Салт дәстүр атауларының уәжділік сипаты

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Дипломдық жұмыс
I. 1.1 Қазақ салт-дәстүр атауларының зерттелуі.
1.2 Атау теориясы және салт-дәстүр атауларының тілдік табиғаты.М.Оразов
1.3 Қазақ тілі атауларының уәжділігі және зерттелуі

II.2.1 Салт дәстүр атауларының уәжділік сипаты
2.2 Мүлдем ұмытылған салт-дәстүр атауларының уәжділігі
2.3 Атауларының танымдық сипаты
III.Салт дәстүр атауларын тек туынды сөз ретінде талдау
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. М.Оразов
2. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі
3. Этимологиялық сөздік
4. М.Қашқари сөздігі
5. Б.Сағындықұлы Тіл тарихы
6. С. Кенжеахметұлы
Тал бесіктен жер бесікке дейін-Айып Нүсіпоқасұлы еңбегінен

1.Байғазы

2.Тектеу

3. Ұшықтау

4.Төстік қақтау

5.Етек тігу

6.Өлтірісін беру

7.Әмеңгер

8.Көрімдік

9.Немеурін

10.Көгентүп беру

11.Шүлен тарату

12. Ақсарбас атау

13. Нәзір-садақа беру

14. Пітір беру

15. Тасаттық беру

16. Сыралқы беру

17. Зекет беру

18. Қолкесер беру

19. Ауызбасытқы
беру

20. Бал басын беру

21.Сыбаға беру

22. Түйемұрындық юеру

23. Ерулік беру
24. Бел көтерер беру
25. Бәсіре
26. Мертік дәмі
27. Күзем шай
28. Тулақ шашу

29. Серене жеу

30. Деңгене бәс жеу

31. Аужар

32.Сыңсу

33. Аушадияр

34. Салбурын

35. Наурыз

36. Көген той

37. Тоқым қағар

38.Бастаңғы

39. Сабан той

40.Сірге жияр

41.Мәшіреп жасау

42. Арулау

43.Кебін пішу

44. Телім және

тәбәрік алу

Сейіт Кенжеахметұлы
Жеті қазына

45.Қыз айттыру

46.Белкөтерер

47.Ақ үй аманат

48.Атбайлар

49.Кәде
50.Шөміш қағу

51. Нәзір

52.Үме

53.киіт

54.Қапқа салар

55.Ашамайға мінгізу

56. Қасқа жазасы

57.Артынантопырақ

шау

58. Бастаңғы

59.Байлау

60.Биебау

61.Біз шаншар

62.Жасау

63.Көгентүп-көгендік

64.Кеусен

65.Келі түбі

66.Көгентой

67.Қалжа

68.Құйрық бауыр

69. Туырлық тілу

70.Тымаққа салу

71.Тоқымқағар

72.Шашыратқы

Тілдегі уәжділік - синхронды түсінік, оны этимологиямен шатастыруға
болмайды. Бұл мәселені профессор М.М.Копыленко: ... труд этимолога в
известном смысле заканчивается там, где начинаются усилия мотиволога.
Этимолог вскрывает побудительный фактор, признак, который лег в основу
наименования, т.е. его мотив. Но закономерности мотивации, наличие или
отсутствие мотивированности, группировка мотивов по мотивам - эти и
другие проблемы мотивологии в орбиту внимания этимолога не входят, -
деп түсіндіреді [1, с. 41]. 1. Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. - Алматы: Евразия,
1995. - 178 с.
Осы тұжырымды нақтылай түсетін ғалымның мына пікірі түркі
тілдеріндегі жануарлар атаулары уәждемелеріне әсер ететін негізгі
факторларды айқындап көрсетеді:
1) Түркі халықтарының өздерін қоршаған ортаға деген байқағыштық
қасиетінің жоғары болуы.
2) Тілдераралық жануарлар атауларына байланысты дамыған
омонимияның болуы.
3) Жануар атауларының екінші бір жануар атауы арқылы белгілі
мөлшерде дамуы [2, с. 105].
Табиғи нысандардың уәжділігін зерттеу бойынша жұмыстар өткен
ғасырдың 60-ыншы жылдарының аяғында басталған. 1973 жылы қорғалған
М.М.Ғинатуллиннің диссертациясында уәждеменің теориялық негіздері
қарастырылып, қазақ тіліндегі 148 құс атауларының уәждеріне сипаттама
жасалған. Уәждер он түрлі ерекшелігі бойынша бөлінген: дауыс (дыбысқа
еліктеу), дауыс (дыбысты сипаттау), басқа нысандармен ұқсастығы,
көлем, өзге соматикалық белгілері, тіршілік ету мекені, қорек,
түс, тіршілік ету салты (мінез-құлық), иіс. 1983 жылы қорғалған
Г.И.Ұйықбаеваның диссертациясында табиғи нысандар атауларының уәждері
(бұл жағдайда өсімдіктер) алғаш рет утилитарлық (иіс, дәм, тұрмыста
қолдану, медицинада қолдану) және утилитарлық емес болып екіге
бөлінді. Утилитарлық уәждер атаулардың 16,88 %-ын қамтиды ( бір уәжге
4,17%). Жануарлар атауларының саласында да осыған ұқсас: сегіз
утилитарлық уәжге (тіршілік мекені, тіршілік ету салты, мінезқұлық, жасы, көлемі, иіс, қорек, тұрмыста қолдану) 58
жануарлар атауларынан келеді (жалпы 27,7 % , әр уәжге 3,46 %).
Академик І.Кеңесбаев: Қазақ тіліндегі бір де бір сөз, не фраза
кездейсоқ, қалай болса, солай жасала салмаған. Бәрінің де жүйесі бар:
түпнегізі бар, себеп-салдары бар. Қоғам өміріндегі, халық тарихындағы неше
түрлі әдеби, мәдени, рухани процестердің ізі көп жерлерде тілден де орын
тебеді. Мұның неше алуан дәлелін тілімізде қолданылатын қайсыбір
фразалардан да табамыз. Әрқилы әлеуметтік факторларға байланысты туған
көптеген фразалардың о бастағы мағынасы әлденеше жүздеген жылдарды
артқа тастаған соң, көмескілене бастайды. Тіпті, оның қайсыбір
компоненттері әлі мүше ретінде ғана тіркесіп, тірлік кешеді. Бұлар қай кезде,
қандай жағдайға байланысты, қалай пайда болған деген мәселелердің басын
ашу оңай шаруа емес, - деп фраземалардың пайда болу уәждерін табудың
өзіндік қиындықтары барын айтады [3, 27 б.].
Лингвистикалық тұрғыдан алғанда, сөздің уәжділігі - бұл оның
мағынасының атау беру сәтіндегі немесе белгілі бір даму кезеңіндегі оның
тұлғасымен немесе бастапқы сөздің мағынасымен заңды тарихи
байланыстылығы болып табылады.
Қазіргі семасиологияда сөздің үш түрлі уәжділігі кездеседі:
морфологиялық, семантикалық және фонетикалық.
Кеңестік тіл білімінде С.В.Воронин негізін салған фоносемантика
әдістерінің көмегімен атаулардың дыбысбейнелеуіштік және
дыбыселіктеуіштік табиғаты анықталса [4], қазақ тіліндегі деректерді осы
ыңғайда кең көлемде алып зерттеген ғалым К.Ш.Хұсайыновтың еңбегі [5]
қазақ тіл білімінде номинация теориясының өзегін құрайтын дыбыстық
уәжделуінің зерттелуіне, дамуына көп үлес қосып отыр.
Морфологиялық уәжділік дегеніміз - сөздің мағынасы мен оның
морфологиялық құрылымының арасында белгілі бір байланыстың болуы. Бұл
жағдайда бір атаудың екінші бір атауға ауысуы: қосымшалар жалғау,
сөздерді біріктіру, қайталау, әртүрлі лексемаларды қосарлау тәрізді
сөзжасамдық тәсілдер арқылы жүзеге асырылады.
Бұл мәселеде қазақ тіл білімінде байырғы түбірлердің табиғатын ашуға
арналған Ә.Т.Қайдардың монографиясының орны ерекше. Ғалым түбірлердің
тарихи морфологиялық құрылымын, түзілуін былайша түсіндіреді: Каждый
вновь прибавляющийся к первичной основе грамматический формант
придает ей новое значение, материализует и конкретизирует выражаемое ею
явление, образное представление, приближая ее к обычным лексическим
единицам языка [6, с. 175].
Семантикалық уәж - номинациялық қағиданың дыбыстық және
морфологиялық уәждерімен тығыз байланысты.
Семантикалық уәжділікте белгілі бір атаудың мағынасы екінші бір
атаудың мағынасымен өзара байланысты болады, яғни сөзде метафоралық,
метонимиялық және осы іспеттес құбылыстарға негізделген бейнеліліктің
болуы шарт. Бұл кезде бір атаудың екінші бір атауға ауысуы семантикалық
деривация арқылы жүзеге асырылады.
Жоғарыда атап көрсеткен тіл біліміндегі сөз уәжділігінің үш түрінің
ішінде (дыбыстық, морфологиялық, семантикалық) дыбыстық уәж атаудың
тарихи бастапқы кезеңімен тығыз байланыста болады да, оны алғашқы
уәжделу (примарная мотивированность) деп атайды. Бірақ бара-бара
уәжділіктің бұл түрі әлсіреп, басқа екі түрі күшейе түседі. Бұл жағдайға
қарап көптеген ғалымдар сөздің мағынасының, атауының негізіндегі
дыбыстық, дыбысбейнелеуіштік табиғатты жоққа шығаруға тырысты. Бірақ
осы бағыттағы кешенді әрі терең теориялық зерттеулердің дамуы мен бай
тілдік материал жинақталуы барысында дыбыселіктеуіш пен
дыбысбейнелеуіш теориялары біріктіріліп, жеке ғылым саласы мен әдісі
ретінде қалыптасқан фоносемантика дыбыстық уәжді сөздің ішкі формасы
ретінде анықтауды мақсат етті [7, 250 б.].
Профессор Ж.Манкеева атауға негіз болған экстралингвистикалық
және этнолингвистикалық қағидаларды семантикалық уәж ретінде көрсетеді.
Қазақ тіліндегі материалдық мәдениет лексикасына қатысты
қалыптасқан атаулардың экстралингвистикалық қағидалары ретінде ғалым
мыналарды көрсетеді:
а) заттың жасалған материалына байланысты (көйлек көн+лек);
ә) сол заттың атқаратын қызметіне байланысты (шапан жан);
б) заттың формасына байланысты (сұлама, төңкерме);
в) заттың жасалу технологиясына байланысты (сүзбе, талқан).
Ал этнолингвистикалық қағиданы ғалым тек қана тілдік фактілер
арқылы сақталған халқымыздың тарихын, құбылыстар атауын, салт-санасын
білдіретін қазақ тіліндегі материалдық мәдени лексиканың номинациясын
анықтаудағы өзекті бір арна деп таниды.
О бастағы атауға семантикалық уәж ретінде қызмет еткен белгілер
тарихи тұрғыдан ескіріп, ұмытылып, жоғалуы да мүмкін. Соның нәтижесінде
оның мағынасы да көмескіленеді. Ол тарихи лексикология, тарихи
морфология т.б. зерттеулерді диахрондық тұрғыдан қарастыруды қажет ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.