Макроэкономикалық саясат түсінігі және оның мақсаттары
Титулка үшін
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ЖӘНЕ СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
Макроэкономикалық саясат түсінігі және оның мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ..5
Макроэкономикалық саясаттың құралдары және тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ...11
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТЫ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.1 Қазақстанның макроэкономикалық саясаты және жергілікті бюджетті реттеу формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.2 Макроэкономикалық саясатты басқарудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ..22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
КІРІСПЕ
Қурстық жұмыстың жалпы өзектілігі. "Мықты стратегияға ие болып әрi табандылық таныта отырып, бiз жолымызда кездесер кез келген күрделi кедергiлердi абыроймен еңсере аламыз"- дейдi Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев.
Макроэкономика ғылым ретiнде экономикалық құбылыстар мен үрдiстердi экономикалық теориялар мен үлгiлер түрiнде жүйелеп қорытуға арналған. Мұнда экономика бiртұтас жүйе ретiнде қарастырыла отырып, тауарлар өндiрiсi мен қызмет көрсетудiң жалпы көлемiн және оның өсуiн, инфляция қарқыны мен жұмыссыздық деңгейiн, валюталардың айырбас бағамдары мен төлем балансының жағдайын зерттейдi. Сондай-ақ макроэкономика өндiрiс көлемiнiң, жұмысбастылықтың, тауар мен ақша нарықтарындағы тепе-теңдiктiң ұзақ мерзiмдегi өзгерiстерiмен қатар, экономикалық айнымалылардың қысқа мерзiмдi тербелiстерiн зерттейдi.
Макроэкономика жалпы экономиканың жедел дамуы немесе оның құлдырауы тұсындағы жағдайы, өндiрiлетiн өнiмнiң өсуi мен инфляция мен жұмыссыздық кезеңiндегi төлемнiң балансы, айырбас курсы туралы түсiнiк бередi. Сонымен бiрге макроэкономика экономикалық өзгерiстерге, оның iшiнде экономикалық қаржылық саясатқа, тұтыну және қаржы, доллар мен саудадағы байланыстарға, жалақы мен баға өзгерiстерiне, ақша қорына, мемлекеттiк бюджетке база назар аударады. Қысқаша айтқанда, экономиканы даму барысындағы әр алуан пiкiр-таластарды, бүгiнгi таңдағы экономикалық проблемаларды да кеңiнен қарастырады. Тұрмысқа қажеттi тауарлардың көлемiн, ұлттық экономиканың әрекеттестiгi, шаруа қожалықтары мен фирмалар жұмысын, нарық бағасын анықтайды. Нарық туралы сөз болғанда, алдымен жалпы ауыл шаруашылық өнiмдер, медициналық қызмет пен бөлшек сауда еске түседi. Ал баға жайына келсек, жұмысшы еңбегiн дәрiгер еңбегiнен ЭВМ бөлшектернiң бағасын, Рембрандт суреттерiнiң бағасы арасындағы өзгешелiктердi ажырата бiлу қарастырылады.
Макроэкономика миркоэкономикамен тiкелей байланысты. Жеке өнеркәсiптiң базасын зерттеу барысында микроэкономика басқа өнеркәсiптiң бағаларын назардан тыс қалдырмайды. Микроэкономикада тұтынудан түсетiн табысты әр түрлi тауарларға бөлу көзделсе, макроэкономикада керiсiнше, сол екi аралықтағы өзгерiстер зерттелiнедi.
Курстық жұмыстың мақсаты, макроэкономикалық теориялардың пайда болуын, макроэкономикалық көрсеткiштердi, макроэкономикалық тепе-теңдiк және олардың байланысын ашып қарастыру болып табылады.
Аталған курстық жұмыстың басты мақсаты мемлекеттің макроэкономикалық саясатын сипаттап, оның мақсатына, құралдары мен тиімділігіне тоқталу болып табылады.
Аталған жұмыстың мақсатына сүйене отырып, біз келесідей міндеттер алдымызға қоямыз:
макроэкономикалық саясат түсінігі және оның мақсаттарын сипаттау;
макроэкономикалық саясаттың құралдары және тиімділігін анықтау;
Қазақстанның макроэкономикалық саясаты және жергілікті бюджетті реттеу формаларын, макроэкономикалық саясатты басқарудың шетелдік тәжірибесіне тоқталу болып табылады.
Курстық жұмыстың құрылымы. Аталған тақырыпта жазылған курстық жұмыстың көлемі кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ЖӘНЕ СИПАТЫ
1.1 Макроэкономикалық саясат түсінігі және оның мақсаттары
Макроэкономика -- экономикалық теорияның экономиканы тұтастай зерделейтін бөлімі. Макроэкономика экономикалық циклдік кезеңдер мен экономикалық өрлеу, жұмыспен қамтылу, инфляция мәселелерін, жалпы экономика ауқымындағы басқа да мәселелерді, сондай-ақ ұлттық экономикалардың қарым-қатынасын зерттейді. Экономистер, әдетте, экономикадағы үдерістердің бәрін -- жиынтық өндірісті, бағаның жалпы деңгейін, экономикалық саясаттың мақсаттары мен міндеттерін, сыртқы сауданы, жұмыссыздықты, мемлекеттік сектордың жұмыс істеуін, т.б. зерделеуді "макроэкономикалық теория" деп атайды. Қазіргі заманғы экономикалық теорияны ерекше зерделеу ісі 20 ғасырдың 1-жартысында басталды және ол америкалық экономист Дж.М. Кейнстің (1883 -- 1946) есімімен, оның "Жұмыспен қамтудың, пайыздың және ақшаның жалпы теориясы" (1936) деген кітабымен байланысты болды[1]. Нарықтық экономикаға көзқарастың жаңа жүйесі баяндалған бұл еңбек 20 ғасырдағы экономика ғылымының бетбұрысты кезеңімен тұспа-тұс келді және макроталдаудың дамуына қуатты серпін берді. Макроэкономика одан әрі Кейнстік идеяларды тереңдету бағытында да, оларды нарықтық экономика туралы классикалық түсініктер негізінде қайта қарау жолымен де өрбіді. Макроэкономиканың дамуы мен қалыптасуына елеулі үлес қосқан ғалымдар: ағылшын экономистері Р.Харрод (1900 -- 1978), Дж.Хикс (1904 -- 1989), америкалық экономистер В.Леонтьев (1906 -- 1999), М.Фридмен (1912 ж.т.), Р.Лукас (1937 ж.т.), т.б. Макроэкономикалық талдаудың негізгі әдісі -- [макроэкономикалық үлгілер]. Үлгілерді жасау кезінде жалпы ұлттық өнім (жалпы ішкі өнім), ұлттық табыс, бағаның орташа деңгейі, т.б. сияқты жиынтық және біріктірілген көрсеткіштер пайдаланылады. Макроэкономика шеңберінде зерттелетін мәселелерге теориялық талдау жасалып қана қоймай, сонымен бірге, экономикалық саясат жүргізу жөнінде ұсыныстар әзірленеді. Экономикалық саясаттың стратегиялық және тактикалық міндеттерін айқындау, құралдарды таңдау, мақсаттарды үйлестіру -- қазіргі заманғы макроэкономиканың аса маңызды құрамдас бөлігі;
жан-жақты көрсеткіштерді бағалауға негізделген экономикалық талдау әдісі. Макроэкономикалық талдау нышандары саяси экономияның классикалық мектебінің өкілдерінде ғана кездесетін. Француз экономисі Ф.Кенэнің (1694 -- 1774) экономикалық кестесі алғашқы макроэкономикалық үлгілердің бірі болып табылады.[2]
Макроэкономика өндірушілер мен тұтынушылардың іс-әрекеттерінің мотивациясын зерттейді, сонымен қатар, ол бәсекеліктің әр түрлі болған жағдайындағы солардың (өндірушілер мен тұтынушылардың) тауар нарығындағы жоне өндіріс факторлары нарығындағы өзара әсер ету механизмін зерттейді. Макроэкономика экономиканың тұтас болып қызмет етуін зерттейтін, экономикалық теорияның бөлшегі, тармағы болып табылады.[3]
Макроэкономикалық дәрежеде зерттелетін негізгі мәселелер:
ұлттық өнім және ұлттық табыстың мөлшері мен құрылымын анықтау;
ұлттық экономика масштабында жұмыспен қамтуды реттейтін факторларды айқындау;
инфляцияның табиғатын талдау;
экономикалық өсудің механизмі мен факторларын зерттеу;
:: экономикадағы циклдық ауытқулар мен конъюнктуралық өзгерістердің себептерін зерттеу; :: ұлттық экономикалардың сыртқы экономикалармен өзара әсерлерін зерттеу; :: мемлекеттің макроэкономикалық саясатының мақсаттарын, мазмұны мен формаларын теория жүзінде дәлелдеу.
Экономикалық процестер мен құбылыстарды зерттеудің макроэкономикалық бағыттарының ерекшеліктері болады.
Біріншіден, ол тұтас экономиканың дамуын немесе дәрежесін сипаттайтын агрегаттық көрсеткіштердің қалыптасуының принциптерін, яғни ұлттық табыстың, жұмыспен қамту және инвестициялардың жалпы көлемін, бағалардың жалпы дәрежесін, экономикалық өсудің қарқынын, т.б зерттеуді кездейді. Нарықтық экономиканың негізгі субъектілері (өндірушілер мен тұтынушылар) агрегатталған жиымтықтар деп қаралады.
Осының нәтижесінде экономикалық агенттердің іс-әрекеттерінің мотивтері былай тұжырымдалады: барлық бір-бірімен байланысты ұлттық өнім шығаратын өндірушілер біріктіріліп бір тұлға -- жиынтық өндірушілер деп қаралады; ал өндіріс факторларын сатып, түскен табысқа нарықта осы ұлттық өнімге сұраныс жасайтын барлық тұтынушылар, біртұтас жиынтық тұтынушы деп қаралады.
Екіншіден, макроэкономикалық талдауда, жеке нарықтардағы өндірушілер мен тұтынушылардың шешімдері және іс-әрекеттері бір-бірінен тәуелсіз деп қаралса, экономиканы тұтас зерттеу, экономикалық субъектілердің өзара әсер етулерін өзара байланысты нарықтар жүйесі арқылы қаралуын талап етеді.
Үшіншіден, макроэкономикалық талдауда, экономиканың болмысы мен дамуын белгілейтін экономикалық субъектілердің саны көбейеді. Осы субъектілердің құрамына өндірушілер мен тұтынушылардан басқа, экономикаға әсер етуі зерттеудің объектісіне айналып отырған мемлекет кіреді. Бұдан басқа, ұлттық экономиканың ашық үлгілерінде макроэкономикалық талдаудың субъектерінің құрамына жиынтық өндірушілер мен тұтынушылар және басқа елдердің үкіметтері енеді. Микроталдауда, әдетте, фирманың, немесе, салалық нарықтың қызмет етуіне сыртқы экономикалық факторлардың әсері қаралмайды.[4]
Микро- және макродәрежеде позитивтік және нормативтік экономика талданады. Позитивтік бағытта экономикадағы ақиқат байланыстар зерттеледі; экономиканың әр түрлі аспектінің қызметіне және оның негізгі субъектілерінің әрекеттеріне баға беру нормативтік бағытта байқалады. Макродәрежеде көбінесе мемлекеттің экономикалық саясаты талданады.
Макроэкономикалық саясат -- экономиканы тиісті деңгейде ұстау, оның тұрақты жұмыс атқаруын қамтамасыз ету мақсатымен мемлекеттің экономиканы реттеуге бағытталған іс-әрекеті.
Макроэкономикалық саясаттың құралдары бұл жұмыспен қамтудың көрсеткішін, ұлттық өндірістің ұлттық көлемінің тұрақтылығын, бағаның тұрақты дәрежесін макроэкономикалық механизм арқылы қоғамның ұстап тұруын қамтамасыз ететін діңгегі.
Макроэкономикалық саясат -- экономиканы тиісті деңгейде ұстау, оның тұрақты жұмыс атқаруын қамтамасыз ету мақсатымен мемлекеттің экономиканы реттеуге бағытталған іс-әрекеті.
Макроэкономикалық реттеу -- экономиканы басқару тәсілі. Макроэкономикалық реттеу жалпы елдің экономикалық жүйесінің жұмыс істеуіне бағытталған. Макроэкономикалық реттеуде нарыққа қатысушылардың іс-қимыл ережелері белгіленіп, қажет болған жағдайда түзетулер енгізіліп отырады. Бұл мағынадағы нарықтық қатынаста макроэкономикалық реттеу мен шаруашылық жүргізуші субъектілердің өзін-өзі реттеуі ұштастырылады.
Қазіргі макроэкономика ғылымының негізін салушы ретінде атақты ағылшын экономисі Джон Мейнард Кейнстің (1883-1946) 1936 жылы шыққан Жұмыспен қамтудың, ақшаның және пайыздың жалпы теориясы деген еңбегінде сол уақытта мемлекеттің дұрыс ұйымдастырылған және жоспарланған бюджет - салық және ақша - несие саясаттары арқылы сол жұмыссыздықты қысқарта және экономикалық дағдарыстардың ұзақтылығын төмендете отырып ұлттық өндіріске ықпал жасауға болатындығы жөніндегі мәселелерді дәлелдеуге тырысты..
IS-LM үлгісі (инвестиция, қор жинағы және ұнамды өтімділік ақша) жиынтық сұраныс функциясын анықтау үшін қажетті, экономикалық факторды айқындайтын тауар ақша тепе теңдікті орнатады.
Яғни, IS тауар нарығындағы ал LM ақша нарығындағы тепе теңдік үлгісін көрсетеді.
Макроэкономикалық саясат -- экономиканы тиісті деңгейде ұстау, оның тұрақты жұмыс атқаруын қамтамасыз ету мақсатымен мемлекеттің экономиканы реттеуге бағытталған іс-әрекеті. Макроэкономикалық саясат - бұл əлеуметтік жəне экономикалық мəселелерді шешуге бағытталған шаралар мен ісқимылдар жүйесі. Макроэкономикалық саясаттың объективті мақсаты - ұлттық экономикадағы қарама-қайшылықтарды жұмсарта отырып экономикалық тиімділік пен əлеуметтік əділеттілікті қолдау. Қазіргі уақытта, мемлекеттің макроэкономикалық саясатын Үкімет пен Орталық банк жүргізеді. Мемлекет экономикаға əсер ету мақсатында бірнеше макроэкономикалық саясат құралдарын пайдалана алады. Макроэкономикалық саясат құралдары - бұл бір немесе бірнеше макроэкономикалық мақсаттарды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін жəне үнемі мемлекеттің бақылауында болатын экономикалық өзгермелілер. Макроэкономикалық саясат құралдарының мынадай түрлері бар: 1. Бюджет-салық (фискалдық) саясаты - бұл мемлекеттің салық салу жəне мемлекеттік шығындар арқылы экономикаға əсер етуі. 2. Ақша-несие (монетарлық) саясаты - бұл мемлекеттің елдің ақша, несие жəне банк жүйелері жолымен экономикаға əсер етуі. 3. Табыстар саясаты - мемлекеттің инфляцияны ұстап тұру мақсатында жалақы мен бағаларды директивалық шаралармен тікелей бақылауға алу арқылы экономикаға əсер етуі. 4. Сыртқы экономикалық саясат - мемлекеттің ашық экономика жағдайында халықаралық сауда қатынастарына араласа отырып, ұлттық экономиканың өсуі мен тиімділігін арттыру, халықтың өмір сүру деңгейін жақсарту мақсатында таза экспортты реттеуге араласуы. 5. Сауда саясаты - тарифтер, квоталар жəне басқа да сыртқы экономикалық реттеу құралдары арқылы мемлекеттің экспорт пен импортты ынталандыруға немесе шектеуге араласуы. Жоғарыда аталған мақсаттарды орындау барысында қолданылатын макроэкономикалық саясаттармен бірге ұлттық эконо микада əлеуметтік саясат, валюталық саясат сияқты құрал дар да кеңінен қолданылады. Бірақ макроэкономикалық саяс атт ың қандай құралы қолданылса да, олар ұлттық эконом иканың қалыптасқан нақты жағдайына қарай жəне қандай да бір экономикалық мəселені нақты шешу кезінде əрқашанда маңызды болып қала береді. [1] [2]
1.2 Макроэкономикалық саясаттың құралдары және тиімділігі
Макроэкономика өндірушілер мен тұтынушылардың іс-әрекеттерінің мотивациясын зерттейді, сонымен қатар бәсекеліктің әртүрлі болған жағдайындағы солардың тауар нарығындағы және өндіріс факторы нарығындағы өзара әсер ету механизмін зерттейді. Макроэконмика экономиканың тұтас болып қызмет етуін зерттейтін, экономикалық теорияның саласы болып табылады.
Макроэкономикалық дәрежеде зерттелетін негізгі мәселелер:
ұлттық өнім және ұлттық табыстың мөлшері мен құрылымын анықтау;
ұлттық экономика мастабында жұмыспен қамтуды реттейтін факторларды айқындау;
инфляцияның табиғатын талдау;
экономикалық өсудің механизімі мен факторларын зерттеу;
Экономикадағы циклдық ауытқулардың себептерін зерттеу;
Ұлттық экономикалардың сыртқы экономикалармен өзара әсерлерін зерттеу;
Мемлекеттің макроэкономикалық саясатының мақсаттарын, мазмұны мен формаларын теория жүзінде дәлелдеу.
Экономикалық процестер мен құбылыстарды зерттеудің макроэкономикалық бағыттарының ерекшеліктері болады.
Біріншіден, ол тұтас экономиканың дамуын немесе дәрежесін сипаттайтын - ұлттық табыстың, жұмыспен қамту және инвестициялардың жалпы көлемін, бағалардың жалпы дәрежесін, экономикалық өсудің қарқынын, тб зерттеуді көздейді. Нарықтық экономиканың негізгі субъектілері (өндірушілер мен тұтынушылар) агрегатталған жиынтықтар деп қаралады.
Екіншіден, макроэкономикалық талдауда, жеке нарықтардағы өндірушілер мен тұтынушылардың шешімдері мен іс-әрекеттері бір-бірінен тәуелсіз деп қаралса, экономиканы тұтас зерттеу, экономикалық субъектілердің өзара әсер етулерін өзара байланысты нарықтар жүйесі арқылы қаралуын талап етеді.
Үшіншіден макроэкономикалық талдауда, экономиканың болмысы мен дамуын белгілейтін экономикалық субъектілердің саны көбейеді. Осы субъектілердің құрамына мемлекет кіреді. Бұдан басқа ұлттық эконгомиканың ашық үлгілеріне басқа елдердің үкіметтері де енеді.
Әртүрлі мектептер өкілдерінің көзқарастары бір-біріне ұқсамаса да, олардың басым көпшілігі макроэкономикалық саясаттың басты мақсаты - нарық экономикасының қызмет етуінің тиімділігін және әлеуметтік бағытталуын жоғарылату деп мойындайды. Осы міндетті жүзеге асыру қажеттігі мемлекеттік макроэкономикалық саясатты мынадай негізгі мақсаттарды орындауға бағыттауды тілейді:
тұрақты және тиімді экономикалық өсу;
жұмыспен толық қамтамасыз ету;
бағаның жалпы дәрежесінің тұрақтылығы;
әлеуметтік әділет және жұмысқа қабілеті жоқтарды экономикалық жағынан қамтамасыз ету;
мемлекеттің сауда және төлем балансының тұрақты болуы.
Ұлттық экономиканың тепе-теңдікте қызмет етуі деп, барлық бір-бірімен байланысты нарықтарда сұраныс пен ұсыныстың тең болған жағдайы түсініледі. Түпкі өнімдер мен қызметтер нарығында тепе-теңдік жағдай орнағанын өндірушілердің табыстары барынша мол пайдаға йе болғаны сипаттайды.
Макроэкономикалық көрсеткіштер. Ұлттық есеп жүйесі.
Ұлттық экономиканың қызмет ету нәтижесін өлшеу үшін теория мен шаруашылық практикада әртүрлі макроэкономикалық көрсеткіштер қолданылады. Бұған жататындар:
Жалпы қоғамдық өнім ЖҚӨ
Түпкі қоғамдық өнім - ТҮҚӨ
Таза қоғамдық өнім - ТҚӨ
Таза ұлттық өнім - ТҰӨ
Жалпы ішкі өнім - ЖІӨ
Ұлттық табыс - ҰТ
Жеке табыс - ЖТ
Арадағы өнім - АӨ.
Статистикалық әдіс бойынша, жалпы қоғамдық өнім ЖҚӨ материалдық сфераға жатқызылған (өнеркәсіп, ауыл, орман шаруашылығы, құрылыс, көлік, өндіріске қызмет көрсететін байланыс, қоғамдық тамақтандыру салалары және тб) салаларында жасалады, бір жылда өндірілетін барлық игіліктердің сомасы деп есептрелген. Осы көрсеткішті есептеу методологиясы бойынша оның құрамына арадағы өнім АӨ, жыл бойы өндіріс процесінде қолданылған өнім жатқызылған. Нәтижесінде өндірістік циклдың әр сатысында бірдей тауарларға жұмсалған шикізат, материалдар, инструменттер, отын, қуат шығындары қайталанып есепке алынады.
Қайталанған есепті жою мақсатымен түпкі қоғамдық өнім ТҮҚӨ - ЖӨ және АӨ-нің айырымы көрсеткіші қолданылады.
Материалдық-заттық құрамы жағынан, ТҮҚӨ тұтыну заттары мен инвестициялық өнімдерден тұрады,
Ұлттық есеп жүйесі ҰЕЖ 1-жақтан, шаруашылық жүргізуші субъектілердің тауарлар сатып алуға жұмсалған шығындарын көрсететін, 2- жағынан олардың шаруашылық қызметтері нәтижесінде тапқан табыстарын көрсететін, баланстық экономикалық таблицалардың жиынтығы б.т.
ҰЕЖ негізінде мынадай макроэкономикалық көрсеткіштер есептеледі:
Жалпы ұлттық өнім ЖҰӨ. Бұл осы елде бір жыл ішінде өндірілген түпкі игіліктердің нарықтық құны. Өзінің экономикалық мағынасы жағынан, ол ТҮҚӨ-ге жақын болады, бірақ одан материалдық емес өндіріс қызметтерінің құнына артық болады. Біздің елде ЖҰӨ БҰҰ-ның методологиясы бойынша 1988 ж. Бастап есептеліп келеді.
Жалпы ішкі өнім ЖІӨ. Осы көрсеткішті ЖҰӨ-нің модификациясы деп қарауға болады. Оған осы елдің территориясындағы барлық экономикалық субъектілер қызметтерінің нәтижесі жатады. ЖҰӨ мен ЖІӨ-нің айырмашылығы: 1-ден ЖІӨ есептегенде ЖҰӨ-нен осы елдің ресурстарын шетелде пайдаланудың нәтижесінде түскен табыстардың сомасын (жалақы, проценттер, дивиденттер) алып тастау керек. 2-ден, ЖІӨ-ді есептегенде ЖҰӨ-ге шетелдіктердің осы елден алынған табыстарын қосу керек.
Таза ұлттық өнім ТҰӨ - бұл қолданудан шығарылған жабдықтардың орны толтырылғыннан кейін тұтыну үшін қалған түпкі өнімдер мен қызметтердің сомасы. Бұл ЖҰӨ-нен амортизациялық жарнаның сомасының көлемінде төмен болады.
Ұлттық табыс. ҰТ.ТҰӨ жасауға қатынасы бар барлық өндірістік ресурстарды жеткізетіндердің табыстарының көлемін сипаттайды. ТҰӨ-нің тек жалғыз ғана компоненті - бизнеске салынатын жанама салықтар - экономикалық ресурстардың ағымдағы үлесін көрсетпейді. Сондықтан жанама салықтың көлемі ҰТ есептегенде ТҰӨ-нің ақшалай көлемінен алынады.
Жеке табысхалықтың жеке тұтынуына түсетін ақшаның санын және осы жағдайдың ҰТ-тың қозғалысында орын алатын қайта бөлу процестерін көрсетеді. Жеке табысты есептегенде ҰТ-тан корпорациялардың пайдасына салынатын салықтар, олардың бөлінбей қалған пайдасының көлемі және әлеуметтік сақтандыру жарналарының көлемі алынып тасталады, ал халыққа жасалатын трансферттік төлемдер (зейнетақылар, стипендиялар, жәрдемақылар) қосылады.
Адамдардың өз еркімен жұмсай алатын табыстарын сипаттау үшін, қарамағындағы (билігіндегі) табыстар деген көрсеткіш қолданылады. Осыны есептеу үшін ЖТ-тан халық төлейтін салықтардың жалпы көлемі алынады.
Елдің барлық даму тарихының қортынды нәтижесін есептеу үшін ұлттық байлық ҰБ деген көрсеткіш қолданылады. Ұлттық байлық - бұл елдің осы уақыт мерзіміне дейін жинақтаған материалдық игіліктерінің жиынтығы. ҰБ-тың құрамды элементтері: материалдық және рухани өндірісте қызмет ететін қоғамның барлық құрал-жабдықтары; халықтың мүліктері; материалдық және мәдени байлықтар (жер қойнауы, ормандар, сулар тб); материалдық емес рухани байлықтар (адам капиталы, ғылыми-техникалық ой-өрістер жетістіктері, информациялық ресурстар, халықтың рухани мұрасы).
Ғылыми-техникалық революцияның ықпалымен жүріп отырған қоғамның әлеуметтік-экономикалық прогресі ҰБ-ты өсірумен қатар, оның құрылымындағы материалдық емес байлықтың үлесін жоғарылатады.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТЫ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУ
2.1 Қазақстанның макроэкономикалық саясаты және жергілікті бюджетті реттеу формалары
Макроэкономикалық саясат мемлекеттің жалпы саясатының құрамдас бөлігі, өмір сүру және шаруашылық жүргізудің аумақтық факторларын тиімді қолдануға, елдің тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуының стратегиялық мақсаттары мен міндеттеріне жету үшін бағытталған.
Қазақстан Республикасының аймақтың саясатының мақсаты -- ұтымды аумақтың еңбек бөлінісі аумақтың өзін-өзі басқаруды дамыту қағидаларын қалыптастыру негізінде әрбір аймақтың ресурстық -- өндірістік потенциалын тиімді қолдану және халықтың өмір сүруі үшін тең мүмкіндіктер жасау [9].
Аймақ экономикасын мемлекеттік реттеу механизмдері мен әдістеріне тоқталайық.
Аймақ экономикасын мемлекеттік реттеудің маңызды механизмдері:
-- жалпы мемлекеттік және макроэкономикалық мүдделердің келісуі мен өзара байланысын қамтамасыз ететін аймақтардың әлеуметтік және экономикалық дамуы мен өндіргіш күштерді орналастыруды ұзақ мерзімді перспективаға кешенді болжау, аймақта бар өндірістік - экономикалық, интелектілік және экспорттық потенциалды нығайту мен тиімді қолдану;
-- кешенді болжауда белгіленген елдің әлеуметтік- экономикалық даму басымдықтары мен кезеңдерін жүзеге асыруға бағытталған жалпы мемлекеттік макроэкономикалық және салалық деңгейдегі стратегиялық жоспарлар жүйесі;
-- ірі көлемдегі аймақ аралық мәселелерді шешу бойынша жалпы мемлекеттік бағдарламаларды жасақтау мен жүзеге асыру;
-- нақты макроэкономикалық дамуындағы аса шешуші мәселелерді шешуде мақсатты бағдарламалады жүзеге асыру; оның ішінде экологиялық кедей аудандарды, депрессияға ұшыраған шағын және орташа қалаларда, шалғай жатқан ауылдық аудандарды мемлекеттік қолдаудың арнайы бағдарламасы;
-- аймақтарды дамыту үшін сәйкес заңмен, институционалдық және әдістемелік қамтамасыз етілген арнайы экономикалық зоналар жасау;
-- қаржы - несие және салықтық тетіктер;
Аймақ экономикасын мемлекеттік реттеу әдістері екі топқа бөлінеді:
тікелей (әкімшіліктік) және жанама (экономикалық).
Макроэкономикалық экономиканы реттеу үшін мемлекет әдістер жүйесін қолданады. Ол икемді жіктелінген кешенді болуы тиіс, макроэкономикалық ерекшеліктерін ескеріп, шешілетін стратегиялық және тактикалық міндеттемелер сипатын ескеруі тиіс. Макроэкономикалық дамуда орталық атқарушы органдардың реттеуші қызметтеріне мына шараларды жүзеге асыру жатады.
-- барлық аумақтық шаруашылық жүргізу субьектілерінің, орталық және жергілікті атқару органдарының қызмет етуінің құқықтық және нормативтік негізін жасау;
-- республика шаруашылығының перспективалық дамуының макроэкономикалық және салалық басымдықтарымен нығайып аумақтық дамудың маңызды бағыттары мен пропорцияларын анықтау;
-- барлық халық үшін олардың жеріне байланыссыз республика аумағында ең төменгі тұрмыс деңгейінің мемлекеттік кепілік қамтамасыз ету;
-- аймақаралық немесе жалпы республикалық сипаттағы аумақтық мәселелерді шешу;
-- республика экономикасы үшін аса маңызы бар аумақтардың басымдықта дамуын қамтамасыз ету;
Сонымен бірге мемлекеттің макроэкономикалық дамуындағы реттеуші рөлі бюджеттен қаржыланатын мақсатты кешенді бағдарламаны жүзеге асырудан, құрылым құраушы инвестициялық жобаларды жүзеге асырудан көрінеді.
2018 жылы 9 қаңтарда Үкімет қаулысымен ҚР макроэкономикалық саясатының тұжырымдамасы мақұлданды. Оның негізін салық және бюджет саясатын қалыптастыру позициясы арқылы және аймақтардың мамандандырылу принципі бойынша үлгілеу құрайды. Яғни, берілген аймақ бюджеттік қаржыландыру жағынан басыңқылардың құрамына кіреді, өйткені оның дамуы мамандандырылу деңгейінен басыңқы бола алмайды. Бізге алдағы мерзімде аймақтардың басыңқылығын анықтау біріңғай ғылыми негізге негізделетін аймақтарына деген кешенді көзқарас дұрыс деп көрінеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына 2018 жылғы наурыздағы "Қазақстанның бәсекеге барынша қабілетті 50елдің қатарына кіру стратегиясы", 2007 жылдың 28 ақпанындағы "Жаңа әлемдегі, Жаңа Қазақстан" Жолдауларына сәйкес "Атырау облысының 2015 жылға дейінгі аумақтық даму стратегиясы" жасақталды. Бұл стратегияның объективті негізі - жаханданумен ел өңірлерінің ішкі арнаулы бағыттарының даму жағдайында мәселелер мен перспективаларды біртұтас бағалаудың қажеттілігі. Облыс бойынша өңірлерінің қазіргі дамуының мақсаты - бұл еңбекті бөлудің ұлттық және әлемдік жүйесінде өз орнын табу.
Республиканың басқа облыстарына қарағанда Атырау облысының бәсекеге қабілеттілігі Қазақстан Республикасы өңірлерінің әлеуметтік-экономикалық дамуын сипаттаушы көрсеткіштерді салыстыру негізінде бағаланды.
Демографиялық көрсеткіштер. Халық саны бойынша Атырау облысы 15 орынға ие. Халықтың тығыздығы 1 шаршы метрге 3,9 адамды құрайды және осы аталған көрсеткіштің мәні бойынша Алматы, Астана және Оңтүстік Қазақстан облысынан кейін жалпы республикалық көлемде 4 орынды иеленеді. Облыс халқының орташа тығыздығы туудың жоғары деңгейімен және қарқынды көші-қон ағындарымен, сонымен бірге өңір дамуының қолайлы әлеуметтік-экономикалық ахуалымен сипатталады (1-қосымша, 1- кесте).
Тұрғындардың өмір сүру деңгейінің көрсеткіштері. Өмір сүру деңгейінің көрсеткіштері бойынша Атырау облысының тұрғындары республиканың басқа облыстарымен салыстырғанда алдыңғы орында тұр. Мысалы, тұрғындар табыстарының және күнкөріс минимумы деңгейі бойынша облыс жалпы республикалық көлемде 3-ші орынды иеленеді (2-қосымша, 2-кесте).
Еңбек әлеуеті. Экономикалық реформалардың қарқынды дамуы мен аумақтық орналасуы облыстың еңбек нарығында деформацияға алып келді. Мысалы, жалпы республикалық көлемде экономикалық белсенді тұрғындар деңгейі бойынша облыс 9-шы орында болса, жұмыссыздар деңгейі бойынша облыс ұқсас орында. Жұмыссыздықтың жоғары деңгейі мен тұрғындардың экономикалық белсенділігі деңгейінің төмендеуі тұрғындардың жастық құрылымындағы және экономикалық белсенді емес тұрғындар деңгейінің өзгерістерін көрсетеді. Соңғы көрсеткіш бойынша жалпы республикалық көлемде облыстың үлесі 29,9%-ды немесе 9-ші позицияны.
Экономикалық даму. ЖӨӨ деңгейі бойынша жан басына шаққанда Атырау облысы жетекші позицияны иеленеді, республиканың 14 облысының арасында 1 орында және тұрғындардың жан басына шаққанда 2139,3 мың теңгені құрайды (1-қосымша, 1-кесте). ЖӨӨ жалпы республикалық көлеміндегі өңірдің үлесі 11,1%-ды құрап, республикада 2 орынға ие.
Өнеркәсіптік өнімдер өндірісінің көлемі бойынша облыс 1-ші орынды иеленеді немесе жалпы республикалық көлемнің 19,1%-на ие. Бұл ретте, тау-кен өндірісінің үлесі 90%-ды иеленеді (4-қосымша, 4-кесте).
Ауыл шаруашылығының жалпы өнімдер өндірісі деңгейі бойынша Атырау облысы 13 орында, яғни соңғы позицияны - 12 орынды иеленді немесе жалпы республикалық көлемнің 1,3%-ы. 2006 жылдың қорытындысы бойынша өңдеу өнеркәсібінің үлесі -- 9,8%-ға тең.
Негізгі капиталға инвестициялардың көлемі бойынша Атырау облысы аталған көрсеткіштің 756638,0 млн. теңге мәнімен жалпы республикалық көлемде 1 орынға ие. Облыста жүзеге асырылатын жобалардың көпшілігі облыс экономикасының мұнай газ секторын дамытуға бағытталған.
Атырау облысы шетелдік инвесторлар үшін барынша тартымды болып табылады. Мысалы, шетелдік инвестицияларды тартудағы үлесі бойынша облыс 1 позицияны иеленіп және жалпы республикалық көлемнің 70,5%-н құрайды.
Құрылыс жұмыстары көлемінің көрсеткіші бойынша облыс 3-ші орынды иеленеді, бұл аталған секторды дамытудағы инвестициялардың жоғары үлесімен негізделіп, инвестициялардың жалпы респубикалық көлемінде 13,8% құрайды.
Инновациялық әлеует. Орындалған ғылыми-техникалық жұмыстардың жалпы көлемі 2006 жылы Атырау облысында 2882,7 млн. теңгені, облыстың үлесі 7,7% немесе орындалған жұмыстардың жалпы республикалық көлемінде 5 позицияны құрады (6-қосымша, 6-кесте).
Ғылыми зерттеулерге жалпы шығын мөлшері бойынша Атырау облысы жалпы шығындардың жалпы республикалық көлемінде 4 позицияны иеленеді. Бұл ретте, облыс ғылыми-зерттеу жұмыстарын орындаушы қызметкерлердің жалпы республикалық көлемінде 8 орында позицияланады. Ғылыми-зерттеу ұйымдарының жалпы саны 10 кәсіпорынды немесе тіркелінген ғылыми ұйымдардың санының жалпы республикалық көлемінен 11-ші орынды иеленеді. Ғылыми-зерттеу ұйымдарындағы қызметкерлердің орташа тізімдік саны 654 адамды құрайды. Бұл ретте, қызметкерлердің жалпы санындағы аса көп үлес салмақ жоғары біліктілікті мамандар үлесіне - 69,2%, көмекші персоналға -- 16,8%, техникалық қызметкерлерге -- 9,9%, басқаларға -- 4,1%-дан келеді. Бұл, мамандардың жалпы саны осы аталған көрсеткіш бойынша өңірдің бәсекеге қабілеттілік деңгейін көтеру үшін жеткілікті болып табылатынын көрсетеді.
Алайда, Атырау облысының инновациялық әлеует көрсеткіштерінің тобы бойынша қосынды дәрежесі орташа болып табылады, бұл 6,5%-ды құрайтын, өңір экономикасын дамытудағы ғылыми зерттеулер мен әзірлемелердің жеткіліксіз рөлін білдіреді.
Атырау облысының миссиясы орнықты экономикалық даму негізінде тұрғындардың жоғары өмір сүру сапасын қамтамасыз ету болып табылады.
Атырау облысының болашағы: 2015 жылға қарай Атырау облысы қолайлы өмір сүру ортасы, тұрғындардың жоғары өмір сүру деңгейі, дамыған инфрақұрылым мен инновацияға негізделген әртараптандырылған экономикасы бар өңірге айналады.
Стратегиялық мақсат: 2015 жылға қарай өңірдің инвестицияларға негізделген экономикадан, инновацияларға негізделген экономикаға өтуін аяқтау. Дамудың инновациялық түріне қол жеткізуге төмендегідей міндеттерді шешу ықпал етеді:
1. Өңір экономикасын әртараптандыру, қосымша құнды өндіруде жоғары шектерге жетуге мүмкіндік беретін өңдеу өнеркәсібін дамыту. Бұл ретте, тау-кен өндірісі өнеркәсіптерінің салаларын тұрақты дамыту өңір экономикасының факторы болып табылады.
2. Инновацияны қосқанда, инфрақұрылымның барлық формаларын жетілдіру. Инфрақұрылым өндірістік әлеуеттің дамуының негізі өңір экономикасының халықаралық және өңірлік ықпалдастығы өңір капиталының барлық нысандары дамуының негізі болып табылады.
3. Өңір тұрғындарын өзіндік өндіріс өнімдерімен қамтамасыз етуге қол жеткізу экономиканы әртараптандыру факторы, инновацияны тартудың ауқымды секторының және жұмыспен қамтудың құралы ретінде агроөнеркәсіптік кешенді дамыту; Агроөнеркәсіп кешенінің бәсекеге қабілеттігінің өсуі ауыл шаруашылығы өңдеу және тамақ өнеркәсібін дамыту мақсатында мемлекеттік - жеке серіктестік қағидаларын іске асыру есебінен қамтамасыз етілетін болады.
4. Адам әлеуетін дамыту мақсатында әлеуметтік теңсіздік проблемасын шешу.
5. Орнықты дамудың негізі ретінде экологиялық ахуалды сауықтыру.
6. Өңірдің экономикалық кешенін өңірлік даму факторларының бірегей үйлесімін шаруашылық айналымына кәсіптік тарту негізінде синергетикалық тиімділікті шығаруға қабілетті бүтін организм болатын бәсекеге қабілеттілігін арттыру құралы ретінде аумақтық басқаруды жетілдіру [10].
Жергілікті бюджеттердің реттеу формалары
Жергілікті бюджеттер Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің бір бөлігін көрсетеді және елдің мемлекеттік бюджет құрамына кіреді. Олар тек қана жергілікті салықтар мен алымдар есебінен толықтырылмайды, сонымен қатар бюджеттік реттеу механизмдер арқылы қайта бөлінетін республикалық салықтар мен алымдар бөлшектері есебінен де қалыптасады. Бірақ, жергілікті бюджеттердің кірістері өздік түсімдер, реттеуші салықтардан түсетін түсімдер, қаржылық жәрдем мен займдық қаражаттардан қалыптасса да, аймақтар мен аумақтардың әлеуметті-экономикалық дамуының ерекшеліктері жергілікті билік органдарының мемлекеттік қызмет көрсету процестеріне тиімді әсерін қамтамасыз етуге ресурстардың жетіспеушілігіне жеткізеді.
Сондықтан, аймақтардың экономикалық дамуы болымды айырымдауының себебінен кірістік база әркелкілік болғандықтан аумақтар тұрғындарға мемлекеттік сектор арқылы көрсететін қызметтер тең болуы үшін аймақтар бойынша бюджеттік теңестіруді қамтамасыз ету жөніндегі белсенді саясат жүргізу қажет. Осындай саясат жүргізу механизмнің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ЖӘНЕ СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
Макроэкономикалық саясат түсінігі және оның мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ..5
Макроэкономикалық саясаттың құралдары және тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ...11
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТЫ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.1 Қазақстанның макроэкономикалық саясаты және жергілікті бюджетті реттеу формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.2 Макроэкономикалық саясатты басқарудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ..22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
КІРІСПЕ
Қурстық жұмыстың жалпы өзектілігі. "Мықты стратегияға ие болып әрi табандылық таныта отырып, бiз жолымызда кездесер кез келген күрделi кедергiлердi абыроймен еңсере аламыз"- дейдi Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев.
Макроэкономика ғылым ретiнде экономикалық құбылыстар мен үрдiстердi экономикалық теориялар мен үлгiлер түрiнде жүйелеп қорытуға арналған. Мұнда экономика бiртұтас жүйе ретiнде қарастырыла отырып, тауарлар өндiрiсi мен қызмет көрсетудiң жалпы көлемiн және оның өсуiн, инфляция қарқыны мен жұмыссыздық деңгейiн, валюталардың айырбас бағамдары мен төлем балансының жағдайын зерттейдi. Сондай-ақ макроэкономика өндiрiс көлемiнiң, жұмысбастылықтың, тауар мен ақша нарықтарындағы тепе-теңдiктiң ұзақ мерзiмдегi өзгерiстерiмен қатар, экономикалық айнымалылардың қысқа мерзiмдi тербелiстерiн зерттейдi.
Макроэкономика жалпы экономиканың жедел дамуы немесе оның құлдырауы тұсындағы жағдайы, өндiрiлетiн өнiмнiң өсуi мен инфляция мен жұмыссыздық кезеңiндегi төлемнiң балансы, айырбас курсы туралы түсiнiк бередi. Сонымен бiрге макроэкономика экономикалық өзгерiстерге, оның iшiнде экономикалық қаржылық саясатқа, тұтыну және қаржы, доллар мен саудадағы байланыстарға, жалақы мен баға өзгерiстерiне, ақша қорына, мемлекеттiк бюджетке база назар аударады. Қысқаша айтқанда, экономиканы даму барысындағы әр алуан пiкiр-таластарды, бүгiнгi таңдағы экономикалық проблемаларды да кеңiнен қарастырады. Тұрмысқа қажеттi тауарлардың көлемiн, ұлттық экономиканың әрекеттестiгi, шаруа қожалықтары мен фирмалар жұмысын, нарық бағасын анықтайды. Нарық туралы сөз болғанда, алдымен жалпы ауыл шаруашылық өнiмдер, медициналық қызмет пен бөлшек сауда еске түседi. Ал баға жайына келсек, жұмысшы еңбегiн дәрiгер еңбегiнен ЭВМ бөлшектернiң бағасын, Рембрандт суреттерiнiң бағасы арасындағы өзгешелiктердi ажырата бiлу қарастырылады.
Макроэкономика миркоэкономикамен тiкелей байланысты. Жеке өнеркәсiптiң базасын зерттеу барысында микроэкономика басқа өнеркәсiптiң бағаларын назардан тыс қалдырмайды. Микроэкономикада тұтынудан түсетiн табысты әр түрлi тауарларға бөлу көзделсе, макроэкономикада керiсiнше, сол екi аралықтағы өзгерiстер зерттелiнедi.
Курстық жұмыстың мақсаты, макроэкономикалық теориялардың пайда болуын, макроэкономикалық көрсеткiштердi, макроэкономикалық тепе-теңдiк және олардың байланысын ашып қарастыру болып табылады.
Аталған курстық жұмыстың басты мақсаты мемлекеттің макроэкономикалық саясатын сипаттап, оның мақсатына, құралдары мен тиімділігіне тоқталу болып табылады.
Аталған жұмыстың мақсатына сүйене отырып, біз келесідей міндеттер алдымызға қоямыз:
макроэкономикалық саясат түсінігі және оның мақсаттарын сипаттау;
макроэкономикалық саясаттың құралдары және тиімділігін анықтау;
Қазақстанның макроэкономикалық саясаты және жергілікті бюджетті реттеу формаларын, макроэкономикалық саясатты басқарудың шетелдік тәжірибесіне тоқталу болып табылады.
Курстық жұмыстың құрылымы. Аталған тақырыпта жазылған курстық жұмыстың көлемі кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ЖӘНЕ СИПАТЫ
1.1 Макроэкономикалық саясат түсінігі және оның мақсаттары
Макроэкономика -- экономикалық теорияның экономиканы тұтастай зерделейтін бөлімі. Макроэкономика экономикалық циклдік кезеңдер мен экономикалық өрлеу, жұмыспен қамтылу, инфляция мәселелерін, жалпы экономика ауқымындағы басқа да мәселелерді, сондай-ақ ұлттық экономикалардың қарым-қатынасын зерттейді. Экономистер, әдетте, экономикадағы үдерістердің бәрін -- жиынтық өндірісті, бағаның жалпы деңгейін, экономикалық саясаттың мақсаттары мен міндеттерін, сыртқы сауданы, жұмыссыздықты, мемлекеттік сектордың жұмыс істеуін, т.б. зерделеуді "макроэкономикалық теория" деп атайды. Қазіргі заманғы экономикалық теорияны ерекше зерделеу ісі 20 ғасырдың 1-жартысында басталды және ол америкалық экономист Дж.М. Кейнстің (1883 -- 1946) есімімен, оның "Жұмыспен қамтудың, пайыздың және ақшаның жалпы теориясы" (1936) деген кітабымен байланысты болды[1]. Нарықтық экономикаға көзқарастың жаңа жүйесі баяндалған бұл еңбек 20 ғасырдағы экономика ғылымының бетбұрысты кезеңімен тұспа-тұс келді және макроталдаудың дамуына қуатты серпін берді. Макроэкономика одан әрі Кейнстік идеяларды тереңдету бағытында да, оларды нарықтық экономика туралы классикалық түсініктер негізінде қайта қарау жолымен де өрбіді. Макроэкономиканың дамуы мен қалыптасуына елеулі үлес қосқан ғалымдар: ағылшын экономистері Р.Харрод (1900 -- 1978), Дж.Хикс (1904 -- 1989), америкалық экономистер В.Леонтьев (1906 -- 1999), М.Фридмен (1912 ж.т.), Р.Лукас (1937 ж.т.), т.б. Макроэкономикалық талдаудың негізгі әдісі -- [макроэкономикалық үлгілер]. Үлгілерді жасау кезінде жалпы ұлттық өнім (жалпы ішкі өнім), ұлттық табыс, бағаның орташа деңгейі, т.б. сияқты жиынтық және біріктірілген көрсеткіштер пайдаланылады. Макроэкономика шеңберінде зерттелетін мәселелерге теориялық талдау жасалып қана қоймай, сонымен бірге, экономикалық саясат жүргізу жөнінде ұсыныстар әзірленеді. Экономикалық саясаттың стратегиялық және тактикалық міндеттерін айқындау, құралдарды таңдау, мақсаттарды үйлестіру -- қазіргі заманғы макроэкономиканың аса маңызды құрамдас бөлігі;
жан-жақты көрсеткіштерді бағалауға негізделген экономикалық талдау әдісі. Макроэкономикалық талдау нышандары саяси экономияның классикалық мектебінің өкілдерінде ғана кездесетін. Француз экономисі Ф.Кенэнің (1694 -- 1774) экономикалық кестесі алғашқы макроэкономикалық үлгілердің бірі болып табылады.[2]
Макроэкономика өндірушілер мен тұтынушылардың іс-әрекеттерінің мотивациясын зерттейді, сонымен қатар, ол бәсекеліктің әр түрлі болған жағдайындағы солардың (өндірушілер мен тұтынушылардың) тауар нарығындағы жоне өндіріс факторлары нарығындағы өзара әсер ету механизмін зерттейді. Макроэкономика экономиканың тұтас болып қызмет етуін зерттейтін, экономикалық теорияның бөлшегі, тармағы болып табылады.[3]
Макроэкономикалық дәрежеде зерттелетін негізгі мәселелер:
ұлттық өнім және ұлттық табыстың мөлшері мен құрылымын анықтау;
ұлттық экономика масштабында жұмыспен қамтуды реттейтін факторларды айқындау;
инфляцияның табиғатын талдау;
экономикалық өсудің механизмі мен факторларын зерттеу;
:: экономикадағы циклдық ауытқулар мен конъюнктуралық өзгерістердің себептерін зерттеу; :: ұлттық экономикалардың сыртқы экономикалармен өзара әсерлерін зерттеу; :: мемлекеттің макроэкономикалық саясатының мақсаттарын, мазмұны мен формаларын теория жүзінде дәлелдеу.
Экономикалық процестер мен құбылыстарды зерттеудің макроэкономикалық бағыттарының ерекшеліктері болады.
Біріншіден, ол тұтас экономиканың дамуын немесе дәрежесін сипаттайтын агрегаттық көрсеткіштердің қалыптасуының принциптерін, яғни ұлттық табыстың, жұмыспен қамту және инвестициялардың жалпы көлемін, бағалардың жалпы дәрежесін, экономикалық өсудің қарқынын, т.б зерттеуді кездейді. Нарықтық экономиканың негізгі субъектілері (өндірушілер мен тұтынушылар) агрегатталған жиымтықтар деп қаралады.
Осының нәтижесінде экономикалық агенттердің іс-әрекеттерінің мотивтері былай тұжырымдалады: барлық бір-бірімен байланысты ұлттық өнім шығаратын өндірушілер біріктіріліп бір тұлға -- жиынтық өндірушілер деп қаралады; ал өндіріс факторларын сатып, түскен табысқа нарықта осы ұлттық өнімге сұраныс жасайтын барлық тұтынушылар, біртұтас жиынтық тұтынушы деп қаралады.
Екіншіден, макроэкономикалық талдауда, жеке нарықтардағы өндірушілер мен тұтынушылардың шешімдері және іс-әрекеттері бір-бірінен тәуелсіз деп қаралса, экономиканы тұтас зерттеу, экономикалық субъектілердің өзара әсер етулерін өзара байланысты нарықтар жүйесі арқылы қаралуын талап етеді.
Үшіншіден, макроэкономикалық талдауда, экономиканың болмысы мен дамуын белгілейтін экономикалық субъектілердің саны көбейеді. Осы субъектілердің құрамына өндірушілер мен тұтынушылардан басқа, экономикаға әсер етуі зерттеудің объектісіне айналып отырған мемлекет кіреді. Бұдан басқа, ұлттық экономиканың ашық үлгілерінде макроэкономикалық талдаудың субъектерінің құрамына жиынтық өндірушілер мен тұтынушылар және басқа елдердің үкіметтері енеді. Микроталдауда, әдетте, фирманың, немесе, салалық нарықтың қызмет етуіне сыртқы экономикалық факторлардың әсері қаралмайды.[4]
Микро- және макродәрежеде позитивтік және нормативтік экономика талданады. Позитивтік бағытта экономикадағы ақиқат байланыстар зерттеледі; экономиканың әр түрлі аспектінің қызметіне және оның негізгі субъектілерінің әрекеттеріне баға беру нормативтік бағытта байқалады. Макродәрежеде көбінесе мемлекеттің экономикалық саясаты талданады.
Макроэкономикалық саясат -- экономиканы тиісті деңгейде ұстау, оның тұрақты жұмыс атқаруын қамтамасыз ету мақсатымен мемлекеттің экономиканы реттеуге бағытталған іс-әрекеті.
Макроэкономикалық саясаттың құралдары бұл жұмыспен қамтудың көрсеткішін, ұлттық өндірістің ұлттық көлемінің тұрақтылығын, бағаның тұрақты дәрежесін макроэкономикалық механизм арқылы қоғамның ұстап тұруын қамтамасыз ететін діңгегі.
Макроэкономикалық саясат -- экономиканы тиісті деңгейде ұстау, оның тұрақты жұмыс атқаруын қамтамасыз ету мақсатымен мемлекеттің экономиканы реттеуге бағытталған іс-әрекеті.
Макроэкономикалық реттеу -- экономиканы басқару тәсілі. Макроэкономикалық реттеу жалпы елдің экономикалық жүйесінің жұмыс істеуіне бағытталған. Макроэкономикалық реттеуде нарыққа қатысушылардың іс-қимыл ережелері белгіленіп, қажет болған жағдайда түзетулер енгізіліп отырады. Бұл мағынадағы нарықтық қатынаста макроэкономикалық реттеу мен шаруашылық жүргізуші субъектілердің өзін-өзі реттеуі ұштастырылады.
Қазіргі макроэкономика ғылымының негізін салушы ретінде атақты ағылшын экономисі Джон Мейнард Кейнстің (1883-1946) 1936 жылы шыққан Жұмыспен қамтудың, ақшаның және пайыздың жалпы теориясы деген еңбегінде сол уақытта мемлекеттің дұрыс ұйымдастырылған және жоспарланған бюджет - салық және ақша - несие саясаттары арқылы сол жұмыссыздықты қысқарта және экономикалық дағдарыстардың ұзақтылығын төмендете отырып ұлттық өндіріске ықпал жасауға болатындығы жөніндегі мәселелерді дәлелдеуге тырысты..
IS-LM үлгісі (инвестиция, қор жинағы және ұнамды өтімділік ақша) жиынтық сұраныс функциясын анықтау үшін қажетті, экономикалық факторды айқындайтын тауар ақша тепе теңдікті орнатады.
Яғни, IS тауар нарығындағы ал LM ақша нарығындағы тепе теңдік үлгісін көрсетеді.
Макроэкономикалық саясат -- экономиканы тиісті деңгейде ұстау, оның тұрақты жұмыс атқаруын қамтамасыз ету мақсатымен мемлекеттің экономиканы реттеуге бағытталған іс-әрекеті. Макроэкономикалық саясат - бұл əлеуметтік жəне экономикалық мəселелерді шешуге бағытталған шаралар мен ісқимылдар жүйесі. Макроэкономикалық саясаттың объективті мақсаты - ұлттық экономикадағы қарама-қайшылықтарды жұмсарта отырып экономикалық тиімділік пен əлеуметтік əділеттілікті қолдау. Қазіргі уақытта, мемлекеттің макроэкономикалық саясатын Үкімет пен Орталық банк жүргізеді. Мемлекет экономикаға əсер ету мақсатында бірнеше макроэкономикалық саясат құралдарын пайдалана алады. Макроэкономикалық саясат құралдары - бұл бір немесе бірнеше макроэкономикалық мақсаттарды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін жəне үнемі мемлекеттің бақылауында болатын экономикалық өзгермелілер. Макроэкономикалық саясат құралдарының мынадай түрлері бар: 1. Бюджет-салық (фискалдық) саясаты - бұл мемлекеттің салық салу жəне мемлекеттік шығындар арқылы экономикаға əсер етуі. 2. Ақша-несие (монетарлық) саясаты - бұл мемлекеттің елдің ақша, несие жəне банк жүйелері жолымен экономикаға əсер етуі. 3. Табыстар саясаты - мемлекеттің инфляцияны ұстап тұру мақсатында жалақы мен бағаларды директивалық шаралармен тікелей бақылауға алу арқылы экономикаға əсер етуі. 4. Сыртқы экономикалық саясат - мемлекеттің ашық экономика жағдайында халықаралық сауда қатынастарына араласа отырып, ұлттық экономиканың өсуі мен тиімділігін арттыру, халықтың өмір сүру деңгейін жақсарту мақсатында таза экспортты реттеуге араласуы. 5. Сауда саясаты - тарифтер, квоталар жəне басқа да сыртқы экономикалық реттеу құралдары арқылы мемлекеттің экспорт пен импортты ынталандыруға немесе шектеуге араласуы. Жоғарыда аталған мақсаттарды орындау барысында қолданылатын макроэкономикалық саясаттармен бірге ұлттық эконо микада əлеуметтік саясат, валюталық саясат сияқты құрал дар да кеңінен қолданылады. Бірақ макроэкономикалық саяс атт ың қандай құралы қолданылса да, олар ұлттық эконом иканың қалыптасқан нақты жағдайына қарай жəне қандай да бір экономикалық мəселені нақты шешу кезінде əрқашанда маңызды болып қала береді. [1] [2]
1.2 Макроэкономикалық саясаттың құралдары және тиімділігі
Макроэкономика өндірушілер мен тұтынушылардың іс-әрекеттерінің мотивациясын зерттейді, сонымен қатар бәсекеліктің әртүрлі болған жағдайындағы солардың тауар нарығындағы және өндіріс факторы нарығындағы өзара әсер ету механизмін зерттейді. Макроэконмика экономиканың тұтас болып қызмет етуін зерттейтін, экономикалық теорияның саласы болып табылады.
Макроэкономикалық дәрежеде зерттелетін негізгі мәселелер:
ұлттық өнім және ұлттық табыстың мөлшері мен құрылымын анықтау;
ұлттық экономика мастабында жұмыспен қамтуды реттейтін факторларды айқындау;
инфляцияның табиғатын талдау;
экономикалық өсудің механизімі мен факторларын зерттеу;
Экономикадағы циклдық ауытқулардың себептерін зерттеу;
Ұлттық экономикалардың сыртқы экономикалармен өзара әсерлерін зерттеу;
Мемлекеттің макроэкономикалық саясатының мақсаттарын, мазмұны мен формаларын теория жүзінде дәлелдеу.
Экономикалық процестер мен құбылыстарды зерттеудің макроэкономикалық бағыттарының ерекшеліктері болады.
Біріншіден, ол тұтас экономиканың дамуын немесе дәрежесін сипаттайтын - ұлттық табыстың, жұмыспен қамту және инвестициялардың жалпы көлемін, бағалардың жалпы дәрежесін, экономикалық өсудің қарқынын, тб зерттеуді көздейді. Нарықтық экономиканың негізгі субъектілері (өндірушілер мен тұтынушылар) агрегатталған жиынтықтар деп қаралады.
Екіншіден, макроэкономикалық талдауда, жеке нарықтардағы өндірушілер мен тұтынушылардың шешімдері мен іс-әрекеттері бір-бірінен тәуелсіз деп қаралса, экономиканы тұтас зерттеу, экономикалық субъектілердің өзара әсер етулерін өзара байланысты нарықтар жүйесі арқылы қаралуын талап етеді.
Үшіншіден макроэкономикалық талдауда, экономиканың болмысы мен дамуын белгілейтін экономикалық субъектілердің саны көбейеді. Осы субъектілердің құрамына мемлекет кіреді. Бұдан басқа ұлттық эконгомиканың ашық үлгілеріне басқа елдердің үкіметтері де енеді.
Әртүрлі мектептер өкілдерінің көзқарастары бір-біріне ұқсамаса да, олардың басым көпшілігі макроэкономикалық саясаттың басты мақсаты - нарық экономикасының қызмет етуінің тиімділігін және әлеуметтік бағытталуын жоғарылату деп мойындайды. Осы міндетті жүзеге асыру қажеттігі мемлекеттік макроэкономикалық саясатты мынадай негізгі мақсаттарды орындауға бағыттауды тілейді:
тұрақты және тиімді экономикалық өсу;
жұмыспен толық қамтамасыз ету;
бағаның жалпы дәрежесінің тұрақтылығы;
әлеуметтік әділет және жұмысқа қабілеті жоқтарды экономикалық жағынан қамтамасыз ету;
мемлекеттің сауда және төлем балансының тұрақты болуы.
Ұлттық экономиканың тепе-теңдікте қызмет етуі деп, барлық бір-бірімен байланысты нарықтарда сұраныс пен ұсыныстың тең болған жағдайы түсініледі. Түпкі өнімдер мен қызметтер нарығында тепе-теңдік жағдай орнағанын өндірушілердің табыстары барынша мол пайдаға йе болғаны сипаттайды.
Макроэкономикалық көрсеткіштер. Ұлттық есеп жүйесі.
Ұлттық экономиканың қызмет ету нәтижесін өлшеу үшін теория мен шаруашылық практикада әртүрлі макроэкономикалық көрсеткіштер қолданылады. Бұған жататындар:
Жалпы қоғамдық өнім ЖҚӨ
Түпкі қоғамдық өнім - ТҮҚӨ
Таза қоғамдық өнім - ТҚӨ
Таза ұлттық өнім - ТҰӨ
Жалпы ішкі өнім - ЖІӨ
Ұлттық табыс - ҰТ
Жеке табыс - ЖТ
Арадағы өнім - АӨ.
Статистикалық әдіс бойынша, жалпы қоғамдық өнім ЖҚӨ материалдық сфераға жатқызылған (өнеркәсіп, ауыл, орман шаруашылығы, құрылыс, көлік, өндіріске қызмет көрсететін байланыс, қоғамдық тамақтандыру салалары және тб) салаларында жасалады, бір жылда өндірілетін барлық игіліктердің сомасы деп есептрелген. Осы көрсеткішті есептеу методологиясы бойынша оның құрамына арадағы өнім АӨ, жыл бойы өндіріс процесінде қолданылған өнім жатқызылған. Нәтижесінде өндірістік циклдың әр сатысында бірдей тауарларға жұмсалған шикізат, материалдар, инструменттер, отын, қуат шығындары қайталанып есепке алынады.
Қайталанған есепті жою мақсатымен түпкі қоғамдық өнім ТҮҚӨ - ЖӨ және АӨ-нің айырымы көрсеткіші қолданылады.
Материалдық-заттық құрамы жағынан, ТҮҚӨ тұтыну заттары мен инвестициялық өнімдерден тұрады,
Ұлттық есеп жүйесі ҰЕЖ 1-жақтан, шаруашылық жүргізуші субъектілердің тауарлар сатып алуға жұмсалған шығындарын көрсететін, 2- жағынан олардың шаруашылық қызметтері нәтижесінде тапқан табыстарын көрсететін, баланстық экономикалық таблицалардың жиынтығы б.т.
ҰЕЖ негізінде мынадай макроэкономикалық көрсеткіштер есептеледі:
Жалпы ұлттық өнім ЖҰӨ. Бұл осы елде бір жыл ішінде өндірілген түпкі игіліктердің нарықтық құны. Өзінің экономикалық мағынасы жағынан, ол ТҮҚӨ-ге жақын болады, бірақ одан материалдық емес өндіріс қызметтерінің құнына артық болады. Біздің елде ЖҰӨ БҰҰ-ның методологиясы бойынша 1988 ж. Бастап есептеліп келеді.
Жалпы ішкі өнім ЖІӨ. Осы көрсеткішті ЖҰӨ-нің модификациясы деп қарауға болады. Оған осы елдің территориясындағы барлық экономикалық субъектілер қызметтерінің нәтижесі жатады. ЖҰӨ мен ЖІӨ-нің айырмашылығы: 1-ден ЖІӨ есептегенде ЖҰӨ-нен осы елдің ресурстарын шетелде пайдаланудың нәтижесінде түскен табыстардың сомасын (жалақы, проценттер, дивиденттер) алып тастау керек. 2-ден, ЖІӨ-ді есептегенде ЖҰӨ-ге шетелдіктердің осы елден алынған табыстарын қосу керек.
Таза ұлттық өнім ТҰӨ - бұл қолданудан шығарылған жабдықтардың орны толтырылғыннан кейін тұтыну үшін қалған түпкі өнімдер мен қызметтердің сомасы. Бұл ЖҰӨ-нен амортизациялық жарнаның сомасының көлемінде төмен болады.
Ұлттық табыс. ҰТ.ТҰӨ жасауға қатынасы бар барлық өндірістік ресурстарды жеткізетіндердің табыстарының көлемін сипаттайды. ТҰӨ-нің тек жалғыз ғана компоненті - бизнеске салынатын жанама салықтар - экономикалық ресурстардың ағымдағы үлесін көрсетпейді. Сондықтан жанама салықтың көлемі ҰТ есептегенде ТҰӨ-нің ақшалай көлемінен алынады.
Жеке табысхалықтың жеке тұтынуына түсетін ақшаның санын және осы жағдайдың ҰТ-тың қозғалысында орын алатын қайта бөлу процестерін көрсетеді. Жеке табысты есептегенде ҰТ-тан корпорациялардың пайдасына салынатын салықтар, олардың бөлінбей қалған пайдасының көлемі және әлеуметтік сақтандыру жарналарының көлемі алынып тасталады, ал халыққа жасалатын трансферттік төлемдер (зейнетақылар, стипендиялар, жәрдемақылар) қосылады.
Адамдардың өз еркімен жұмсай алатын табыстарын сипаттау үшін, қарамағындағы (билігіндегі) табыстар деген көрсеткіш қолданылады. Осыны есептеу үшін ЖТ-тан халық төлейтін салықтардың жалпы көлемі алынады.
Елдің барлық даму тарихының қортынды нәтижесін есептеу үшін ұлттық байлық ҰБ деген көрсеткіш қолданылады. Ұлттық байлық - бұл елдің осы уақыт мерзіміне дейін жинақтаған материалдық игіліктерінің жиынтығы. ҰБ-тың құрамды элементтері: материалдық және рухани өндірісте қызмет ететін қоғамның барлық құрал-жабдықтары; халықтың мүліктері; материалдық және мәдени байлықтар (жер қойнауы, ормандар, сулар тб); материалдық емес рухани байлықтар (адам капиталы, ғылыми-техникалық ой-өрістер жетістіктері, информациялық ресурстар, халықтың рухани мұрасы).
Ғылыми-техникалық революцияның ықпалымен жүріп отырған қоғамның әлеуметтік-экономикалық прогресі ҰБ-ты өсірумен қатар, оның құрылымындағы материалдық емес байлықтың үлесін жоғарылатады.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТЫ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУ
2.1 Қазақстанның макроэкономикалық саясаты және жергілікті бюджетті реттеу формалары
Макроэкономикалық саясат мемлекеттің жалпы саясатының құрамдас бөлігі, өмір сүру және шаруашылық жүргізудің аумақтық факторларын тиімді қолдануға, елдің тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуының стратегиялық мақсаттары мен міндеттеріне жету үшін бағытталған.
Қазақстан Республикасының аймақтың саясатының мақсаты -- ұтымды аумақтың еңбек бөлінісі аумақтың өзін-өзі басқаруды дамыту қағидаларын қалыптастыру негізінде әрбір аймақтың ресурстық -- өндірістік потенциалын тиімді қолдану және халықтың өмір сүруі үшін тең мүмкіндіктер жасау [9].
Аймақ экономикасын мемлекеттік реттеу механизмдері мен әдістеріне тоқталайық.
Аймақ экономикасын мемлекеттік реттеудің маңызды механизмдері:
-- жалпы мемлекеттік және макроэкономикалық мүдделердің келісуі мен өзара байланысын қамтамасыз ететін аймақтардың әлеуметтік және экономикалық дамуы мен өндіргіш күштерді орналастыруды ұзақ мерзімді перспективаға кешенді болжау, аймақта бар өндірістік - экономикалық, интелектілік және экспорттық потенциалды нығайту мен тиімді қолдану;
-- кешенді болжауда белгіленген елдің әлеуметтік- экономикалық даму басымдықтары мен кезеңдерін жүзеге асыруға бағытталған жалпы мемлекеттік макроэкономикалық және салалық деңгейдегі стратегиялық жоспарлар жүйесі;
-- ірі көлемдегі аймақ аралық мәселелерді шешу бойынша жалпы мемлекеттік бағдарламаларды жасақтау мен жүзеге асыру;
-- нақты макроэкономикалық дамуындағы аса шешуші мәселелерді шешуде мақсатты бағдарламалады жүзеге асыру; оның ішінде экологиялық кедей аудандарды, депрессияға ұшыраған шағын және орташа қалаларда, шалғай жатқан ауылдық аудандарды мемлекеттік қолдаудың арнайы бағдарламасы;
-- аймақтарды дамыту үшін сәйкес заңмен, институционалдық және әдістемелік қамтамасыз етілген арнайы экономикалық зоналар жасау;
-- қаржы - несие және салықтық тетіктер;
Аймақ экономикасын мемлекеттік реттеу әдістері екі топқа бөлінеді:
тікелей (әкімшіліктік) және жанама (экономикалық).
Макроэкономикалық экономиканы реттеу үшін мемлекет әдістер жүйесін қолданады. Ол икемді жіктелінген кешенді болуы тиіс, макроэкономикалық ерекшеліктерін ескеріп, шешілетін стратегиялық және тактикалық міндеттемелер сипатын ескеруі тиіс. Макроэкономикалық дамуда орталық атқарушы органдардың реттеуші қызметтеріне мына шараларды жүзеге асыру жатады.
-- барлық аумақтық шаруашылық жүргізу субьектілерінің, орталық және жергілікті атқару органдарының қызмет етуінің құқықтық және нормативтік негізін жасау;
-- республика шаруашылығының перспективалық дамуының макроэкономикалық және салалық басымдықтарымен нығайып аумақтық дамудың маңызды бағыттары мен пропорцияларын анықтау;
-- барлық халық үшін олардың жеріне байланыссыз республика аумағында ең төменгі тұрмыс деңгейінің мемлекеттік кепілік қамтамасыз ету;
-- аймақаралық немесе жалпы республикалық сипаттағы аумақтық мәселелерді шешу;
-- республика экономикасы үшін аса маңызы бар аумақтардың басымдықта дамуын қамтамасыз ету;
Сонымен бірге мемлекеттің макроэкономикалық дамуындағы реттеуші рөлі бюджеттен қаржыланатын мақсатты кешенді бағдарламаны жүзеге асырудан, құрылым құраушы инвестициялық жобаларды жүзеге асырудан көрінеді.
2018 жылы 9 қаңтарда Үкімет қаулысымен ҚР макроэкономикалық саясатының тұжырымдамасы мақұлданды. Оның негізін салық және бюджет саясатын қалыптастыру позициясы арқылы және аймақтардың мамандандырылу принципі бойынша үлгілеу құрайды. Яғни, берілген аймақ бюджеттік қаржыландыру жағынан басыңқылардың құрамына кіреді, өйткені оның дамуы мамандандырылу деңгейінен басыңқы бола алмайды. Бізге алдағы мерзімде аймақтардың басыңқылығын анықтау біріңғай ғылыми негізге негізделетін аймақтарына деген кешенді көзқарас дұрыс деп көрінеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына 2018 жылғы наурыздағы "Қазақстанның бәсекеге барынша қабілетті 50елдің қатарына кіру стратегиясы", 2007 жылдың 28 ақпанындағы "Жаңа әлемдегі, Жаңа Қазақстан" Жолдауларына сәйкес "Атырау облысының 2015 жылға дейінгі аумақтық даму стратегиясы" жасақталды. Бұл стратегияның объективті негізі - жаханданумен ел өңірлерінің ішкі арнаулы бағыттарының даму жағдайында мәселелер мен перспективаларды біртұтас бағалаудың қажеттілігі. Облыс бойынша өңірлерінің қазіргі дамуының мақсаты - бұл еңбекті бөлудің ұлттық және әлемдік жүйесінде өз орнын табу.
Республиканың басқа облыстарына қарағанда Атырау облысының бәсекеге қабілеттілігі Қазақстан Республикасы өңірлерінің әлеуметтік-экономикалық дамуын сипаттаушы көрсеткіштерді салыстыру негізінде бағаланды.
Демографиялық көрсеткіштер. Халық саны бойынша Атырау облысы 15 орынға ие. Халықтың тығыздығы 1 шаршы метрге 3,9 адамды құрайды және осы аталған көрсеткіштің мәні бойынша Алматы, Астана және Оңтүстік Қазақстан облысынан кейін жалпы республикалық көлемде 4 орынды иеленеді. Облыс халқының орташа тығыздығы туудың жоғары деңгейімен және қарқынды көші-қон ағындарымен, сонымен бірге өңір дамуының қолайлы әлеуметтік-экономикалық ахуалымен сипатталады (1-қосымша, 1- кесте).
Тұрғындардың өмір сүру деңгейінің көрсеткіштері. Өмір сүру деңгейінің көрсеткіштері бойынша Атырау облысының тұрғындары республиканың басқа облыстарымен салыстырғанда алдыңғы орында тұр. Мысалы, тұрғындар табыстарының және күнкөріс минимумы деңгейі бойынша облыс жалпы республикалық көлемде 3-ші орынды иеленеді (2-қосымша, 2-кесте).
Еңбек әлеуеті. Экономикалық реформалардың қарқынды дамуы мен аумақтық орналасуы облыстың еңбек нарығында деформацияға алып келді. Мысалы, жалпы республикалық көлемде экономикалық белсенді тұрғындар деңгейі бойынша облыс 9-шы орында болса, жұмыссыздар деңгейі бойынша облыс ұқсас орында. Жұмыссыздықтың жоғары деңгейі мен тұрғындардың экономикалық белсенділігі деңгейінің төмендеуі тұрғындардың жастық құрылымындағы және экономикалық белсенді емес тұрғындар деңгейінің өзгерістерін көрсетеді. Соңғы көрсеткіш бойынша жалпы республикалық көлемде облыстың үлесі 29,9%-ды немесе 9-ші позицияны.
Экономикалық даму. ЖӨӨ деңгейі бойынша жан басына шаққанда Атырау облысы жетекші позицияны иеленеді, республиканың 14 облысының арасында 1 орында және тұрғындардың жан басына шаққанда 2139,3 мың теңгені құрайды (1-қосымша, 1-кесте). ЖӨӨ жалпы республикалық көлеміндегі өңірдің үлесі 11,1%-ды құрап, республикада 2 орынға ие.
Өнеркәсіптік өнімдер өндірісінің көлемі бойынша облыс 1-ші орынды иеленеді немесе жалпы республикалық көлемнің 19,1%-на ие. Бұл ретте, тау-кен өндірісінің үлесі 90%-ды иеленеді (4-қосымша, 4-кесте).
Ауыл шаруашылығының жалпы өнімдер өндірісі деңгейі бойынша Атырау облысы 13 орында, яғни соңғы позицияны - 12 орынды иеленді немесе жалпы республикалық көлемнің 1,3%-ы. 2006 жылдың қорытындысы бойынша өңдеу өнеркәсібінің үлесі -- 9,8%-ға тең.
Негізгі капиталға инвестициялардың көлемі бойынша Атырау облысы аталған көрсеткіштің 756638,0 млн. теңге мәнімен жалпы республикалық көлемде 1 орынға ие. Облыста жүзеге асырылатын жобалардың көпшілігі облыс экономикасының мұнай газ секторын дамытуға бағытталған.
Атырау облысы шетелдік инвесторлар үшін барынша тартымды болып табылады. Мысалы, шетелдік инвестицияларды тартудағы үлесі бойынша облыс 1 позицияны иеленіп және жалпы республикалық көлемнің 70,5%-н құрайды.
Құрылыс жұмыстары көлемінің көрсеткіші бойынша облыс 3-ші орынды иеленеді, бұл аталған секторды дамытудағы инвестициялардың жоғары үлесімен негізделіп, инвестициялардың жалпы респубикалық көлемінде 13,8% құрайды.
Инновациялық әлеует. Орындалған ғылыми-техникалық жұмыстардың жалпы көлемі 2006 жылы Атырау облысында 2882,7 млн. теңгені, облыстың үлесі 7,7% немесе орындалған жұмыстардың жалпы республикалық көлемінде 5 позицияны құрады (6-қосымша, 6-кесте).
Ғылыми зерттеулерге жалпы шығын мөлшері бойынша Атырау облысы жалпы шығындардың жалпы республикалық көлемінде 4 позицияны иеленеді. Бұл ретте, облыс ғылыми-зерттеу жұмыстарын орындаушы қызметкерлердің жалпы республикалық көлемінде 8 орында позицияланады. Ғылыми-зерттеу ұйымдарының жалпы саны 10 кәсіпорынды немесе тіркелінген ғылыми ұйымдардың санының жалпы республикалық көлемінен 11-ші орынды иеленеді. Ғылыми-зерттеу ұйымдарындағы қызметкерлердің орташа тізімдік саны 654 адамды құрайды. Бұл ретте, қызметкерлердің жалпы санындағы аса көп үлес салмақ жоғары біліктілікті мамандар үлесіне - 69,2%, көмекші персоналға -- 16,8%, техникалық қызметкерлерге -- 9,9%, басқаларға -- 4,1%-дан келеді. Бұл, мамандардың жалпы саны осы аталған көрсеткіш бойынша өңірдің бәсекеге қабілеттілік деңгейін көтеру үшін жеткілікті болып табылатынын көрсетеді.
Алайда, Атырау облысының инновациялық әлеует көрсеткіштерінің тобы бойынша қосынды дәрежесі орташа болып табылады, бұл 6,5%-ды құрайтын, өңір экономикасын дамытудағы ғылыми зерттеулер мен әзірлемелердің жеткіліксіз рөлін білдіреді.
Атырау облысының миссиясы орнықты экономикалық даму негізінде тұрғындардың жоғары өмір сүру сапасын қамтамасыз ету болып табылады.
Атырау облысының болашағы: 2015 жылға қарай Атырау облысы қолайлы өмір сүру ортасы, тұрғындардың жоғары өмір сүру деңгейі, дамыған инфрақұрылым мен инновацияға негізделген әртараптандырылған экономикасы бар өңірге айналады.
Стратегиялық мақсат: 2015 жылға қарай өңірдің инвестицияларға негізделген экономикадан, инновацияларға негізделген экономикаға өтуін аяқтау. Дамудың инновациялық түріне қол жеткізуге төмендегідей міндеттерді шешу ықпал етеді:
1. Өңір экономикасын әртараптандыру, қосымша құнды өндіруде жоғары шектерге жетуге мүмкіндік беретін өңдеу өнеркәсібін дамыту. Бұл ретте, тау-кен өндірісі өнеркәсіптерінің салаларын тұрақты дамыту өңір экономикасының факторы болып табылады.
2. Инновацияны қосқанда, инфрақұрылымның барлық формаларын жетілдіру. Инфрақұрылым өндірістік әлеуеттің дамуының негізі өңір экономикасының халықаралық және өңірлік ықпалдастығы өңір капиталының барлық нысандары дамуының негізі болып табылады.
3. Өңір тұрғындарын өзіндік өндіріс өнімдерімен қамтамасыз етуге қол жеткізу экономиканы әртараптандыру факторы, инновацияны тартудың ауқымды секторының және жұмыспен қамтудың құралы ретінде агроөнеркәсіптік кешенді дамыту; Агроөнеркәсіп кешенінің бәсекеге қабілеттігінің өсуі ауыл шаруашылығы өңдеу және тамақ өнеркәсібін дамыту мақсатында мемлекеттік - жеке серіктестік қағидаларын іске асыру есебінен қамтамасыз етілетін болады.
4. Адам әлеуетін дамыту мақсатында әлеуметтік теңсіздік проблемасын шешу.
5. Орнықты дамудың негізі ретінде экологиялық ахуалды сауықтыру.
6. Өңірдің экономикалық кешенін өңірлік даму факторларының бірегей үйлесімін шаруашылық айналымына кәсіптік тарту негізінде синергетикалық тиімділікті шығаруға қабілетті бүтін организм болатын бәсекеге қабілеттілігін арттыру құралы ретінде аумақтық басқаруды жетілдіру [10].
Жергілікті бюджеттердің реттеу формалары
Жергілікті бюджеттер Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің бір бөлігін көрсетеді және елдің мемлекеттік бюджет құрамына кіреді. Олар тек қана жергілікті салықтар мен алымдар есебінен толықтырылмайды, сонымен қатар бюджеттік реттеу механизмдер арқылы қайта бөлінетін республикалық салықтар мен алымдар бөлшектері есебінен де қалыптасады. Бірақ, жергілікті бюджеттердің кірістері өздік түсімдер, реттеуші салықтардан түсетін түсімдер, қаржылық жәрдем мен займдық қаражаттардан қалыптасса да, аймақтар мен аумақтардың әлеуметті-экономикалық дамуының ерекшеліктері жергілікті билік органдарының мемлекеттік қызмет көрсету процестеріне тиімді әсерін қамтамасыз етуге ресурстардың жетіспеушілігіне жеткізеді.
Сондықтан, аймақтардың экономикалық дамуы болымды айырымдауының себебінен кірістік база әркелкілік болғандықтан аумақтар тұрғындарға мемлекеттік сектор арқылы көрсететін қызметтер тең болуы үшін аймақтар бойынша бюджеттік теңестіруді қамтамасыз ету жөніндегі белсенді саясат жүргізу қажет. Осындай саясат жүргізу механизмнің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz