографиясы жөніндегі алғашқы ғылыми фундаментальды зерттеу. Автор алғашқылардың бірі болып қазақ-жоңғар және қалмақ қарым-қатынастарының мәселелерін қозғады.
XVIII ғ. 30-80 жж. қазақ-қалмақ қарым-қатынасы жайлы мәліметтерді П.И. Рычков пен капитан Н. Рычков жинақтаған. Олардың алғашқысы жоңғар елшілерінің 1742 ж. Орынборда Әбілқайыр ханның ант қабылдау рәсімінде құрметті қонақ ретінде қатысқандарын баяндайды. Бұл оқиға оның жазбасында: Прибывшіе съ хананъ зюнгарские посланцы ... т.е. они туть же стояли, коихъ по окончаніи присягъ тайный советник со всякого пріятностью спросил о ихъ пріезде, на что первый из них посланец именуемый Кашка отвествовал: что они отъ государя своего Галдан Ширина посланы до Абдулхаир хана, а к российским командирам никакой ... и приехали по воле Абулхаир хана [5, 76]. 1772 жылы жарық көрген Дневные записки путешествия капитана Н. Рычкова в киргиз-кайсацкой степи в 1771 году [5] еңбекте қалмақ-торғауыттардың Еділ бойынан Қытай империясы жеріне қоныс аударуы жөнінде мәліметтер береді.
Миссионер, орыс синологиясының негізін қалаушы Н.Я. Бичурин Жоңғар хандығының құрылуы, күшеюі және циндердің оны жоюының тарихын зерттеп, оны өзінің Историческое обозрение ойратов или калмыков с XV века до нашего времени [6] еңбегінде баяндаған. Ол негізінен қытай деректеріне сүйенген, бірақ деректерге сыни талдау жасамай, сол күйінде пайдаланған, ал бұл оның жасаған тұжырымдамаларына әсерін тигізген. Н.Я. Бичуриннің пікірінің қателігінің бірі 1643 жылғы Орбұлақ шайқасын қырғыз-қазақ ертегісі деп есептеген [6, 41], ал мұрағаттағы деректер шайқастың тарихта болғандығын дәлелдейді.
Қазақ-жоңғар қарым-қатынастары жөніндегі еңбектерге тарихнамалық зерттеу нәтижесі екі көшпелі халықтардың бейбіт, экономикалық және сауда байланыстары қарастырылатын жұмыстардың өте аздығын көрсетті. Әскери инженер, капитан И.Г. Андреевтің Описание Средней орды киргиз-кайсаков [7] атты еңбегі қазақ-жоңғар, қалмақ арасындағы аталған мәселе бойынша мәлімет алуға болады.
Қазақ-жоңғар қатынастарын ХІХ ғасырдың аяғы - ХХ ғасырдың басында М.Ж. Көпеев, Ш. Құдайбердиев, М. Тынышпаев, М. Дулатов, Ә. Бөкейханов зерттеп зерделеуге күш салды[8, 11 б.].
Жоңғар хандығының құрылуы, оның ішкі, сыртқы жағдайы, олардың басқа елдер мен халықтардың тарихи тағдырына әсерін түрлі деректер мен зерттеулер негізінде И.Я. Златкин История джунгарского ханства 1635-1758 монографиясында зерделейді [9].
Жоңғарлардың қазақтармен ерте кезден бастап өзара қарым-қатынастарын, оның даму барысын, сипатын көрсетіп, олардың қазақтар мен Орта Азия халықтарына қарсы күресіндегі жеңістерінің басты себептерінашып көрсетіп, Ресейдің қазақтар мен жоңғарлар жөніндегі тиянақсыз, қайшылыққа толы саясатын түсіндіріп берген В.А. Моисеев болды. Оның Джунгарское ханство и казахи атты еңбегі 1991 жылы жарыққа шықты [10].
Қазақ зерттеушісі А. Сейдімбек, қазақ пен жоңғар билеушілері арасындағы достыққа көңіл бөле отырып, әскери-саяси жағдайға байланысты Есім хан мен ойрат билеушісі Қарақұлдың арасында елшілік байланыстың болғандығын атап өтеді [11, 88].
Зерттеушілер жоңғар билеушілерінің арасында тегі қазақтан шыққан батыр тұлғалардың болғандығын көрсетеді. Мысалы, Б.П. Гуревич: ...начинает борьбу с манчжуро-китайскими захватчиками ойратский владелец Казак-Сара, по своему происхождению связанный с казахской знатью [3, 113]. Бұл мәліметті М. Мағауин: В национально-освободительной борьбе Амурсаны против маньчжурского ига особо отличались и казахские воины; сын попавшего в плен алашского сарбаза Хазык-шары (Казак-сары, т.е. светлый казах, который родился и вырос среди калмаков, стал национальным героем ойратского народа [12, 44] деп келтіреді.
Тарихшы А.Тұрдалиев өзінің Қазақ-қалмақ қатынасы: жауласудан басқасын білеміз бе? мақаласында [13] екі халық арасындағы бейбіт қатынасты зерттеу керектігін қатаң ескертеді. Аталмыш мәселені зерттеушілердің есімдерін атай отырып,тарихи оқиғаның зерттелмеген тұстарына көңіл аударады. Ол қазақтың Ер Тарғын, Алпамыс батыр, Қыз Жібек эпостары мен қалмақ соғыстарының арасындағы байланыстарды көрсетеді және Г.К. Конкашпаевпен қатар [14] Қызыл кеніш, Діңгек сияқты архитектуралық ескерткіштердің қазақ-қалмақ тарихына қатысты екендігін айтып, этникалық өзара әсердің болғанына назар аударады.
Екі халық арасындағы терең көпжылдық этникалық өзара байланыстар олардың антропологиялық келбетіне де әсерін тигізді. 1904 жылы Батыс Қазақстан жеріне келген неміс тарихшы-этнографы Р. Карутц: Мне приходилось видеть плоские лица и раскосые глаза у казахов, почти такого же резко выраженного типа, как у калмыков [15, 10] деп, қазақтар мен қалмақтардың бет әлпетінің ұқсастығына назар аударған.
Қазақстандық тарихшылардың екі халық арасындағы өзара байланыстар Письменные источники по истории и культуре Казахстана и Центральной Азии в XIII-XVIII атты еңбекте де орын алған. Ойраттар мен қазақтар арасында экономикалық, сауда, мәдени байланыстар болғандығын жазады. Авторлар осындай байланыстардың болуы тілге, мәдениетке, сат-дәстүрлерге, тіпті үй шаруашылығындағы бұйымдарға да өзіндік ізін қалдырған деген қорытынды жасайды. Олар түріктер мен моңғолдардың этномәдени жақындығына, шамандық түсініктердің бірлігіне назар аударады [16].
Қорытындылай келе, тақырыптың зерттелу мәселесіне бпайланысты осы жұмыста қолданған негізгі еңбектерге шолу жасадық. Жалпы, осы мәселенің тарихнамасына қатысты дипломдық жұмыстың бірінші тарауында егжей-тегжейлі тоқталатын боламыз.
Жұмыстың мақсаты - XVI-XVII ғғ.қазақ-жоңғар қарым-қатынастары тарихын зерттеу, зерделеу. Тарихи еңбектерге талдау жасау негізінде, қазақ-жоңғар байланыстарының тұтас тарихи бейнесін қалыптастыру болып табылады.
Осыған орай зерттеу жұмысының алдына төмендегідей нақтылы міндеттер қойылды:
- қазақ және жоңғар қарым-қатынастары жөнінде еңбектерге жан-жақты шолу жүргізу;
- қазақтар мен жоңғарлар қарым-қатынастарының тарихнамасын кезеңдеу;
- Жоңғарлардың Қазақ хандығымен XV- XVІ ғ. І жартысындағы алғашқы байланыстарын зерделеу;
- XVІ-XVII ғғ. қазақ-жоңғар қатынастарын қарастыру;
- Жоңғар хандығының құрылуы және оның Қазақстандағы сыртқы саяси белсенділігінің жанданып, күшеюін зерттеу, зерделеу.
Зерттеу жұмысының нысаны: XVI-XVII ғғ қазақ-жоңғар қарым-қатынастарының тарихы мәселелері болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні - қазақ-жоңғар байланыстары тарихы.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі мен зерттеу әдістері. Тақырыпты жаңа көзқарас тұрғысынан саралауда қазіргі кезеңде қалыптасқан объективтілік және сыни зерделеу принциптері басты ұстанымда болды. Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі - тарихилық пен жүйелілік болып табылады. Тарихи зерттеудегі бірден-бір тиімді жолы ретінде проблемалық-хронологиялық, салыстырмалы-тарихилық әдістер қолданылды.
Зерттеудің деректік негізі. Зерттеу барысында Патшалық Ресей, Кеңес үкіметі және тәуелсіз Қазақстан жылдарындағы жарық көрген қазақ-жоңғар қатынастарына байланысты монографияларын, мақалаларын және орыс, монғол, қытай және қалмақ деректерінің жинақтарын пайдаландық. Қазақ-жоңғар байланыстарына қатысты Қазақстан, Ресей, Монғолия және Қытай ғалымдарының, этнологтарының күнделіктерін, олардың экспедицияларының есептері мен еңбектерін зерттеу жұмысында қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Осы дипломдық жұмыста XVI-XVII ғғ Қазақ-жоңғар байланыстарын кешенді зерттеуге талпындық. Зерттеудің деректік негізін құрайтын негізіндегі жинақтар, фольклорлық, тілдік, монографиялық, бүгінгі күнге дейін жинақталған баспасөздік мәліметтер қамтылып, сараланды.
Жұмыстың хронологиялық шеңбері. XVI-XVII ғасырларды қамтиды.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, пәні, зерттеудің мақсат-міндеттері, мәселенің зерттелу деңгейі, жұмыстың әдіс-тәсілдері, ғылыми жаңалығы мен қорғауға ұсынылатын жағдайлар, сонымен қатар тәжірибелік маңызы негізделеді.
Негізгі бөлімде дипломдық жұмыстың мәні мен атқарылған жұмыстың нәтижелері қарастырылады.
Қорытындыда зерттеудің маңыздылығын куәландыратын негізгі мәндер айқындалып, жұмыс мазмұнында қозғалған мәселелерді өңдеу қорытындылары тұжырымдалады.
1 Қазақ-жоңғар қарым-қатынастарының революция дейінгі кезеңдегі тарихнамасы
1.1 Революцияға дейінгі кезеңдегі зерттеушілердің еңбектеріндегі қазақ-жоңғар қарым-қатынастарын зерттеу мәселесі
Қазақ-жоңғар қарым-қатынастарының мәселелерін зерттеу жұмыстары революцияға дейінгі кезеңде кең өріс алды. Бұған қарастырылатын революцияға дейінгі ғалымдардың, шенеуніктердің және қоғам қайраткерлерінің еңбектері, қазақ ақын-жыраулардың туындылары дәлел болады.
Қазақстанның аталған кезеңі жөнінде революцияға дейінгі тарихнамасын шартты түрде екі негізгі бағытқа бөлуге болады: академиялық және практикалық [1, 9 б.]. Екі бағытта әдістемелік ұстанымдарының бірлігімен ерекшеленеді. Олардың қатарында Г.Ф. Миллер, П.С. Паллас, А.И. Левшин, Я.П. Гавердовский және т.б. Ал практикалық бағытын лауазымды адамдар құрайды: шекаралық әкімшіліктің шенеуніктері және әскери адамдар, солардың қатарында П.И. Рычков, И.Г. Андреев, Н. Рычков т.б. болды.
Қазақ-жоңғар қарым-қатынастарын орыс тарихнамасында алғаш көрсеткен Г.Ф. Миллер (1705-1783 жж.). Ресейге жас кезінде келген неміс ғалымы Сібір тарихын терең зерттеген болатын. Ол кезде Ресей Сібірді енді ғана игере бастаған кезі еді. Оның 1750 ж. Санкт-Петербург қаласында жарық көрген Описание Сибирского царства атты еңбегі ерекшеленеді [2].
Қазақтар мен қалмақтар туралы мәліметтер Сибирская история съ самого открытия Сибири до завоевания сей земли россікімъ оружием, сочиненная на немецком языке и в Собрании Академическом читанная членом Сан-Петербургской Академии Наукъ и Профессором древностей и истории, также членом исторического Геттинского собрания И.Е. Фишером, 1774 год атты еңбектен алуға болады [3]. Осы еңбегінде И.Е. Фишердің: Қазақ ордасы қалмақтарға бір мезгілде шабуыл жасағандықтан, қалмақтар екі жағынан жаудың қоршауында қалды, егер орыс шекарасында оларды аман алып қалмағанда жойылатын еді [3, 92] деген ойын Г.Ф. Миллердің қорытындылары толықтырады. Оның пікірінше, ойраттардың бөлінуі және олардың орыс жеріне қоныс аударуына қазақтар басты себеп болған: ...калмыки, все еще опасаясь нападений со стороны монголов и Казахской орды, поставили для своей защиты ... городок ... в Кузнецком уезде [2, 261]. Сонымен қатар оның айтуынша: ... как раз в это время в степи (у русской границы) появились калмыкские князцы, прогнанные ... Казахской ордой [2, 262] деп қорытындылайды. Кейбір тарихшылардың (И.Я. Златкин) сыни көзқарастарына қарамастан, бұл екі неміс ғалымы Сібір мен оны мекендейтін халықтардың тарихы туралы тарихнама мен деректанудың негізін қалаушылар болып саналады. Олар қолданған әдістер ғылымда қазірде қолданысқа ие, ал ғылыми айналымға енгізген құжаттар құнды деректер болып есептеледі.
Орыс ғалымы А.И. Левшиннің Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких, орд и степей [4] атты еңбегі қазақ-жоңғар қарым-қатынастарының мәселелерін зерттеуде үлкен маңызға ие болады. Бұл еңбек қазақ халқының географиясы, тарихы, этнографиясы жөніндегі алғашқы ғылыми фундаментальды зерттеу. Автор алғашқылардың бірі болып қазақ-жоңғар және қалмақ қарым-қатынастарының мәселелерін қозғады: ...восстановленная Тявского тишина недолго существовала между киргиз-казаками. Вскоре начались опять межоусобия, и соседственные народы не замедлили воспользоваться оными. С запада стали нападать волжские калмыки... страшнее всех были с востока зюнгары, которыми владел тогда сильный хонтайдзи Галдан-Цырен, не только заставивший трепететь всех кочующих соседей своих, но возбудивший внимание даже России и Китая [4, 165-166]. Дегенмен, бұл мәселе бойынша А.И. Левшин ешбір қорытынды жасамайды, тек қана белгілі факторларды келтірумен шектеледі. Соған қарамастан оның еңбегі аталған мәселені зерттеуге үлкен үлес қосты.
XVIII ғ. 30-80 жж. қазақ-қалмақ қарым-қатынасы жайлы мәліметтерді П.И. Рычков пен капитан Н. Рычков жинақтаған. Олардың алғашқысы жоңғар елшілерінің 1742 ж. Орынборда Әбілқайыр ханның ант қабылдау рәсімінде құрметті қонақ ретінде қатысқандарын баяндайды. Бұл оқиға оның жазбасында: Прибывшіе съ хананъ зюнгарские посланцы ... т.е. они туть же стояли, коихъ по окончаніи присягъ тайный советник со всякого пріятностью спросил о ихъ пріезде, на что первый из них посланец именуемый Кашка отвествовал: что они отъ государя своего Галдан Ширина посланы до Абдулхаир хана, а к российским командирам никакой ... и приехали по воле Абулхаир хана [5, 76]. 1772 жылы жарық көрген Дневные записки путешествия капитана Н. Рычкова в киргиз-кайсацкой степи в 1771 году [13] еңбекте қалмақ-торғауыттардың Еділ бойынан Қытай империясы жеріне қоныс аударуы жөнінде мәліметтер береді. Оның Нұралы ханның орыс әскерлерінің көмегімен қалмақтарды қудалауы кезінде тікелей оқиға арасында болуы еңбегінің құндылығы болып табылады. Дегенмен де, кейбір революцияға дейінгі орыс зерттеушілері сияқты европоцентризмге бой алдырған, отарға айналдырылған кіші халықтардың тарихына немқұрайлы, империялық көзқарас қараушылық байқалады: Киргисцы не имеют ни права, ни суда к разбиранию народных тяжб [5, 36]. Сондықтан еңбекте берілген мәліметтерге объективті түрде саралап қараған жөн.
Орыс зерттеушілерінің арасынан статтық кеңесші В.М. Бакунин ерекше орын алады. Ол 1761 жылы Описание калмыцков народов, а особливо из них торгоутского, и поступков их ханов и владельцев [17] атты көшпелі халықтар тарихы туралы еңбегі зерттеулер ішіндегі маңыздысы болып табылады. Бірақ бұл еңбек жарияланбады, ал өткен ғасырдың 30-ж. кейбір үзінділерін жариялауға деген ұмтылыс аяқсыз қалды. Аталмыш еңбек таяуда ғана жарық көріп, ғылыми айналымға түсті. В. Бакунин келтірген деректер хронологиялық жағынан нақты, көптеген мәліметтер қалмақ хандығының беделді адамдарынан алынған. Ол қалмақ ісімен айналысатын орыс әкімшілігінде қызмет атқарған. Аталған мәселемен тыңғылықты айналысқан В. Бакунин жоғарыда айтылған неміс ғалымдарының жасаған қорытындыларын толықтырады. Оның пікірінше, қалмақтардың Еділ бойына көшуінің басты себебі - жоңғар хандарының өзара билік үшін күресі: В 1630 году торгаутский главный владелец, именуемый Хорлюк, имея у себя шесть сынов и подданных своих улусных калмык пятьдесят тысяч кибиток, за с хошаутскими и с зенгорскими калмыками от Алак-улы откочевал к Волге [17, 31]. Сонымен қатар қалмақтардың басқа көршілес халықтармен қатынасы жөнінде: Аюка воевал и за Яиком с киргиз-касаками и всегда над ними имел авантажи, при так же и трухменской народ (туркмены), при Каспийском море в Мангышлаке бывший, в свое время в подданство покорил ... при нем же тогда кубанские, хивинские и киргиз-касацкие солтаны, в том числе и бывший Абулхаир-хан киргис-кайсацкий, во услужение живали [17, 32] деп мәлімет береді. Оның еңбегінде қалмақ-торғауыттар мен жоңғар билеушілері арасындағы туыстық байланыс және бірігуге талпыныстары туралы нақты деректер бар. Бұл деректерді қазақ-жоңғар қарым-қатынастарының кейбір кезеңдерін анықтау үшін қолдану болашақтың жұмысы. Сонымен қатар қазақ-жоңғар қатынасын зерделеуге XVIII ғ. І жартысындағы қытайлық елшінің Аюка ханға жолдаған хабарламалары да құнды дерек [13] болып табылады.
Аталған мәселе жөнінде А.М. Позднеев те зерттеу жұмысын жүргізген. Ол қоныс аудару үрдісінің біртіндеп, баяу жүрген деген қорытынды жасайды. А.М. Позднеевтің пікірінше, қалмақтар алдымен солтүстікке, Тобылға қарай, одан Жайыққа өтіп, Орал арқылы Еділ бойына келген [18, 140]. Көптеген мәліметтер белгілі зерттеуші А.И. Левшиннің Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких, орд и степей еңбегінде берілген. Қазақ-жоңғар қарым-қатынасының көптеген оқиғаларын суреттей келе, ол қазақ хандарының Ресейге қосылуының басты себебі ретінде қалмақтармен болған қырғын соғысты атап көрсетеді [4, 178-184].
Миссионер, орыс синологиясының негізін қалаушы Н.Я. Бичурин Жоңғар хандығының құрылуы, күшеюі және циндердің оны жоюының тарихын зерттеп, оны өзінің Историческое обозрение ойратов или калмыков с XV века до нашего времени [6] еңбегінде баяндаған. Ол негізінен қытай деректеріне сүйенген, бірақ деректерге сыни талдау жасамай, сол күйінде пайдаланған, ал бұл оның жасаған тұжырымдамаларына әсерін тигізген. Н.Я. Бичуриннің пікірінің қателігінің бірі 1643 жылғы Орбұлақ шайқасын қырғыз-қазақ ертегісі деп есептеген [6, 41], ал кейбір деректер шайқастың тарихта болғандығын дәлелдейді. Джегангиръ-султанъ, высвободившіийся изъ непріятельских рукъ, сталъ частыми набъгами беспокоить Калмыцкія кочевья. Хань-тайцзи, желая отомстить ему, вторгнулся летанъ 1643 г., въ главе 50.000 войска, въ Кайсацкія земли и овладелъ было двумя родами Алать-Киргизскимъ и Токмакскимъ. Джегангиръ наскоро созвалъ людей сколько могъ. Собралось ихъ немного, не более 600 человекъ; но Джегангиръ съумелъ такъ искусно распорядиться ими, что одержалъ блистательную победу [19, 378] деп, орыс зерттеушісі В.В. Вельяминов-Зернов жазады. Тәуке хан кезеңі жөнінде Исследования о Касимовских царях и царевичах [19] атты еңбегінде баяндайды. Бұл еңбек 1864 жылы жарық көрген. Осы еңбегінде И. Фишердің Сибирская история және хатшы Леонтьевтің (1777 ж.) қытай деректерінен алған жазбаларына сілтеме жасайды. Леонтьев жазбаларының нақтылығы Иакинфтің өзі келтірген құжаттармен дәлелденеді.
Жоғарыда аталған мәселемен терең айналысқан В.В. Вельяминов-Зернов қазақ-жоңғар билеушілері арасындағы соғыс екі жақтың да діни, экономикалық және саяси тұрғыдан басымдылыққа ие болуға ұмтылуында: Тявка (Тәуке хан) всю жизнь провел в борьбе с калмыками, любопытны жалобы, которые приносил на него калмыцкий хан Цеван-Рабтан, преемник власти Галдана-Бошокту (сына Батор-хан-тайцзия), в донесении свое Китайскому двору, писанном им в 1698 г., вскоре по вступлении своем на ханство. Цеван-Рабтан писал: 1) что он воюет с казакам (хазаками) поневоле; 2) что сын казацкого хана Тявки (Тәуке), находившийся в плену у Галдан-Бошохту, отослан был Галданом к Далай-ламе; 3) что Тявка просил его, Цеван-Рабтана исходатайствовать у Далай-ламы свободу сыну, что он, Цеван-Рабтан, просьбу эту выполнил и отправил к тявке его сына в сопровождении 500 человек; но Тявка всех этих провожатых перебил, мало того, умерщвил одного из его, Цеван-рабтановых, князей, а князеву жену с детьми и людьми, в числе более ста кибиток, увел к себе; 4) что Тявка нападал на сына Аюки-хана, который вез к нему, Цеван-Рабтану, его невесту, свеоего сестру; 5) что Тявка перехватил несколько купцов русских, которые от него, Цеван-Рабтана, ехали назад в Россию [19, 380-381] деп жазады.
Қазақ-жоңғар қарым-қатынастары жөніндегі еңбектерге тарихнамалық зерттеу нәтижесі екі көшпелі халықтардың бейбіт, экономикалық және сауда байланыстары қарастырылатын жұмыстардың өте аз екендігін көрсетті. Әскери инженер, капитан И.Г. Андреевтің Описание Средней орды киргиз-кайсаков [7] атты еңбегі қазақ-жоңғар, қалмақ арасындағы аталған мәселе бойынша мәлімет алуға болады. Бұл еңбекте 1771 жылға қазақ-қалмақ қақтығысында тұтқынға түскен қалмақтардың еркін өмір сүргені жөнінде баяндалады [7].
Қазақтар мен жоңғарлар арасындағы экономикалық байланыстар туралы Г.Н. Потанин: Крайние восточные улусы киргизов до 1756 г. Кочевали по реке Чар-Гурбану, а крайние улусы Калмыков находились по рекам Кара-Буге и Базару. Сдесь, в мирное время, происходила постоянная торговля, расстояние между улусами было на три дня езды, и киргизы и калмыки сами возили хлеб в Киргизские улусы, а равно и киргизы ездили сами для покупки верблюдов внутрь Джунгарии [20, 86] деп жазады.
Қазақтар жөнінде мәліметтер Ю. Лыткиннің 1861 жылы Астраханские Губернские ведомости газетінде жарияланған Материалы по истории ойратов атты еңбегінде кездеседі. Ол қалмақ князы Батур-Убаши түмен жазған Сказания о дэрбэн-ойратах деген тарихи аударып, баспаға шығарған. Мұнда қазақтар қатысқан қалмақ оқиғалары баяндалады [15, 54-55]. Бұл еңбектің бір ерекшелігі басқа еңбектерде кездеспейтін қазақ-жоңғар арасында достық қарым-қатынастың болғандығын атап көрсетеді.
Қазақ-жоңғар қатынастарын зерттеуде Шыңғыс ханның моңғол-ойрат және қазақ заңдарын зерттеушілердің еңбектеріне де басты назар аударған жөн. П. Паллас, Ф.Н. Леонтович, К.Ф. Голстунский, Я.И. Гурлянд еңбектерінің деректемелік сипаттарына қарамастан, екі халықтың менталитетімен қоғамдық өміріне қатысты мәліметтер алуға болады. Ресейдің оңтүстік шекарасында орналасқан халықтардың заңдарының ұқсастығына назар аударған. Ғалымдарды ұқсастықтардың шығу тарихы, дәстүрлердің өзара әсері, қазақ, қалмақ, монғол, тунгус халықтарының қоғамдық қатынастары қызықтырды. Зерттеушілер аттары аталған халықтардың заңдарының зерттей келе төмендегідей қорытынды жасайды. ХІІІ ғ. басында басталған Шыңғыс ханның басқаруымен болған монғол басқыншылығы өзінің ықпалын Шығыс Европа, Чехия, Болгария жерлеріне дейін таратты. Жаулап алған жерлерінде моңғолдар өз заңдары мен құқықтарын, дәстүрлері мен салттарын бекітті. Яғни, Шыңғыс ханның Ұлы жасағын империя құрамына енген халықтар өз заңдарын шығаруда басшылыққа алып, соның негізінде құрастырылған. Монғол-татар заңдарының ірі білгірі К.Ф.Голстунский ең алғашқылардың бірі болып моңғол құқық негіздерінің көршілес халықтардың құқық негіздеріне әсеріне назар аударды. Моңғол құқығының қазақ құқығына әсерін ол: ...нет сомнения в том, что в эпоху монгольского данничества у киргизов действовали древние монгольские уставы: в особенности, к ним могли привиться порядки, развитые Великой ясой Чингиза. Эти самые порядки, вошедшие в привычку народа, могли затем удержаться и позже, в эпоху самостоятельных киргизских ханств, когда появляются у киргизов свои племенные законы [21; 20] деп жазады.
К.Ф. Голстунскийдің пікірі заңгер-тарихшы Я.И. Гурляндтың Степные законадательства с древних времен по ХVІІ столетие атты еңбегінде: Киргизы с ХІІІ в. были данниками империи Чингисхана, продалжали быть в подчинении империи его потомков и затем, войдя в состав Кипчакской Золотой Орды, платили ее ханам дань до ее падения. Несомненно, что обычаи и законы завоевателей должны были господствовать и у киргизов, и поэтому Чингисова Великая яса была важнейшим законадательным уложением киргизов того времени [22; 108] деп жалғасын табады.
Осы мәселелер жөнінде шіркеу қызметкері, миссионер, қалмақ тілінің мұғалімі Пармен Смирновтың Путевые записки по калмыцким степам Астраханской губернии, Я.П. Дубровтың Быт калмыков Ставропльской губернии еңбектерінде көрсетіледі [23]. Сондай-ақ, әскери тарихшы Г.П. Прозрителев Военное прошлое наших калмыков атты еңбегінде кездеседі.
В.А. Ватиннің Минусинский край в XVIII в. Этюд по истории Сибири атты еңбегінде қазақ-жоңғар қарым-қатынастары жөнінде мәліметтер кездеседі. Бұл еңбек негізінен орыс-жоңғар қарым-қатынастарына арналған [24].
Қазақтың ұлы ғалымы, ағартушысы, демократ, Қазақстан мен Орталық Азия халықтарының тарихы мен мәдениетін зерттеуші Ш.Ш. Уәлиханов қазақ-жоңғар қарым-қатынастарына арналған бірнеше еңбектері бар: Абылай, Шона батыр, XVIII ғ. батырлары туралы тарихи жырлар [22] т.б. Оның орыс-жоңғар, қытай қатынастары туралы жинаған мұрағаттық мәліметтері өте құнды. Көшпелі халықтардың тарихын зерттеуде ақындар мен жыраулардың шығармаларының маңыздылығын атап көрсетеді: В историческом отношении поэтический дух народа замечателен: первое, потому, что через удивительную память импровизаторов все древниепоэмы, воспевающие подвиги героев, и по историческим известиям о своих героях, принадлежащие ко времени Золотой Орды, сохранились до нас без искажения; второе, что импрвизаторы, жившие в разные времена, обессмертили в памяти народа замечательные проишествия своей эпохи так, что все они в совокупности составляют нечто целое; третье, все эти поэмы, в совокупности с обычаями, пословицами, поговорками и с их кодексом прав народных, составляя полную картину прошедшей исторической и духовной жизни народа, дают нам возможность к пополнению известных исторических данных и к определению их происхождения... [10, 391 б.].
Көршілес халықтардың тарихын зерттеу Уәлихановтың өз елі - қазақ халкының ертедегі және орта ғасырлардағы тарихының беймәлім жақтарын анықтай түсуіне көмектесті. Алғашқы экспедициялар кезінде жиналған барлық материалдарды терең талдап, салыстыра келіп, ол орта ғасырларда мұнда, әсіресе Іле алқабында отырықшылық кең таралған, Алмалық (қазір Түркістан қыстағы), Қонақай және Қайнақ (қазір де бар) және Алматы (қазір Верный бекінісі) қалалары бүкіл сауда бойынша белгілі болған және Генуя көпестері Қытайға, қыпшақ елшілері ұлы ханға барған үлкен жолдын. бойында бекеттер қызметін атқарған деген тұжырым жасаған. Ш.Уәлихановтың ғылыми қызметінің жаңа кезеңі 1858 жылғы Қашғарияға құпия сапары болды. Марко Поло мен иезуит Гоестен (1603 ж.) кейін осы бір онша мәлім емес елге тұңғыш рет барған Шоқан Алтышаһардын, немесе Қытайдың Нан-Лу провинциясының (Кіші Бұхараның) шығыстағы алты қаласының жағдайы туралы деген атақты еңбегін жазды. Еңбекті Ресейде де, одан тыс жерлерде де шығыстанушылар жоғары бағалады және көп ұзамай ағылшын тіліне аударылып, басылып шықты.
Ш.Уәлихановтың ғылыми мұрасы Қазақстанның және көп ұлтты Ресейдің басқа да халықтары проблемаларының өзекті тұстарын қамтиды. Шоқанның қазақ халқының құрылуы, XVII - XIX ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстанның әлеуметтік және саяси тарихы, қазақтардың Ресей бодандығын қабылдауы, Орта Азия мен Шығыс Түркістан халықтарының рухани және материалдық мәдениетінің тарихы проблемаларына арналған ғылыми зерттеулері Орта Азия мен Қазақстан халықтарының тұрмысын зерттеуге аса бағалы үлес болып қосылып, замандастарының орасан зор ынтасын туғызды. Ол бүкіл Орта Азия мен оған іргелес жатқан аймақтар халықтарының географиясын, этнографиясы мен фольклорын зерттеуге үлкен үлес қосты.
Ш.Уәлихановтың шығармашылық мұрасы қазіргі зерттеушілердің үнемі назарында, сондықтан оның өмірі мен шығармашылығы туралы ғылыми еңбектер тарихнамасының өте ауқымды екендігі табиғи нәрсе.
Ш.Ш. Уәлихановтың аталған мәселені зерттеудегі еңбегін айта келе, оның бір пікірі қарсылық туғызады: В 1745 году умирает страшный для киргизов Галдан-Церен, и в Джунгарии происходят смуты за первенство. Калмыцкие тайдзи попеременно ищут Аблая, который, по старой злобе на джунгар, пользуется случаем для их ослабления и поддерживает раздоры, принимая то одну, то другую сторону [22, 427]. Абылай сұлтан аймақта болып жатқан үлкен өзгерістерді түсінді. Бір кездегі күшті мемлекеттің күйреуі және оған Цин империясының қатысы бар екенін білген. Сондықтан да Абылай циндіктерден гөрі Жоңғариямен көрші болу тиімді деп есептеді. Енді сансыз көп соғыстардан әлсіреген Жоңғар хандығы қазақтарға бұрынғыдай қауіп төндірмеді, Абылай Әмірсанаға біртұтас хандықты сақтап қалуға көмектескен.
Аталған мәселеге XX ғ. қазақ зиялыларының өкілі М.Ж. Көпейұлының еңбектерінде көп көңіл бөлінген. Оның Қазақ түбі қолжазбасы қазақ халқының тарихын зерттеуде өте құнды. Қолжазбалардың түпнұсқасы мен көшірмелері Қазақстан Ұлттық Академиясының ғылыми орталық кітапханасында, М.О. Әуезов атындағы әдебиет және мәдениет институтында, К.П. Жүсіповтың отбасылық мұрағатында сақтаулы. М.Ж. Көпейұлы Ш.Ш. Уәлиханов идеяларын толықтырып, қалмақтардың жерлеу рәсімі туралы дерек береді. Ол қазақтар мен жоңғарлар үнемі жайылымдық жерлер мен сырдариялық қалаларға ықпал жасау үшін күрескен деп есептейді. Өз зерттеуінде Жәңгір ханның жоңғарлармен шайқаста жетістікке жеткендігі жөнінде айтады (Орбұлақ шайқасы).
ХХ ғ. басындағы зиялылардың белгілі өкілі А. Диваевтың Мавзолей Кок-Кесене атты тарихи-археологиялық жазбасында 1726 жылғы жоңғарларға қарсы шайқасқа қатысқан батырлар жөнінде: ...В те времени большинство киргизов, как говорится в предании, находилось под владычеством калмыков, а меньшая половина обитала ниже между киргизами Киш Юз ( кіші жүз), которые делились на отделения Адай, Бурич и Аслан-бузгыл, представителем которых был некий батыр Тайлак... между киргизами Учакты из отделения Таш-джурек (каменное сердце) был, богатырь по имени Санрык... [25, 35] мәлімет береді. Сонымен қатар жоңғарлармен болған шайқастан үзінді келтіреді: Тайлак батыр и Санрык ... пошли со своими киргизами против калмыков. Война длилась около трех лет. Наконец, калмыки бежали по реку Блауты-Буланты, понеся полный погром, причем самый блистательный бой одержан киргизами на местности Кара Сиыр. Местность эта по сие времена называется Қалмақ қырылған, т.е. Гибель калмыков [25, 35].
Зерттеуші У. Суханбердинаның айтуы бойынша, ХІХ ғ. ІІ жартысында Дала уалаяты газетінде жоңғарлармен болған шайқастар жөнінде бірнеше мақалалар жарияланған [26].
Араб, парсы, түрік және қытай деректеріне сүйеніп жазған Құрбанғали Халидтың Тауарих хамса (Бес тарих) еңбегінде келтірілген деректер назар аударарлық. Ол қазақ-жоңғар қарым-қатынастарын ислам мен буддизм күресі тұрғысынан қарастырады: қалмақтар далай ламаның арандатуымен ... Ертіс бойындағы ауылдарды басты [27].
Қ. Халидтің жоңғарлардың қазақтарға қарсы соғысы кезінде Далай-ламаның үлкен ықпалға болғандығы жоғарыда келтірген, тұтқындалған Жәңгір ханның ұлы Сұлтанды Лхасаға-ламаизмнің діни орталығына жіберуі туралы дәйекпен дәлелденеді. Далай-лама хан ұлы арқылы қазақ халқына өз дінін таратқысы келгені айдай анық. Ал Тәуке хан жоңғарлардың мақсатын түсінген.
Құрбанғали Халидтің XVIII ғ. 40-50 жылдардағы қазақ-жоңғарлардың бейбіт келісімдері туралы мәліметтері өте құнды: ...қалмақтан 2000-дай адам... екі жақтың ортасына, Аягөз суының етек жағы-Су батпақ жеріне түсіп, Абылай ханға елші салады. Абылай да мыңнан аса қолмен келіп, лай су бойында бітім жасасты. Шарт бойынша өткен іс кешірім болып, құн, мал дауы болмайды, қазақ пен қалмақ біріне-бірі зияны тимейтін болады деп [27, 121], бейбіт келісімнің жасалған уақытын 1756-1757 жылдарға жатқызады.
Қалмақтардың кеңестік уақытқа дейінгі деректемелері негізінен үш шығарма арқылы көрсетілген. Біріншісі - Габан-Шарабтың Сказание об ойратах еңбегі. Габан-Шараб белгілі діни қайраткер, емші және қалмақтардың билеушілерінің қатарында болған. Еңбек замандастарының естеліктері бойынша 1739 жылы жазылған. Екіншісі- Батур Убаши-Түменнің Сказание о дэрбен-ойратах еңбегі, үшінщісі- авторы белгісіз История калмыцких ханов еңбегі [28]. Тарихшы И.Я. Златкин бұл деректердің ойраттар тарихын зерттеуде кең қолданысқа енбегенін атап көрсетеді [31, 9].
Габан-Шарабтың пікірінше, Еділ мен Оралға қарай өз ұлыстарын бірінші болып бастаған ойрат билеушілері Жоңғар дэрбен-ойраттарын хабардар еткен. Сөйтіп, ойраттардың бір бөлігі батысқа, Ресейге және оңтүстік-шығысқа, Куконор аймағына қоныс аударуы Батыс Моңғолия феодалдарының басшыларының тарапынан қолдау тапқан. Соңғылары XVI-XVIII ғғ. ойрат қоғамында орын алған әлеуметтік-экономикалық дағарысқа және сырқы саясат жағдайындағы ерекшеліктерге байланысты қоныс аударуға мәжбүр болған. Габан-Шараб ойраттардың Еділ бойына кетуі моңғол әлемімен біржолата байланыс үзілді деп санамаған [9, 69].
История калмыцких ханов еңбегінің аты-жөні белгісіз авторы мен Батыр Убаши-Түмен қалмақ халқының 1771 жылы Жоңғарияға қоныс аударуын қолдамаған, қайғылы сапарды ұйымдастыруда барлық кінә билікке құмар, өз мақсатын көздеген ханның орынбасары Убаши деп көрсетеді [28, 132].
Ойраттар тарихын оқып, білуде Лубсан Данзанның Алтын Тобчи және Джимбадоржидің Болор Толи атты деректері көңіл аударарлық. Моңғолтанушылар Ш. Бира мен Б.З. Банзарованың пікірінше бұл шығармалар 1835-1838 жж. жарық көрген және толығымен қытай деректеріне сүйеніп жазылған [29, 84].
Болор Толиді зерттеуші Б.И. Король еңбекке сүйене отырып, XVIII ғ. Жоңғария мен Халхада орын алған халықтың антиманьчжурлық қозғалысының нәтижесі 1755-1758 жж. ойрат басшыларының бірі Әмірсананың бастауымен болған көтерілісті бағалауда еңбектің авторы маньчжурлік бағытты ұстанған деген қорытындыға келеді [29, 188].
В.П. Санчировтың Калмаки в истории турецкого автора XVI в. Сейфи Челеби атты мақаласында қазақтар мен ойраттар қарым-қатынасын айқындайтын деректер бар. Өз зерттеуінде В.П. Санчиров: Возможно, одной из причин все усиливающегося давления ойратов на восточных рубежах казахских владений могло послужить то обстоятельство, что сами ойраты в 1552 году, терпя поражения от восточногомонгольского Алтан-хана, откатывались на запад и поэтому стремились расширить свои кочевья на западе за счет владений казахского ханство [30, 6] деп қорытынды жасайды.
Қазақ-жоңғар қарым-қатынастарын түріктілді Абд ал-Алим Ислам-наме [9] еңбегінде қарастырған. Еңбектің басым бөлігі қоңтайшы Қалдан Цереннің 1745 жылы қайтыс болғаннан кейінгі Жоңғар хандығында орын алған толқулар жөнінде баяндалған. Жоңғар нояндары билік үшін күресте қазақ сұлтандары мен батырларының, әсіресе Абылай сұлтанның көмегіне жүгінгендігі айтылады. Автор қазақтардың жоңғарлардың ішкі талас-тартыстарына араласуына көп көңіл бөлген. Оның көптеген хабарламалары басқа деректерде кездеспейді, сондықтан өте құнды болып саналады [9, 423].
Орыс тарихшылары арасында орыс тарихнамасының дворяндық бағытының ықпалында болған адамдар болды. Сонымен қатар орыс тарихшылары сол замандағы Орта Азия халықтарына қатысты патшалық саясаттан ада емес еді. Бұл патша әкімшілігінде қызмет атқарған зерттеушілерге көп мөлшерде қатысты болды (Бакунин, Рычков, Левшин, т.б.). Олар өз еркімен Ресей саясатына қарама-қайшы келетін факторларды айта да, жариялай да алмайтын еді, өз бетімен сараптама жасай алмады, өзінің тәуелсіз пікірін білдіре алмады. Бұл көп жағдайда орыстардың басқа халықтарға, соның ішінде, қазақтар мен қалмақтарға қатынасына қатысты еді. Дегенмен, орыс зерттеушілеріне қазақ-жоңғар қатынасын тәуелсіз бақылаушылар ретінде сенімсіздік көзқараспен қарауға болмайды.
Революцияға дейінгі зерттеулердің арқасында көптеген мұрағаттық құжаттарды, басқа да деректерді, атап айтқанда, жеке куәләндірулерді, естеліктерді, әдеби шығармаларды, халық ауыз әдебиеті үлгілерін жинау басталды. Дәйектер бойынша халықтар қарым-қатынасын түсінуге алғашқы қадамдар жасалды. Дегенмен, революцияға дейінгі зерттеушілер көбінесе дәйектерді келтірумен ғана шектелді.
1.2 Қазақ-жоңғар қарым-қатынастарының кеңестік кезеңдегі тарихнамалық мәселесі
Кеңестік дәуір кезеңінде қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы күресіне байланысты зерттеулер саны арта түсті. Олардың қатарына Н.Г. Аполлова, В.Я. Басин, Б.П. Гуревич, И.В. Ерофеева И.Я. Златкин, В.С. Кузнецов, М. Кутлуков, В.А. Моисеев, Д. Сапаралиев, Р.Б. Сүлейменов, К.Ш. Хафизова, А.Х. Ходжаев, Ш.Б. Чимитдоржиев, У.Э. Эрдниев сияқты тарихшылар мен басқа да зерттеушілер үлес қосты.
Ғалымдардың еңбектерінде Жоңғария бұған дейін хошоут, дербен, ойрат, қалмақ және т.с.с. тайпалардың жалпы атауымен белгіленіп келген еді. Енді ел есіндегі Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама оқиғаларына себепші болған нақты мемлекетке, яғни И.Я. Златкиннің Жоңғар хандығының тарихына арналған арнайы зерттеу монографиясының жарыққа шығуы зерттеу тақырыбымыздың тарихнамасындағы елеулі оқиға болды.
Қазақ-жоңғар байланысының мәселелерін алғашқылардың бірі болып айналысқан, Орта Азия тарихын зерттеген кеңестік тарихшы, орыс ғалымы В.В. Бартольд болды. Очерки истории Семиречья деп аталатын ғылыми еңбекте ол жоңғар хандығының пайда болуы мен күйреуінің себептерін ашты [31, 136].
Басқа ресейлік зерттеуші В.Л. Котвичтің еңбектері орыс-монғол байланыстарына арналған. Оның көптеген мұрағаттық материалдар негізінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті
Жылкелді А.
XVI-XVII ғасырлардағы қазақ-жоңғар қарым-қатынастары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В020300- Тарих
Қарағанды 2020
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
__________________
___________ Қ.Қ. Абдрахманова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: XVI-XVII ғасырлардағы қазақ-жоңғар қарым-қатынастары
Мамандығы: 5В020300- Тарих
Орындады: Жылкелді А.С.
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.к., профессор Жауымбаев С .У.
Қарағанды 2020
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Қазақ-жоңғар қарым-қатынастарының тарихнамалық мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.1 Революцияға дейінгі кезеңдегі зерттеушілердің еңбектеріндегі қазақ-жоңғар қарым-қатынастарын зерттеу мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.2 Қазақ-жоңғар қарым-қатынастарының кеңестік кезеңдегі тарихнамалық мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
1.3 Қазіргі кезеңдегі зерттеушілердің еңбектеріндегі қазақ-жоңғар қарым-қатынастарын зерттеу тенденциялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2 Жоңғарлардың Қазақстан және Орта Азия халықтарымен қатынастарының ерте кезеңі (XV-XVII ғ. басы ) ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .39
2.1 Жоңғарлардың Қазақ хандығымен XV- XVІ ғ. І жартысындағы алғашқы байланыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.2 XVІ-XVII ғғ. қазақ-жоңғар қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3 Жоңғар хандығының құрылуы және оның Қазақстандағы сыртқы саяси белсенділігінің күшеюі (XVII ғғ. 30-80 жж.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
3.1 Жоңғар хандығының құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
3.2 Жоңғарлардың Қазақстандағы сыртқы саясатының жандануы ... ... ...54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ-жоңғар қатынастар тарихы бүгінгі күнге дейін өзекті болып табылады. Отандық тарихымыздың беттеріне айналған қазақ-жоңғар байланыстары жайлы соңғы кезеңдерде көптеген ғылыми, публистикалық мақалалар, тарихи романдар, ғылыми конференция материалдары, еңбектер жарық көрді.
Қазақ-жоңғар байланыстарын тарихи тұрғыдан зерттеу алдымен екі ел аралық қарым-қатынастар тарихнамасын қарастыруды міндеттейді.
Аталмыш мәселелердің шешілуі біршама тұтас Қазақстан тарихын зерттеуге мүмкіндік береді.
Екі ел аралық қатынастарда әлі де басы ашылмаған мәселелердің бірі - бейбіт және мәдени байланыстар тарихнамасы. Аталмыш мәселенің Қазақстан тарихы ғылымында қандай көлемде зерттелгенін анықтау, бейбіт және мәдени қатынастардың қаншалықты орын алғандығын дәйекпен көрсету өзекті болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бүгінгі күнге дейін қазақ-жоңғар байланыстарының тарихнамалық мәселесі кешенді түрде қарастырылған көлемді еңбектер жоқ. Тарихнамалық талдауға қажетті зерттеулердің көзі ретінде қазақтар мен жоңғарлар қарым-қатынасының мәселеріне арналған еңбектер арқау болады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ-жоңғар қарым-қатынастарының мәселелерін зерттеу жұмыстары революцияға дейінгі кезеңде кең өріс алды. Бұған қарастырылатын революцияға дейінгі ғалымдардың, шенеуніктердің және қоғам қайраткерлерінің еңбектері, қазақ ақын-жыраулардың туындылары дәлел болады.
Қазақстанның аталған кезеңі жөнінде революцияға дейінгі тарихнамасын шартты түрде екі негізгі бағытқа бөлуге болады: академиялық және практикалық [1, 9]. Екі бағытта әдістемелік ұстанымдарының бірлігімен ерекшеленеді. Олардың қатарында Г.Ф. Миллер, П.С. Паллас, А.И. Левшин, Я.П. Гавердовский және т.б. Ал практикалық бағытын лауазымды адамдар құрайды: шекаралық әкімшіліктің шенеуніктері және әскери адамдар,солардың қатарында П.И. Рычков, И.Г. Андреев, Н. Рычков т.б. болды.
Қазақ-жоңғар қарым-қатынастарын орыс тарихнамасында алғаш көрсеткен Г.Ф. Миллер (1705-1783 жж.). Ресейге жас кезінде келген неміс ғалымы Сібір тарихын терең зерттеген болатын. Ол кезде Ресей Сібірді енді ғана игере бастаған кезі еді. Оның 1750 ж. Санкт-Петербург қаласында жарық көрген Описание Сибирского царства атты еңбегі ерекшеленеді [2].
Қазақтар мен қалмақтар туралы мәліметтер Сибирская история съ самого открытия Сибири до завоевания сей земли россікімъ оружием, сочиненная на немецком языке и в Собрании Академическом читанная членом Сан-Петербургской Академии Наукъ и Профессором древностей и истории, также членом исторического Геттинского собрания И.Е. Фишером, 1774 год атты еңбектен алуға болады [3].
Орыс ғалымы А.И. Левшиннің Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких, орд и степей [4] атты еңбегі қазақ-жоңғар қарым-қатынастарының мәселелерін зерттеуде үлкен маңызға ие болады. Бұл еңбек қазақ халқының географиясы, тарихы, этнографиясы жөніндегі алғашқы ғылыми фундаментальды зерттеу. Автор алғашқылардың бірі болып қазақ-жоңғар және қалмақ қарым-қатынастарының мәселелерін қозғады.
XVIII ғ. 30-80 жж. қазақ-қалмақ қарым-қатынасы жайлы мәліметтерді П.И. Рычков пен капитан Н. Рычков жинақтаған. Олардың алғашқысы жоңғар елшілерінің 1742 ж. Орынборда Әбілқайыр ханның ант қабылдау рәсімінде құрметті қонақ ретінде қатысқандарын баяндайды. Бұл оқиға оның жазбасында: Прибывшіе съ хананъ зюнгарские посланцы ... т.е. они туть же стояли, коихъ по окончаніи присягъ тайный советник со всякого пріятностью спросил о ихъ пріезде, на что первый из них посланец именуемый Кашка отвествовал: что они отъ государя своего Галдан Ширина посланы до Абдулхаир хана, а к российским командирам никакой ... и приехали по воле Абулхаир хана [5, 76]. 1772 жылы жарық көрген Дневные записки путешествия капитана Н. Рычкова в киргиз-кайсацкой степи в 1771 году [5] еңбекте қалмақ-торғауыттардың Еділ бойынан Қытай империясы жеріне қоныс аударуы жөнінде мәліметтер береді.
Миссионер, орыс синологиясының негізін қалаушы Н.Я. Бичурин Жоңғар хандығының құрылуы, күшеюі және циндердің оны жоюының тарихын зерттеп, оны өзінің Историческое обозрение ойратов или калмыков с XV века до нашего времени [6] еңбегінде баяндаған. Ол негізінен қытай деректеріне сүйенген, бірақ деректерге сыни талдау жасамай, сол күйінде пайдаланған, ал бұл оның жасаған тұжырымдамаларына әсерін тигізген. Н.Я. Бичуриннің пікірінің қателігінің бірі 1643 жылғы Орбұлақ шайқасын қырғыз-қазақ ертегісі деп есептеген [6, 41], ал мұрағаттағы деректер шайқастың тарихта болғандығын дәлелдейді.
Қазақ-жоңғар қарым-қатынастары жөніндегі еңбектерге тарихнамалық зерттеу нәтижесі екі көшпелі халықтардың бейбіт, экономикалық және сауда байланыстары қарастырылатын жұмыстардың өте аздығын көрсетті. Әскери инженер, капитан И.Г. Андреевтің Описание Средней орды киргиз-кайсаков [7] атты еңбегі қазақ-жоңғар, қалмақ арасындағы аталған мәселе бойынша мәлімет алуға болады.
Қазақ-жоңғар қатынастарын ХІХ ғасырдың аяғы - ХХ ғасырдың басында М.Ж. Көпеев, Ш. Құдайбердиев, М. Тынышпаев, М. Дулатов, Ә. Бөкейханов зерттеп зерделеуге күш салды[8, 11 б.].
Жоңғар хандығының құрылуы, оның ішкі, сыртқы жағдайы, олардың басқа елдер мен халықтардың тарихи тағдырына әсерін түрлі деректер мен зерттеулер негізінде И.Я. Златкин История джунгарского ханства 1635-1758 монографиясында зерделейді [9].
Жоңғарлардың қазақтармен ерте кезден бастап өзара қарым-қатынастарын, оның даму барысын, сипатын көрсетіп, олардың қазақтар мен Орта Азия халықтарына қарсы күресіндегі жеңістерінің басты себептерінашып көрсетіп, Ресейдің қазақтар мен жоңғарлар жөніндегі тиянақсыз, қайшылыққа толы саясатын түсіндіріп берген В.А. Моисеев болды. Оның Джунгарское ханство и казахи атты еңбегі 1991 жылы жарыққа шықты [10].
Қазақ зерттеушісі А. Сейдімбек, қазақ пен жоңғар билеушілері арасындағы достыққа көңіл бөле отырып, әскери-саяси жағдайға байланысты Есім хан мен ойрат билеушісі Қарақұлдың арасында елшілік байланыстың болғандығын атап өтеді [11, 88].
Зерттеушілер жоңғар билеушілерінің арасында тегі қазақтан шыққан батыр тұлғалардың болғандығын көрсетеді. Мысалы, Б.П. Гуревич: ...начинает борьбу с манчжуро-китайскими захватчиками ойратский владелец Казак-Сара, по своему происхождению связанный с казахской знатью [3, 113]. Бұл мәліметті М. Мағауин: В национально-освободительной борьбе Амурсаны против маньчжурского ига особо отличались и казахские воины; сын попавшего в плен алашского сарбаза Хазык-шары (Казак-сары, т.е. светлый казах, который родился и вырос среди калмаков, стал национальным героем ойратского народа [12, 44] деп келтіреді.
Тарихшы А.Тұрдалиев өзінің Қазақ-қалмақ қатынасы: жауласудан басқасын білеміз бе? мақаласында [13] екі халық арасындағы бейбіт қатынасты зерттеу керектігін қатаң ескертеді. Аталмыш мәселені зерттеушілердің есімдерін атай отырып,тарихи оқиғаның зерттелмеген тұстарына көңіл аударады. Ол қазақтың Ер Тарғын, Алпамыс батыр, Қыз Жібек эпостары мен қалмақ соғыстарының арасындағы байланыстарды көрсетеді және Г.К. Конкашпаевпен қатар [14] Қызыл кеніш, Діңгек сияқты архитектуралық ескерткіштердің қазақ-қалмақ тарихына қатысты екендігін айтып, этникалық өзара әсердің болғанына назар аударады.
Екі халық арасындағы терең көпжылдық этникалық өзара байланыстар олардың антропологиялық келбетіне де әсерін тигізді. 1904 жылы Батыс Қазақстан жеріне келген неміс тарихшы-этнографы Р. Карутц: Мне приходилось видеть плоские лица и раскосые глаза у казахов, почти такого же резко выраженного типа, как у калмыков [15, 10] деп, қазақтар мен қалмақтардың бет әлпетінің ұқсастығына назар аударған.
Қазақстандық тарихшылардың екі халық арасындағы өзара байланыстар Письменные источники по истории и культуре Казахстана и Центральной Азии в XIII-XVIII атты еңбекте де орын алған. Ойраттар мен қазақтар арасында экономикалық, сауда, мәдени байланыстар болғандығын жазады. Авторлар осындай байланыстардың болуы тілге, мәдениетке, сат-дәстүрлерге, тіпті үй шаруашылығындағы бұйымдарға да өзіндік ізін қалдырған деген қорытынды жасайды. Олар түріктер мен моңғолдардың этномәдени жақындығына, шамандық түсініктердің бірлігіне назар аударады [16].
Қорытындылай келе, тақырыптың зерттелу мәселесіне бпайланысты осы жұмыста қолданған негізгі еңбектерге шолу жасадық. Жалпы, осы мәселенің тарихнамасына қатысты дипломдық жұмыстың бірінші тарауында егжей-тегжейлі тоқталатын боламыз.
Жұмыстың мақсаты - XVI-XVII ғғ.қазақ-жоңғар қарым-қатынастары тарихын зерттеу, зерделеу. Тарихи еңбектерге талдау жасау негізінде, қазақ-жоңғар байланыстарының тұтас тарихи бейнесін қалыптастыру болып табылады.
Осыған орай зерттеу жұмысының алдына төмендегідей нақтылы міндеттер қойылды:
- қазақ және жоңғар қарым-қатынастары жөнінде еңбектерге жан-жақты шолу жүргізу;
- қазақтар мен жоңғарлар қарым-қатынастарының тарихнамасын кезеңдеу;
- Жоңғарлардың Қазақ хандығымен XV- XVІ ғ. І жартысындағы алғашқы байланыстарын зерделеу;
- XVІ-XVII ғғ. қазақ-жоңғар қатынастарын қарастыру;
- Жоңғар хандығының құрылуы және оның Қазақстандағы сыртқы саяси белсенділігінің жанданып, күшеюін зерттеу, зерделеу.
Зерттеу жұмысының нысаны: XVI-XVII ғғ қазақ-жоңғар қарым-қатынастарының тарихы мәселелері болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні - қазақ-жоңғар байланыстары тарихы.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі мен зерттеу әдістері. Тақырыпты жаңа көзқарас тұрғысынан саралауда қазіргі кезеңде қалыптасқан объективтілік және сыни зерделеу принциптері басты ұстанымда болды. Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі - тарихилық пен жүйелілік болып табылады. Тарихи зерттеудегі бірден-бір тиімді жолы ретінде проблемалық-хронологиялық, салыстырмалы-тарихилық әдістер қолданылды.
Зерттеудің деректік негізі. Зерттеу барысында Патшалық Ресей, Кеңес үкіметі және тәуелсіз Қазақстан жылдарындағы жарық көрген қазақ-жоңғар қатынастарына байланысты монографияларын, мақалаларын және орыс, монғол, қытай және қалмақ деректерінің жинақтарын пайдаландық. Қазақ-жоңғар байланыстарына қатысты Қазақстан, Ресей, Монғолия және Қытай ғалымдарының, этнологтарының күнделіктерін, олардың экспедицияларының есептері мен еңбектерін зерттеу жұмысында қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Осы дипломдық жұмыста XVI-XVII ғғ Қазақ-жоңғар байланыстарын кешенді зерттеуге талпындық. Зерттеудің деректік негізін құрайтын негізіндегі жинақтар, фольклорлық, тілдік, монографиялық, бүгінгі күнге дейін жинақталған баспасөздік мәліметтер қамтылып, сараланды.
Жұмыстың хронологиялық шеңбері. XVI-XVII ғасырларды қамтиды.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, пәні, зерттеудің мақсат-міндеттері, мәселенің зерттелу деңгейі, жұмыстың әдіс-тәсілдері, ғылыми жаңалығы мен қорғауға ұсынылатын жағдайлар, сонымен қатар тәжірибелік маңызы негізделеді.
Негізгі бөлімде дипломдық жұмыстың мәні мен атқарылған жұмыстың нәтижелері қарастырылады.
Қорытындыда зерттеудің маңыздылығын куәландыратын негізгі мәндер айқындалып, жұмыс мазмұнында қозғалған мәселелерді өңдеу қорытындылары тұжырымдалады.
1 Қазақ-жоңғар қарым-қатынастарының революция дейінгі кезеңдегі тарихнамасы
1.1 Революцияға дейінгі кезеңдегі зерттеушілердің еңбектеріндегі қазақ-жоңғар қарым-қатынастарын зерттеу мәселесі
Қазақ-жоңғар қарым-қатынастарының мәселелерін зерттеу жұмыстары революцияға дейінгі кезеңде кең өріс алды. Бұған қарастырылатын революцияға дейінгі ғалымдардың, шенеуніктердің және қоғам қайраткерлерінің еңбектері, қазақ ақын-жыраулардың туындылары дәлел болады.
Қазақстанның аталған кезеңі жөнінде революцияға дейінгі тарихнамасын шартты түрде екі негізгі бағытқа бөлуге болады: академиялық және практикалық [1, 9 б.]. Екі бағытта әдістемелік ұстанымдарының бірлігімен ерекшеленеді. Олардың қатарында Г.Ф. Миллер, П.С. Паллас, А.И. Левшин, Я.П. Гавердовский және т.б. Ал практикалық бағытын лауазымды адамдар құрайды: шекаралық әкімшіліктің шенеуніктері және әскери адамдар, солардың қатарында П.И. Рычков, И.Г. Андреев, Н. Рычков т.б. болды.
Қазақ-жоңғар қарым-қатынастарын орыс тарихнамасында алғаш көрсеткен Г.Ф. Миллер (1705-1783 жж.). Ресейге жас кезінде келген неміс ғалымы Сібір тарихын терең зерттеген болатын. Ол кезде Ресей Сібірді енді ғана игере бастаған кезі еді. Оның 1750 ж. Санкт-Петербург қаласында жарық көрген Описание Сибирского царства атты еңбегі ерекшеленеді [2].
Қазақтар мен қалмақтар туралы мәліметтер Сибирская история съ самого открытия Сибири до завоевания сей земли россікімъ оружием, сочиненная на немецком языке и в Собрании Академическом читанная членом Сан-Петербургской Академии Наукъ и Профессором древностей и истории, также членом исторического Геттинского собрания И.Е. Фишером, 1774 год атты еңбектен алуға болады [3]. Осы еңбегінде И.Е. Фишердің: Қазақ ордасы қалмақтарға бір мезгілде шабуыл жасағандықтан, қалмақтар екі жағынан жаудың қоршауында қалды, егер орыс шекарасында оларды аман алып қалмағанда жойылатын еді [3, 92] деген ойын Г.Ф. Миллердің қорытындылары толықтырады. Оның пікірінше, ойраттардың бөлінуі және олардың орыс жеріне қоныс аударуына қазақтар басты себеп болған: ...калмыки, все еще опасаясь нападений со стороны монголов и Казахской орды, поставили для своей защиты ... городок ... в Кузнецком уезде [2, 261]. Сонымен қатар оның айтуынша: ... как раз в это время в степи (у русской границы) появились калмыкские князцы, прогнанные ... Казахской ордой [2, 262] деп қорытындылайды. Кейбір тарихшылардың (И.Я. Златкин) сыни көзқарастарына қарамастан, бұл екі неміс ғалымы Сібір мен оны мекендейтін халықтардың тарихы туралы тарихнама мен деректанудың негізін қалаушылар болып саналады. Олар қолданған әдістер ғылымда қазірде қолданысқа ие, ал ғылыми айналымға енгізген құжаттар құнды деректер болып есептеледі.
Орыс ғалымы А.И. Левшиннің Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких, орд и степей [4] атты еңбегі қазақ-жоңғар қарым-қатынастарының мәселелерін зерттеуде үлкен маңызға ие болады. Бұл еңбек қазақ халқының географиясы, тарихы, этнографиясы жөніндегі алғашқы ғылыми фундаментальды зерттеу. Автор алғашқылардың бірі болып қазақ-жоңғар және қалмақ қарым-қатынастарының мәселелерін қозғады: ...восстановленная Тявского тишина недолго существовала между киргиз-казаками. Вскоре начались опять межоусобия, и соседственные народы не замедлили воспользоваться оными. С запада стали нападать волжские калмыки... страшнее всех были с востока зюнгары, которыми владел тогда сильный хонтайдзи Галдан-Цырен, не только заставивший трепететь всех кочующих соседей своих, но возбудивший внимание даже России и Китая [4, 165-166]. Дегенмен, бұл мәселе бойынша А.И. Левшин ешбір қорытынды жасамайды, тек қана белгілі факторларды келтірумен шектеледі. Соған қарамастан оның еңбегі аталған мәселені зерттеуге үлкен үлес қосты.
XVIII ғ. 30-80 жж. қазақ-қалмақ қарым-қатынасы жайлы мәліметтерді П.И. Рычков пен капитан Н. Рычков жинақтаған. Олардың алғашқысы жоңғар елшілерінің 1742 ж. Орынборда Әбілқайыр ханның ант қабылдау рәсімінде құрметті қонақ ретінде қатысқандарын баяндайды. Бұл оқиға оның жазбасында: Прибывшіе съ хананъ зюнгарские посланцы ... т.е. они туть же стояли, коихъ по окончаніи присягъ тайный советник со всякого пріятностью спросил о ихъ пріезде, на что первый из них посланец именуемый Кашка отвествовал: что они отъ государя своего Галдан Ширина посланы до Абдулхаир хана, а к российским командирам никакой ... и приехали по воле Абулхаир хана [5, 76]. 1772 жылы жарық көрген Дневные записки путешествия капитана Н. Рычкова в киргиз-кайсацкой степи в 1771 году [13] еңбекте қалмақ-торғауыттардың Еділ бойынан Қытай империясы жеріне қоныс аударуы жөнінде мәліметтер береді. Оның Нұралы ханның орыс әскерлерінің көмегімен қалмақтарды қудалауы кезінде тікелей оқиға арасында болуы еңбегінің құндылығы болып табылады. Дегенмен де, кейбір революцияға дейінгі орыс зерттеушілері сияқты европоцентризмге бой алдырған, отарға айналдырылған кіші халықтардың тарихына немқұрайлы, империялық көзқарас қараушылық байқалады: Киргисцы не имеют ни права, ни суда к разбиранию народных тяжб [5, 36]. Сондықтан еңбекте берілген мәліметтерге объективті түрде саралап қараған жөн.
Орыс зерттеушілерінің арасынан статтық кеңесші В.М. Бакунин ерекше орын алады. Ол 1761 жылы Описание калмыцков народов, а особливо из них торгоутского, и поступков их ханов и владельцев [17] атты көшпелі халықтар тарихы туралы еңбегі зерттеулер ішіндегі маңыздысы болып табылады. Бірақ бұл еңбек жарияланбады, ал өткен ғасырдың 30-ж. кейбір үзінділерін жариялауға деген ұмтылыс аяқсыз қалды. Аталмыш еңбек таяуда ғана жарық көріп, ғылыми айналымға түсті. В. Бакунин келтірген деректер хронологиялық жағынан нақты, көптеген мәліметтер қалмақ хандығының беделді адамдарынан алынған. Ол қалмақ ісімен айналысатын орыс әкімшілігінде қызмет атқарған. Аталған мәселемен тыңғылықты айналысқан В. Бакунин жоғарыда айтылған неміс ғалымдарының жасаған қорытындыларын толықтырады. Оның пікірінше, қалмақтардың Еділ бойына көшуінің басты себебі - жоңғар хандарының өзара билік үшін күресі: В 1630 году торгаутский главный владелец, именуемый Хорлюк, имея у себя шесть сынов и подданных своих улусных калмык пятьдесят тысяч кибиток, за с хошаутскими и с зенгорскими калмыками от Алак-улы откочевал к Волге [17, 31]. Сонымен қатар қалмақтардың басқа көршілес халықтармен қатынасы жөнінде: Аюка воевал и за Яиком с киргиз-касаками и всегда над ними имел авантажи, при так же и трухменской народ (туркмены), при Каспийском море в Мангышлаке бывший, в свое время в подданство покорил ... при нем же тогда кубанские, хивинские и киргиз-касацкие солтаны, в том числе и бывший Абулхаир-хан киргис-кайсацкий, во услужение живали [17, 32] деп мәлімет береді. Оның еңбегінде қалмақ-торғауыттар мен жоңғар билеушілері арасындағы туыстық байланыс және бірігуге талпыныстары туралы нақты деректер бар. Бұл деректерді қазақ-жоңғар қарым-қатынастарының кейбір кезеңдерін анықтау үшін қолдану болашақтың жұмысы. Сонымен қатар қазақ-жоңғар қатынасын зерделеуге XVIII ғ. І жартысындағы қытайлық елшінің Аюка ханға жолдаған хабарламалары да құнды дерек [13] болып табылады.
Аталған мәселе жөнінде А.М. Позднеев те зерттеу жұмысын жүргізген. Ол қоныс аудару үрдісінің біртіндеп, баяу жүрген деген қорытынды жасайды. А.М. Позднеевтің пікірінше, қалмақтар алдымен солтүстікке, Тобылға қарай, одан Жайыққа өтіп, Орал арқылы Еділ бойына келген [18, 140]. Көптеген мәліметтер белгілі зерттеуші А.И. Левшиннің Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких, орд и степей еңбегінде берілген. Қазақ-жоңғар қарым-қатынасының көптеген оқиғаларын суреттей келе, ол қазақ хандарының Ресейге қосылуының басты себебі ретінде қалмақтармен болған қырғын соғысты атап көрсетеді [4, 178-184].
Миссионер, орыс синологиясының негізін қалаушы Н.Я. Бичурин Жоңғар хандығының құрылуы, күшеюі және циндердің оны жоюының тарихын зерттеп, оны өзінің Историческое обозрение ойратов или калмыков с XV века до нашего времени [6] еңбегінде баяндаған. Ол негізінен қытай деректеріне сүйенген, бірақ деректерге сыни талдау жасамай, сол күйінде пайдаланған, ал бұл оның жасаған тұжырымдамаларына әсерін тигізген. Н.Я. Бичуриннің пікірінің қателігінің бірі 1643 жылғы Орбұлақ шайқасын қырғыз-қазақ ертегісі деп есептеген [6, 41], ал кейбір деректер шайқастың тарихта болғандығын дәлелдейді. Джегангиръ-султанъ, высвободившіийся изъ непріятельских рукъ, сталъ частыми набъгами беспокоить Калмыцкія кочевья. Хань-тайцзи, желая отомстить ему, вторгнулся летанъ 1643 г., въ главе 50.000 войска, въ Кайсацкія земли и овладелъ было двумя родами Алать-Киргизскимъ и Токмакскимъ. Джегангиръ наскоро созвалъ людей сколько могъ. Собралось ихъ немного, не более 600 человекъ; но Джегангиръ съумелъ такъ искусно распорядиться ими, что одержалъ блистательную победу [19, 378] деп, орыс зерттеушісі В.В. Вельяминов-Зернов жазады. Тәуке хан кезеңі жөнінде Исследования о Касимовских царях и царевичах [19] атты еңбегінде баяндайды. Бұл еңбек 1864 жылы жарық көрген. Осы еңбегінде И. Фишердің Сибирская история және хатшы Леонтьевтің (1777 ж.) қытай деректерінен алған жазбаларына сілтеме жасайды. Леонтьев жазбаларының нақтылығы Иакинфтің өзі келтірген құжаттармен дәлелденеді.
Жоғарыда аталған мәселемен терең айналысқан В.В. Вельяминов-Зернов қазақ-жоңғар билеушілері арасындағы соғыс екі жақтың да діни, экономикалық және саяси тұрғыдан басымдылыққа ие болуға ұмтылуында: Тявка (Тәуке хан) всю жизнь провел в борьбе с калмыками, любопытны жалобы, которые приносил на него калмыцкий хан Цеван-Рабтан, преемник власти Галдана-Бошокту (сына Батор-хан-тайцзия), в донесении свое Китайскому двору, писанном им в 1698 г., вскоре по вступлении своем на ханство. Цеван-Рабтан писал: 1) что он воюет с казакам (хазаками) поневоле; 2) что сын казацкого хана Тявки (Тәуке), находившийся в плену у Галдан-Бошохту, отослан был Галданом к Далай-ламе; 3) что Тявка просил его, Цеван-Рабтана исходатайствовать у Далай-ламы свободу сыну, что он, Цеван-Рабтан, просьбу эту выполнил и отправил к тявке его сына в сопровождении 500 человек; но Тявка всех этих провожатых перебил, мало того, умерщвил одного из его, Цеван-рабтановых, князей, а князеву жену с детьми и людьми, в числе более ста кибиток, увел к себе; 4) что Тявка нападал на сына Аюки-хана, который вез к нему, Цеван-Рабтану, его невесту, свеоего сестру; 5) что Тявка перехватил несколько купцов русских, которые от него, Цеван-Рабтана, ехали назад в Россию [19, 380-381] деп жазады.
Қазақ-жоңғар қарым-қатынастары жөніндегі еңбектерге тарихнамалық зерттеу нәтижесі екі көшпелі халықтардың бейбіт, экономикалық және сауда байланыстары қарастырылатын жұмыстардың өте аз екендігін көрсетті. Әскери инженер, капитан И.Г. Андреевтің Описание Средней орды киргиз-кайсаков [7] атты еңбегі қазақ-жоңғар, қалмақ арасындағы аталған мәселе бойынша мәлімет алуға болады. Бұл еңбекте 1771 жылға қазақ-қалмақ қақтығысында тұтқынға түскен қалмақтардың еркін өмір сүргені жөнінде баяндалады [7].
Қазақтар мен жоңғарлар арасындағы экономикалық байланыстар туралы Г.Н. Потанин: Крайние восточные улусы киргизов до 1756 г. Кочевали по реке Чар-Гурбану, а крайние улусы Калмыков находились по рекам Кара-Буге и Базару. Сдесь, в мирное время, происходила постоянная торговля, расстояние между улусами было на три дня езды, и киргизы и калмыки сами возили хлеб в Киргизские улусы, а равно и киргизы ездили сами для покупки верблюдов внутрь Джунгарии [20, 86] деп жазады.
Қазақтар жөнінде мәліметтер Ю. Лыткиннің 1861 жылы Астраханские Губернские ведомости газетінде жарияланған Материалы по истории ойратов атты еңбегінде кездеседі. Ол қалмақ князы Батур-Убаши түмен жазған Сказания о дэрбэн-ойратах деген тарихи аударып, баспаға шығарған. Мұнда қазақтар қатысқан қалмақ оқиғалары баяндалады [15, 54-55]. Бұл еңбектің бір ерекшелігі басқа еңбектерде кездеспейтін қазақ-жоңғар арасында достық қарым-қатынастың болғандығын атап көрсетеді.
Қазақ-жоңғар қатынастарын зерттеуде Шыңғыс ханның моңғол-ойрат және қазақ заңдарын зерттеушілердің еңбектеріне де басты назар аударған жөн. П. Паллас, Ф.Н. Леонтович, К.Ф. Голстунский, Я.И. Гурлянд еңбектерінің деректемелік сипаттарына қарамастан, екі халықтың менталитетімен қоғамдық өміріне қатысты мәліметтер алуға болады. Ресейдің оңтүстік шекарасында орналасқан халықтардың заңдарының ұқсастығына назар аударған. Ғалымдарды ұқсастықтардың шығу тарихы, дәстүрлердің өзара әсері, қазақ, қалмақ, монғол, тунгус халықтарының қоғамдық қатынастары қызықтырды. Зерттеушілер аттары аталған халықтардың заңдарының зерттей келе төмендегідей қорытынды жасайды. ХІІІ ғ. басында басталған Шыңғыс ханның басқаруымен болған монғол басқыншылығы өзінің ықпалын Шығыс Европа, Чехия, Болгария жерлеріне дейін таратты. Жаулап алған жерлерінде моңғолдар өз заңдары мен құқықтарын, дәстүрлері мен салттарын бекітті. Яғни, Шыңғыс ханның Ұлы жасағын империя құрамына енген халықтар өз заңдарын шығаруда басшылыққа алып, соның негізінде құрастырылған. Монғол-татар заңдарының ірі білгірі К.Ф.Голстунский ең алғашқылардың бірі болып моңғол құқық негіздерінің көршілес халықтардың құқық негіздеріне әсеріне назар аударды. Моңғол құқығының қазақ құқығына әсерін ол: ...нет сомнения в том, что в эпоху монгольского данничества у киргизов действовали древние монгольские уставы: в особенности, к ним могли привиться порядки, развитые Великой ясой Чингиза. Эти самые порядки, вошедшие в привычку народа, могли затем удержаться и позже, в эпоху самостоятельных киргизских ханств, когда появляются у киргизов свои племенные законы [21; 20] деп жазады.
К.Ф. Голстунскийдің пікірі заңгер-тарихшы Я.И. Гурляндтың Степные законадательства с древних времен по ХVІІ столетие атты еңбегінде: Киргизы с ХІІІ в. были данниками империи Чингисхана, продалжали быть в подчинении империи его потомков и затем, войдя в состав Кипчакской Золотой Орды, платили ее ханам дань до ее падения. Несомненно, что обычаи и законы завоевателей должны были господствовать и у киргизов, и поэтому Чингисова Великая яса была важнейшим законадательным уложением киргизов того времени [22; 108] деп жалғасын табады.
Осы мәселелер жөнінде шіркеу қызметкері, миссионер, қалмақ тілінің мұғалімі Пармен Смирновтың Путевые записки по калмыцким степам Астраханской губернии, Я.П. Дубровтың Быт калмыков Ставропльской губернии еңбектерінде көрсетіледі [23]. Сондай-ақ, әскери тарихшы Г.П. Прозрителев Военное прошлое наших калмыков атты еңбегінде кездеседі.
В.А. Ватиннің Минусинский край в XVIII в. Этюд по истории Сибири атты еңбегінде қазақ-жоңғар қарым-қатынастары жөнінде мәліметтер кездеседі. Бұл еңбек негізінен орыс-жоңғар қарым-қатынастарына арналған [24].
Қазақтың ұлы ғалымы, ағартушысы, демократ, Қазақстан мен Орталық Азия халықтарының тарихы мен мәдениетін зерттеуші Ш.Ш. Уәлиханов қазақ-жоңғар қарым-қатынастарына арналған бірнеше еңбектері бар: Абылай, Шона батыр, XVIII ғ. батырлары туралы тарихи жырлар [22] т.б. Оның орыс-жоңғар, қытай қатынастары туралы жинаған мұрағаттық мәліметтері өте құнды. Көшпелі халықтардың тарихын зерттеуде ақындар мен жыраулардың шығармаларының маңыздылығын атап көрсетеді: В историческом отношении поэтический дух народа замечателен: первое, потому, что через удивительную память импровизаторов все древниепоэмы, воспевающие подвиги героев, и по историческим известиям о своих героях, принадлежащие ко времени Золотой Орды, сохранились до нас без искажения; второе, что импрвизаторы, жившие в разные времена, обессмертили в памяти народа замечательные проишествия своей эпохи так, что все они в совокупности составляют нечто целое; третье, все эти поэмы, в совокупности с обычаями, пословицами, поговорками и с их кодексом прав народных, составляя полную картину прошедшей исторической и духовной жизни народа, дают нам возможность к пополнению известных исторических данных и к определению их происхождения... [10, 391 б.].
Көршілес халықтардың тарихын зерттеу Уәлихановтың өз елі - қазақ халкының ертедегі және орта ғасырлардағы тарихының беймәлім жақтарын анықтай түсуіне көмектесті. Алғашқы экспедициялар кезінде жиналған барлық материалдарды терең талдап, салыстыра келіп, ол орта ғасырларда мұнда, әсіресе Іле алқабында отырықшылық кең таралған, Алмалық (қазір Түркістан қыстағы), Қонақай және Қайнақ (қазір де бар) және Алматы (қазір Верный бекінісі) қалалары бүкіл сауда бойынша белгілі болған және Генуя көпестері Қытайға, қыпшақ елшілері ұлы ханға барған үлкен жолдын. бойында бекеттер қызметін атқарған деген тұжырым жасаған. Ш.Уәлихановтың ғылыми қызметінің жаңа кезеңі 1858 жылғы Қашғарияға құпия сапары болды. Марко Поло мен иезуит Гоестен (1603 ж.) кейін осы бір онша мәлім емес елге тұңғыш рет барған Шоқан Алтышаһардын, немесе Қытайдың Нан-Лу провинциясының (Кіші Бұхараның) шығыстағы алты қаласының жағдайы туралы деген атақты еңбегін жазды. Еңбекті Ресейде де, одан тыс жерлерде де шығыстанушылар жоғары бағалады және көп ұзамай ағылшын тіліне аударылып, басылып шықты.
Ш.Уәлихановтың ғылыми мұрасы Қазақстанның және көп ұлтты Ресейдің басқа да халықтары проблемаларының өзекті тұстарын қамтиды. Шоқанның қазақ халқының құрылуы, XVII - XIX ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстанның әлеуметтік және саяси тарихы, қазақтардың Ресей бодандығын қабылдауы, Орта Азия мен Шығыс Түркістан халықтарының рухани және материалдық мәдениетінің тарихы проблемаларына арналған ғылыми зерттеулері Орта Азия мен Қазақстан халықтарының тұрмысын зерттеуге аса бағалы үлес болып қосылып, замандастарының орасан зор ынтасын туғызды. Ол бүкіл Орта Азия мен оған іргелес жатқан аймақтар халықтарының географиясын, этнографиясы мен фольклорын зерттеуге үлкен үлес қосты.
Ш.Уәлихановтың шығармашылық мұрасы қазіргі зерттеушілердің үнемі назарында, сондықтан оның өмірі мен шығармашылығы туралы ғылыми еңбектер тарихнамасының өте ауқымды екендігі табиғи нәрсе.
Ш.Ш. Уәлихановтың аталған мәселені зерттеудегі еңбегін айта келе, оның бір пікірі қарсылық туғызады: В 1745 году умирает страшный для киргизов Галдан-Церен, и в Джунгарии происходят смуты за первенство. Калмыцкие тайдзи попеременно ищут Аблая, который, по старой злобе на джунгар, пользуется случаем для их ослабления и поддерживает раздоры, принимая то одну, то другую сторону [22, 427]. Абылай сұлтан аймақта болып жатқан үлкен өзгерістерді түсінді. Бір кездегі күшті мемлекеттің күйреуі және оған Цин империясының қатысы бар екенін білген. Сондықтан да Абылай циндіктерден гөрі Жоңғариямен көрші болу тиімді деп есептеді. Енді сансыз көп соғыстардан әлсіреген Жоңғар хандығы қазақтарға бұрынғыдай қауіп төндірмеді, Абылай Әмірсанаға біртұтас хандықты сақтап қалуға көмектескен.
Аталған мәселеге XX ғ. қазақ зиялыларының өкілі М.Ж. Көпейұлының еңбектерінде көп көңіл бөлінген. Оның Қазақ түбі қолжазбасы қазақ халқының тарихын зерттеуде өте құнды. Қолжазбалардың түпнұсқасы мен көшірмелері Қазақстан Ұлттық Академиясының ғылыми орталық кітапханасында, М.О. Әуезов атындағы әдебиет және мәдениет институтында, К.П. Жүсіповтың отбасылық мұрағатында сақтаулы. М.Ж. Көпейұлы Ш.Ш. Уәлиханов идеяларын толықтырып, қалмақтардың жерлеу рәсімі туралы дерек береді. Ол қазақтар мен жоңғарлар үнемі жайылымдық жерлер мен сырдариялық қалаларға ықпал жасау үшін күрескен деп есептейді. Өз зерттеуінде Жәңгір ханның жоңғарлармен шайқаста жетістікке жеткендігі жөнінде айтады (Орбұлақ шайқасы).
ХХ ғ. басындағы зиялылардың белгілі өкілі А. Диваевтың Мавзолей Кок-Кесене атты тарихи-археологиялық жазбасында 1726 жылғы жоңғарларға қарсы шайқасқа қатысқан батырлар жөнінде: ...В те времени большинство киргизов, как говорится в предании, находилось под владычеством калмыков, а меньшая половина обитала ниже между киргизами Киш Юз ( кіші жүз), которые делились на отделения Адай, Бурич и Аслан-бузгыл, представителем которых был некий батыр Тайлак... между киргизами Учакты из отделения Таш-джурек (каменное сердце) был, богатырь по имени Санрык... [25, 35] мәлімет береді. Сонымен қатар жоңғарлармен болған шайқастан үзінді келтіреді: Тайлак батыр и Санрык ... пошли со своими киргизами против калмыков. Война длилась около трех лет. Наконец, калмыки бежали по реку Блауты-Буланты, понеся полный погром, причем самый блистательный бой одержан киргизами на местности Кара Сиыр. Местность эта по сие времена называется Қалмақ қырылған, т.е. Гибель калмыков [25, 35].
Зерттеуші У. Суханбердинаның айтуы бойынша, ХІХ ғ. ІІ жартысында Дала уалаяты газетінде жоңғарлармен болған шайқастар жөнінде бірнеше мақалалар жарияланған [26].
Араб, парсы, түрік және қытай деректеріне сүйеніп жазған Құрбанғали Халидтың Тауарих хамса (Бес тарих) еңбегінде келтірілген деректер назар аударарлық. Ол қазақ-жоңғар қарым-қатынастарын ислам мен буддизм күресі тұрғысынан қарастырады: қалмақтар далай ламаның арандатуымен ... Ертіс бойындағы ауылдарды басты [27].
Қ. Халидтің жоңғарлардың қазақтарға қарсы соғысы кезінде Далай-ламаның үлкен ықпалға болғандығы жоғарыда келтірген, тұтқындалған Жәңгір ханның ұлы Сұлтанды Лхасаға-ламаизмнің діни орталығына жіберуі туралы дәйекпен дәлелденеді. Далай-лама хан ұлы арқылы қазақ халқына өз дінін таратқысы келгені айдай анық. Ал Тәуке хан жоңғарлардың мақсатын түсінген.
Құрбанғали Халидтің XVIII ғ. 40-50 жылдардағы қазақ-жоңғарлардың бейбіт келісімдері туралы мәліметтері өте құнды: ...қалмақтан 2000-дай адам... екі жақтың ортасына, Аягөз суының етек жағы-Су батпақ жеріне түсіп, Абылай ханға елші салады. Абылай да мыңнан аса қолмен келіп, лай су бойында бітім жасасты. Шарт бойынша өткен іс кешірім болып, құн, мал дауы болмайды, қазақ пен қалмақ біріне-бірі зияны тимейтін болады деп [27, 121], бейбіт келісімнің жасалған уақытын 1756-1757 жылдарға жатқызады.
Қалмақтардың кеңестік уақытқа дейінгі деректемелері негізінен үш шығарма арқылы көрсетілген. Біріншісі - Габан-Шарабтың Сказание об ойратах еңбегі. Габан-Шараб белгілі діни қайраткер, емші және қалмақтардың билеушілерінің қатарында болған. Еңбек замандастарының естеліктері бойынша 1739 жылы жазылған. Екіншісі- Батур Убаши-Түменнің Сказание о дэрбен-ойратах еңбегі, үшінщісі- авторы белгісіз История калмыцких ханов еңбегі [28]. Тарихшы И.Я. Златкин бұл деректердің ойраттар тарихын зерттеуде кең қолданысқа енбегенін атап көрсетеді [31, 9].
Габан-Шарабтың пікірінше, Еділ мен Оралға қарай өз ұлыстарын бірінші болып бастаған ойрат билеушілері Жоңғар дэрбен-ойраттарын хабардар еткен. Сөйтіп, ойраттардың бір бөлігі батысқа, Ресейге және оңтүстік-шығысқа, Куконор аймағына қоныс аударуы Батыс Моңғолия феодалдарының басшыларының тарапынан қолдау тапқан. Соңғылары XVI-XVIII ғғ. ойрат қоғамында орын алған әлеуметтік-экономикалық дағарысқа және сырқы саясат жағдайындағы ерекшеліктерге байланысты қоныс аударуға мәжбүр болған. Габан-Шараб ойраттардың Еділ бойына кетуі моңғол әлемімен біржолата байланыс үзілді деп санамаған [9, 69].
История калмыцких ханов еңбегінің аты-жөні белгісіз авторы мен Батыр Убаши-Түмен қалмақ халқының 1771 жылы Жоңғарияға қоныс аударуын қолдамаған, қайғылы сапарды ұйымдастыруда барлық кінә билікке құмар, өз мақсатын көздеген ханның орынбасары Убаши деп көрсетеді [28, 132].
Ойраттар тарихын оқып, білуде Лубсан Данзанның Алтын Тобчи және Джимбадоржидің Болор Толи атты деректері көңіл аударарлық. Моңғолтанушылар Ш. Бира мен Б.З. Банзарованың пікірінше бұл шығармалар 1835-1838 жж. жарық көрген және толығымен қытай деректеріне сүйеніп жазылған [29, 84].
Болор Толиді зерттеуші Б.И. Король еңбекке сүйене отырып, XVIII ғ. Жоңғария мен Халхада орын алған халықтың антиманьчжурлық қозғалысының нәтижесі 1755-1758 жж. ойрат басшыларының бірі Әмірсананың бастауымен болған көтерілісті бағалауда еңбектің авторы маньчжурлік бағытты ұстанған деген қорытындыға келеді [29, 188].
В.П. Санчировтың Калмаки в истории турецкого автора XVI в. Сейфи Челеби атты мақаласында қазақтар мен ойраттар қарым-қатынасын айқындайтын деректер бар. Өз зерттеуінде В.П. Санчиров: Возможно, одной из причин все усиливающегося давления ойратов на восточных рубежах казахских владений могло послужить то обстоятельство, что сами ойраты в 1552 году, терпя поражения от восточногомонгольского Алтан-хана, откатывались на запад и поэтому стремились расширить свои кочевья на западе за счет владений казахского ханство [30, 6] деп қорытынды жасайды.
Қазақ-жоңғар қарым-қатынастарын түріктілді Абд ал-Алим Ислам-наме [9] еңбегінде қарастырған. Еңбектің басым бөлігі қоңтайшы Қалдан Цереннің 1745 жылы қайтыс болғаннан кейінгі Жоңғар хандығында орын алған толқулар жөнінде баяндалған. Жоңғар нояндары билік үшін күресте қазақ сұлтандары мен батырларының, әсіресе Абылай сұлтанның көмегіне жүгінгендігі айтылады. Автор қазақтардың жоңғарлардың ішкі талас-тартыстарына араласуына көп көңіл бөлген. Оның көптеген хабарламалары басқа деректерде кездеспейді, сондықтан өте құнды болып саналады [9, 423].
Орыс тарихшылары арасында орыс тарихнамасының дворяндық бағытының ықпалында болған адамдар болды. Сонымен қатар орыс тарихшылары сол замандағы Орта Азия халықтарына қатысты патшалық саясаттан ада емес еді. Бұл патша әкімшілігінде қызмет атқарған зерттеушілерге көп мөлшерде қатысты болды (Бакунин, Рычков, Левшин, т.б.). Олар өз еркімен Ресей саясатына қарама-қайшы келетін факторларды айта да, жариялай да алмайтын еді, өз бетімен сараптама жасай алмады, өзінің тәуелсіз пікірін білдіре алмады. Бұл көп жағдайда орыстардың басқа халықтарға, соның ішінде, қазақтар мен қалмақтарға қатынасына қатысты еді. Дегенмен, орыс зерттеушілеріне қазақ-жоңғар қатынасын тәуелсіз бақылаушылар ретінде сенімсіздік көзқараспен қарауға болмайды.
Революцияға дейінгі зерттеулердің арқасында көптеген мұрағаттық құжаттарды, басқа да деректерді, атап айтқанда, жеке куәләндірулерді, естеліктерді, әдеби шығармаларды, халық ауыз әдебиеті үлгілерін жинау басталды. Дәйектер бойынша халықтар қарым-қатынасын түсінуге алғашқы қадамдар жасалды. Дегенмен, революцияға дейінгі зерттеушілер көбінесе дәйектерді келтірумен ғана шектелді.
1.2 Қазақ-жоңғар қарым-қатынастарының кеңестік кезеңдегі тарихнамалық мәселесі
Кеңестік дәуір кезеңінде қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы күресіне байланысты зерттеулер саны арта түсті. Олардың қатарына Н.Г. Аполлова, В.Я. Басин, Б.П. Гуревич, И.В. Ерофеева И.Я. Златкин, В.С. Кузнецов, М. Кутлуков, В.А. Моисеев, Д. Сапаралиев, Р.Б. Сүлейменов, К.Ш. Хафизова, А.Х. Ходжаев, Ш.Б. Чимитдоржиев, У.Э. Эрдниев сияқты тарихшылар мен басқа да зерттеушілер үлес қосты.
Ғалымдардың еңбектерінде Жоңғария бұған дейін хошоут, дербен, ойрат, қалмақ және т.с.с. тайпалардың жалпы атауымен белгіленіп келген еді. Енді ел есіндегі Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама оқиғаларына себепші болған нақты мемлекетке, яғни И.Я. Златкиннің Жоңғар хандығының тарихына арналған арнайы зерттеу монографиясының жарыққа шығуы зерттеу тақырыбымыздың тарихнамасындағы елеулі оқиға болды.
Қазақ-жоңғар байланысының мәселелерін алғашқылардың бірі болып айналысқан, Орта Азия тарихын зерттеген кеңестік тарихшы, орыс ғалымы В.В. Бартольд болды. Очерки истории Семиречья деп аталатын ғылыми еңбекте ол жоңғар хандығының пайда болуы мен күйреуінің себептерін ашты [31, 136].
Басқа ресейлік зерттеуші В.Л. Котвичтің еңбектері орыс-монғол байланыстарына арналған. Оның көптеген мұрағаттық материалдар негізінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz