Орталық Қазақстан темір дәуірінде
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Жағыпар Ақторғын
Орталық Қазақстан темір дәуірінде
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В020300 - Тарих
Қарағанды 2020
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Археология, этнология және
Отан тарихы кафедрасының
меңгерушісі т.ғ.к., доцент
________Абдрахманова К.К.
_______________ 2020 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Орталық Қазақстан ежелгі темір дәуірінде
5В020300 - Тарих
Орындаған: Жағыпар А.
Ғылыми жетекші
т.ғ.к., профессор Жауымбаев С.У.
Қарағанды 2020
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1 Орталық Қазақстанның ерте темір дәуірінің зерттелу тарихы
1.1 Өлкенің ертедегі тарихы ежелгі жазба деректерде және XVI-ХІХ ғ.ғ. патшалық Ресей империясының арнайы ұйымдастырылған экспедициялары мен саяхатшылардың зерттеулерінде ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.2 Орталық Қазақстан аумағындағы ерте темір дәуірі ескерткіштерін XX ғасырда кешенді түрде зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2 Орталық Қазақстан темір дәуірінің ескерткіштерінің таралу аймағы және олардың маңызы
2.1 Темір дәуірінің ғұрыптық-еске алу құрылыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.2 Мұртты обалардың түрлері, ғұрыптық қоршаулар және тас мүсіндер олардың маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
2.3 Көне ғұрыптық орындардағы салт-жоралардың қазақтың салт- дәстүрлерімен ұқсастығы және ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Кез-келген өркениетті ел өз тарихының тамырын тереңнен іздестіреді. Тарихының бастауын ежелгі дәуірлерден тартқан мемлекет мызғымас саяси-идеологиялық сана қалыптастыра алатындықтан, онда ұлттық құндылықтар негізінде қоғамдық келісім және демократиялық өрлеу, нарық пен ғылым байланыстары дамиды. Сондықтан да ұлттың келешегі мен болашағы үшін өткенге бет бұру, одан сабақ алудың маңыздылығы ешқашан төмендеген емес.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін жариялағаннан кейін қазақ халқының бұрын ақтаңдақ болып келген тарихы қайта жазылып, сан алуан мәселелер заман талабына сай өзінің ғылыми бағасын алуда. Әсіресе, Қазақстанның ортағасырлық, жаңа және қазіргі заман тарихында орын алған көптеген мәселелер қайтадан қарастырылып, жүздеген іргелі еңбектер жарияланды.
Көне заман ескерткіштерінің мол шоғырланган өңірлерінің бірі саналатын Орталық Қазақстан аймағы Еуразия даласындагы археологиялық зерттелу тарихы ғасырдан астам уақытты қамтитын бірегей аудан ретінде белгілі. Сондықтан әрдәуірде жүргізілген зерттеулерді жүйелеп, бұрынғы ізденістердің мәнін, археологиялық ізденістердің маңыздылығын көрсету археология ғылымындағы күрделі мәселелердің бірі.
Темір дәуірінің адамзат тарихындағы маңыздылығы темір металлургиясының кең қанат жайып, еңбек құралдары мен қару-жарақ жасауда басты шикізат көзі ретінде қоғамдық-өндірістік қатынастардың дамуына ықпал етуімен сипатталады.
Темір дәуірінде Еуразия даласында, оның ішінде Орталық Қазақстанда көшпенділік үстемдік құрып, темір өндіру мен мал шаруашылығы негізгі шаруашылыққа айналған жаңа форматтағы қоғам өмір сүрді.
Орталық Қазақстанның табиғи ландшафты әртүрлі болып келеді. Онда жазықтармен шектесетін биіктігі орташа таулы аудандар, жартылай шөлейтті және шөлейтті аймақтар да ұшырасады. Бұл өңірлер құнарлы жерлер мен жайылымдарға ғана емес, кен орындарына да өте бай. Су көзінің басты артериясы - Нұра, Сарысу тәрізді өзендердің көп сағаларымен ерекшеленіп тұрады. Міне, осы аталған табиғи жағдайлар Орталық Қазақстанды мекендеген ежелгі тайпалардың жоғарғы мәдениетінің қалыптасуына әсерін тигізеді.
Орталық Қазақстанның аймақтық шекарасының нақты келбеті жоқ. Территориялық тұрғыдан қолданып жүрген Орталық Қазақстан термині археологиялық зерттеулерде, әдетте жалпы мағынада қолданылады.
Көлемді географиялық әдебиеттерде, әсіресе аудандарға бөлу туралы еңбектерде Орталық Қазақстан түсінігі туралы біржақты көзқарас жоқ және де зерттеушілер бұл терминге үнемі бір территорияны кіргізген емес. Географ мамандар Орталық Қазақстанды көбінесе қазақтың ұсақ шоқылығымен байланыстырады. Ал, Орталық Қазақстан жері бұрыннан қазақ халқының тарихи атауында Сарыарқа деп аталатын аумақта орналасқан болатын. Сарыарқаның ортағасырлық формасы Арқа екендігі анықталды. Сарыарқа атауыныңқолданыстан шығуы Кеңестік кезеңде орын алды. Аталмыш атау тек Орталық Қазақстанға ғана тән болып, басқа аймақтар жаңаша атауларға ие болды. Себебі, Сарыарқа жері - сонау қола дәуірінен бастап Беғазы-Дәндібай, Тасмола тәрізді мәдениеттерді қалыптастырған тұрғындардың мекені. Оған дәлел, аталмыш аймақтан көптеп табылып жатқан археологиялық ескерткіштер мен одан шыққан артефактілер.
Бұл аймақта зерттеу материалдары бұдан бірнеше ондаған жыл бұрын ғылыми айналымға енген және жыл сайын жаңа ашылулар мен фактілермен, жаңа ғылыми гипотезалармен, көзқарастармен толықтырылып отырылатын көптеген қоныстар мен қорымдар, кен өндіру орындары, ғұрыптық нысандар бар.
Қазақстан территориясын ерте темір дәуірінде мекендеген көне заман тұрғындарының дүниетанымы мен рухани болмысынан, тұрмыстық тіршілігінен және идеологиялық, діни көзқарастары жағынан хабар беретін өлке Орталық Қазақстанда археологиялық қазба жұмыстарын жүргізіп, зерттеу аса өзекті мәселелердің қатарынан орын алады.
Бүгінгі таңда зерттеудің жаңа белестеріне көтерілген археология ғылымында кешенді зерттеулер жүргізілді. Соның арқасында жұртшылыққа беймәлім болып келген көне тарихтың көптеген тақырыптары ашылып, жан- жақты талқылануда. БАҚ беттерінде де біршама деңгейде кездеседі.
Кеңестік кезеңде археология жеке ғылым ретінде қалыптасып, зерттеу жүйесі жаңарды. Қазба жұмысы жаңа әдістер арқылы жүргізілді. Жаңадан ашылған ескерткіштер қарасы көбейіп, негізгі бағыттары айқындалды.
Тәуелсіздік жылдарындагы археологиялық зерттеу жұмыстары негізінде біршама істер атқарылды. Ұлттық идея, мәдени мұра хақында іргелі зерттеулер жазылып жатыр. Археологиялық нысандар ашылып, зерттеулер жалғасуда. Археология ғылымында көне уақыт саналатын кезең ерте темір дәуірі болса, сол дәуірдің ірі ошағы Орталық Қазақстанның археологиялық ескерткіштері зерттелуі тиіс.
Бүгінгі таңда экономикалық жағынан қуатты Орталық Қазақстанның көне дәуір тұрғындары үшін де құтты мекен болғандығы ақиқат. Оған дәлел б.з.б. ІІІ-ІІ мыңжылдықтарда игерілген кен орындары мен қорытпа пештері, мыстан жасалған әр түрлі заттар.
Біртұтас қазақ жерінің тарихын жазу үшін алдымен жекеленген ескерткіш түрлерін толықтай ашып, аталған тақырып бойынша жазылған мәліметтерді жүйелеп, бір ізге түсіру қажет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Осы зерттеу жұмысында алдымызға қойған мақсат: Орталық Қазақстан ерте темір дәуіріне қатысты деректерді талдай отырып, қазба жұмыстары нәтижесінде шыққан материалдар және жарық көрген зерттеулер негізінде ғылыми тұжырым жасау.
Зерттеу жұмысының мақсатын ашуда мынадай міндеттерді іске асыру басшылыққа алынады:
- Орталық Қазақстан ерте темір дәуірінің зерттелуін қарастыру;
- Кеңестік кезеңде зерттелген ескерткіштерді бір ізге түсіру;
- Өңірдің ерте темір дәуірінің таралуын сипаттау, табылған артефактілерді талдау;
- Өзге аймақтардағы ескерткіштермен салыстыру;
- Тәуелсіздік жылдарындағы зерттеулерді талдау;
- Қазақстан жерін, оның ішінде Орталық Қазақстан аймағын бұрыннан мекен еткен тұрғындардың автохтонды халық екендігін талдау;
- Көне дәуір тұрғындарының дүниетанымдық ерекшеліктеріне тоқталу;
- Орталық Қазақстан өңіріндегі көне дәуір тұрғындарының ғұрыптық аспектілерін ашып көрсету;
-Көне ғұрыптық құрылыстардың бертінгі кезеңнің ғұрыптық орындарымен салыстыру;
-Қазақ діни наным-сенімдерінен көне заманның ғұрыптық құрылыстарында атқарылған рәсімдердің ұқсастықтары мен ерекшеліктерін анықтау;
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Орталық Қазақстанның темір дәуірі мәдениетін зерттеумен айналысу Кеңестік кезеңде бір жүйеге түсті. Орталық Қазақстан археологиясын, әсіресе қола және ерте темір дәуірі Ә.Х.Марғұлан, К.А. Ақышев, М.Қ. Қадырбаев, Ә.М. Оразбаевтың Древняя культура Центрального Казахстана деп аталатын еңбегінде аталмыш аймақтың археологиясына арналған бірден-бір құнды еңбек [1]. Орталық Қазақстанның ежелгі мәдениетінің зерттелу тарихына қатысты дерекгерді пайдалана отырып, іргелес аудандарды да қарастырған. Әсіресе Ертіс бойы, Алтай тауы, Семей бекінісі маңындағы ескерткіштер туралы патшалық Ресей уақытындағы мәліметтер дерек ретінде пайдаланылған. Мұнда ерте темір дәуіріне байланысты Памятники Тасмолинской культуры деген атаумен екінші бөлімінде берілген. Басты назарга ұстайтын жағдай, ОҚАЭ-ұйымдастырып, ежелгі дәуір ескерткіштерін кешенді зерттеген Ә.Х.Марғұлан болғандығын айтып өту керек. Ғалымның пікірлері арқылы көне дәуір тұрғындарының дүниетанымы мен діни түсініктерін зерттеудегі бірқатар мәселелер анықталды.
Ерте темір дәуірінде Орталық Қазақстанның территориясын негізінен көшпелі тайпалар мекендеген, осы уақытқа дейін бұл аймақтан көптеген қорғандар мен зираттар тобы жетті.Оған дәлел ретінде таулы аудандардан табылғанәр түрлі металдардан жасалған із қалдықтары мен тастағы суреттерді айтуға болады.Қорғандардың негізгі монументалды құрылысы ретінде мұртты обаларды атауға болады.
Ә.Х.Марғұланның К изучению памятников района р.Сарысу и Улытау атты мақаласында алғашқы барлау жұмыстарында тіркеуге алынған ерте темір дәуірінің тас тізбекті құрылыстарына сипаттама беріледі. Ә.Х. Марғұланның 1947-52 жылдары ОҚАЭ жұмыстары негізінде жүргізілген зерттеулерден Орталық Қазақстанның темір дәуірінің мұртты обаларын жан-жақты қарастырып сипаттама беріп өткен. Ғалым мұртты обаларды күн сәулелі тас тізбектер деп атаған. Ә.Х. Марғұлан, Т. Басенов, М. Меңдіқұловтің Архитектура Казахстана кітабында ғұрыптық орындардың құрылыстарына жақсы сипаттама берілген[2].
Кешенді түрде зерттеулерді М.Қ. Қадырбаевтың зерттеулерінен көреміз. Оның әр жылдары жарық көрген Памятники ранних кочевников Центрального Казахстана, Могильник Сангыру-2, О некоторых памятниках ранних кочевников Центрального Казахстана, Древности восточных районов Сары-Арка атты ғылыми жұмыстары сақдәуірінің мұртты обаларын зерттеудегі теңдесіз еңбектердің қатарынан орын алады [3].
М. Қадырбаев Памятники Тасмолинской культуры монографиясында мұртты обаларға зерттеу жүргізілген жұмыстардың нәтижелері зерттеудегі соны еңбек [4] .
Ә.М.Оразбаевтың Жанайдар қорымындағы мұртты обаларды қалпына келтіру жұмысын жүргізуі ерте темір дәуірін зерттеу бойынша көлемді жаңалықтардың біріне айналды [5] . Көршілес аймақта тек қола дәуірі бойынша ғана шұғылданып қана қоймай, ерте темір дәуір саласы бойынша іргелі зерттеулер жүргізген Грязнов М.П. Северный Казахстан в эпоху ранних кочевников атты мақаласы құнды еңбектің біріне жатады [6].
С.С.Сорокиннің ғұрыптық мәселелер бойынша зерделі пікірлер айтылған К вопросу о толковании внекурганных памятников ранних кочевников Азии аттымақаласы өз құндылығын жоймақ емес. Әлі күнге дейін ғылыми жағынан өміршең мақала болып табылады.
Орталық Қазақстанның төл мәдениеті ретінде қарастырылатын Тасмола мәдениетіне М.Қ.Қадырбаевтан кейін кешенді зерттеулер жасаған А.З.Бейсеновтың Погребальные памятники и культово-ритуальные сооружения древних номадов Центрального Казахстана (7-1 века до н.э.)) кандидаттық диссертациясында хронологиялық және типологиялық бөлу мәселелері бойынша ғылыми ізденістер қарастырылды[7].. Ғалым одан кейінгі басқа да бірнеше ғылыми мақалаларында мұртты обаларға байланысты терең пайымдаулары мен құнды пікірлерін келтірген.
П.И.Мариковскийдің О древних астрономических сооружениях на территории Казахстана атты мақаласында мұртты обалардың аспан әлемін бағу мақсатында қолданған деп, ғұрыптық құрылыстардың функциясына байланысты таласты пікірлердің басын ашып берді. Мұндай пікірді С.Г.Боталов, А.Д.Таиров, И.Э.Любчанский сынды ғалымдар Курганы с усами урало-казахстанских степей атты біріккен монографияда қуаттайды. Бұл еңбектің де мұртты обаларды зерттеуде қосар үлесі көп.
Дипломдық жұмыстың кіріспе бөлімінде тақырыптың зерттелу деңгейіне тек шолу жасадық. Зерттеліп отырған Орталық Қазақстан темір дәкіріндегі тақырыбының тарихнамасын негізгі бөлімде толығырақ тоқаталатын боламыз.
Зерттеудің деректік негізі. Тарихи, археологиялық және этнографиялық тұрғыдан зерттеу үшін ең бастысы деректер қоры қажет. Көне тарихтың мәселелеріне арналған отандық және шетелдік зерттеушілердің теориялық-концептуалдық көзқарастары көрініс тапқан мақала, монография, рецензия, шолу және басқа да ғылыми шығармалардың формалары жұмыстың деректік негізін құрайды. Ежелгі Қазақстан тарихы басқа дәуірлерге қарағанда, негізінен, археологиялық материалдар бойынша ғана толымды түрде өрбітіліп келеді. Сол себепті де зерттеудің деректік негізін ең алдымен археологиялық дереккөздерін талдаған зерттеушілердің еңбектері, содан кейін барып көне жазба деректері бойынша ой толғамдарын жасаған ғалымдардың ізденістері құрайды. Орталық Қазақстан археологиясы үшін негізгі деректер Орталық Қазақстанның археологиялық экспедициясының есептері, еліміздің ғұлама ғалымы, қола дәуірінің майталман маманы Ә.Х.Марғұланның археологиялық зерттеу жұмыстары, далалық күнделіктері, монографиялары болып табылады. Қарағанды облыстық тарихи-өлкетану музейінің қор бөлімі, Облыстық Н.В.Гоголь атындағы әмбебап ғылыми кітапхана материалдары мен кітаптары негізгі деректер орталығы болып саналады.
Тақырыптың мазмұнын ашуда негізгі деректік қорды археологиялық материалдар құрайды деп айтуға болады. Олардың қатарында XX ғасырдан бастап қазақ даласының түкпір-түкпірінде жүргізілген археологиялық қазбалардың нәтижелері және табылған заттар жатады. Сонымен бірге қазба жұмыстарын қорытындылайтын ғылыми есептер мен зерттеу енбектері дипломдық жұмысты талдау барысында үлкен маңызы бар.
Зерттеу жұмысының нысаны. Орталық Қазақстан ежелгі темір дәуіріндегі археологиялық және этнографиялық ескерткіштер, олардың орналасуы, ерекшеліктері.
Зерттеудің теориялық методологиялық негізі. Тақырып темір дәуірінің зерттеу деректерін қамтып отырғандықтан - қазіргі тәуелсіздік кезеңімен сабақтастығын талдау мәселелері қарастырылғандықтан, әр ақпаратқа сыни талдау жасай отырып, объективті көзқарас қалыптастыру көзделді. Зерттеу барысында ғылымилық және жүйелілік принципі, тарихи таным қағидасы методологиялық негіз ретінде алынды. Жүйелілік жәнеғылымилық принципі зерттеудің ғылыми талаптарына жауап берсе, тарихи таным қағидасы Орталық Қазақстан темір дәуірінің функциясын, құндылығын түйсінуде жатыр. Талдау, салыстыру, сараптамалық әдістер қолданылды.
Зерттеудің практикалық маңызы. Орталық Қазақстанның ерте темір дәуіріне археологиясына тарихнамалық талдау жасалды. Зерттеуге негіз етіп алынған Орталық Қазақстанның археологиялық, Сарыарқа археологиялық экспедициясының мәліметтері мен басқа аймақтарды зерттеу экспедициялардың материалдары, этнография саласы бойынша кешенді зерттеулер, еліміздің белгілі ғалымдарының ғылыми жұмыстары, сонымен қатар шетелдік ғалымдардың еңбектері мен деректері тақырыпты ашуға септігін тигізді. Археология ғылымының жанданған кезеңі - Кеңес үкіметі тұсында қазба жұмыстары фронталды түрде жүзеге аса бастады. Бастысы, археологиялық мектеп қалыптасты. Сол мектептің Орталық Қазақстанды зерттеген ірі ғалымдарының еңбектері бойынша салыстырмалы түрде сараланды. Тәуелсіздік алғанға дейін және алғаннан кейінгі жылдарда зерттеу бойынша атқарылған жұмыстарға, ескерткіштерді зерттеудің бағыттарына объективті баға берілді. Локальді аймақ ретінде қарастырылып отырған Орталық Қазақстанның ерте темір дәуіріне қатысты археологиялық деректерді ғалымдар енді жүйелеу үстінде. Зерттеу барысында мақсат-міндеттерінде көрсетілген критерийлерді негізге ала отырып, тақырыптың құндылығын ашуға тырыстық.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Бұл жұмыстың ғылыми жаңалығы осы мәселеге қатысты жарыққа шыққан еңбектер, зерттеулер негізінде Орталық Қазақстанның ерте темір дәуіріне қатысты археологиялық деректерді жан-жақты зерттеліп, оған жүйелі түрде тарихи талдау жасалды.
Аумақтық шеңбері Орталық Қазақстан аумағындағы темір дәуірі ескерткіштеріне сипаттама беріледі.
Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмыстың құрылымы кіріспе, екі тарау: бірінші тарау екі бөлімненжәне екінші тарау үш бөлімнен, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1 Орталық Қазақстанның ерте темір дәуірінің зерттелу тарихы
1.1 Өлкенің ертедегі тарихы ежелгі жазба деректерде және XVI-ХІХ ғ.ғ. патшалық Ресей империясының арнайы ұйымдастырылған экспедициялары мен саяхатшылардың зерттеулерінде
Еуразияда қоныс тепкен бүгінгі күнгі көптеген халықтар мен этностардың тарихы бастау алатын Сарыарқаның кең байтақ географиялық бір бөлігі болып табылатын Орталық Қазақстан ғалымдар қауымының қызығушылығын ертеден тудырған болатын. Өткен күндердің тарихы жөнінде ең басты, негізгі де жалғыз ғана қайнар көзі болып табылатын аймақтың сан қырлы археологиялық ескерткіштері алғашқы қауымдық құрылыста өмір сүрген адамдардың өмір салты мен күн көрістері туралы сыр шертіп, ежелгі мәдениеттегі қарым- қатынастар мен бір-біріне ықпал еткен даму барысын көз алдымызга әкеледі.
Орталық Қазақстанның аумағында көнеден сақталып келе жатқан мемлекеттік тізімге енген үш мыңға тарта тарихи-мәдени ескерткіштер бар. Соның 1538-і мемлекет қорғауына алынғын. Олардың санатында Алашахан, Жошыхан, Домбауыл, Аяққамыр мазарлары, тас дәуірінен бастаған көне археологиялық ескерткіштер, қола дәуірінің атақты Беғазы-Дәндібай археологиялық мәдениетінің кесенелері, Кент қонысы, Басқамыр, Аяққамыр, Хан ордасы қалашықтарының орны, Нұркен, Талды секілді сақ патшаларының қорғандары, Теректі Әулие, Байқоңыр, Кестелітас петроглифтері, Қызыл Кеніш будда храмы, Қарқаралыдағы Кұнанбай мешіті, Абай, Г.Потанин тоқтаған үйлер, Ақжолтай Ағыбай батыр кесенесі сияқты терең тарихымыздың шынайы жәдігерлері бар.
Орталық Қазақстан - Қазақстанның қазыналы, ұлттық мәдени мұраларға бай өлкесі. Еліміздің басынан өткен тарихына, мәденимұраларымыздың бірте-бірте жойылуына, еліміздің іздерін санамыздан алыстатуға тырысқан, жат елдің тарихы мен мәдениетін бізге оқытқандарына қарамастан, ата-бабамыз сақтап келген мұраларды біз қамқор етіп, көзіміздің қарашығындай етіп сақтау бүгінгі ұрпақтың басты міндеті болып табылады. Ескерткіште - ел тағдыры. Ескерткіште еліміздің ізі, тарихы жатыр.
Ғасырлар бойы Орталық Қазақстан аумағын өзіндік мәдениеті бар тайпалар мекендеп, шалғынды шөбі мен пайдалы қазбалары бар ауқымды тау шатқалдары мен ойпаңдарында, өзен алқаптарының жағалауларында орналасқан керемет ескерткіштерін бізге мұраға қалдырған. Көбінесе, ежелгі дәуір ескерткіштері ерекше қызықтырады.
Тәуелсіздік алғаннан бастап тарихи сананы қалыптастыру жолында Қазақстанның ежелгі тарихына кеңінен назар аударыла бастады. Жазба дереккөздері мен археологиялық материалдар негізінде көне қоғам өмірінде орын алған түрлі жайттарға, соның ішінде археологиялық мәдениеттердің қалыптасуы мен дамуына, шаруашылық қаракеттерге, діни көзқарастар жүйесіне, ежелгі өнер мен мәдениет жәдігерлеріне, антропологияға, қоғамдыққұрылыс, мемлекеттілік пен билікке қатысты мол мағлұматтар жинақталды. Еліміздің тәуелсіздік туы көтерілгелі мемлекет тарапынан біршама игі қадамдар жасалуда. Осы мақсатта 2004 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың бастамасымен өмірге келген Мәдени мұра аймақтық бағдарламасының маңызы зор. Бұл бағдарламаның аясында Қарағанды облысы бойынша Мәдени мұра аймақтықбағдарламасы қолданысқа енгізілген. Бағдарламадағы негізгі мақсат - халықтың орасан мол мәдени мұрасын, соның ішінде ұлттық тарих үшін ерекше маңызы бар елеулі тарихи-мәдени және сәулет ескерткіштерін қалпына келтіріп, көне археологиялық ескерткіштерімізді зерттеп, саралап, табылған ескерткіштерді мемлекет корғауына алу.
Мәдени мұра бағдарламасы аясында көне дәуірлердегі тарихи оқиғаларды баяндаған түрлі тілдердегі (қытай, парсы, грек, т.б.) дереккөздері қайта басылып шықты, бірқатары қазақ тіліне аударылды, ғылыми айналымға жаңа деректемелер енгізілді. Әрбір мәдени-тарихи кезеңдердің негізгі археологиялық ескерткіштері жүйелі түрде зерттелінді. Атқарылған осындай игі шаралардың, соның негізінде жасалған ғылыми ізденістердің басым бөлігі жүйелі талдаудан өте қойған жоқ.
Б.з.б. I мыңжылдықтың басында Қазақстан аумағын мекендеген халықтардың тарихында және шаруашылық өмірінде бірқатар маңызды өзгерістер болды. Бұл өзгерістер темірден жасалған құралдарды пайдалана бастауымен байланысты болды. Қоғамда мүлік теңсіздігі-топтардың шығуына негіз болды. Сондықтан қоғамда болып жатқан әлеуметтік жіктелу процесі, әлеуметтік топтар арасындағы қарым-қатынастарды реттеп отыратын күшті дүниеге әкелді, ол күш - мемлекет.
Қазақстандағы өмір сүрген тайпалардың ішінде аты-жөні жақсы сақталған тайпалардың бірі- сақтар. Археологиялық зерттерлеуге және жазба деректерге қарағанда б.з.б. VII-ІV ғг. сақ тайпалары Орта Азия және Қазақстан жерін мекендеген. Парсы жазба деректері бойынша, Орта Азия мен Қазақстан территориясында мекендейтін көшпелі тайпаларды жалпы атпен сақтар деп атаса, ал гректің атақты тарихшысы Геродот (б.з.б. V ғ.) сақтарды азиялық скифтер деп атаған [8]. Осымен қатар Геродот өзінің Тарих деп аталатын еңбегінде б.з.б. I мыңжылдықта Орта Азия және Қазақстан жерінде Сақ деп аталатын бірнеше тайпалардың қуатты жауынгер одақтары болғаны айтылады. Ол одақтар: массагеттер, даилер, каспийшілер, исседондар, сарматтар, аландар, аримаспылар т.б.
Б.з.б. I мыңжылдықта Солтүстік Үндістанды, Ауғанстанды, Орта Азияны және Қазақстанның оңтүстігін қамтитын кең-байтақ аумақта жинақтап алғанда сақ деп аталатын көптеген тайпалар мекендеген. Геродот (б.з.б. V ғ.) және басқа антик тарихшылары оларды Азия скифтері деп атаған.
Көбіне грек және ішінара латын тілдеріндегі антик деректемелері де өте құнды. Олардың арасында б.з.б. V ғасырдың 40-жылдарының аяғында -30- жылдарының басында жазылған Геродоттың Тарих еңбегі оқшау тұрады [8]. Цицеронның Геродотты тауып атағанындай, тарих атасының тоғызкітабынан ертедегі Қазақстан тарихы үшін төртінші кітабы неғұрлым маңызды. Онда Дарийдің скифтерге қарсы жорығын суреттеумен байланысты Еуразия тайпалары туралы неғұрлым толық деректер жинақталған.
Тарихтың негізіне парсы мен гректің ауызекі әңгімелері, Геродоттың өзінің байқаулары мен одан бұрынғы адамдардың кейбір жазбаша хабарлары алынған. Соңғылардың арасынан Гекатей Милетский мен Аристей Проконесскийдің еңбектері көзге түседі. Ахеменид заманының тарихы жөнінде Ксенофонт, Ктесий және кейінгі кезең авторлары - Беррос, Арриан, Полиен, Диодор, Полибий, Плиний, Помпей Трог, Птолемей, Страбон бірқатар құнды деректер қалдырды [9]. Алайда бұларда Қазақстанның ежелгі тайпалары мен халықтары туралы нақты ақпарат көп емес. Оларда келтірілетін тайпалар мен халықтардың аттарын басқа мәліметтермен салыстыру өте қиынға соғады. Сондықтан жазбаша деректемелер маңызды, дегенмен де археологиялық деректемелермен салыстырғанда көмекші рөл атқарады.
Сақ тайпалары Солтүстік Қара теңіз өңірі мен Днепр бойын мекендеген скифтердің және төменгі Еділ бойы мен Оңтүстік Орал өңіріндегі савроматтардың, Кир мен I Дарий парсыларының және Александр Македонский дәуіріндегі гректердің замандастары болған. Олар ежелгі парсылармен тығыз карым-қатынас жасаған, тіпті б.з.б. VI - V ғасырларда Ахеменидтер империясының құрамына да кірген. Ахеменидтік сына жазба деректемелерінде сақтар туралы аз болса да, анық деректер келтірілді. Мәселен, оларда сақтардың үш тобы: хаумаварга-сақтар (хаом сусынын қайнататын сақтар), тиграхауда-сақтар (шошақ бөрік киетін сақтар), тиай-парадрайа-сақтар (теңіздің арғы бетіндегі сақтар) туралы хабарланды. Алғашқы екі топ Геродотқа таныс болды, бұларды ол амюргия-сақтар және ортокарибантия-сақтар деп атайды.
Қазақстан территориясындағы әр аймақтың діни құрылыстары - орасан зор тас және топырақ үйінділері - сақ пирамидалары зерттелді. Пазырық (Таулы Алтай), Шілікті (Шығыс Қазақстан), Бесшатыр, Есік (Оңтүстік-Шығыс Қазақстан), Тасмола, Талды-2 (Орталық Қазақстан) обаларынан ашылған тамаша жаңалықтар кеңінен мәлім, олар ғылымды металдан, ағаш пен матадан жасалған көркемдігі жоғары бейнелеу өнерінің бұйымдарымен, ағаштан салынған ежелгі сәулет өнерінің ескерткіштерімен байытты. Бұл қорғаннан табылған ғажайып олжалар сақ тайпаларының жоғары және көп жағынан өзіндік төл мәдениеті, олардың патшаларының ұлылығын және қоғамның әлеуметтік құрылымының дамығандығын бірінші рет айқын көрсетті. Ежелгі жазбаша деректемелердің сақтардың тайпалық одақтарына қатысты мәліметтерін екі топқа: 1) антик деректемелерінің деректері: Геродот (б.з.б. V ғ.), Ксенофонт (б.з.б. VI - V ғғ.), Птолемей (б.з.б. II ғ.); 2) ахеменидтік (ежелгі парсы) сына жазбалары топтарына бөлуге болады.
Геродоттың айтуынша: Сақтар-скиф тайпалары, бастарына тік тұратын, төбесі шошақ тығыз киізден істелінген бөрік және шалбар киген. Олар садақ, қысқа семсер және айбалтамен қаруланған. Тамаша атқыш жауынгерлер болған [1]. Парсы жазбаларында сақтарды (1 Дарийдің Бехистун жазбасы,Сузінің, Ксеркстің Девтер туралы жазба). Құдіретті еркектер, Иран жазбаларында (Авеста) Жүйрік атты турлар деп атаған.
Ғылымда сақтардың тұрмыс салты мен тұрғын жайы туралы деректер көп емес. Бәлкім, көшім-қонымы көп тұрмыс салтына лайықты тұрғын жайдың тігіліп-жиылатын үлгісі - киіз үй сол кезде-ақ шыққан болуы ықтимал. Аңызға айналған аргиппейлерді сипаттай келіп, Геродот былай деп жазды: Олардың әрқайсысы ағаштың астында өмір сүреді. Қыста ағаш кез келген сәтте тығыз ақ киізбен жабылады, ал жазда жабусыз қалдырылады [8,225]. Көшпелі тұрғын жайдың бұдан кейінгі эволюциясы барысында киіз үйдің құрылымы кемелдене түсті, бірақ оны жасаудың принципі б.з.б. I мыңжылдықтың өзінде-ақ белгілі болған еді.
Геродот пен Гиппократтың хабарлайтынындай, мал өсіретін тайпалардың көші-қонды тұрғын үйлерімен бірге, көшпелілерде барынша кеңінен тараған төрт және алты доңғалақты арбаларға орнатылған киіз үйлер де болды; жартылай көшпелілер мен отырықшы малшылар оларды жыл маусымдарында пайдаланды [8, 125]. Қазақстан аумағының оңтүстік, шығыс және солтүстік аудандарында тұрақты тұрғын үйлер: оңтүстікте - шикі кірпіштен, солтүстікте және шығыста - бөренелерден салынған үйлер болғаны мәлім.
Археологиялық деректер бойынша, қола дәуірінде даланы мекендеушілер күмбез тәрізді қима шатыры бар жертөле түріндегі тұрғын жайлар салды. Төбесі ағашпен дөңгелете жабылған мұндай үйлер Қазақстанда, Орта Азияда және Ресейдің оңтүстігінде табылды. Бұғылы өңірінен (Орталық Қазақстан), Шағалалы өзенінің бойынан (Солтүстік Қазақстан) табылған соңғы андроновтық кезеңдегі жер үстіндегі тұрғын жайлар киіз үйдің одан да гөрі жақын ертедегі үлгісі болып табылады. Төбесі шатырланып және дөңгелете жабылған бұл ағаш құрылыстар киіз үйге ғажап ұқсайды [1, 325]. Көшпелі сәулет өнерінің бастамасы нақ осы киіз үй тәріздес тұрғын жай болған. Орманды аймақ көшпелілерінің киіз үй тәріздес құрылыстарының бастапқы түрі төбесі шошақ күрке, ал далалық аймақта дөңгелете шатыр шығарылған жартылай жертөле болды.
Күрке мен жертөленің эволюциясы бір жағдайда төбесі шошақ киіз үйдің, екінші жағдайда төбесі дөңгелете жабылатын киіз үйдің жасалуына жеткізді [10].
Көне көшпелілердің мәдениеті өзінің ауқымы мен таралу жылдамдығы жөнінде дүниеде сирек кездесетін құбылыс. Оның мыңдаған километр бір - бірінен алшақ жатқан мәдени ошақтарында еш өзгеріссіз, бір - бірін айнытпай қайталайтын көптеген әскери - көшпелі өмір салтына тән бұйымдар: ат әбзелдері, қару-жарағы, аңдық стилі, қола қазандар, дала батырларының тас мүсіндері. Көне көшпелі дәуірдің феномені - өнері. Қола ғасырында көшпелі тайпалардың көбінің өнері - геометриялық фигуралар болды, тек петроглифтерде жануарлардың, адам мен құдайлардың бейнелері берілген. Көшпелілердің өнері негізінен қолданбалы болды, олар әртүрлі бұйымдарды әшекейледі. Көне көшпелілердің дүниесі бұл жануарлар дүниесі. Оны жасаушылар адам бейнесінен аңдарды көп бейнеледі. Сондықтан да көне көшпелілердің өнері скиф - сібір аң стилі деп аталды. Бұлай аталу себебі көне көшпелілер өнерінің екі массиві скифтер қоныстанған Солтүстік Қара теңіз бен шығыста Сібірде табылған. Тек содан кейін ғана археологтар скиф - сібір өнерінің үлгілері Евразия кеңістігінің әр жерлерінен көптеп табылған. Бүгінгі күні көне көшпелілер өнерінің ескерткіштері Карпат - Дунай бассейінінен Тынық мұхиты жағалауына дейінгі кең алқапта табылып отыр. Скиф - сібір аң стилін жасап дамытуда көне халықтар қатысты, олар: Дунай мен Балқандағы фракиялықтар, Оңтүстік Шығыс Еуропа скифтері, сармат пен совроматтар, Солтүстік Кавказдағы меоттар, Қазақстан мен Орта Азия сақ, массагет, дахи, исседондар, Оңтүстік Сібір мен монғолияның динлин мен ғұндары, Қытайдың солтүстік шығысындағы жун мен ди халықтары. Аң стилінің ең көне үлгілері б.з.д. I мың. ортасына (әр түрлі хронология бойынша б.з.д. IX - VI ғғ .), ал ең кейінгілері б.з. алғашқы ғасырларына жатады. Шеберлер ер-тұрман, әшекей, найза, семсер ақинақ, қанжар, жебенің ұштарын т.б. жасаған. Қолөнер жақсы дамыды. Мыс, алтын, күміс, қорғасын т.б. металдарды көп пайдалаған. Сонымен бірге теріден, ағаштан, қыштан ыдыстар жасаған. Сақтар Алтай, Сібір, Шығыс және Еуропа халықтарымен тығыз байланыс жасап тұрды. Сауда Ұлы Жібек жолы және б.з.б. I мыңжылдықтағы Дала жолы арқылы дамыды[3,341].
Сақ өнерінде аңдық стиль болды. Олар аңдар мен әр түрлі аңыздардағы жануар бейнесіндегі құбыжықтарды бейнелейтін еді. Аңдық стиль б.з.б. VII ғасырда Алдыңғы Азияда дүниеге келді. Арыстан бейнесіндегі өмір ағашы сақтарда ең көп тараған. Сақтар әр түрлі жануарлар бейнесіндегі құдайға, табиғат күштері күнге, желге, әр түрлі құбылыстарға табынды. Мысалы, күн күркіреу құдайы қабан бейнесінде бейнеленген. Олардың түсінігінше, әлем үш бөліктен құралған: 1) жер астындағы әлем; 2) орта жер әлемі; 3) аспан әлемі. Археологиялық мәліметтерге қарағанда Қазақстан тайпаларында күн мен отқа табыну болған, ол жөнінде антикалық та, ерте иран деректері толық дәлел. Сонымен қатар бұрыннан қалған анимизм, тотемизм, магия сияқты нанымдар да орын алған.
Сақ заманы тайпаларының мәдени шығармашылығының ең жарқын көріністері арасында қолданбалы өнер ерекше орын алады. Оның басты компоненті б.з.б. VII-VI ғасырларда қалыптасып, Сібірдің, Қазақстанның, Орта Азияның және Оңтүстік Еуропаның тайпалары арасында тараған аң стилі деп аталатын өнер болды [3,389]..
Алғашында Скифияда, ал кейіннен Сібірде де бастапқы табылған орны бойынша бұл бейнелеу шығармашылығы шартты түрде скифтік-сібірлік аң стилі деп аталады. Оның негізгі тақырыбы аңдарды, хайуандарды және аңыздағы зооморфтық ғажайыптарды бейнелеу болды. Мазмұны жағынан мифологиялық, түрі жағынан реалистік аң стилі өнері сәндік сипатта қолданылды. Бейнелеу әдістерінің көбі қазандар мен құрбандық ыдыстарын, семсер, қанжар, қорамсақ, айбалта, жүген, айна секілді заттарды, киімді, тулардың сабын әшекейлеу үшін пайдаланылды.
Ертедегі шеберлер көп жағдайда заттардың пайдалылығын бейнелеуді мазмұндылығымен жақсы үйлестіріп отырды, осының нәтижесінде олардың жасаған көптеген бұйымдары дүние жүзіндегі ең таңдаулы үлгілерден қалысқанжоқ. Ертедегі суретшілердің шығармашылығы өздерінің айналасындағы жануарлар дүниесінің нақты бейнелеріне етене жақын болды. Сақ шеберлері арқар мен таутекенің, жолбарыс пен қабанның, марал мен түйенің, дала қыраны мен киіктің, қасқыр мен қоянның, жылқы мен бұланның өздеріне жақсы таныс бейнелерін сомдай білген. Аңдарды бейнелеуде әр түрлі материалдар қолданылды. Бізге дейін жеткен бұйымдардың көбі қола мен алтыннан жасалған, сүйектен, мүйізден, темірден, киізден жасалған аңдардың бейнелері де кездеседі [3,388].
Аң стиліндегі өнерді шартты түрде үш кезеңге: көне заманғы кезеңге, өрлеу мен құлдырау кезеңдеріне бөлуге болады.
Б.з.б. VIIІ-VII ғасырлар үшін аңдарды бір орында тұрған қалпында жеке немесе ішінара бейнелеу тән болып келеді. Таутекенің, арқардың мүсіндері, басын көтеріп жатқан кабанның немесе тұрған жыртқыштың, аяғын бүккен немесе тұяғының ұшымен тұрған бұғылардың бедерлеп салынған суреттері көгі кездеседі. Қос шеңберлі тұғырда тұрған екі текенің құйма қола мүсіні назар аударарлық: текелер біршама схемалы түрде, бейне бір секіруге оңтайланған кейпінде, бастары тұқырта бейнеленген, ал бедерлі үлкен мүйіздері арқаларына тасмолалық тип түрі.
Б.з.б. VI-IV ғасырларда Еуразия далаларында аң стиліндегі өнер сти- листикалық жағынан өзгерістерге ұшырады. Бір орында тұрған күйінде бейнеленген жануарлар бейнелерінің орнына құрылымы күрделі, серпінділікке толы сюжеттер шығады. Мүсіндік бейнелер азайып, қозғалыс үстіндегі аңдардың бедерлі бейнелері, аңдардың шайқасып жатқан, жыртқыштардың шабуыл жасап жатқан көріністері бар композициялар көбірек кездеседі. Атыла ұмтылған қозғалыс мүсіндердің бұратылуы тәсілімен беріледі, бұл жағдайда аңның жарты денесі қарама-қарсы жағына бүктетіле салынады. Бейненің қозғалыста екендігін көрсетудің басқа да техникалық әдістері: қисық сызықтар жүйесі, жануарлардың дене мүшелерін бұрамалар, шырмауықтар, орамалар, үш бұрыштар, жақшалар және т.б. түріндегі арнайы белгілермен беру әдістері қолданылады. Көп мүсінді композициялар арасынан Орталық Қазақстаннан табылған қола тоға-айылбас ерекше көзге түседі, онда үш жыртқыштың (барыстардың) шалқасынан кұлаған киікті жұлмалап жатқан көрінісі бейнеленген. Аңдар таласының тақырыбы Батыс Сібірден және оған іргелес жатқан Қазақстанның солтүстік-шығыс аудандарынан алынған I Петрдің Сібір коллекциясы деп аталатын мұрағаттардан ерекше айқын көрінеді. Осы бірегей мұраның көптеген алтын тоғаларында жыртқыш аңдар мен құстардың жылқыларға, текелерге, бұғылар менбұландарға шабуылдары,жыртқыштардың өзара таласы, жыртқыштардың жыланмен, түйемен шайқастары бейнеленген. Қазақстан аумағынан табылған басқа да археологиялық олжаларда да әлгіндей нышандар байқалады. Алайда бұл аумақтағы сақтар өнерінің оны Еуразияның аң стилі тараған басқа аймақтарынан айыратын ерекше сипаттары да бар. Мұнша қозғалмай тұрған хайуандар бейнесі біршама ұзақ уақыт сақталады, ол кейбір жағдайларда көпмүсінді композиция түрінде көрінеді. Мәселен, Жетісудың кейбір құрбандық ыдыстары мен қазандарындағы аңдар шеруі көріністері осындай [10].
Есік обасынан табылған сақ қанжарының жұқа алтын қаптырмаларында жатқан күйінде бейнеленген аңдардың ширатылуы орындау шеберлігі жөнінен бірегей дүние. Ақинақ жүзінің екі жағына алтын қаптырмалар көмкерілген; олардың бірінде жұқа бедермен он екі, екіншісінде - тоғыз бейне бар. Олардың арасында жыланның, түлкінің, қасқырдың, арқардың, киіктің, таутекенің, қоянның шағын мүсіндері кездеседі, олардың барлығы ерте кезең өнеріне тән кейіпте аяқтарын бүгіп жатқан күйінде берілген.
Б.з.б. III-II ғасырларда аң стиліндегі өнер біртіндеп кұлдырай бастайды. Аң стилі ою-өрнекке айналады. Оның орнына түрлі түсті тастармен көз салып безендіру техникасы және басқа да әшекейлеу тәсілдері қолданылатын полихромдық деп аталатын стиль келеді, қолданбалы өнер туындылары пайда болып, оларда жануарлар дүниесінің бейнелері схемаға айналып, полихромдық бай өрнекпен араласып кетеді.
Бұл өнер дайын күйінде сырттан, бір жақтан әкелінген жоқ, ол сақ өнерінің қойнауынан шыққан. Ою-өрнектік полихромияның кейбір әдістері б.з.б. VII-VI ғасырларда-ақ жетіле бастады. Мәселен, түрлі-түсті тастан көз салу, бедерлеу (алтын түйіршіктерін дәнекерлеп бекіту), тоспа эмаль (жекелеген ұяларды арнайы құрамдағы заттармен толтырып құю) Шілікті (Шығыс Қазақстан), Жыланды (ОрталықҚазақстан), Арасан (Жетісу) ескерткіштері мен басқа да ескерткіштерінде белгілі болған. Б.з.б. V-IV ғасырлардағы полихромдык өнер туындыларының Қазақстанның, Орта Азия мен Сібірдің бүкіл аумағынан ондаған үлгілері табылды. Бәлкім, нақ осы үш аймақта б.з.б. I мыңжылдықтың аяғында сақтар өнеріндегі аң стилін ығыстырған полихромдық өнердің қуатты ошағының негізі қалыптасқан да болуы мүмкін. Бірақ оның реалистік бейнелері із-түзсіз жоғалып кеткен жоқ.
Аң стилінің шығуы жөнінде тарихи әдебиетте екі негізгі көзқарас бар. Бірінші болжамды жақтаушылар скиф-сақ тайпалары бұл өнерді Алдыңғы Азиядан қабылдаған деп санайды [11, 165]. Еуразияда оның пайда болу мерзімін б.з.б. VII ғасырдың 70-жылдарында Манней патшалығы мен Мидияның солтүстігіне таман орналасқан аймаққа скиф тайпаларының басып кіруімен байланыстырады. Мидиялықтармен этникалық жағынан туыстық пен мәдени жақындық скиф-сақтар арасында көне шығыс өнерінің кейбір үлгілерінің тез тарауына себепші болды, кейін бұл үлгілерді скифтер мен сақтар өздерінің талғамдары мен қажеттеріне бейімдеп алды. Одан әрі, шамамен, б.з.б. V ғасырдан бастап еуропалық және азиялық өнердің даму жолдары түбегейлі ажырайды, ғалымдардың пікірі бойынша, мұның өзі Қара теңіз жағалауындағы скифтерге көне Грекия ықпалының күшеюінен болған, ал сақтардың мәдениеті мен өнеріне Алдыңғы Азияның Ахеменид өнері тікелей ықпал жасады.
Екінші пікірді жақтаушылар аң стилі өнерінің қалыптасуына Алдыңғы Азия мәдениетінің ықпалы болғанын теріске шығармайды. Бұл ықпал б. з.б. VI ғасырдың соңынан бастап, Ахеменид уақытында ерекше күшті болды делінеді. Нақ осы кезеңде сақ өнерінде оған бұрынтән болмаған арыстанның, жартыденелі арыстан самұрықтың бейнелері, негізгі мүсіні қасиетті ағаш не құдайдың мүсіні болып табылатын геральдикалык композициялар, гүлдер немесе тұтас алғанда лотос түйнегі түріндегі өсімдік тектес ою-өрнектер пайда болады. Алайда аң стиліндегі өнердің шығуын бұл зерттеушілер жергілікті ортамен байланыстырады да, оның тууын соңғы қола дәуіріне жатқызады, сөйтіп оның шыққан негізі қарасук мәдениеті деп аталатын мәдениеттің мүсіндік бейнелері және неғұрлым арғы замандағы тотемдік бейнелер деп санайды [12, 145].
Аң стилі өнерінің мазмұнын анықтаумен байланысты мәселелер әлі де болса айқын емес. Оның діни-наным сипатында болуы ықтимал. Скиф-сақ өнерінің мазмұнына кіретін хайуандар бейнелері нақты этникалык және тайпалық топтардың тотемдік арғы тегін бейнелеген. Әр түрлі бұйымдарға салынған бұл мүсіндер өзінше бір үлгідегі бойтұмарлар (апотропейлер) мен тұмаршалар болды. Сонымен бірге аң стилі өнері мазмұны жағынан мифологиялық өнер болды. Бұл өнер аллегориялық формада, аңдар таласының көптеген сюжеттерінде шиеленіскен тартысқа толы рулық және тайпааралық күресті, ерлік даңқы мен жаулап алушылықтың қатыгездігін бейнеледі.
Сақ заманында, алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауы кезеңінде дала тайпаларында батырлар жыры пайда болады. Ертедегі эпостың кейбір бейнелері мен сюжеттері барынша өзгерген және түрленген күйінде біздің заманымызға дейін жетті [13,85]. Батырлар жырының кейбір тақырыптары, мәселен, аңшылық ерліктерінің, батырдың қайта тірілуінің көріністері, батырлардың соғыс жорығынан оралуы I Петрдің Сібір коллекциясындағы сақтардың алтын тоғаларында бейнеленген [14, 112].
Сақтардың қолданбалы өнерінің маңызды түрі ою-өрнек болды, ол аң стилі өнерімен қатар, онымен өзара байланыста дамыды. Көркемдік металға қарағанда ою-өрнек өнерінің ескерткіштері аз сақталатыны мәлім, өйткені ою-өрнек салынатын органикалық негіз (тері, киіз, ағаш, жүн маталар) тез шіриді. Сондықтан да ою-өрнек шығармашылығының кейбір үлгілері тек ерекше қолайлы жағдайларда ғана, мәселен, оба тоңында сақталған, оның ішінде бұл үлгілер Алтайдың Пазырық қабірлерінен табылған.
Сақ заманындағы ою-өрнектін бірнеше түрін: геометриялық, өсімдік тектес, зооморфтық, символдық түрлерін бөліп көрсетуге болады.
Сақтардың металдан, киізден жасалған бірқатар бұйымдарында және керамикасында сақталған геометриялық ою-өрнек өзінің бастамасын андронов тайпаларының өнерінен алады. Ол сақ бұйымдарында үш бүрыштар, шеңберлер, ромбылар, шаршылар, шыршалы, меандрлық және шеңбер бөліктері тектес ою-өрнек түрінде болып келеді. Өсімдік тектес ою-өрнектіңмұншалықты көне жергілікті дәстүрлері жоқ. Оның басты-басты әуендері лотостың түйіндері мен гүлдері, гүл тізбе, шырмауық өсімдіктерінің өрмесі, үш салалы жапырақтар түрінде болды. Кейбір ою-өрнек әуендері, мәселен, лотос Ежелгі Шығыс өнерінің ықпалынан туған.
Символдық ою-өрнектің негізі табиғат күштері мен аспан шырақтарына сиынушылықтан туды. Шеңбер, бұрама, айқыш-ұйқыш сызық үлгісіндегі сарынкүннің эмблемасы болды; бұйра толқындар сарыны бұрама ирек түріндегі қисық сызық белгілерімен, 8-тәріздес сипатта берілді.
Зооморфтық ою-өрнек аң стилінің көптеген сюжеттеріне негізделді. Мұнда хайуандардың, дала қыранының бастарын, теке, бұлан, бұғы, тур мүйіздерін схемалық түрде бейнелеу көп тараған әдіс болды. Қайсыбір затта бірнеше ою- өрнек сарындарының араласып келуі де жиі ұшырасады.
Қазақстан аумағында жаппай тараған петроглифтер - жартастардағы суреттер де сақтардың бейнелеу өнерінің ескерткіші болып табылады. Әдетте олар күнге күйіп, бетін қоңыр тат басқан жартастарға үшкір металл құралдармен қашап салынған. Жартастағы гравюралар түрлі әдістермен: бейненің бүкіл көлемін тескілеп ою, сызық нобайы, ойып түсірген сызықтар, қырып түсіру арқылы салынған. Кейде бір бейненің өзі әр түрлі екі-үш әдіспен салынатын болған.
Жалпы алғанда жартастағы суреттер әр түрлі тарихи дәуірлерде салынған, бірақ олардың ең көбі - сақтар салған петроглифтер. Оларды аң стиліндегі колданбалы өнерде жақсы мәлім бейнелер мен сюжеттер бойынша бөлуге болады.
Жартастардағы суреттер сақ тайпаларының күрделі де сан салалы көркемдік шығармашылығының көрінісін едәуір толықтыра түседі.
Сақ заманында Қазақстан аумағындағы мал өсіретін тайпалардың мәдениеті мен өнері өзінің алдындағы уақытпен салыстырғанда дамудың біршама жоғары сатысына жетті. Темір металлургиясы, көшпеліжәне жартылай көшпелі мал шаруашылығы материалдық және рухани ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Жағыпар Ақторғын
Орталық Қазақстан темір дәуірінде
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В020300 - Тарих
Қарағанды 2020
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Археология, этнология және
Отан тарихы кафедрасының
меңгерушісі т.ғ.к., доцент
________Абдрахманова К.К.
_______________ 2020 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Орталық Қазақстан ежелгі темір дәуірінде
5В020300 - Тарих
Орындаған: Жағыпар А.
Ғылыми жетекші
т.ғ.к., профессор Жауымбаев С.У.
Қарағанды 2020
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1 Орталық Қазақстанның ерте темір дәуірінің зерттелу тарихы
1.1 Өлкенің ертедегі тарихы ежелгі жазба деректерде және XVI-ХІХ ғ.ғ. патшалық Ресей империясының арнайы ұйымдастырылған экспедициялары мен саяхатшылардың зерттеулерінде ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.2 Орталық Қазақстан аумағындағы ерте темір дәуірі ескерткіштерін XX ғасырда кешенді түрде зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2 Орталық Қазақстан темір дәуірінің ескерткіштерінің таралу аймағы және олардың маңызы
2.1 Темір дәуірінің ғұрыптық-еске алу құрылыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.2 Мұртты обалардың түрлері, ғұрыптық қоршаулар және тас мүсіндер олардың маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
2.3 Көне ғұрыптық орындардағы салт-жоралардың қазақтың салт- дәстүрлерімен ұқсастығы және ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Кез-келген өркениетті ел өз тарихының тамырын тереңнен іздестіреді. Тарихының бастауын ежелгі дәуірлерден тартқан мемлекет мызғымас саяси-идеологиялық сана қалыптастыра алатындықтан, онда ұлттық құндылықтар негізінде қоғамдық келісім және демократиялық өрлеу, нарық пен ғылым байланыстары дамиды. Сондықтан да ұлттың келешегі мен болашағы үшін өткенге бет бұру, одан сабақ алудың маңыздылығы ешқашан төмендеген емес.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін жариялағаннан кейін қазақ халқының бұрын ақтаңдақ болып келген тарихы қайта жазылып, сан алуан мәселелер заман талабына сай өзінің ғылыми бағасын алуда. Әсіресе, Қазақстанның ортағасырлық, жаңа және қазіргі заман тарихында орын алған көптеген мәселелер қайтадан қарастырылып, жүздеген іргелі еңбектер жарияланды.
Көне заман ескерткіштерінің мол шоғырланган өңірлерінің бірі саналатын Орталық Қазақстан аймағы Еуразия даласындагы археологиялық зерттелу тарихы ғасырдан астам уақытты қамтитын бірегей аудан ретінде белгілі. Сондықтан әрдәуірде жүргізілген зерттеулерді жүйелеп, бұрынғы ізденістердің мәнін, археологиялық ізденістердің маңыздылығын көрсету археология ғылымындағы күрделі мәселелердің бірі.
Темір дәуірінің адамзат тарихындағы маңыздылығы темір металлургиясының кең қанат жайып, еңбек құралдары мен қару-жарақ жасауда басты шикізат көзі ретінде қоғамдық-өндірістік қатынастардың дамуына ықпал етуімен сипатталады.
Темір дәуірінде Еуразия даласында, оның ішінде Орталық Қазақстанда көшпенділік үстемдік құрып, темір өндіру мен мал шаруашылығы негізгі шаруашылыққа айналған жаңа форматтағы қоғам өмір сүрді.
Орталық Қазақстанның табиғи ландшафты әртүрлі болып келеді. Онда жазықтармен шектесетін биіктігі орташа таулы аудандар, жартылай шөлейтті және шөлейтті аймақтар да ұшырасады. Бұл өңірлер құнарлы жерлер мен жайылымдарға ғана емес, кен орындарына да өте бай. Су көзінің басты артериясы - Нұра, Сарысу тәрізді өзендердің көп сағаларымен ерекшеленіп тұрады. Міне, осы аталған табиғи жағдайлар Орталық Қазақстанды мекендеген ежелгі тайпалардың жоғарғы мәдениетінің қалыптасуына әсерін тигізеді.
Орталық Қазақстанның аймақтық шекарасының нақты келбеті жоқ. Территориялық тұрғыдан қолданып жүрген Орталық Қазақстан термині археологиялық зерттеулерде, әдетте жалпы мағынада қолданылады.
Көлемді географиялық әдебиеттерде, әсіресе аудандарға бөлу туралы еңбектерде Орталық Қазақстан түсінігі туралы біржақты көзқарас жоқ және де зерттеушілер бұл терминге үнемі бір территорияны кіргізген емес. Географ мамандар Орталық Қазақстанды көбінесе қазақтың ұсақ шоқылығымен байланыстырады. Ал, Орталық Қазақстан жері бұрыннан қазақ халқының тарихи атауында Сарыарқа деп аталатын аумақта орналасқан болатын. Сарыарқаның ортағасырлық формасы Арқа екендігі анықталды. Сарыарқа атауыныңқолданыстан шығуы Кеңестік кезеңде орын алды. Аталмыш атау тек Орталық Қазақстанға ғана тән болып, басқа аймақтар жаңаша атауларға ие болды. Себебі, Сарыарқа жері - сонау қола дәуірінен бастап Беғазы-Дәндібай, Тасмола тәрізді мәдениеттерді қалыптастырған тұрғындардың мекені. Оған дәлел, аталмыш аймақтан көптеп табылып жатқан археологиялық ескерткіштер мен одан шыққан артефактілер.
Бұл аймақта зерттеу материалдары бұдан бірнеше ондаған жыл бұрын ғылыми айналымға енген және жыл сайын жаңа ашылулар мен фактілермен, жаңа ғылыми гипотезалармен, көзқарастармен толықтырылып отырылатын көптеген қоныстар мен қорымдар, кен өндіру орындары, ғұрыптық нысандар бар.
Қазақстан территориясын ерте темір дәуірінде мекендеген көне заман тұрғындарының дүниетанымы мен рухани болмысынан, тұрмыстық тіршілігінен және идеологиялық, діни көзқарастары жағынан хабар беретін өлке Орталық Қазақстанда археологиялық қазба жұмыстарын жүргізіп, зерттеу аса өзекті мәселелердің қатарынан орын алады.
Бүгінгі таңда зерттеудің жаңа белестеріне көтерілген археология ғылымында кешенді зерттеулер жүргізілді. Соның арқасында жұртшылыққа беймәлім болып келген көне тарихтың көптеген тақырыптары ашылып, жан- жақты талқылануда. БАҚ беттерінде де біршама деңгейде кездеседі.
Кеңестік кезеңде археология жеке ғылым ретінде қалыптасып, зерттеу жүйесі жаңарды. Қазба жұмысы жаңа әдістер арқылы жүргізілді. Жаңадан ашылған ескерткіштер қарасы көбейіп, негізгі бағыттары айқындалды.
Тәуелсіздік жылдарындагы археологиялық зерттеу жұмыстары негізінде біршама істер атқарылды. Ұлттық идея, мәдени мұра хақында іргелі зерттеулер жазылып жатыр. Археологиялық нысандар ашылып, зерттеулер жалғасуда. Археология ғылымында көне уақыт саналатын кезең ерте темір дәуірі болса, сол дәуірдің ірі ошағы Орталық Қазақстанның археологиялық ескерткіштері зерттелуі тиіс.
Бүгінгі таңда экономикалық жағынан қуатты Орталық Қазақстанның көне дәуір тұрғындары үшін де құтты мекен болғандығы ақиқат. Оған дәлел б.з.б. ІІІ-ІІ мыңжылдықтарда игерілген кен орындары мен қорытпа пештері, мыстан жасалған әр түрлі заттар.
Біртұтас қазақ жерінің тарихын жазу үшін алдымен жекеленген ескерткіш түрлерін толықтай ашып, аталған тақырып бойынша жазылған мәліметтерді жүйелеп, бір ізге түсіру қажет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Осы зерттеу жұмысында алдымызға қойған мақсат: Орталық Қазақстан ерте темір дәуіріне қатысты деректерді талдай отырып, қазба жұмыстары нәтижесінде шыққан материалдар және жарық көрген зерттеулер негізінде ғылыми тұжырым жасау.
Зерттеу жұмысының мақсатын ашуда мынадай міндеттерді іске асыру басшылыққа алынады:
- Орталық Қазақстан ерте темір дәуірінің зерттелуін қарастыру;
- Кеңестік кезеңде зерттелген ескерткіштерді бір ізге түсіру;
- Өңірдің ерте темір дәуірінің таралуын сипаттау, табылған артефактілерді талдау;
- Өзге аймақтардағы ескерткіштермен салыстыру;
- Тәуелсіздік жылдарындағы зерттеулерді талдау;
- Қазақстан жерін, оның ішінде Орталық Қазақстан аймағын бұрыннан мекен еткен тұрғындардың автохтонды халық екендігін талдау;
- Көне дәуір тұрғындарының дүниетанымдық ерекшеліктеріне тоқталу;
- Орталық Қазақстан өңіріндегі көне дәуір тұрғындарының ғұрыптық аспектілерін ашып көрсету;
-Көне ғұрыптық құрылыстардың бертінгі кезеңнің ғұрыптық орындарымен салыстыру;
-Қазақ діни наным-сенімдерінен көне заманның ғұрыптық құрылыстарында атқарылған рәсімдердің ұқсастықтары мен ерекшеліктерін анықтау;
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Орталық Қазақстанның темір дәуірі мәдениетін зерттеумен айналысу Кеңестік кезеңде бір жүйеге түсті. Орталық Қазақстан археологиясын, әсіресе қола және ерте темір дәуірі Ә.Х.Марғұлан, К.А. Ақышев, М.Қ. Қадырбаев, Ә.М. Оразбаевтың Древняя культура Центрального Казахстана деп аталатын еңбегінде аталмыш аймақтың археологиясына арналған бірден-бір құнды еңбек [1]. Орталық Қазақстанның ежелгі мәдениетінің зерттелу тарихына қатысты дерекгерді пайдалана отырып, іргелес аудандарды да қарастырған. Әсіресе Ертіс бойы, Алтай тауы, Семей бекінісі маңындағы ескерткіштер туралы патшалық Ресей уақытындағы мәліметтер дерек ретінде пайдаланылған. Мұнда ерте темір дәуіріне байланысты Памятники Тасмолинской культуры деген атаумен екінші бөлімінде берілген. Басты назарга ұстайтын жағдай, ОҚАЭ-ұйымдастырып, ежелгі дәуір ескерткіштерін кешенді зерттеген Ә.Х.Марғұлан болғандығын айтып өту керек. Ғалымның пікірлері арқылы көне дәуір тұрғындарының дүниетанымы мен діни түсініктерін зерттеудегі бірқатар мәселелер анықталды.
Ерте темір дәуірінде Орталық Қазақстанның территориясын негізінен көшпелі тайпалар мекендеген, осы уақытқа дейін бұл аймақтан көптеген қорғандар мен зираттар тобы жетті.Оған дәлел ретінде таулы аудандардан табылғанәр түрлі металдардан жасалған із қалдықтары мен тастағы суреттерді айтуға болады.Қорғандардың негізгі монументалды құрылысы ретінде мұртты обаларды атауға болады.
Ә.Х.Марғұланның К изучению памятников района р.Сарысу и Улытау атты мақаласында алғашқы барлау жұмыстарында тіркеуге алынған ерте темір дәуірінің тас тізбекті құрылыстарына сипаттама беріледі. Ә.Х. Марғұланның 1947-52 жылдары ОҚАЭ жұмыстары негізінде жүргізілген зерттеулерден Орталық Қазақстанның темір дәуірінің мұртты обаларын жан-жақты қарастырып сипаттама беріп өткен. Ғалым мұртты обаларды күн сәулелі тас тізбектер деп атаған. Ә.Х. Марғұлан, Т. Басенов, М. Меңдіқұловтің Архитектура Казахстана кітабында ғұрыптық орындардың құрылыстарына жақсы сипаттама берілген[2].
Кешенді түрде зерттеулерді М.Қ. Қадырбаевтың зерттеулерінен көреміз. Оның әр жылдары жарық көрген Памятники ранних кочевников Центрального Казахстана, Могильник Сангыру-2, О некоторых памятниках ранних кочевников Центрального Казахстана, Древности восточных районов Сары-Арка атты ғылыми жұмыстары сақдәуірінің мұртты обаларын зерттеудегі теңдесіз еңбектердің қатарынан орын алады [3].
М. Қадырбаев Памятники Тасмолинской культуры монографиясында мұртты обаларға зерттеу жүргізілген жұмыстардың нәтижелері зерттеудегі соны еңбек [4] .
Ә.М.Оразбаевтың Жанайдар қорымындағы мұртты обаларды қалпына келтіру жұмысын жүргізуі ерте темір дәуірін зерттеу бойынша көлемді жаңалықтардың біріне айналды [5] . Көршілес аймақта тек қола дәуірі бойынша ғана шұғылданып қана қоймай, ерте темір дәуір саласы бойынша іргелі зерттеулер жүргізген Грязнов М.П. Северный Казахстан в эпоху ранних кочевников атты мақаласы құнды еңбектің біріне жатады [6].
С.С.Сорокиннің ғұрыптық мәселелер бойынша зерделі пікірлер айтылған К вопросу о толковании внекурганных памятников ранних кочевников Азии аттымақаласы өз құндылығын жоймақ емес. Әлі күнге дейін ғылыми жағынан өміршең мақала болып табылады.
Орталық Қазақстанның төл мәдениеті ретінде қарастырылатын Тасмола мәдениетіне М.Қ.Қадырбаевтан кейін кешенді зерттеулер жасаған А.З.Бейсеновтың Погребальные памятники и культово-ритуальные сооружения древних номадов Центрального Казахстана (7-1 века до н.э.)) кандидаттық диссертациясында хронологиялық және типологиялық бөлу мәселелері бойынша ғылыми ізденістер қарастырылды[7].. Ғалым одан кейінгі басқа да бірнеше ғылыми мақалаларында мұртты обаларға байланысты терең пайымдаулары мен құнды пікірлерін келтірген.
П.И.Мариковскийдің О древних астрономических сооружениях на территории Казахстана атты мақаласында мұртты обалардың аспан әлемін бағу мақсатында қолданған деп, ғұрыптық құрылыстардың функциясына байланысты таласты пікірлердің басын ашып берді. Мұндай пікірді С.Г.Боталов, А.Д.Таиров, И.Э.Любчанский сынды ғалымдар Курганы с усами урало-казахстанских степей атты біріккен монографияда қуаттайды. Бұл еңбектің де мұртты обаларды зерттеуде қосар үлесі көп.
Дипломдық жұмыстың кіріспе бөлімінде тақырыптың зерттелу деңгейіне тек шолу жасадық. Зерттеліп отырған Орталық Қазақстан темір дәкіріндегі тақырыбының тарихнамасын негізгі бөлімде толығырақ тоқаталатын боламыз.
Зерттеудің деректік негізі. Тарихи, археологиялық және этнографиялық тұрғыдан зерттеу үшін ең бастысы деректер қоры қажет. Көне тарихтың мәселелеріне арналған отандық және шетелдік зерттеушілердің теориялық-концептуалдық көзқарастары көрініс тапқан мақала, монография, рецензия, шолу және басқа да ғылыми шығармалардың формалары жұмыстың деректік негізін құрайды. Ежелгі Қазақстан тарихы басқа дәуірлерге қарағанда, негізінен, археологиялық материалдар бойынша ғана толымды түрде өрбітіліп келеді. Сол себепті де зерттеудің деректік негізін ең алдымен археологиялық дереккөздерін талдаған зерттеушілердің еңбектері, содан кейін барып көне жазба деректері бойынша ой толғамдарын жасаған ғалымдардың ізденістері құрайды. Орталық Қазақстан археологиясы үшін негізгі деректер Орталық Қазақстанның археологиялық экспедициясының есептері, еліміздің ғұлама ғалымы, қола дәуірінің майталман маманы Ә.Х.Марғұланның археологиялық зерттеу жұмыстары, далалық күнделіктері, монографиялары болып табылады. Қарағанды облыстық тарихи-өлкетану музейінің қор бөлімі, Облыстық Н.В.Гоголь атындағы әмбебап ғылыми кітапхана материалдары мен кітаптары негізгі деректер орталығы болып саналады.
Тақырыптың мазмұнын ашуда негізгі деректік қорды археологиялық материалдар құрайды деп айтуға болады. Олардың қатарында XX ғасырдан бастап қазақ даласының түкпір-түкпірінде жүргізілген археологиялық қазбалардың нәтижелері және табылған заттар жатады. Сонымен бірге қазба жұмыстарын қорытындылайтын ғылыми есептер мен зерттеу енбектері дипломдық жұмысты талдау барысында үлкен маңызы бар.
Зерттеу жұмысының нысаны. Орталық Қазақстан ежелгі темір дәуіріндегі археологиялық және этнографиялық ескерткіштер, олардың орналасуы, ерекшеліктері.
Зерттеудің теориялық методологиялық негізі. Тақырып темір дәуірінің зерттеу деректерін қамтып отырғандықтан - қазіргі тәуелсіздік кезеңімен сабақтастығын талдау мәселелері қарастырылғандықтан, әр ақпаратқа сыни талдау жасай отырып, объективті көзқарас қалыптастыру көзделді. Зерттеу барысында ғылымилық және жүйелілік принципі, тарихи таным қағидасы методологиялық негіз ретінде алынды. Жүйелілік жәнеғылымилық принципі зерттеудің ғылыми талаптарына жауап берсе, тарихи таным қағидасы Орталық Қазақстан темір дәуірінің функциясын, құндылығын түйсінуде жатыр. Талдау, салыстыру, сараптамалық әдістер қолданылды.
Зерттеудің практикалық маңызы. Орталық Қазақстанның ерте темір дәуіріне археологиясына тарихнамалық талдау жасалды. Зерттеуге негіз етіп алынған Орталық Қазақстанның археологиялық, Сарыарқа археологиялық экспедициясының мәліметтері мен басқа аймақтарды зерттеу экспедициялардың материалдары, этнография саласы бойынша кешенді зерттеулер, еліміздің белгілі ғалымдарының ғылыми жұмыстары, сонымен қатар шетелдік ғалымдардың еңбектері мен деректері тақырыпты ашуға септігін тигізді. Археология ғылымының жанданған кезеңі - Кеңес үкіметі тұсында қазба жұмыстары фронталды түрде жүзеге аса бастады. Бастысы, археологиялық мектеп қалыптасты. Сол мектептің Орталық Қазақстанды зерттеген ірі ғалымдарының еңбектері бойынша салыстырмалы түрде сараланды. Тәуелсіздік алғанға дейін және алғаннан кейінгі жылдарда зерттеу бойынша атқарылған жұмыстарға, ескерткіштерді зерттеудің бағыттарына объективті баға берілді. Локальді аймақ ретінде қарастырылып отырған Орталық Қазақстанның ерте темір дәуіріне қатысты археологиялық деректерді ғалымдар енді жүйелеу үстінде. Зерттеу барысында мақсат-міндеттерінде көрсетілген критерийлерді негізге ала отырып, тақырыптың құндылығын ашуға тырыстық.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Бұл жұмыстың ғылыми жаңалығы осы мәселеге қатысты жарыққа шыққан еңбектер, зерттеулер негізінде Орталық Қазақстанның ерте темір дәуіріне қатысты археологиялық деректерді жан-жақты зерттеліп, оған жүйелі түрде тарихи талдау жасалды.
Аумақтық шеңбері Орталық Қазақстан аумағындағы темір дәуірі ескерткіштеріне сипаттама беріледі.
Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмыстың құрылымы кіріспе, екі тарау: бірінші тарау екі бөлімненжәне екінші тарау үш бөлімнен, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1 Орталық Қазақстанның ерте темір дәуірінің зерттелу тарихы
1.1 Өлкенің ертедегі тарихы ежелгі жазба деректерде және XVI-ХІХ ғ.ғ. патшалық Ресей империясының арнайы ұйымдастырылған экспедициялары мен саяхатшылардың зерттеулерінде
Еуразияда қоныс тепкен бүгінгі күнгі көптеген халықтар мен этностардың тарихы бастау алатын Сарыарқаның кең байтақ географиялық бір бөлігі болып табылатын Орталық Қазақстан ғалымдар қауымының қызығушылығын ертеден тудырған болатын. Өткен күндердің тарихы жөнінде ең басты, негізгі де жалғыз ғана қайнар көзі болып табылатын аймақтың сан қырлы археологиялық ескерткіштері алғашқы қауымдық құрылыста өмір сүрген адамдардың өмір салты мен күн көрістері туралы сыр шертіп, ежелгі мәдениеттегі қарым- қатынастар мен бір-біріне ықпал еткен даму барысын көз алдымызга әкеледі.
Орталық Қазақстанның аумағында көнеден сақталып келе жатқан мемлекеттік тізімге енген үш мыңға тарта тарихи-мәдени ескерткіштер бар. Соның 1538-і мемлекет қорғауына алынғын. Олардың санатында Алашахан, Жошыхан, Домбауыл, Аяққамыр мазарлары, тас дәуірінен бастаған көне археологиялық ескерткіштер, қола дәуірінің атақты Беғазы-Дәндібай археологиялық мәдениетінің кесенелері, Кент қонысы, Басқамыр, Аяққамыр, Хан ордасы қалашықтарының орны, Нұркен, Талды секілді сақ патшаларының қорғандары, Теректі Әулие, Байқоңыр, Кестелітас петроглифтері, Қызыл Кеніш будда храмы, Қарқаралыдағы Кұнанбай мешіті, Абай, Г.Потанин тоқтаған үйлер, Ақжолтай Ағыбай батыр кесенесі сияқты терең тарихымыздың шынайы жәдігерлері бар.
Орталық Қазақстан - Қазақстанның қазыналы, ұлттық мәдени мұраларға бай өлкесі. Еліміздің басынан өткен тарихына, мәденимұраларымыздың бірте-бірте жойылуына, еліміздің іздерін санамыздан алыстатуға тырысқан, жат елдің тарихы мен мәдениетін бізге оқытқандарына қарамастан, ата-бабамыз сақтап келген мұраларды біз қамқор етіп, көзіміздің қарашығындай етіп сақтау бүгінгі ұрпақтың басты міндеті болып табылады. Ескерткіште - ел тағдыры. Ескерткіште еліміздің ізі, тарихы жатыр.
Ғасырлар бойы Орталық Қазақстан аумағын өзіндік мәдениеті бар тайпалар мекендеп, шалғынды шөбі мен пайдалы қазбалары бар ауқымды тау шатқалдары мен ойпаңдарында, өзен алқаптарының жағалауларында орналасқан керемет ескерткіштерін бізге мұраға қалдырған. Көбінесе, ежелгі дәуір ескерткіштері ерекше қызықтырады.
Тәуелсіздік алғаннан бастап тарихи сананы қалыптастыру жолында Қазақстанның ежелгі тарихына кеңінен назар аударыла бастады. Жазба дереккөздері мен археологиялық материалдар негізінде көне қоғам өмірінде орын алған түрлі жайттарға, соның ішінде археологиялық мәдениеттердің қалыптасуы мен дамуына, шаруашылық қаракеттерге, діни көзқарастар жүйесіне, ежелгі өнер мен мәдениет жәдігерлеріне, антропологияға, қоғамдыққұрылыс, мемлекеттілік пен билікке қатысты мол мағлұматтар жинақталды. Еліміздің тәуелсіздік туы көтерілгелі мемлекет тарапынан біршама игі қадамдар жасалуда. Осы мақсатта 2004 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың бастамасымен өмірге келген Мәдени мұра аймақтық бағдарламасының маңызы зор. Бұл бағдарламаның аясында Қарағанды облысы бойынша Мәдени мұра аймақтықбағдарламасы қолданысқа енгізілген. Бағдарламадағы негізгі мақсат - халықтың орасан мол мәдени мұрасын, соның ішінде ұлттық тарих үшін ерекше маңызы бар елеулі тарихи-мәдени және сәулет ескерткіштерін қалпына келтіріп, көне археологиялық ескерткіштерімізді зерттеп, саралап, табылған ескерткіштерді мемлекет корғауына алу.
Мәдени мұра бағдарламасы аясында көне дәуірлердегі тарихи оқиғаларды баяндаған түрлі тілдердегі (қытай, парсы, грек, т.б.) дереккөздері қайта басылып шықты, бірқатары қазақ тіліне аударылды, ғылыми айналымға жаңа деректемелер енгізілді. Әрбір мәдени-тарихи кезеңдердің негізгі археологиялық ескерткіштері жүйелі түрде зерттелінді. Атқарылған осындай игі шаралардың, соның негізінде жасалған ғылыми ізденістердің басым бөлігі жүйелі талдаудан өте қойған жоқ.
Б.з.б. I мыңжылдықтың басында Қазақстан аумағын мекендеген халықтардың тарихында және шаруашылық өмірінде бірқатар маңызды өзгерістер болды. Бұл өзгерістер темірден жасалған құралдарды пайдалана бастауымен байланысты болды. Қоғамда мүлік теңсіздігі-топтардың шығуына негіз болды. Сондықтан қоғамда болып жатқан әлеуметтік жіктелу процесі, әлеуметтік топтар арасындағы қарым-қатынастарды реттеп отыратын күшті дүниеге әкелді, ол күш - мемлекет.
Қазақстандағы өмір сүрген тайпалардың ішінде аты-жөні жақсы сақталған тайпалардың бірі- сақтар. Археологиялық зерттерлеуге және жазба деректерге қарағанда б.з.б. VII-ІV ғг. сақ тайпалары Орта Азия және Қазақстан жерін мекендеген. Парсы жазба деректері бойынша, Орта Азия мен Қазақстан территориясында мекендейтін көшпелі тайпаларды жалпы атпен сақтар деп атаса, ал гректің атақты тарихшысы Геродот (б.з.б. V ғ.) сақтарды азиялық скифтер деп атаған [8]. Осымен қатар Геродот өзінің Тарих деп аталатын еңбегінде б.з.б. I мыңжылдықта Орта Азия және Қазақстан жерінде Сақ деп аталатын бірнеше тайпалардың қуатты жауынгер одақтары болғаны айтылады. Ол одақтар: массагеттер, даилер, каспийшілер, исседондар, сарматтар, аландар, аримаспылар т.б.
Б.з.б. I мыңжылдықта Солтүстік Үндістанды, Ауғанстанды, Орта Азияны және Қазақстанның оңтүстігін қамтитын кең-байтақ аумақта жинақтап алғанда сақ деп аталатын көптеген тайпалар мекендеген. Геродот (б.з.б. V ғ.) және басқа антик тарихшылары оларды Азия скифтері деп атаған.
Көбіне грек және ішінара латын тілдеріндегі антик деректемелері де өте құнды. Олардың арасында б.з.б. V ғасырдың 40-жылдарының аяғында -30- жылдарының басында жазылған Геродоттың Тарих еңбегі оқшау тұрады [8]. Цицеронның Геродотты тауып атағанындай, тарих атасының тоғызкітабынан ертедегі Қазақстан тарихы үшін төртінші кітабы неғұрлым маңызды. Онда Дарийдің скифтерге қарсы жорығын суреттеумен байланысты Еуразия тайпалары туралы неғұрлым толық деректер жинақталған.
Тарихтың негізіне парсы мен гректің ауызекі әңгімелері, Геродоттың өзінің байқаулары мен одан бұрынғы адамдардың кейбір жазбаша хабарлары алынған. Соңғылардың арасынан Гекатей Милетский мен Аристей Проконесскийдің еңбектері көзге түседі. Ахеменид заманының тарихы жөнінде Ксенофонт, Ктесий және кейінгі кезең авторлары - Беррос, Арриан, Полиен, Диодор, Полибий, Плиний, Помпей Трог, Птолемей, Страбон бірқатар құнды деректер қалдырды [9]. Алайда бұларда Қазақстанның ежелгі тайпалары мен халықтары туралы нақты ақпарат көп емес. Оларда келтірілетін тайпалар мен халықтардың аттарын басқа мәліметтермен салыстыру өте қиынға соғады. Сондықтан жазбаша деректемелер маңызды, дегенмен де археологиялық деректемелермен салыстырғанда көмекші рөл атқарады.
Сақ тайпалары Солтүстік Қара теңіз өңірі мен Днепр бойын мекендеген скифтердің және төменгі Еділ бойы мен Оңтүстік Орал өңіріндегі савроматтардың, Кир мен I Дарий парсыларының және Александр Македонский дәуіріндегі гректердің замандастары болған. Олар ежелгі парсылармен тығыз карым-қатынас жасаған, тіпті б.з.б. VI - V ғасырларда Ахеменидтер империясының құрамына да кірген. Ахеменидтік сына жазба деректемелерінде сақтар туралы аз болса да, анық деректер келтірілді. Мәселен, оларда сақтардың үш тобы: хаумаварга-сақтар (хаом сусынын қайнататын сақтар), тиграхауда-сақтар (шошақ бөрік киетін сақтар), тиай-парадрайа-сақтар (теңіздің арғы бетіндегі сақтар) туралы хабарланды. Алғашқы екі топ Геродотқа таныс болды, бұларды ол амюргия-сақтар және ортокарибантия-сақтар деп атайды.
Қазақстан территориясындағы әр аймақтың діни құрылыстары - орасан зор тас және топырақ үйінділері - сақ пирамидалары зерттелді. Пазырық (Таулы Алтай), Шілікті (Шығыс Қазақстан), Бесшатыр, Есік (Оңтүстік-Шығыс Қазақстан), Тасмола, Талды-2 (Орталық Қазақстан) обаларынан ашылған тамаша жаңалықтар кеңінен мәлім, олар ғылымды металдан, ағаш пен матадан жасалған көркемдігі жоғары бейнелеу өнерінің бұйымдарымен, ағаштан салынған ежелгі сәулет өнерінің ескерткіштерімен байытты. Бұл қорғаннан табылған ғажайып олжалар сақ тайпаларының жоғары және көп жағынан өзіндік төл мәдениеті, олардың патшаларының ұлылығын және қоғамның әлеуметтік құрылымының дамығандығын бірінші рет айқын көрсетті. Ежелгі жазбаша деректемелердің сақтардың тайпалық одақтарына қатысты мәліметтерін екі топқа: 1) антик деректемелерінің деректері: Геродот (б.з.б. V ғ.), Ксенофонт (б.з.б. VI - V ғғ.), Птолемей (б.з.б. II ғ.); 2) ахеменидтік (ежелгі парсы) сына жазбалары топтарына бөлуге болады.
Геродоттың айтуынша: Сақтар-скиф тайпалары, бастарына тік тұратын, төбесі шошақ тығыз киізден істелінген бөрік және шалбар киген. Олар садақ, қысқа семсер және айбалтамен қаруланған. Тамаша атқыш жауынгерлер болған [1]. Парсы жазбаларында сақтарды (1 Дарийдің Бехистун жазбасы,Сузінің, Ксеркстің Девтер туралы жазба). Құдіретті еркектер, Иран жазбаларында (Авеста) Жүйрік атты турлар деп атаған.
Ғылымда сақтардың тұрмыс салты мен тұрғын жайы туралы деректер көп емес. Бәлкім, көшім-қонымы көп тұрмыс салтына лайықты тұрғын жайдың тігіліп-жиылатын үлгісі - киіз үй сол кезде-ақ шыққан болуы ықтимал. Аңызға айналған аргиппейлерді сипаттай келіп, Геродот былай деп жазды: Олардың әрқайсысы ағаштың астында өмір сүреді. Қыста ағаш кез келген сәтте тығыз ақ киізбен жабылады, ал жазда жабусыз қалдырылады [8,225]. Көшпелі тұрғын жайдың бұдан кейінгі эволюциясы барысында киіз үйдің құрылымы кемелдене түсті, бірақ оны жасаудың принципі б.з.б. I мыңжылдықтың өзінде-ақ белгілі болған еді.
Геродот пен Гиппократтың хабарлайтынындай, мал өсіретін тайпалардың көші-қонды тұрғын үйлерімен бірге, көшпелілерде барынша кеңінен тараған төрт және алты доңғалақты арбаларға орнатылған киіз үйлер де болды; жартылай көшпелілер мен отырықшы малшылар оларды жыл маусымдарында пайдаланды [8, 125]. Қазақстан аумағының оңтүстік, шығыс және солтүстік аудандарында тұрақты тұрғын үйлер: оңтүстікте - шикі кірпіштен, солтүстікте және шығыста - бөренелерден салынған үйлер болғаны мәлім.
Археологиялық деректер бойынша, қола дәуірінде даланы мекендеушілер күмбез тәрізді қима шатыры бар жертөле түріндегі тұрғын жайлар салды. Төбесі ағашпен дөңгелете жабылған мұндай үйлер Қазақстанда, Орта Азияда және Ресейдің оңтүстігінде табылды. Бұғылы өңірінен (Орталық Қазақстан), Шағалалы өзенінің бойынан (Солтүстік Қазақстан) табылған соңғы андроновтық кезеңдегі жер үстіндегі тұрғын жайлар киіз үйдің одан да гөрі жақын ертедегі үлгісі болып табылады. Төбесі шатырланып және дөңгелете жабылған бұл ағаш құрылыстар киіз үйге ғажап ұқсайды [1, 325]. Көшпелі сәулет өнерінің бастамасы нақ осы киіз үй тәріздес тұрғын жай болған. Орманды аймақ көшпелілерінің киіз үй тәріздес құрылыстарының бастапқы түрі төбесі шошақ күрке, ал далалық аймақта дөңгелете шатыр шығарылған жартылай жертөле болды.
Күрке мен жертөленің эволюциясы бір жағдайда төбесі шошақ киіз үйдің, екінші жағдайда төбесі дөңгелете жабылатын киіз үйдің жасалуына жеткізді [10].
Көне көшпелілердің мәдениеті өзінің ауқымы мен таралу жылдамдығы жөнінде дүниеде сирек кездесетін құбылыс. Оның мыңдаған километр бір - бірінен алшақ жатқан мәдени ошақтарында еш өзгеріссіз, бір - бірін айнытпай қайталайтын көптеген әскери - көшпелі өмір салтына тән бұйымдар: ат әбзелдері, қару-жарағы, аңдық стилі, қола қазандар, дала батырларының тас мүсіндері. Көне көшпелі дәуірдің феномені - өнері. Қола ғасырында көшпелі тайпалардың көбінің өнері - геометриялық фигуралар болды, тек петроглифтерде жануарлардың, адам мен құдайлардың бейнелері берілген. Көшпелілердің өнері негізінен қолданбалы болды, олар әртүрлі бұйымдарды әшекейледі. Көне көшпелілердің дүниесі бұл жануарлар дүниесі. Оны жасаушылар адам бейнесінен аңдарды көп бейнеледі. Сондықтан да көне көшпелілердің өнері скиф - сібір аң стилі деп аталды. Бұлай аталу себебі көне көшпелілер өнерінің екі массиві скифтер қоныстанған Солтүстік Қара теңіз бен шығыста Сібірде табылған. Тек содан кейін ғана археологтар скиф - сібір өнерінің үлгілері Евразия кеңістігінің әр жерлерінен көптеп табылған. Бүгінгі күні көне көшпелілер өнерінің ескерткіштері Карпат - Дунай бассейінінен Тынық мұхиты жағалауына дейінгі кең алқапта табылып отыр. Скиф - сібір аң стилін жасап дамытуда көне халықтар қатысты, олар: Дунай мен Балқандағы фракиялықтар, Оңтүстік Шығыс Еуропа скифтері, сармат пен совроматтар, Солтүстік Кавказдағы меоттар, Қазақстан мен Орта Азия сақ, массагет, дахи, исседондар, Оңтүстік Сібір мен монғолияның динлин мен ғұндары, Қытайдың солтүстік шығысындағы жун мен ди халықтары. Аң стилінің ең көне үлгілері б.з.д. I мың. ортасына (әр түрлі хронология бойынша б.з.д. IX - VI ғғ .), ал ең кейінгілері б.з. алғашқы ғасырларына жатады. Шеберлер ер-тұрман, әшекей, найза, семсер ақинақ, қанжар, жебенің ұштарын т.б. жасаған. Қолөнер жақсы дамыды. Мыс, алтын, күміс, қорғасын т.б. металдарды көп пайдалаған. Сонымен бірге теріден, ағаштан, қыштан ыдыстар жасаған. Сақтар Алтай, Сібір, Шығыс және Еуропа халықтарымен тығыз байланыс жасап тұрды. Сауда Ұлы Жібек жолы және б.з.б. I мыңжылдықтағы Дала жолы арқылы дамыды[3,341].
Сақ өнерінде аңдық стиль болды. Олар аңдар мен әр түрлі аңыздардағы жануар бейнесіндегі құбыжықтарды бейнелейтін еді. Аңдық стиль б.з.б. VII ғасырда Алдыңғы Азияда дүниеге келді. Арыстан бейнесіндегі өмір ағашы сақтарда ең көп тараған. Сақтар әр түрлі жануарлар бейнесіндегі құдайға, табиғат күштері күнге, желге, әр түрлі құбылыстарға табынды. Мысалы, күн күркіреу құдайы қабан бейнесінде бейнеленген. Олардың түсінігінше, әлем үш бөліктен құралған: 1) жер астындағы әлем; 2) орта жер әлемі; 3) аспан әлемі. Археологиялық мәліметтерге қарағанда Қазақстан тайпаларында күн мен отқа табыну болған, ол жөнінде антикалық та, ерте иран деректері толық дәлел. Сонымен қатар бұрыннан қалған анимизм, тотемизм, магия сияқты нанымдар да орын алған.
Сақ заманы тайпаларының мәдени шығармашылығының ең жарқын көріністері арасында қолданбалы өнер ерекше орын алады. Оның басты компоненті б.з.б. VII-VI ғасырларда қалыптасып, Сібірдің, Қазақстанның, Орта Азияның және Оңтүстік Еуропаның тайпалары арасында тараған аң стилі деп аталатын өнер болды [3,389]..
Алғашында Скифияда, ал кейіннен Сібірде де бастапқы табылған орны бойынша бұл бейнелеу шығармашылығы шартты түрде скифтік-сібірлік аң стилі деп аталады. Оның негізгі тақырыбы аңдарды, хайуандарды және аңыздағы зооморфтық ғажайыптарды бейнелеу болды. Мазмұны жағынан мифологиялық, түрі жағынан реалистік аң стилі өнері сәндік сипатта қолданылды. Бейнелеу әдістерінің көбі қазандар мен құрбандық ыдыстарын, семсер, қанжар, қорамсақ, айбалта, жүген, айна секілді заттарды, киімді, тулардың сабын әшекейлеу үшін пайдаланылды.
Ертедегі шеберлер көп жағдайда заттардың пайдалылығын бейнелеуді мазмұндылығымен жақсы үйлестіріп отырды, осының нәтижесінде олардың жасаған көптеген бұйымдары дүние жүзіндегі ең таңдаулы үлгілерден қалысқанжоқ. Ертедегі суретшілердің шығармашылығы өздерінің айналасындағы жануарлар дүниесінің нақты бейнелеріне етене жақын болды. Сақ шеберлері арқар мен таутекенің, жолбарыс пен қабанның, марал мен түйенің, дала қыраны мен киіктің, қасқыр мен қоянның, жылқы мен бұланның өздеріне жақсы таныс бейнелерін сомдай білген. Аңдарды бейнелеуде әр түрлі материалдар қолданылды. Бізге дейін жеткен бұйымдардың көбі қола мен алтыннан жасалған, сүйектен, мүйізден, темірден, киізден жасалған аңдардың бейнелері де кездеседі [3,388].
Аң стиліндегі өнерді шартты түрде үш кезеңге: көне заманғы кезеңге, өрлеу мен құлдырау кезеңдеріне бөлуге болады.
Б.з.б. VIIІ-VII ғасырлар үшін аңдарды бір орында тұрған қалпында жеке немесе ішінара бейнелеу тән болып келеді. Таутекенің, арқардың мүсіндері, басын көтеріп жатқан кабанның немесе тұрған жыртқыштың, аяғын бүккен немесе тұяғының ұшымен тұрған бұғылардың бедерлеп салынған суреттері көгі кездеседі. Қос шеңберлі тұғырда тұрған екі текенің құйма қола мүсіні назар аударарлық: текелер біршама схемалы түрде, бейне бір секіруге оңтайланған кейпінде, бастары тұқырта бейнеленген, ал бедерлі үлкен мүйіздері арқаларына тасмолалық тип түрі.
Б.з.б. VI-IV ғасырларда Еуразия далаларында аң стиліндегі өнер сти- листикалық жағынан өзгерістерге ұшырады. Бір орында тұрған күйінде бейнеленген жануарлар бейнелерінің орнына құрылымы күрделі, серпінділікке толы сюжеттер шығады. Мүсіндік бейнелер азайып, қозғалыс үстіндегі аңдардың бедерлі бейнелері, аңдардың шайқасып жатқан, жыртқыштардың шабуыл жасап жатқан көріністері бар композициялар көбірек кездеседі. Атыла ұмтылған қозғалыс мүсіндердің бұратылуы тәсілімен беріледі, бұл жағдайда аңның жарты денесі қарама-қарсы жағына бүктетіле салынады. Бейненің қозғалыста екендігін көрсетудің басқа да техникалық әдістері: қисық сызықтар жүйесі, жануарлардың дене мүшелерін бұрамалар, шырмауықтар, орамалар, үш бұрыштар, жақшалар және т.б. түріндегі арнайы белгілермен беру әдістері қолданылады. Көп мүсінді композициялар арасынан Орталық Қазақстаннан табылған қола тоға-айылбас ерекше көзге түседі, онда үш жыртқыштың (барыстардың) шалқасынан кұлаған киікті жұлмалап жатқан көрінісі бейнеленген. Аңдар таласының тақырыбы Батыс Сібірден және оған іргелес жатқан Қазақстанның солтүстік-шығыс аудандарынан алынған I Петрдің Сібір коллекциясы деп аталатын мұрағаттардан ерекше айқын көрінеді. Осы бірегей мұраның көптеген алтын тоғаларында жыртқыш аңдар мен құстардың жылқыларға, текелерге, бұғылар менбұландарға шабуылдары,жыртқыштардың өзара таласы, жыртқыштардың жыланмен, түйемен шайқастары бейнеленген. Қазақстан аумағынан табылған басқа да археологиялық олжаларда да әлгіндей нышандар байқалады. Алайда бұл аумақтағы сақтар өнерінің оны Еуразияның аң стилі тараған басқа аймақтарынан айыратын ерекше сипаттары да бар. Мұнша қозғалмай тұрған хайуандар бейнесі біршама ұзақ уақыт сақталады, ол кейбір жағдайларда көпмүсінді композиция түрінде көрінеді. Мәселен, Жетісудың кейбір құрбандық ыдыстары мен қазандарындағы аңдар шеруі көріністері осындай [10].
Есік обасынан табылған сақ қанжарының жұқа алтын қаптырмаларында жатқан күйінде бейнеленген аңдардың ширатылуы орындау шеберлігі жөнінен бірегей дүние. Ақинақ жүзінің екі жағына алтын қаптырмалар көмкерілген; олардың бірінде жұқа бедермен он екі, екіншісінде - тоғыз бейне бар. Олардың арасында жыланның, түлкінің, қасқырдың, арқардың, киіктің, таутекенің, қоянның шағын мүсіндері кездеседі, олардың барлығы ерте кезең өнеріне тән кейіпте аяқтарын бүгіп жатқан күйінде берілген.
Б.з.б. III-II ғасырларда аң стиліндегі өнер біртіндеп кұлдырай бастайды. Аң стилі ою-өрнекке айналады. Оның орнына түрлі түсті тастармен көз салып безендіру техникасы және басқа да әшекейлеу тәсілдері қолданылатын полихромдық деп аталатын стиль келеді, қолданбалы өнер туындылары пайда болып, оларда жануарлар дүниесінің бейнелері схемаға айналып, полихромдық бай өрнекпен араласып кетеді.
Бұл өнер дайын күйінде сырттан, бір жақтан әкелінген жоқ, ол сақ өнерінің қойнауынан шыққан. Ою-өрнектік полихромияның кейбір әдістері б.з.б. VII-VI ғасырларда-ақ жетіле бастады. Мәселен, түрлі-түсті тастан көз салу, бедерлеу (алтын түйіршіктерін дәнекерлеп бекіту), тоспа эмаль (жекелеген ұяларды арнайы құрамдағы заттармен толтырып құю) Шілікті (Шығыс Қазақстан), Жыланды (ОрталықҚазақстан), Арасан (Жетісу) ескерткіштері мен басқа да ескерткіштерінде белгілі болған. Б.з.б. V-IV ғасырлардағы полихромдык өнер туындыларының Қазақстанның, Орта Азия мен Сібірдің бүкіл аумағынан ондаған үлгілері табылды. Бәлкім, нақ осы үш аймақта б.з.б. I мыңжылдықтың аяғында сақтар өнеріндегі аң стилін ығыстырған полихромдық өнердің қуатты ошағының негізі қалыптасқан да болуы мүмкін. Бірақ оның реалистік бейнелері із-түзсіз жоғалып кеткен жоқ.
Аң стилінің шығуы жөнінде тарихи әдебиетте екі негізгі көзқарас бар. Бірінші болжамды жақтаушылар скиф-сақ тайпалары бұл өнерді Алдыңғы Азиядан қабылдаған деп санайды [11, 165]. Еуразияда оның пайда болу мерзімін б.з.б. VII ғасырдың 70-жылдарында Манней патшалығы мен Мидияның солтүстігіне таман орналасқан аймаққа скиф тайпаларының басып кіруімен байланыстырады. Мидиялықтармен этникалық жағынан туыстық пен мәдени жақындық скиф-сақтар арасында көне шығыс өнерінің кейбір үлгілерінің тез тарауына себепші болды, кейін бұл үлгілерді скифтер мен сақтар өздерінің талғамдары мен қажеттеріне бейімдеп алды. Одан әрі, шамамен, б.з.б. V ғасырдан бастап еуропалық және азиялық өнердің даму жолдары түбегейлі ажырайды, ғалымдардың пікірі бойынша, мұның өзі Қара теңіз жағалауындағы скифтерге көне Грекия ықпалының күшеюінен болған, ал сақтардың мәдениеті мен өнеріне Алдыңғы Азияның Ахеменид өнері тікелей ықпал жасады.
Екінші пікірді жақтаушылар аң стилі өнерінің қалыптасуына Алдыңғы Азия мәдениетінің ықпалы болғанын теріске шығармайды. Бұл ықпал б. з.б. VI ғасырдың соңынан бастап, Ахеменид уақытында ерекше күшті болды делінеді. Нақ осы кезеңде сақ өнерінде оған бұрынтән болмаған арыстанның, жартыденелі арыстан самұрықтың бейнелері, негізгі мүсіні қасиетті ағаш не құдайдың мүсіні болып табылатын геральдикалык композициялар, гүлдер немесе тұтас алғанда лотос түйнегі түріндегі өсімдік тектес ою-өрнектер пайда болады. Алайда аң стиліндегі өнердің шығуын бұл зерттеушілер жергілікті ортамен байланыстырады да, оның тууын соңғы қола дәуіріне жатқызады, сөйтіп оның шыққан негізі қарасук мәдениеті деп аталатын мәдениеттің мүсіндік бейнелері және неғұрлым арғы замандағы тотемдік бейнелер деп санайды [12, 145].
Аң стилі өнерінің мазмұнын анықтаумен байланысты мәселелер әлі де болса айқын емес. Оның діни-наным сипатында болуы ықтимал. Скиф-сақ өнерінің мазмұнына кіретін хайуандар бейнелері нақты этникалык және тайпалық топтардың тотемдік арғы тегін бейнелеген. Әр түрлі бұйымдарға салынған бұл мүсіндер өзінше бір үлгідегі бойтұмарлар (апотропейлер) мен тұмаршалар болды. Сонымен бірге аң стилі өнері мазмұны жағынан мифологиялық өнер болды. Бұл өнер аллегориялық формада, аңдар таласының көптеген сюжеттерінде шиеленіскен тартысқа толы рулық және тайпааралық күресті, ерлік даңқы мен жаулап алушылықтың қатыгездігін бейнеледі.
Сақ заманында, алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауы кезеңінде дала тайпаларында батырлар жыры пайда болады. Ертедегі эпостың кейбір бейнелері мен сюжеттері барынша өзгерген және түрленген күйінде біздің заманымызға дейін жетті [13,85]. Батырлар жырының кейбір тақырыптары, мәселен, аңшылық ерліктерінің, батырдың қайта тірілуінің көріністері, батырлардың соғыс жорығынан оралуы I Петрдің Сібір коллекциясындағы сақтардың алтын тоғаларында бейнеленген [14, 112].
Сақтардың қолданбалы өнерінің маңызды түрі ою-өрнек болды, ол аң стилі өнерімен қатар, онымен өзара байланыста дамыды. Көркемдік металға қарағанда ою-өрнек өнерінің ескерткіштері аз сақталатыны мәлім, өйткені ою-өрнек салынатын органикалық негіз (тері, киіз, ағаш, жүн маталар) тез шіриді. Сондықтан да ою-өрнек шығармашылығының кейбір үлгілері тек ерекше қолайлы жағдайларда ғана, мәселен, оба тоңында сақталған, оның ішінде бұл үлгілер Алтайдың Пазырық қабірлерінен табылған.
Сақ заманындағы ою-өрнектін бірнеше түрін: геометриялық, өсімдік тектес, зооморфтық, символдық түрлерін бөліп көрсетуге болады.
Сақтардың металдан, киізден жасалған бірқатар бұйымдарында және керамикасында сақталған геометриялық ою-өрнек өзінің бастамасын андронов тайпаларының өнерінен алады. Ол сақ бұйымдарында үш бүрыштар, шеңберлер, ромбылар, шаршылар, шыршалы, меандрлық және шеңбер бөліктері тектес ою-өрнек түрінде болып келеді. Өсімдік тектес ою-өрнектіңмұншалықты көне жергілікті дәстүрлері жоқ. Оның басты-басты әуендері лотостың түйіндері мен гүлдері, гүл тізбе, шырмауық өсімдіктерінің өрмесі, үш салалы жапырақтар түрінде болды. Кейбір ою-өрнек әуендері, мәселен, лотос Ежелгі Шығыс өнерінің ықпалынан туған.
Символдық ою-өрнектің негізі табиғат күштері мен аспан шырақтарына сиынушылықтан туды. Шеңбер, бұрама, айқыш-ұйқыш сызық үлгісіндегі сарынкүннің эмблемасы болды; бұйра толқындар сарыны бұрама ирек түріндегі қисық сызық белгілерімен, 8-тәріздес сипатта берілді.
Зооморфтық ою-өрнек аң стилінің көптеген сюжеттеріне негізделді. Мұнда хайуандардың, дала қыранының бастарын, теке, бұлан, бұғы, тур мүйіздерін схемалық түрде бейнелеу көп тараған әдіс болды. Қайсыбір затта бірнеше ою- өрнек сарындарының араласып келуі де жиі ұшырасады.
Қазақстан аумағында жаппай тараған петроглифтер - жартастардағы суреттер де сақтардың бейнелеу өнерінің ескерткіші болып табылады. Әдетте олар күнге күйіп, бетін қоңыр тат басқан жартастарға үшкір металл құралдармен қашап салынған. Жартастағы гравюралар түрлі әдістермен: бейненің бүкіл көлемін тескілеп ою, сызық нобайы, ойып түсірген сызықтар, қырып түсіру арқылы салынған. Кейде бір бейненің өзі әр түрлі екі-үш әдіспен салынатын болған.
Жалпы алғанда жартастағы суреттер әр түрлі тарихи дәуірлерде салынған, бірақ олардың ең көбі - сақтар салған петроглифтер. Оларды аң стиліндегі колданбалы өнерде жақсы мәлім бейнелер мен сюжеттер бойынша бөлуге болады.
Жартастардағы суреттер сақ тайпаларының күрделі де сан салалы көркемдік шығармашылығының көрінісін едәуір толықтыра түседі.
Сақ заманында Қазақстан аумағындағы мал өсіретін тайпалардың мәдениеті мен өнері өзінің алдындағы уақытпен салыстырғанда дамудың біршама жоғары сатысына жетті. Темір металлургиясы, көшпеліжәне жартылай көшпелі мал шаруашылығы материалдық және рухани ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz