Ауыл шаруашылығына салық салудың теориялық негіздері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
1 Ауыл шаруашылығына салық салудың теориялық негіздері ... ... ... ... ...
5
2 Ауыл шаруашылығына салық салу жүйесі: механизмі мен жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
15
2.1 Ауыл шаруашылығына салық салу механизмін ұйымдастыру және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
15
2.2 2014-2016 жж. арналған Баянауыл ауданы бойынша салықтардың түсу динамикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
24
3 Ауыл шаруашылық саласында салық салудың негізгі мәселелері мен шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
50
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
53
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
57
Кіріспе
Қазақстан Республикасының салық жүйесі нарықтық экономиканың басты элементтерінің бірі. Ол мемлекеттік шаруашылықтың дамуына ықпал етудің, Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік дамуының басымдылықтарын анықтаудың басты құралы ретінде әрекет етеді. Осыған байланысты ҚР салық жүйесінің жаңа қоғамдық қатынастарға бейімделуіәлемдік тәжірибеге сәйкес келуі қажет. Бұл салық реформаларының негізгі бағыты болып табылады.
Салықтарымыздың тұрақсыздығы, мөлшерлермелерді, салықтарды және т.б. әрдайым қайта қарастыру отандық және шетел инвестицияларына кедергі келтіріп,ел экономикасына кері әсер ететіні сөзсіз. Бүгінгі күні салық жүйесінің тұрақсыздығы - салық салу реформасының басты мәселесі.
Соңғы жылдары ауыл шаруашылығын бағалық, қаржы-несиелік, салықтық және құқықтық реттеу және шаруашылық жүргізудің түрлі нысандарының жұмысының тиімділігін көтеру арқылы мемлекеттік қолдаудың күшеюінің есебінен Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығындағы жағдай тұрақтана бастады.
Президент алға қойған Қазақстанның агроөнеркәсіп кешенінің озбалы даму міндетін шешуге көмектесуде ауылшаруашылық өндірушілерге салық жүйесін жетілдіру үшін жаңа ғылыми өзгерістерді енгізуге болады.Сондықтан да, экономиканың аграрлық секторындағы ауылшаруашылық өндірушілерге салық салу жүйесінің теориялық аспектілерінің тәжірибелік маңыздылығы мен жеткілікті түрде зерттелмегені, сондай-ақ оны жетілдірудің механизмінінің қажеттілігін зерттеу ғылыми тақырыпты таңдауға себеп болды.
Соған қарамастан, ауыл шаруашылығының мәселелері салық салуды және оның ауыл шаруашылығы өндірісіне деген ықпалын жетілдіруге кешенді әрі ғылыми ыңғайды талап етеді. Бұл дипломдық жұмыс осы кемшіліктің орнын толтыруға бағытталған.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты- нарықтық қатынастар жағдайында ҚР ауыл шаруашылығы өндірушілерінің салық салу жүйесін жетілдірудің мәселелерін қарастыру. Жұмыстың мақсаты мынадай міндеттермен нақтыланады:
oo Нарықтық қатынаста ауылшаруашылық өндірушілердің салық салу жүйесіндегі ролі, олардың өзара байланысы мен басқару жүйелерін қарастыру;
oo Аграрлық сектордағы өндірушілердің салық салудағы мәселелерін анықтап, шетел ауыл шаруашылығы өндірісіндегі салық салу тәжірибесі мен теориялық заңдылықтарының оңтайлы жолдарын ұсыну;
oo Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы өндірушілеріне салық салу қызметін ұйымдастырудың мүмкіндіктері мен ерекшеліктерін негіздеу;
oo ҚР Павлодар облысы Баянауыл ауданында ауыл шаруашылық өндірушілердің салық салу жүйесі оптималдылығын анықтау және негіздерін ұйымдастыру;
oo Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы саласындағы салық салу жүйесінде ҚР Баянауыл ауданының ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында салық салу жүйесін жетілдірудің концепцияларын ұсыну.
Зерттеудің объектісі ретіндеҚазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы өндірушілеріне салық салу және оны ұйымдастырудағы экономикалық зерттеудің пәні болып табылады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы:
oo Ауыл шаруашылығында инновациялық тәсілдерді қолданатын салық төлеушілерді ынталандыру тетіктері;
oo Ауыл шаруашылығына салық салу механизмін жетілдіру бойынша ұсыныстар кешені;
Дипломдық жумыстың құрылымы мен көлемі: кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындылар мен ұсыныстардан, пайдаланылған әдебиеттердің тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Ауылшаруашылығына салық салудың теориялық негіздері
Бизнесті, оның ішінде аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің маңызды құралдарының бірі салықтық саясат болып табылады. Экономикада және қоғамдағы жағдайды жаңартуда маңызды фактор салықтар болып табылады. Бұл тиімді жұмыс істеуге және өндірісті дамытуға инвестиция салуда адамдарға әсер ететін мемлекеттік мекемелердің ең күрделісі- деп В.С.Львов жазады[1].
Бұл жағдайда ауыл шаруашылығы өндірісінде жалпы алғанда, оның ішінде агробизнесте салық салу жүйесінің ерекше қалыптасуына ұмтылу оның кең тараған түрі болып табылады. Мұндай ұмтылыс дамыған елдерге тән және өтпелі кезең мен ауыл шаруашылығының өзіндік агроөнеркәсіп өндірісінің көптеген ерекшеліктерімен байланыстырылып түсіндіріледі. Бір айта кететін жәйт, салық салу негізінен аграрлық секторда жұмыс істеп жатқан кәсіпорындарға тікелей салықтық жеңілдіктер берумен ерекшеленеді.[2]
Қазақстан ауыл шаруашылықтары акционерлік қоғамдар, жеке шаруа қожалығы, өндіруші кооператив, шағын кәсіпорын, әр түрлі серіктестік ұйымдары болып ауыл шаруашылық өнімін өндіруде.
Ауыл шаруашылық өндірісі үш саладан тұрады:
1) ауыл шаруашылықтағы қолданатын жұмыс құралдарын жасаушылар мен техникалық құралдармен қамту орындары;
2) ауыл шаруашылық өнімін өндірушілер;
3) өнімді өңдеу, даярлау, сақтау, сату мәселелерін шешетін кәсіпорындар[8].
Ауыл шаруашылығы субъектілері төлем көзінен ұсталатын салықтардан басқа салықтар бойынша өзіндік жеңілдіктерді қолданады. Ал ауыл шаруашылығында өзінің бизнесін жүргізетін шаруашылық жүргізуші субъектілер салық салудың мынадай режимдерінің бірін қолдануы мүмкін:
- шаруа немесе фермер қожалықтары үшін арнаулы салық режимі;
- ауыл шаруашылығы өнімін, акваөсіру (балық өсіру шаруашылығы) өнімін өндірушілер және ауыл шаруашылығы кооперативтері үшін арнаулы салық режимі;
- оңайлатылған декларация негізіндегі арнаулы салық режимі;
- жалпыға бірдей белгіленген тәртіп[3].
Ауыл шаруашылығы өнiмдерiн өндiрушiлер үшiн арнаулы салық режимiн қолдану артықшылықтарыА.В. Сасинаның еңбегінде нақты көрсетілген:
- қосылған құн салығын, бірыңғай әлеуметтік салықты, мүлік салығы және табыс салығын жоюға байланысты кәсіпорын салық ауыртпалығын абсолютті және салыстырмалы мәнде қысқарту;
- кәсіпорын құзырындағы айналым капиталдың мөлшерін ұлғайту және салық төлемдерін азайту арқылы өндірістің тиімділігін арттыру;
- қызметкерлерге еңбекақы, сәйкесінше зейнетақы қоры жарналары шығындары бірыңғай ауыл шаруашылығы салығы бойынша шегерілетін болғандықтан, оларды жоғарылатуға нақты мүмкіндіктің пайда болуы;
- негізгі құралдарды жаңғыртуға кәсіпорындар қызығушылығы(негізгі құралдардың құны жинақталған амортизация құнына қосылмай, толық шығындарды құрайды).
Арнаулы салық режимiн қолданудыңтеріс аспектілері:
- қосылған құн салығын төлейтін сатып алушыларға дайын өнімдерді сату қиындықтары, яғни ҚҚС төлемейтінауылшаруашылығы өнімдерін өндірушілерден сатып алу тиімді болып табылмайды. Сәйкесінше, сатып алушылардың ҚҚС бойынша салық аударымдарын жасауға мүмкіндігі болмайды;
- бірыңғай ауыл шаруашылығы салығын төлеуге көшуден бұрын жазылмаған бухгалтерлік есеп және салық есептілігінде ҚҚС аударымдар сомасынкөрсету қабілетсіздігі;
- салық салу объектісі табыс минус шығындар болғандықтанкәсіпорын рентабельділігінің қысқаруы,;
- арнаулы ауылшаруашылығы төлемін ең төменгі мөлшерге қысқарту мақсатында өндіру және іске асыруға байланысты өндірістік шығындардың көлемін ұлғайту ниетінде өзіндік құнының артуы, тиісінше өнімнің бәсекеге қабілеттілігі төмендейді[4].
Салықтар негізгі үш қызметті атқарады, олар: фискалды, қайта бөлу және реттеу[5].
Фискалды міндет тарихи ең бірінші және атқарылу тәртібі толығырақ міндет болып табылады. Фискалды міндет арқылы салықтың негізгі қоғамдық қызметі, яғни бюджет ресурстарының құрылуы атқарылады.
Қайта бөлу міндеті шаруашылық субъектілері мен азаматтардың табысын мемелкеттің пайдасына қайта бөлумен байланысты.
Мемлекеттің экономикалық міндеттерінің дамуымен байланысты салықтардың реттеу міндеті пайда болған. Бұл міндет экономиканың салық механизмі арқылы дамуына әсерін тигізеді.
Аграрлық өндірісті мақсатты мемлекеттік реттеу мен экономикалық механизмін түзету бағытында аграрлық протекционизм жүйесін жетілдіру бұл өндірісті нарықтық экономикаға қиыстырудың бірқатар маңызды міндеттерін шешуді, соның ішінде:
нарық инфрақұрылымын қалыптастыру;
қолайлы шарттарбойынша ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерін несиелік қолдау;
аграрлық бағаларды қолдау;
ауылдағы кооперацияны қолдау;
жаңа технологияларды ынталандыру[6].
Сонымен бір уақытта ауыл шаруашылығы тауар өндірушілеріне олардың аталған міндеттерді шешу үшін қажетті қорларды өз бетінше және одан да толық жұмылдыруына бағыт-бағдар беру қажет.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының қалыптасқан, әрі соңғы екі жылда жақсарған төлем қабілеттілігі, аграрлық өндірістің экономикалық механизмінің өзгерісі жағдайында, өзін-өзі қаржыландыру қағидасын жүзеге асырудың мүмкіндіктері шектелген. Өкінішке орай, аграрлық сала қазіргі уақыттың өзінде де коммерциялық инвестициялар үшін тартымсыз сала болып қала беруде. Сондықтан ауылды протекционистік қолдау үшін қорлардың басты көзі және, ең маңыздысы мемлекет бола алады.
Қалыптасқан жағдайдан шығу үшінауыл шаруашылығы тауар өндірушілеріне салық салуды жетілдіруге бағытталған ауыл шаруашылығы саласын бюджеттік қолдау қажет[7].
Қарама-қайшы болып табылатын осы екі міндетті экономиканың жандану жағдайында бір уақытта шешудің әлуетті мүмкіншілігі өседі. Бұл ретте елдегі нақты шаруашылық айналымдардың 70% қолданыстағы салықтар байқамайтынын есепке алған өте маңызды. Бұл - қазіргі қазақстандық экономика үшін аса ауыр көлемдерге жеткен жеңілдік берілген сектор, не өзінің шаруашылық қызметін салық салудан, мысалы, саудаға қарағанда көлеңке айналымдар аз жанаған аграрлық сектордың өзінде де жасыратын көлеңке сектор: астықтың көлеңке өндірісінің көлемі 20% астам санды құрайды. Осылайша, теориялық тұрғыдан алып қарағанда, салық жеңілдіктерін толық жойған және көлеңке секторға толық салық салған жағдай кезінде бюджеттің табыстарын жобамен 2 есеге ұлғайту және сонымен бір уақытта салық салудың деңгейін 1,5 - 2 есеге төмендетуге мүмкіндік бар. Алайда бұл мүмкіндікті жүзеге асыру үшін бірқатар міндеттерді шешу керек. Біріншіден, лоббистердің күшті қарсылығын жеңіп шығу қажет. Екіншіден, салық жүйесін қатайту керек, өйткені көлеңкешілдерден салықтар жинау ниетінен басқа, сол үшін лайықты салық құралдары да қажет, ал салықтардың қолданыстағы нысандары, тәжірибе көрсетіп отырғандай, мұны қамтамасыз етіп отырған жоқ. Жеңілдіктерді қайта қарастыру (әсіресе, жаппай жою) шаруашылық пен әлеуметтік саланың еліміз үшін стратегиялық маңызды буандарының құлдырауына әкелмеуі үшін мемлекеттік қолдау жүйесінің реформасы керек[8].
Біздің ойымызша, бұл міндет шаруашылық қызметтің нәтижелеріне (пайда, еңбекақы) салық салудан пайдаланылатын қорларға (ауыл шаруашылығында, ең алдымен, жер қорлары) салық салуға көшуді қарастыратын түбегейлі салық реформасының негізінде шешілуі мүмкін.
Көрсетілген қызметтер ҚР-ның ауылшаруашылық саласында салық салу кезіндеде базалық болып табылады[9].
Салықтардың ынталандырушы қызметтерінің тұрғысынан алып қарағанда, аграрлық сектордағы салық жүйесі үш негізгі қызметті атқаруы керек:
Бұл жүйенің бірінші қызметі құнарлылығы бойынша түрлі жер санаттарына ие болған барлық ауыл шаруашылық тауар өндірушілері үшін шаруашылық жүргізудің экономикалық шарттарын өткізу және қамсыздандыру нарықтарына қатысы бойынша теңестіру болуы керек.
Екінші қызметі экономиканың бұл секторын жалпы мемлекеттік шығындарды қаржыландыруға қатысуын қамтамасыз ету болуы керек (өйткені осы жеңілдіктерді жоюды біз мемлекеттің қаржылық мүмкіндіктерін кеңейтудің негізгі көздерінің бірі ретінде қарастырып отырмыз, бұдан ауыл шаруашылығы айтарлықтай ұтады).
Ең соңында салық жүйесінің үшінші қызметі - саланың дамуының қарқындары мен бағыттарын реттеу[11].
Бірінші қызметтің талаптарына жердің ренталық салығы сәйкес келуі керек. Оның мөлшерлемелері жерді оның сапасы мен орналасқан жеріне байланысты бірыңғай кадастрлық бағалаудың негізінде құрылуы керек. Бұл ретте жердің дифференциалдық рентасы өзінің экономикалық мазмұны бойынша тікелей ауыл шаруашылығы қызметкерлерінің еңбегінің өнімі болып табылмайтыны екенін атап өту керек. Ол басқа салалардың таза табысының ауыл шаруашылығы тауар өндірушілеріне олардың шаруашылықты жүргізу монополияларына байланысты берілген қайта бөлінген бір бөлігі болып табылады. Сондықтан, егер сала өте ауыр қаржылық жағдайда тұрған кезеңде жер салығының көмегімен алынған барлық дифферанциалдық рента негізінен ауыл шаруашылығындағы өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымды дамытуға бағытталатын болса, онда кейін ауыл шаруашылығы тұрақтанған кезде ол басқа да жалпы мемлекеттік мақсаттарға айтарлықтай шамада пайдаланыла алады[12].
Дифференциалдық рентаны алудың мақсаты түрлі табиғи жағдайларда тұрған барлық өндірушілердің шаруашылық жүргізуінің бастапқы экономикалық жағдайларын теңестіру болып табылады.
Жер салығының көмегімен түрлі ренталық табыс қана емес, сондай-ақ салыстырмалы түрдегі нашар жерді көркейтуге және басқа да жалпы мемлекеттік шараларды іске асыруға кеткен бюджеттік шығындарды жабуға арналған орта салалық пайданың бір бөлігі де алынуы керек.
Екінші қызмет ауыл шаруашылығына бірыңғай жалпы мемлекеттік салық жүйесін тарату арқылы жүзеге асырылады. Біз ұсынған тезиске сәйкес, атап айтқанда, қалыптан тыс ұлғайған жеңілдіктерді жою мемлекеттің қаржылық қуатын кеңейтудің басты көздерінің бірі болып табылады, соның арқасында ауыл шаруашылығы мемлекеттік қаржылық қолдаудың есебінен үлкен ұтыс алады.
Салық салудың үшінші қызметі саланың дамуының қарқындары мен бағыттарын мемлекеттік реттеу және ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігін көтеру болуы керек. Бұл қызмет икемді, салықтың көтермелейтін не шектейтін мөлшерлемелерін енгізу арқылы, сондай-ақ түрлі жеңілдіктер мен айып санкцияларын енгізу арқылы жер салығын салуды да, табыс салығын салуды да пайдалану үрдісінде іске асырылуы мүмкін [13].
Салық заңында ауыл шаруашылық өндірушілерге келтірілген жеңілдіктер әлі де ауыл шаруашылық өнімдерінің арзандауына әкеле қоймайды. Э.Т.Камаловтың мақаласында ауыл шаруашылық өнімдерінің құны, олардың механизмі көрсетіледі. Осыған сәйкес ауыл шаруашылық өнімдерінің құнына тек бар көлік, мүлік, жер шығындары ғана кірмейді. Көлік, мүлік, жер мүмкіндіктері жеткіліксіз болғандықтан ауыл шаруалары жетіспейтін көлікті, мүлікті сатып, не жалға алуға мәжбүр болады. Ал жер құнарлығын артырып не сақтау үшін оған қажетті тыңайтқыштарды сатып алуы керек. Жер, мал жағдайын біліп, болашаққа болжам жасау үшін ғылыми зерттеу жұмыстарды іске қосып отыруы тек барын сақтап қалмай, болашақта жаңа тұқым, өнім шығару жолдарын ілестіре жүретін еді. Ауыл шаруашылық өнімінің құнының құрамына осындай іске асырған жұмыстардың құндары кереді. Сонда ғылыми жұмыстары жүргізілмейді. Оның құны да, ілестіріп келетін салықтары да өте шығынды. Ал жалға алынатын не сатып алынатын көлік пен мүлік те, ауыл шаруашылыққа салықсыз, шығынсыз келмейді[14].
Аграрлық сектор -- бұл өндіріс пен еңбекті қолдану саласы ғана емес, сондай-ақ тұрғындардың айтарлықтай бөлігінің өмір сүру ортасы. Ауыл шаруашылығы өндірісінің деңгейі кез-келген елдің азық-түлік қауіпсіздігінің жағдайына ықпал етеді. Өндіруші күштердің дамуы тұрғысынан ауыл шаруашылығы салыстырып қарағанда артта қалған сала болып табылады және өзгеріп отырған экономикалық және технологиялық жағдайларға басқаларға қарағанда баяу бейімделеді [15].
Осы жағдайларды есепке ала отырып, көптеген дамыған елдерде ұзақ тарихы бар мемлекеттік реттеу жүйесі әрекет етеді. Нақты шараларды қолдануда елдердің арасында айтарлықтай айырмашылықтар бар болғанына қарамастан, олардың барлығы, негізінен, келесі мақсаттарды көздейді: ауыл шаруашылығындағы тұрақты экономикалық жағдайды, нарық конъюнктурасын және саланың табыстылығының белгілі бір деңгейін қолдау, қалаусыз миграциялық үрдістерді болдырмау, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету, артық өндірісті шектеу, тұрғындардың жаңа жағдайларға бейімделуіне көмек көрсету, ішкі нарықты қорғау, ұлттық тауар өндірушілердің халықаралық еңбек бөлінісіне бәсекеге қабілетті түрде қатысуына кепілдік ету және т.б.
Бұл шараларды жүзеге асыру жоғары бағалардың есебінен айтарлықтай бюджеттік шығындар мен тұтынушылардың шығындарын талап етеді. Бұл ретте келесідей реттеу механизмдері бәрінен де кең қолданылады: артық өнімдерді ең төменгі кепілдік етілген бағалар бойынша сатып алу, азық-түлік нарығындағы сатып алу және тауарлық интервенциялар, жеңілдікті несиелеудің ерекше түрлері, кедендік реттеу, жеңілдетілген салық салу және т.б.-деп Е.Д. Маркина еңбегінде баяндалады[16].
Ауыл шаруашылығы өндірісінің басқа салалардан айырмашылығы және оның ерекшелігі ауыл шаруашылығының өндіріс саласы ғана емес, сонымен қатар ел тұрғындарының басым бөлігінің өмір сүру салты екенінде жатыр. Ауыл экономикасы мен ауылдық мекендер тығыз байланысты - ауылдық мекендер тарихи түрде ауыл шаруашылығы қызметінің негізінде қалыптасқан болатын және бұл қызметтің тоқтауымен олардың да өмір сүруі тоқтайтын еді. Жаңа тарих бұл заңдылықты тек растайды: ауыл шаруашылығы өндірісіндегі дағдарыс тұрғындардың жаппай көшуі мен ауылдық елді мекендердің тіршілік жүйесінің құлдырауына әкелді. Бұл үрдіс бүгін де жалғасуда. Тек 2014-2015 жылдардың өзінде-ақ 300 жуық елді мекен өз-өзінен жойылды. Әкімшіліктердің деректері бойынша бүгінгі күні тұрғындары жоқ 136 таратылмаған ауыл шаруашылығы елді мекендері (әрі қарай АЕМ) бар [17].
Өз қажеттілігін жеткізе алатын ауыл шаруаға салық заңының жеңілдіктері теория жүзінде тиімді. Ал аяғынан тұра алмай жатқан шаруалар шығындары азая қойған жоқ.
Дамыған елдерде ауыл шаруашылығына экономиканың басқа секторларымен бірге салық салынады. Сонымен қатар, дәстүрлі ауыл шаруашылығы саласына кейбір салық жеңілдіктері, сондай-ақ маусымдылығына, ауа райы факторларына, шағын отбасылық өндірушілердің таралуына, өндіріс ерекшеліктеріне байланысты арнайы салық режимдері беріледі [18].
Ауыл шаруашылығындағысалық саясатысекторды субсидиялау құралы ретінде ғана емес, көп қырлы мәселелерді шешуге бағытталған. салық көмегімен белгiлi бiр қызметтер ынталандырылады немесекерісінше тежеледі (мысалы, қоршаған ортаны қорғау шаралары жиі салықпен ынталандырылады); салықтар ауыл шаруашылығы секторының құрылымына әсер етеді (ірі қара мал бордақылау, жер инвестициялары бойынша салық жеңілдіктері мен ауыл шаруашылық емес капитал ағынының концентрациясына әкелді.). Ауыл шаруашылығы салық деңгейіне ғана емес,сонымен қатар олардың комбинациясына да тәуелді. Ауыл шаруашылығында салықтың фискалдық мақсаттары өте салықтар серпімді немесе серпімсіз сұраныспен өнімге (ресурқа) қолданылуына тәуелді. Осылайша, жер өте икемсіз сұраныс болып табылады, сондықтан жер салығы артады, бюджет кірістерінің өсуі жүреді, ал минералды тыңайтқыштарды пайдалану салықтардың төмендеуіне әкеледі [19].
Соңында, аграрлық секторда салықтық саясат мүдделік қолдауға өте сезімтал болып келеді. Дамыған елдердеауыл шаруашылығы лоббиі өз үкіметтеріне күшті әсер етеді, сондықтан салықтық жеңілдіктер ауыл шаруашылығы секторының субсидия нысаны болып табылады. Ауыл шаруашылығы үшін салықтық жеңілдіктер әлемдік сауданы бұрмалайтын субсидия нысаны ретінде қаралмайтынын ескеріп және соған сәйкесауыл шаруашылығы бойынша Марракеш және Уругвай келісімінен ТСБК(ДСҰ) шектетілгені туралы Папцов Андрейдің мақаласында жазылады[20].
Барлық елдердесалық жүйесінің эволюциясы пайыздық мөлшерлемелерді төмендету, салық базасын кеңейтужәне қолданыстағы салық (олардың бірлестіктері) санын азайту жеңілдету жолында болды. Сонымен қатар салық жеңілдіктерінің жоғары дәрежесі өндірістік құрылымында салыстырмалы ұсақ өндірістік бірлік басым елдерде сақталады. Үлкен шаруашылықтар және жоғары өндіріс тиімділігі бар Америка Құрама Штаттарындасалық салуды реформалау белгілі жеңілдіктерді кезең-кезеңмен жою жолын ұстанады.
Сонымен қатар, ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілер басқа экономикалық субъектілермен бірге бюджеттік салықтардан басқа әлеуметтік төлемдерді төлейді. Салық және әлеуметтік төлемдер арасындағы арақатынас әр елдеөзгеше. Ол халықты қолдауда мемлекетсаясатынабайланысты. Ауыл шаруашылығы салық төлемдерінің жалпы сомасындағы әлеуметтік төлемдерің ең жоғарғы үлесі Францияға тән (төлемдердің жалпы мөлшерінен 50%).
А.В. Тихонова өз мақаласындаЭЫДҰ барлық елдерін салық құрылымына сәйкес үш топқа бөледі. Орталық және Батыс Еуропа елдерінде(Жерорта теңізі елдерін қоспағанда) жанама салықтар салық құрылымында маңыздырақ болып табылады. Жерорта теңізі елдерінде (Франция, Италия) тұтынуға салық және әлеуметтік төлемдер маңыздырақ.Солтүстік Америкада (АҚШ және Канада)- табыс салығы және мүлік салығы[21,22].
Германия, Франция, Италияда жалпы ауылшаруашылығының 60-80% -ын нормативті салық салу режимі алады. Францияда салық салу базасы жер кадастрінің мәліметтері, өнім құнының орта көрсеткіштері, өндіріс шығындары,ауыл шаруашылығы өнімділігіне қарай нормативтік әдіспен анықталады. Барлық мәліметтер жергілікті ерекшеліктеріне байланысты зерттеулермен көрсетіледі.
Нарықтық дамыған экономикасы бар елдерде ауылшаруашылығы өндірушілерге салықтық фаворитизм қолданылады. Инвесторларды тарту мақсатында көптеген елдердің салық кодексінде технологиялық жаңашылдық инвестиция өсіміне салық жеңілдіктері, осы сомаға бюджеттік компенсациялар қарастырылған. Фермер мемлекеттік және жергілікті аграрлық бағдарламалар шегінде жаңашылдық игерген жағдайда салық салуға жеңілдік шарттарының бірін қолдана алады [23,24].
Шетел тәжірибесі ауылшаруашылығындағы салық саясатының ерекшелігі салық жеңілдіктері арқылы материалдық-техникалық базаны қалыптастыру, өндіру қызметінің өсуі және өндіріс ұсталымдарын төмендету үшін ынталандыру шаралары болып табылады.
2 Ауыл шаруашылығына салық салу жүйесі: механизмі мен жағдайын талдау
2.1 Ауылшаруашылығына салық салу механизмін ұйымдастыру және бағалау
Нарықтық экономикаға өтудің маңызды мәселесі қаржы тұтқаларының ролін, оның ауыл шаруашылығы өндірісіне әрекет ету механизмдері мен әсер ету күшін түбегейлі өзгерту. Қаржы механизмінің жұмыс істеуінің нәтижесінде оның түрлері мен әдістері, қаржы тұтқаларының көмегімен мемлекеттік бюджеттің қорларын, ақша қорларының жүйесін және ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының резервтерін қалыптастыру және пайдалану іске асырылады.
Аграрлық сектордың шаруашылық жүргізуші субъектілерінің қызығушылығы мен жауапкершілігіне әсер етуінің тиімділігі, мемлекеттік бюджеттің қажеттіліктерін қамтамасыз етудің толықтығы, материалдық-заттық және құндық өлшемдердің теңгерілімі көпжағдайда қаржы тұтқалары арқылы іске асырылатын қаржы қатынастарының анықталған түрлері мен әдістерінің қаншалықты жетілген екеніне тәуелді болады [25].
Аграрлық экономика саласында нарықтық механизмнің бірден-бір ерекшеліктері - ауыл шаруашылығына қатысты өнімдерге сұраныс пен ұсынысты зерттеу арқылы салық жүйесін дамытудағы басқару тәртібін реттеу.
Ауыл шаруашылығы өндірушілеріне салық жеңілдіктерін бере отырып мемлекет ауыл шаруашылығы саласына инвестициялардың құйылуына, онда шаруашылық жүргізетін субъектілердің санын ұлғайтуға, өндірілетін тауарлардың бәсеке қабілеттілігін көтеруге себебін тигізіп, ауыл шаруашылығы өндірісінің дамуына көмектеседі. Ауыл шаруашылық салық төлеушілермен төленетін салықтардың өзіндік ерекшеліктері төмендегі сызбада келтірілген (Қосымша А).
Ауыл шаруашылығы саласындағы мемлекеттік салық саясаты және оның тиімділігінің өз ерекшеліктері бар және ол бірінші кезекте кезеңді аграрлық дағдарыстарды жеңіп шығуға және фермерлерді қолдауға бағытталған.
Экономикалық жағдайға байланысты салық салу деңгейінің төмендеуі не көтерілуі салық салу механизмінің мөлшерлемелер, жеңілдіктер, салықтарды төлеудің тәртібі мен шарттары секілді элементтерін пайдалану арқылы орын алады. Осы элементтерді ұтымды және негізді түрде үйлестіру ауыл шаруашылығын тиімді жүргізу үшін жағдайлар жасай алады. Өндіріс факторларын: еңбекті, капиталды және табиғи қорларды пайдалану өзіндік ерекшеліктерге ие болатын ауыл шаруашылығында өндірістің тиімділігінің салық салу механизмінің ықпалына тәуелділігі де өзгеше ерекшеліктерге ие(Сурет 2).
Қаржы тұтқаларының ерекшелігі
Ақша қорларын құру мен пайдалану үрдісіне оларға ынталандырушы және бөлуші қызметтер бере отырып, оларды пайдаланудың кешенділік сипатынан туындайды
Қаржы тұтқаларының шаруашылық механизмде жұмыс істеуі және оның қолданыстағы жоспарлау, басқару әдістеріне тәуелділігі
Кеңейтілген ұдайы өндіріс үрдісінің қатысушылары мемлекет пен тұрғындардың арасындағы экономикалық қатынастардың барлық жиынтығын қамтитын қаржы қатынастарын бейнелеуі
Сурет 2. Қаржы тұтқаларының ерекшелігі
Ескерту- [14] әдебиет негізінде автормен құрастырылған
Мемлекетіміз ауыл шаруашылығы өндірісін салық тұтқалары арқылы қолдау бойынша шаралар қабылдап отыр. Осылайша, 2008 жылғы Салық Кодексі бойынша ауыл шаруашылығы тауар өндірушілеріне салық салудың жеңілдетілген жүйесі салық түсімдерінің құрылымында ауыл шаруашылығының экономиканың басқа секторларына қарағанда ең төменгі пайызға ие болуына әкелді.
Салықтарымыздың тұрақсыздығы мөлшерлемелерді, салықтардың санын, жеңілдіктерді және т.б. әрдайым қайта қарастыру кері әсер береді. Әсіресе, қазақстандық экономика нарықтық қатынастарға өткен кезеңде ерекше байқалды, сондай-ақ ол отандық инвестицияларға, шетелдік инвестицияларға да кедергі келтіреді
Соңғы жылдары ауыл шаруашылығын бағалық, қаржы-несиелік, салық және құқықтық реттеу және түрлі шаруашылық жүргізу түрлеріндегі жұмыстың тиімділігін көтеру арқылы мемлекеттік қолдаудың күшеюінің есебінен Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығындағы жағдай тұрақтана бастады. Ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекеттік реттеудің қазіргі кезеңінің мақсаттарының бірі ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдау шараларын ұтымдандыру болып табылады(Сурет 3).
Мемлекеттік ауыл шаруашылығы өндірісін реттеу қаржы тұтқалары
ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері мен солармен байланысты АӨК кәсіпорындарын несиелеудің ерекше тәртібі
сыртқы экономикалық қызметті реттеу
аграрлық сектордың өндірушілерін сақтандыруды мемлекеттік қолдау
АӨК кәсіпорындарына жеңілдетілген салық салу не өзін-өзі қамтамасыз етудің ерекше тәртібі
кәсіпорындар үшін тауарлар мен қызметтерге деген бағаларды реттеу
ең маңызды азық-түліктерді өндіруге демеу қаржы беру
Сурет 3.Мемлекеттік ауыл шаруашылығы өндірісін реттеу қаржы тұтқалары
Ескерту- [13,25] әдебиеттері негізінде автормен құрастырылған
Қаржы тұтқаларының мәселелерін зерттеу нәтижелері- қаржы тұтқалары өндірісті қолдау мен тиімді дамытуды қамтамасыз ету мақсатында шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметіне әсер етуге негізделген ақша табыстары мен ақша қорларын қалыптастыру мен пайдалануға байланысты қаржы қатынастарының түрлері мен әдістерінің жиынтығы болып табылады.
Алдағы үш жыл ауылды қолдау жылдары болып табылады, олар ауыл шаруашылық өнімдерінің ЖІӨ меншікті салмағын 20-25% дейін ұлғайту, қаржылық қиындықтарды жеңіп шығу, өндірілетін ауыл шаруашылығы өнімдерінің сапасын әлемдік стандарттарға сәйкес келетін деңгейге көтеру, прогрессивті технологияларды қолдану, ауыл шаруашылығы өнімдерінің бірыңғай нарығын құру секілді негізгі міндеттерді шешуге бағдар береді.Салық саясатының ел экономикасындағы рөлін бағалау үшін бірқатар талдау деректерін қарастырған жөн (Кесте 1).
Кесте 1
Негізгі макроэкономикалық индикаторлардағы салықтар рөлі
Көрсеткіштер
2014 ж.
2015 ж.
2016 ж.
Жалпы ішкі өнім, млрд.тг
40 754,8
40 878,4
41 013,0
Кірістер, млрд.тг
5 908,8
6 136, 9
9308,48
Салықтық түсім, млрд.тг
5 115,7
4883,9
6023,2
ЖІӨ кірістер үлесі, %
17,9
18,6
19,6
ЖІӨ салықтық түсімдер үлесі, %
12,5
11,9
13,4
Ескерту- Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитетінің мәліметтері негізінде құрастырылған.
Жалпы салықтық түсімдер көлемі жылдан жылға жоғарылауда. Кесте мәліметтерінде көрсетілген, мемлекеттік бюджет кірісі бойынша 3 жылдың мәліметтері негізге ала отырып, жалпы кірістердің ең жоғары болуы және ауқымды көтерілуі 2016 жылда көруге болады. Дегенмен, салықтық түсімдер көлемі 2015 жылы 232 млрд теңгеге төмен түскенін байқауға болады. Бұл негізінен салық төлеушілердің салық төлеуден жалтарынуымен, салық заңнамасында болған өзгерістермен байланысты болды. ЖІӨ 2015 жылы 10%-ға жоғарылаған, ал 2015 жылы айтарлықтай өзгеріс болған жоқ. ЖІӨ-де салықтар үлесі 12-14 пайыз аралығында болды. Бұл салық ауыртпалығының қалыпты көрсеткіші болып табылады.
Нарық түріндегі ұйымдастыру құрылымдарын қалыптастырудың негіздері және оның өндірістік, коммерциялық және банк салаларымен өзара байланыстарын қамтитын агробизнестің жұмыс істеу жүйесінің құқықтық механизмдері Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының АӨК дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында нақты анықталған.
Қазір көптеген шаруашылықтар көтеріліп, оларда қорлар пайда бола бастады, олар техника, тыңайтқыштар сатып алуда. 2016 жылы мемлекет минералды тыңайтқыштар сатып алу үшін ауылға қаражаттар бөліп берді, дизельдік жанармай сатып алу үшін пайызсыз несиелер берілуде, шаруашылықтардың техниканы өтеп алуға мүмкіндігі болуы үшін ауылдық несие серіктестіктері, лизингтік компаниялар құрылуда. Сонымен қатар, мемлекет оларды салықтардан босатты десе де болады. (Кесте 2).
Кесте 2
ҚР ауыл шаруашылығын дамытуға арналған қаржыландыру шараларының құрылымы мен динамикасы
Бюджеттік бағдарламаның атауы
2013
2014
2015
2016
Млн.тг
Үлесі ,%
Млн.тг
Үлесі ,%
Млн.тг
Үлесі ,%
Млн.тг
Үлесі ,%
% бойынша
1.Егін шаруашылығы
478,5
4,0
35,2
0,4
67,2
0,7
4410,3
17,9
2. Астық өндірісі
6441,1
54,4
3906,3
49,0
3744,6
36,8
6625,9
26,9
3. Ауыл шаруашылығы машина жасау
529,1
4,5
-
-
703,8
6,9
1826,8
7,4
4. Өсімдіктерді қорғау және карантин
428,1
3,6
674,8
8,5
2217,6
21,8
3034,4
12,3
5.Мал шаруашылығы
377,5
3,2
47,7
0,6
300
1,0
577,7
2,3
6. Мал дәрігерлігі
1039,1
8,8
226,8
2,8
457,3
4,5
1396,7
5.7
7.Басқа бағдарламалар
2553,1
21,5
3085,3
38,7
2889
28,3
6763,5
27,5
Бюджеттік бағдарламалар бойынша барлығы
11846,5
100
7976,1
100
10179,5
100
24635
100
Ескерту- ҚР Қаржы министрлігінің мәліметтері негізінде құрастырылды
2016 жылы ауыл шаруашылығын дамытуға кеткен шығындар 2015 жылмен салыстырғанда 14455,8 млн. теңгеге не екі есе (5-кесте) ұлғайды. Шығындардың құрылымында ең үлкен меншікті салмаққа Астық өндірісі-26,9%, Егіс шаруашылығы - 17,9%, Өсімдіктерді қорғау мен карантин - 12,3% секілді бюджеттік бағдарламалар ие болды. Азық-түліктік астықтың мемлекеттік резервін жаңарту үшін сатып алуды қамтамасыз етуге деген қаржыландыру шамамен екі есеге ұлғайды. Осылайша, Қазақстанда республикалық бюджеттен ауыл шаруашылығын қолдау мен дамытуға бөлінетін шығындар жалпы ішкі өнімнің 0,7% құраса, Ресейде -- 1%, ЕО елдерінде -- 25% бастап 30% дейін құрайды. (2014-2016 жылдардағы мемлекеттік азық-түлік бағдарламасы). Осыған байланысты ауыл шаруашылығы өндірісіне әсер етудің қаржылық құралдары арқылы мемлекеттік реттеуді ұтымдандыру және жетілдіру мәселесібүгінгі күні де орын алып отыр. Сондықтан да ауылшаруашылығы өнімдеріне жаңа қалыптасқан салық салу жүйелерін арттыра отырып, оны дұрыс басқару жағын ұйымдастыруды қарастыруымыз керек[26].
Ауыл шаруашылығы саласының төмен табыстылығы ауыл шаруашылығы өнімдеріне деген сұраныстың бағалық икемсіздігі және ауыл шаруашылығы қорларының иммобильдігіне байланысты[27].
Ауыл шаруашылығы өнімдеріне деген сату көлемінің азғантай өсімімен қатар жүретін икемсіз сұранысы табыстардың азаюының тұрақты тенденциясын қалыптастырады. Бұл табыстар абсолютті көлемде сөзсіз азаяды деген сөз емес, одан гөрі ауыл шаруашылығына жатпайтын салалардың табыстарынан кейін қалып отыр дегенді білдіреді. Сонымен бірге, ауыл шаруашылығы өнімдеріне деген бағаға ауыл шаруашылығы өндірісінде пайдаланылатын қорларға деген бағаларға қатысты төмендеу тенденциясы тән, яғни, ауыл шаруашылығы бағалар мен шығындардың хроникалық қаусарында қалып отырады. Қорлардың салыстырмалы түрдегі иммобильділігі осы сападағы жерді ұсыну өзгеріссіз қала беретінінде жатыр.
Ауыл шаруашылығын өнеркәсіппен салыстырғанда көп кешіктіріліп жүргізілген бағаларды ырықтандыру ауыл шаруашылығы өнімдеріне деген бағалардың деңгейі бағалардың паритеті мен ауыл шаруашылығы саласының табыстылығының қажетті деңгейін қатамасыз етеді дегенді білдірген жоқ. Сонымен, егер өндірістік өнімдерді өндірушілердің бағалар индексі Павлодар облысында 2016 жылы 2015 жылмен салыстырғанда 30,2 құраса, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілердің бағалар индексі сәйкесінше 18,9 құрады[17].
Ауыл шаруашылығын өнеркәсіп секторымен, саудамен және қаржы саласымен интеграциялау оң фактор берді.
Бірыңғай жер салығының төлеушілері жеке меншігінде не жер пайдалану құқығы негізінде жер учаскелері бар шаруашылықтар болып табылады. Шаруашылықтар салықтардың келесі түрлерін төлеушілерге жатпайды:
1) осы арнаулы салық режимі қолданылатын шаруа немесе фермер қожалықтарының қызметінен түскен табыстардан, оның ішінде қызметпен байланысты шығындарды (шығыстарды) жабуға мемлекеттік бюджет қаражатынан алынған сомалар түріндегі табыстардан алынатын жеке табыс салығын;
2) қоршаған ортаға эмиссиялар үшін төлемақыларды;
3) осы арнаулы салық режимi қолданылатын қызметте пайдаланылатын жер учаскелерi бойынша жер салығын және (немесе) жер учаскелерiн пайдаланғаны үшiн төлемақыны;
4) көлік құралдарының салығы - Қазақстан Республикасы Үкіметі белгілеген көлік құралдарына деген қажеттіліктердің нормативтері шеңберінде;
5) мүлік салығын - Қазақстан Республикасы Үкіметі белгілеген мүлікке деген қажеттіліктердің нормативтері шеңберінде. Кез келген салықтың басты қызметі ол фискалды қызмет, яғни бюджет кірістерін қалыптастыру[28].
Ауыл шаруашылық салық төлеушілерінен түсетін салықтық түсімдердегі бірыңғай жер салығын қарастыруға болады(Сурет 4 ).
0,018
0,017
0,016
Сурет 4. Бірыңғай жер салығының динамикасы және салықтық түсімдердегі үлесі
Ескерту- ҚР Қаржы министрлігінің мәліметтері негізінде құрастырылды
Сурет мәліметтерінен бірыңғай жер салығы бойынша жылдан жылға шамалы өзгеріс байқалады. 2015 жылы 43 млн теңгеге төмендеп, 2016 жылы 90млн теңгеге жоғарылаған. Ал осы салықтың бюджеттің салықтық түсімдеріндегі үлесі мүлдем кішкене болды, небары 0,017-0,019% құрады. Бірыңғай жер салығының төмендеуіне салық заңнамасындағы өзгерістер себеп болды.
Бұл өзгерістерге келетін болсақ, үдемелі салық мөлшерлемесінің шәкіліне өзгеріс енгізілді. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерінің жиынтық шекті алаңы аймақтар бойынша енгізілді[4].
Бірыңғай жер салығы меншікке салықтардың бірі болып табылатындығына байланысты меншікке салықтар құрылымындағы үлесін көрсетейік. Меншікке салынатын салықтардың құрылымына мына салықтар кіреді: мүлікке салынатын салықтар, жер салығы, қөлік құралдарына салынатын салық және бірыңғай жер салығы(Сурет 5).
Сурет 5. Меншікке салынатын салықтардың құрылымы (2016 жыл), %
Ескерту- ҚР Қаржы министрлігінің мәліметтері негізінде құрастырылды
Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің тұрақсыз экономикалық жағдайы қалыптасқан шаруашылық байланыстардың бұзылуынан, инфляциядан, бюджеттің тапшылығынан, мемлекеттік қаржыландырудың қысқаруынан, несие қорларының қымбаттауынан, тұрғындардың сатып алу қабілеттілігінің төмендеуінен, ауыл шаруашылығы мен басқа салалар арасындағы тауар айналымындағы бағалардың диспаритетінің өсуінен, төлем тәртібінің дағдарысынан туындады.
Ауыл шаруашылығы өндірісі дамуының шетелдік және отандық тәжірибе сабақтары мемлекеттің ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының қайта құрылымдау үрдісіне араласуы қалаулы екенін де, қажет екенін де көрсетеді. Мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттары ауыл шаруашылығын тікелей мемлекеттік бюджеттік қолдауды, бағалық, демеу қаржылық, қаржы-несие шараларын пайдалануды, сондай-ақ ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерін қолдауға бағытталған мемлекеттік аграрлық протекционизмді қамтиды[16].
2.2 2014-2016 жж. арналған Баянауыл ауданы бойынша салықтардың түсу динамикасы
Бюджет кірістері - ол мемлекеттік функцияларды орындауға қажетті елдің бір ортаға топталған қаржы ресурстарының бөлігін және заңнамаларға сәйкес билік органдарының әр деңгейлеріне істеуге ақысыз және қайтарылмайтын тәртіппен түсетін ақша құралдарын көрсетеді.Бюджет кірістерінің негізін салықтар мен алымдар түрелерінде жұмылдыратын төлемдер құрайды.
Мемлекеттің орталықтандырылған реттеуші әсер етуінің маңызды қаржы тұтқаларының бірі нарықтық қатынастар жағдайында мемлекет ауыл шаруашылығы өндірісінің дамуына әсер етудің құралы ретінде пайдаланатын негізгі реттеушілердің бірі ретінде үлкен маңызға ие болған салық жүйесін реттеу болып табылады. Ауыл шаруашылығы өндірушілеріне салық жеңілдіктерін бере отырып, ал кейде тіпті оларды салықтарды төлеуден босатып, мемлекет ауыл шаруашылығы саласына инвестициялардың құйылуына, онда шаруашылық жүргізетін субъектілердің санын ұлғайтуға, өндірілетін тауарлардың бәсеке қабілеттілігін көтеруге себебін тигізе отырып, ауыл шаруашылығы өндірісінің дамуына көмектеседі[29].
ҚР ауыл шаруашылық саласындағы салық салу өрілінде көптеген мәселелер жиналды, оларды бұрын шешілген тәртіпте, Қазақстан Республикасының 2008 жылдың 10 желтоқсанындағы Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Заңына оқтын-оқтын енгізілетін түзетулер түріндегі жекелеген заңдармен шешу мүмкін емес. Бұл өз кезегінде мемлекеттің экономикалық дамуына кедергі болды. Өздерінің қаражаттарын отандық ауыл шаруашылығына инвестициялайтын қаржылық құрылымдар үшін салық жеңілдіктерінің жүйесін әзірлеу - салық салуды жетілдірудің ауыл шаруашылығы өндірушілерінің қаржы-экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етуге және олардың өндірісінің тиімділігін көтеруге бағытталған ең өзекті және келешекті бағыттарының бірі. Мәселені нақты анықтау үшін мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдері талданды(Кесте 3).
Кесте 3
Мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдері, млн тг
Атауы
2014
2015
2016
Ауытқу
2015
2016
Салықтық түсімдер
5 115 743
4 883 912
6 023 262
91,69
117,05
КТС
1 169 666
1 041 216
1 432 736
99,19
113,26
ЖТС
552 280
538 497
592 991
112,43
112,03
Әлеуметтік салық
427 984
440 996
480 477
111,58
112,49
Мүлік салығы:
173 154
227 485
342 444
111,73
121,56
Жер салығы
14 299
23 038
24 150
108,52
101,06
Бірыңғай жер салығы
876
920
929
101,18
105,61
Көлік салығы:
38 843
40 960
46 029
116,37
107,81
Ойын бизнес салығы
7 597
6 064
6 384
126,08
119
Тіркелген салық
1 290
2 380
1 350
97,79
95,59
Жер қойнауы пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдері
295 270
417 808
328 006
103,21
90,02
Экспортқа рента салығы
68230
64896
89522
98,75
125,88
ҚҚС
1 198 169
1014 360
927 557
145,2
90,25
Акциздер
147 056
103 143
163 651
111,28
141,88
Басқа да салықтық тусімдер
54 849
42 708
68 317
117,15
143,15
Салықтық емес тусімдер
179 046
384 859
441 582
49,7
126,46
Барлығы
5 294 789
4 380 225
4 920 586
112,34
107,6
Ескерту- ҚР Қаржы министрлігінің мәліметтері негізінде құрастырылды
Кестеде үш жылдың мәлеметтері негізінде мемлекеттің бюджеттің динамикасы анықталды.Жалпы салықтық түсімдердің ауытқуы 2014 жылды 2015 жылмен салыстырғанда 9 % кеміп және 2015 жылды 2016 жылмен салыстырғанда17,05 % артқан. Тікелей салықтарға тоқталатын болсақ,оның жалпы салықтық түсімдердегі құрылымы айнымалы көрсеткіштер көрсетеді: 2014ж-75%, 2015ж-70%, 2016ж-74%. Ал жанама салықтар құрылымы 2014ж-25%, 2015ж-30%, 2016ж-26% құрады. Бұдан шығатын қорытынды бюджетке түсетін салықтық түсімдер сомасының ұлғаюына тікелей салықтардың үлесі үлкен. Тікелей және жанама салықтар қатынасы: 75-25%, 70-30%, 74-26% көрсетті. Жалпы мемлекеттік салықтық түсімдер құрылымынан жекелеген аграрлық секторының шаруашылық жүргізуші секторларынан салықтардың түсуі келесі кестеде көрсетілген (Кесте 4).
Кесте 4
2014-2016 жылдардағы ҚР аграрлық секторының шаруашылық жүргізуші секторларынан салықтардың түсуі , млн. теңге
Жылы
Есептелген салықтар
Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінен түскен салықтар
Салықтардың % түсуі
2014
5445
5469
100,4
2015
4174
6650
159,3
2016
6199
6113
98,6
Ескерту - Мемлекеттік кірістер басқармасының мәліметтері негізінде авторменқұрастырылған
Ауыл шаруашылығы өндірісі алынған қорларды жанар-жағармай материалдарын, тыңайтқыштарды, қосалқы бөлшектермен айналым қаражаттарының басқа да түрлерін сатып алуға мақсатты түрде пайдалана отырып, маусымдық несиелеуге қатты мұқтаж болып отыр. Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің деректері бойынша өсімдік шаруашылығында егін себу және егін жинау жұмыстарын орындау үшін тек айналым қаражаттарын толықтыруға ғана несие қорларына деген жалпы қажеттілік жыл сайын 25-30 млрд. теңгені құрайды
2016 жылы қызметті бірыңғай жер салығын төлеу негізінде іске асыратын шаруа (фермерлік) қожалықтарының санының 537 бірлікке қысқарғаны байқалады, бұл өз кезегінде, салықтарды төлеудің шамамен екі есеге төмендеуіне әкелді
Салықтар тұрғындар мен бюджеттің де, кәсіпорындардың мүдделерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
1 Ауыл шаруашылығына салық салудың теориялық негіздері ... ... ... ... ...
5
2 Ауыл шаруашылығына салық салу жүйесі: механизмі мен жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
15
2.1 Ауыл шаруашылығына салық салу механизмін ұйымдастыру және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
15
2.2 2014-2016 жж. арналған Баянауыл ауданы бойынша салықтардың түсу динамикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
24
3 Ауыл шаруашылық саласында салық салудың негізгі мәселелері мен шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
50
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
53
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
57
Кіріспе
Қазақстан Республикасының салық жүйесі нарықтық экономиканың басты элементтерінің бірі. Ол мемлекеттік шаруашылықтың дамуына ықпал етудің, Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік дамуының басымдылықтарын анықтаудың басты құралы ретінде әрекет етеді. Осыған байланысты ҚР салық жүйесінің жаңа қоғамдық қатынастарға бейімделуіәлемдік тәжірибеге сәйкес келуі қажет. Бұл салық реформаларының негізгі бағыты болып табылады.
Салықтарымыздың тұрақсыздығы, мөлшерлермелерді, салықтарды және т.б. әрдайым қайта қарастыру отандық және шетел инвестицияларына кедергі келтіріп,ел экономикасына кері әсер ететіні сөзсіз. Бүгінгі күні салық жүйесінің тұрақсыздығы - салық салу реформасының басты мәселесі.
Соңғы жылдары ауыл шаруашылығын бағалық, қаржы-несиелік, салықтық және құқықтық реттеу және шаруашылық жүргізудің түрлі нысандарының жұмысының тиімділігін көтеру арқылы мемлекеттік қолдаудың күшеюінің есебінен Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығындағы жағдай тұрақтана бастады.
Президент алға қойған Қазақстанның агроөнеркәсіп кешенінің озбалы даму міндетін шешуге көмектесуде ауылшаруашылық өндірушілерге салық жүйесін жетілдіру үшін жаңа ғылыми өзгерістерді енгізуге болады.Сондықтан да, экономиканың аграрлық секторындағы ауылшаруашылық өндірушілерге салық салу жүйесінің теориялық аспектілерінің тәжірибелік маңыздылығы мен жеткілікті түрде зерттелмегені, сондай-ақ оны жетілдірудің механизмінінің қажеттілігін зерттеу ғылыми тақырыпты таңдауға себеп болды.
Соған қарамастан, ауыл шаруашылығының мәселелері салық салуды және оның ауыл шаруашылығы өндірісіне деген ықпалын жетілдіруге кешенді әрі ғылыми ыңғайды талап етеді. Бұл дипломдық жұмыс осы кемшіліктің орнын толтыруға бағытталған.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты- нарықтық қатынастар жағдайында ҚР ауыл шаруашылығы өндірушілерінің салық салу жүйесін жетілдірудің мәселелерін қарастыру. Жұмыстың мақсаты мынадай міндеттермен нақтыланады:
oo Нарықтық қатынаста ауылшаруашылық өндірушілердің салық салу жүйесіндегі ролі, олардың өзара байланысы мен басқару жүйелерін қарастыру;
oo Аграрлық сектордағы өндірушілердің салық салудағы мәселелерін анықтап, шетел ауыл шаруашылығы өндірісіндегі салық салу тәжірибесі мен теориялық заңдылықтарының оңтайлы жолдарын ұсыну;
oo Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы өндірушілеріне салық салу қызметін ұйымдастырудың мүмкіндіктері мен ерекшеліктерін негіздеу;
oo ҚР Павлодар облысы Баянауыл ауданында ауыл шаруашылық өндірушілердің салық салу жүйесі оптималдылығын анықтау және негіздерін ұйымдастыру;
oo Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы саласындағы салық салу жүйесінде ҚР Баянауыл ауданының ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында салық салу жүйесін жетілдірудің концепцияларын ұсыну.
Зерттеудің объектісі ретіндеҚазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы өндірушілеріне салық салу және оны ұйымдастырудағы экономикалық зерттеудің пәні болып табылады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы:
oo Ауыл шаруашылығында инновациялық тәсілдерді қолданатын салық төлеушілерді ынталандыру тетіктері;
oo Ауыл шаруашылығына салық салу механизмін жетілдіру бойынша ұсыныстар кешені;
Дипломдық жумыстың құрылымы мен көлемі: кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындылар мен ұсыныстардан, пайдаланылған әдебиеттердің тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Ауылшаруашылығына салық салудың теориялық негіздері
Бизнесті, оның ішінде аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің маңызды құралдарының бірі салықтық саясат болып табылады. Экономикада және қоғамдағы жағдайды жаңартуда маңызды фактор салықтар болып табылады. Бұл тиімді жұмыс істеуге және өндірісті дамытуға инвестиция салуда адамдарға әсер ететін мемлекеттік мекемелердің ең күрделісі- деп В.С.Львов жазады[1].
Бұл жағдайда ауыл шаруашылығы өндірісінде жалпы алғанда, оның ішінде агробизнесте салық салу жүйесінің ерекше қалыптасуына ұмтылу оның кең тараған түрі болып табылады. Мұндай ұмтылыс дамыған елдерге тән және өтпелі кезең мен ауыл шаруашылығының өзіндік агроөнеркәсіп өндірісінің көптеген ерекшеліктерімен байланыстырылып түсіндіріледі. Бір айта кететін жәйт, салық салу негізінен аграрлық секторда жұмыс істеп жатқан кәсіпорындарға тікелей салықтық жеңілдіктер берумен ерекшеленеді.[2]
Қазақстан ауыл шаруашылықтары акционерлік қоғамдар, жеке шаруа қожалығы, өндіруші кооператив, шағын кәсіпорын, әр түрлі серіктестік ұйымдары болып ауыл шаруашылық өнімін өндіруде.
Ауыл шаруашылық өндірісі үш саладан тұрады:
1) ауыл шаруашылықтағы қолданатын жұмыс құралдарын жасаушылар мен техникалық құралдармен қамту орындары;
2) ауыл шаруашылық өнімін өндірушілер;
3) өнімді өңдеу, даярлау, сақтау, сату мәселелерін шешетін кәсіпорындар[8].
Ауыл шаруашылығы субъектілері төлем көзінен ұсталатын салықтардан басқа салықтар бойынша өзіндік жеңілдіктерді қолданады. Ал ауыл шаруашылығында өзінің бизнесін жүргізетін шаруашылық жүргізуші субъектілер салық салудың мынадай режимдерінің бірін қолдануы мүмкін:
- шаруа немесе фермер қожалықтары үшін арнаулы салық режимі;
- ауыл шаруашылығы өнімін, акваөсіру (балық өсіру шаруашылығы) өнімін өндірушілер және ауыл шаруашылығы кооперативтері үшін арнаулы салық режимі;
- оңайлатылған декларация негізіндегі арнаулы салық режимі;
- жалпыға бірдей белгіленген тәртіп[3].
Ауыл шаруашылығы өнiмдерiн өндiрушiлер үшiн арнаулы салық режимiн қолдану артықшылықтарыА.В. Сасинаның еңбегінде нақты көрсетілген:
- қосылған құн салығын, бірыңғай әлеуметтік салықты, мүлік салығы және табыс салығын жоюға байланысты кәсіпорын салық ауыртпалығын абсолютті және салыстырмалы мәнде қысқарту;
- кәсіпорын құзырындағы айналым капиталдың мөлшерін ұлғайту және салық төлемдерін азайту арқылы өндірістің тиімділігін арттыру;
- қызметкерлерге еңбекақы, сәйкесінше зейнетақы қоры жарналары шығындары бірыңғай ауыл шаруашылығы салығы бойынша шегерілетін болғандықтан, оларды жоғарылатуға нақты мүмкіндіктің пайда болуы;
- негізгі құралдарды жаңғыртуға кәсіпорындар қызығушылығы(негізгі құралдардың құны жинақталған амортизация құнына қосылмай, толық шығындарды құрайды).
Арнаулы салық режимiн қолданудыңтеріс аспектілері:
- қосылған құн салығын төлейтін сатып алушыларға дайын өнімдерді сату қиындықтары, яғни ҚҚС төлемейтінауылшаруашылығы өнімдерін өндірушілерден сатып алу тиімді болып табылмайды. Сәйкесінше, сатып алушылардың ҚҚС бойынша салық аударымдарын жасауға мүмкіндігі болмайды;
- бірыңғай ауыл шаруашылығы салығын төлеуге көшуден бұрын жазылмаған бухгалтерлік есеп және салық есептілігінде ҚҚС аударымдар сомасынкөрсету қабілетсіздігі;
- салық салу объектісі табыс минус шығындар болғандықтанкәсіпорын рентабельділігінің қысқаруы,;
- арнаулы ауылшаруашылығы төлемін ең төменгі мөлшерге қысқарту мақсатында өндіру және іске асыруға байланысты өндірістік шығындардың көлемін ұлғайту ниетінде өзіндік құнының артуы, тиісінше өнімнің бәсекеге қабілеттілігі төмендейді[4].
Салықтар негізгі үш қызметті атқарады, олар: фискалды, қайта бөлу және реттеу[5].
Фискалды міндет тарихи ең бірінші және атқарылу тәртібі толығырақ міндет болып табылады. Фискалды міндет арқылы салықтың негізгі қоғамдық қызметі, яғни бюджет ресурстарының құрылуы атқарылады.
Қайта бөлу міндеті шаруашылық субъектілері мен азаматтардың табысын мемелкеттің пайдасына қайта бөлумен байланысты.
Мемлекеттің экономикалық міндеттерінің дамуымен байланысты салықтардың реттеу міндеті пайда болған. Бұл міндет экономиканың салық механизмі арқылы дамуына әсерін тигізеді.
Аграрлық өндірісті мақсатты мемлекеттік реттеу мен экономикалық механизмін түзету бағытында аграрлық протекционизм жүйесін жетілдіру бұл өндірісті нарықтық экономикаға қиыстырудың бірқатар маңызды міндеттерін шешуді, соның ішінде:
нарық инфрақұрылымын қалыптастыру;
қолайлы шарттарбойынша ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерін несиелік қолдау;
аграрлық бағаларды қолдау;
ауылдағы кооперацияны қолдау;
жаңа технологияларды ынталандыру[6].
Сонымен бір уақытта ауыл шаруашылығы тауар өндірушілеріне олардың аталған міндеттерді шешу үшін қажетті қорларды өз бетінше және одан да толық жұмылдыруына бағыт-бағдар беру қажет.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының қалыптасқан, әрі соңғы екі жылда жақсарған төлем қабілеттілігі, аграрлық өндірістің экономикалық механизмінің өзгерісі жағдайында, өзін-өзі қаржыландыру қағидасын жүзеге асырудың мүмкіндіктері шектелген. Өкінішке орай, аграрлық сала қазіргі уақыттың өзінде де коммерциялық инвестициялар үшін тартымсыз сала болып қала беруде. Сондықтан ауылды протекционистік қолдау үшін қорлардың басты көзі және, ең маңыздысы мемлекет бола алады.
Қалыптасқан жағдайдан шығу үшінауыл шаруашылығы тауар өндірушілеріне салық салуды жетілдіруге бағытталған ауыл шаруашылығы саласын бюджеттік қолдау қажет[7].
Қарама-қайшы болып табылатын осы екі міндетті экономиканың жандану жағдайында бір уақытта шешудің әлуетті мүмкіншілігі өседі. Бұл ретте елдегі нақты шаруашылық айналымдардың 70% қолданыстағы салықтар байқамайтынын есепке алған өте маңызды. Бұл - қазіргі қазақстандық экономика үшін аса ауыр көлемдерге жеткен жеңілдік берілген сектор, не өзінің шаруашылық қызметін салық салудан, мысалы, саудаға қарағанда көлеңке айналымдар аз жанаған аграрлық сектордың өзінде де жасыратын көлеңке сектор: астықтың көлеңке өндірісінің көлемі 20% астам санды құрайды. Осылайша, теориялық тұрғыдан алып қарағанда, салық жеңілдіктерін толық жойған және көлеңке секторға толық салық салған жағдай кезінде бюджеттің табыстарын жобамен 2 есеге ұлғайту және сонымен бір уақытта салық салудың деңгейін 1,5 - 2 есеге төмендетуге мүмкіндік бар. Алайда бұл мүмкіндікті жүзеге асыру үшін бірқатар міндеттерді шешу керек. Біріншіден, лоббистердің күшті қарсылығын жеңіп шығу қажет. Екіншіден, салық жүйесін қатайту керек, өйткені көлеңкешілдерден салықтар жинау ниетінен басқа, сол үшін лайықты салық құралдары да қажет, ал салықтардың қолданыстағы нысандары, тәжірибе көрсетіп отырғандай, мұны қамтамасыз етіп отырған жоқ. Жеңілдіктерді қайта қарастыру (әсіресе, жаппай жою) шаруашылық пен әлеуметтік саланың еліміз үшін стратегиялық маңызды буандарының құлдырауына әкелмеуі үшін мемлекеттік қолдау жүйесінің реформасы керек[8].
Біздің ойымызша, бұл міндет шаруашылық қызметтің нәтижелеріне (пайда, еңбекақы) салық салудан пайдаланылатын қорларға (ауыл шаруашылығында, ең алдымен, жер қорлары) салық салуға көшуді қарастыратын түбегейлі салық реформасының негізінде шешілуі мүмкін.
Көрсетілген қызметтер ҚР-ның ауылшаруашылық саласында салық салу кезіндеде базалық болып табылады[9].
Салықтардың ынталандырушы қызметтерінің тұрғысынан алып қарағанда, аграрлық сектордағы салық жүйесі үш негізгі қызметті атқаруы керек:
Бұл жүйенің бірінші қызметі құнарлылығы бойынша түрлі жер санаттарына ие болған барлық ауыл шаруашылық тауар өндірушілері үшін шаруашылық жүргізудің экономикалық шарттарын өткізу және қамсыздандыру нарықтарына қатысы бойынша теңестіру болуы керек.
Екінші қызметі экономиканың бұл секторын жалпы мемлекеттік шығындарды қаржыландыруға қатысуын қамтамасыз ету болуы керек (өйткені осы жеңілдіктерді жоюды біз мемлекеттің қаржылық мүмкіндіктерін кеңейтудің негізгі көздерінің бірі ретінде қарастырып отырмыз, бұдан ауыл шаруашылығы айтарлықтай ұтады).
Ең соңында салық жүйесінің үшінші қызметі - саланың дамуының қарқындары мен бағыттарын реттеу[11].
Бірінші қызметтің талаптарына жердің ренталық салығы сәйкес келуі керек. Оның мөлшерлемелері жерді оның сапасы мен орналасқан жеріне байланысты бірыңғай кадастрлық бағалаудың негізінде құрылуы керек. Бұл ретте жердің дифференциалдық рентасы өзінің экономикалық мазмұны бойынша тікелей ауыл шаруашылығы қызметкерлерінің еңбегінің өнімі болып табылмайтыны екенін атап өту керек. Ол басқа салалардың таза табысының ауыл шаруашылығы тауар өндірушілеріне олардың шаруашылықты жүргізу монополияларына байланысты берілген қайта бөлінген бір бөлігі болып табылады. Сондықтан, егер сала өте ауыр қаржылық жағдайда тұрған кезеңде жер салығының көмегімен алынған барлық дифферанциалдық рента негізінен ауыл шаруашылығындағы өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымды дамытуға бағытталатын болса, онда кейін ауыл шаруашылығы тұрақтанған кезде ол басқа да жалпы мемлекеттік мақсаттарға айтарлықтай шамада пайдаланыла алады[12].
Дифференциалдық рентаны алудың мақсаты түрлі табиғи жағдайларда тұрған барлық өндірушілердің шаруашылық жүргізуінің бастапқы экономикалық жағдайларын теңестіру болып табылады.
Жер салығының көмегімен түрлі ренталық табыс қана емес, сондай-ақ салыстырмалы түрдегі нашар жерді көркейтуге және басқа да жалпы мемлекеттік шараларды іске асыруға кеткен бюджеттік шығындарды жабуға арналған орта салалық пайданың бір бөлігі де алынуы керек.
Екінші қызмет ауыл шаруашылығына бірыңғай жалпы мемлекеттік салық жүйесін тарату арқылы жүзеге асырылады. Біз ұсынған тезиске сәйкес, атап айтқанда, қалыптан тыс ұлғайған жеңілдіктерді жою мемлекеттің қаржылық қуатын кеңейтудің басты көздерінің бірі болып табылады, соның арқасында ауыл шаруашылығы мемлекеттік қаржылық қолдаудың есебінен үлкен ұтыс алады.
Салық салудың үшінші қызметі саланың дамуының қарқындары мен бағыттарын мемлекеттік реттеу және ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігін көтеру болуы керек. Бұл қызмет икемді, салықтың көтермелейтін не шектейтін мөлшерлемелерін енгізу арқылы, сондай-ақ түрлі жеңілдіктер мен айып санкцияларын енгізу арқылы жер салығын салуды да, табыс салығын салуды да пайдалану үрдісінде іске асырылуы мүмкін [13].
Салық заңында ауыл шаруашылық өндірушілерге келтірілген жеңілдіктер әлі де ауыл шаруашылық өнімдерінің арзандауына әкеле қоймайды. Э.Т.Камаловтың мақаласында ауыл шаруашылық өнімдерінің құны, олардың механизмі көрсетіледі. Осыған сәйкес ауыл шаруашылық өнімдерінің құнына тек бар көлік, мүлік, жер шығындары ғана кірмейді. Көлік, мүлік, жер мүмкіндіктері жеткіліксіз болғандықтан ауыл шаруалары жетіспейтін көлікті, мүлікті сатып, не жалға алуға мәжбүр болады. Ал жер құнарлығын артырып не сақтау үшін оған қажетті тыңайтқыштарды сатып алуы керек. Жер, мал жағдайын біліп, болашаққа болжам жасау үшін ғылыми зерттеу жұмыстарды іске қосып отыруы тек барын сақтап қалмай, болашақта жаңа тұқым, өнім шығару жолдарын ілестіре жүретін еді. Ауыл шаруашылық өнімінің құнының құрамына осындай іске асырған жұмыстардың құндары кереді. Сонда ғылыми жұмыстары жүргізілмейді. Оның құны да, ілестіріп келетін салықтары да өте шығынды. Ал жалға алынатын не сатып алынатын көлік пен мүлік те, ауыл шаруашылыққа салықсыз, шығынсыз келмейді[14].
Аграрлық сектор -- бұл өндіріс пен еңбекті қолдану саласы ғана емес, сондай-ақ тұрғындардың айтарлықтай бөлігінің өмір сүру ортасы. Ауыл шаруашылығы өндірісінің деңгейі кез-келген елдің азық-түлік қауіпсіздігінің жағдайына ықпал етеді. Өндіруші күштердің дамуы тұрғысынан ауыл шаруашылығы салыстырып қарағанда артта қалған сала болып табылады және өзгеріп отырған экономикалық және технологиялық жағдайларға басқаларға қарағанда баяу бейімделеді [15].
Осы жағдайларды есепке ала отырып, көптеген дамыған елдерде ұзақ тарихы бар мемлекеттік реттеу жүйесі әрекет етеді. Нақты шараларды қолдануда елдердің арасында айтарлықтай айырмашылықтар бар болғанына қарамастан, олардың барлығы, негізінен, келесі мақсаттарды көздейді: ауыл шаруашылығындағы тұрақты экономикалық жағдайды, нарық конъюнктурасын және саланың табыстылығының белгілі бір деңгейін қолдау, қалаусыз миграциялық үрдістерді болдырмау, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету, артық өндірісті шектеу, тұрғындардың жаңа жағдайларға бейімделуіне көмек көрсету, ішкі нарықты қорғау, ұлттық тауар өндірушілердің халықаралық еңбек бөлінісіне бәсекеге қабілетті түрде қатысуына кепілдік ету және т.б.
Бұл шараларды жүзеге асыру жоғары бағалардың есебінен айтарлықтай бюджеттік шығындар мен тұтынушылардың шығындарын талап етеді. Бұл ретте келесідей реттеу механизмдері бәрінен де кең қолданылады: артық өнімдерді ең төменгі кепілдік етілген бағалар бойынша сатып алу, азық-түлік нарығындағы сатып алу және тауарлық интервенциялар, жеңілдікті несиелеудің ерекше түрлері, кедендік реттеу, жеңілдетілген салық салу және т.б.-деп Е.Д. Маркина еңбегінде баяндалады[16].
Ауыл шаруашылығы өндірісінің басқа салалардан айырмашылығы және оның ерекшелігі ауыл шаруашылығының өндіріс саласы ғана емес, сонымен қатар ел тұрғындарының басым бөлігінің өмір сүру салты екенінде жатыр. Ауыл экономикасы мен ауылдық мекендер тығыз байланысты - ауылдық мекендер тарихи түрде ауыл шаруашылығы қызметінің негізінде қалыптасқан болатын және бұл қызметтің тоқтауымен олардың да өмір сүруі тоқтайтын еді. Жаңа тарих бұл заңдылықты тек растайды: ауыл шаруашылығы өндірісіндегі дағдарыс тұрғындардың жаппай көшуі мен ауылдық елді мекендердің тіршілік жүйесінің құлдырауына әкелді. Бұл үрдіс бүгін де жалғасуда. Тек 2014-2015 жылдардың өзінде-ақ 300 жуық елді мекен өз-өзінен жойылды. Әкімшіліктердің деректері бойынша бүгінгі күні тұрғындары жоқ 136 таратылмаған ауыл шаруашылығы елді мекендері (әрі қарай АЕМ) бар [17].
Өз қажеттілігін жеткізе алатын ауыл шаруаға салық заңының жеңілдіктері теория жүзінде тиімді. Ал аяғынан тұра алмай жатқан шаруалар шығындары азая қойған жоқ.
Дамыған елдерде ауыл шаруашылығына экономиканың басқа секторларымен бірге салық салынады. Сонымен қатар, дәстүрлі ауыл шаруашылығы саласына кейбір салық жеңілдіктері, сондай-ақ маусымдылығына, ауа райы факторларына, шағын отбасылық өндірушілердің таралуына, өндіріс ерекшеліктеріне байланысты арнайы салық режимдері беріледі [18].
Ауыл шаруашылығындағысалық саясатысекторды субсидиялау құралы ретінде ғана емес, көп қырлы мәселелерді шешуге бағытталған. салық көмегімен белгiлi бiр қызметтер ынталандырылады немесекерісінше тежеледі (мысалы, қоршаған ортаны қорғау шаралары жиі салықпен ынталандырылады); салықтар ауыл шаруашылығы секторының құрылымына әсер етеді (ірі қара мал бордақылау, жер инвестициялары бойынша салық жеңілдіктері мен ауыл шаруашылық емес капитал ағынының концентрациясына әкелді.). Ауыл шаруашылығы салық деңгейіне ғана емес,сонымен қатар олардың комбинациясына да тәуелді. Ауыл шаруашылығында салықтың фискалдық мақсаттары өте салықтар серпімді немесе серпімсіз сұраныспен өнімге (ресурқа) қолданылуына тәуелді. Осылайша, жер өте икемсіз сұраныс болып табылады, сондықтан жер салығы артады, бюджет кірістерінің өсуі жүреді, ал минералды тыңайтқыштарды пайдалану салықтардың төмендеуіне әкеледі [19].
Соңында, аграрлық секторда салықтық саясат мүдделік қолдауға өте сезімтал болып келеді. Дамыған елдердеауыл шаруашылығы лоббиі өз үкіметтеріне күшті әсер етеді, сондықтан салықтық жеңілдіктер ауыл шаруашылығы секторының субсидия нысаны болып табылады. Ауыл шаруашылығы үшін салықтық жеңілдіктер әлемдік сауданы бұрмалайтын субсидия нысаны ретінде қаралмайтынын ескеріп және соған сәйкесауыл шаруашылығы бойынша Марракеш және Уругвай келісімінен ТСБК(ДСҰ) шектетілгені туралы Папцов Андрейдің мақаласында жазылады[20].
Барлық елдердесалық жүйесінің эволюциясы пайыздық мөлшерлемелерді төмендету, салық базасын кеңейтужәне қолданыстағы салық (олардың бірлестіктері) санын азайту жеңілдету жолында болды. Сонымен қатар салық жеңілдіктерінің жоғары дәрежесі өндірістік құрылымында салыстырмалы ұсақ өндірістік бірлік басым елдерде сақталады. Үлкен шаруашылықтар және жоғары өндіріс тиімділігі бар Америка Құрама Штаттарындасалық салуды реформалау белгілі жеңілдіктерді кезең-кезеңмен жою жолын ұстанады.
Сонымен қатар, ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілер басқа экономикалық субъектілермен бірге бюджеттік салықтардан басқа әлеуметтік төлемдерді төлейді. Салық және әлеуметтік төлемдер арасындағы арақатынас әр елдеөзгеше. Ол халықты қолдауда мемлекетсаясатынабайланысты. Ауыл шаруашылығы салық төлемдерінің жалпы сомасындағы әлеуметтік төлемдерің ең жоғарғы үлесі Францияға тән (төлемдердің жалпы мөлшерінен 50%).
А.В. Тихонова өз мақаласындаЭЫДҰ барлық елдерін салық құрылымына сәйкес үш топқа бөледі. Орталық және Батыс Еуропа елдерінде(Жерорта теңізі елдерін қоспағанда) жанама салықтар салық құрылымында маңыздырақ болып табылады. Жерорта теңізі елдерінде (Франция, Италия) тұтынуға салық және әлеуметтік төлемдер маңыздырақ.Солтүстік Америкада (АҚШ және Канада)- табыс салығы және мүлік салығы[21,22].
Германия, Франция, Италияда жалпы ауылшаруашылығының 60-80% -ын нормативті салық салу режимі алады. Францияда салық салу базасы жер кадастрінің мәліметтері, өнім құнының орта көрсеткіштері, өндіріс шығындары,ауыл шаруашылығы өнімділігіне қарай нормативтік әдіспен анықталады. Барлық мәліметтер жергілікті ерекшеліктеріне байланысты зерттеулермен көрсетіледі.
Нарықтық дамыған экономикасы бар елдерде ауылшаруашылығы өндірушілерге салықтық фаворитизм қолданылады. Инвесторларды тарту мақсатында көптеген елдердің салық кодексінде технологиялық жаңашылдық инвестиция өсіміне салық жеңілдіктері, осы сомаға бюджеттік компенсациялар қарастырылған. Фермер мемлекеттік және жергілікті аграрлық бағдарламалар шегінде жаңашылдық игерген жағдайда салық салуға жеңілдік шарттарының бірін қолдана алады [23,24].
Шетел тәжірибесі ауылшаруашылығындағы салық саясатының ерекшелігі салық жеңілдіктері арқылы материалдық-техникалық базаны қалыптастыру, өндіру қызметінің өсуі және өндіріс ұсталымдарын төмендету үшін ынталандыру шаралары болып табылады.
2 Ауыл шаруашылығына салық салу жүйесі: механизмі мен жағдайын талдау
2.1 Ауылшаруашылығына салық салу механизмін ұйымдастыру және бағалау
Нарықтық экономикаға өтудің маңызды мәселесі қаржы тұтқаларының ролін, оның ауыл шаруашылығы өндірісіне әрекет ету механизмдері мен әсер ету күшін түбегейлі өзгерту. Қаржы механизмінің жұмыс істеуінің нәтижесінде оның түрлері мен әдістері, қаржы тұтқаларының көмегімен мемлекеттік бюджеттің қорларын, ақша қорларының жүйесін және ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының резервтерін қалыптастыру және пайдалану іске асырылады.
Аграрлық сектордың шаруашылық жүргізуші субъектілерінің қызығушылығы мен жауапкершілігіне әсер етуінің тиімділігі, мемлекеттік бюджеттің қажеттіліктерін қамтамасыз етудің толықтығы, материалдық-заттық және құндық өлшемдердің теңгерілімі көпжағдайда қаржы тұтқалары арқылы іске асырылатын қаржы қатынастарының анықталған түрлері мен әдістерінің қаншалықты жетілген екеніне тәуелді болады [25].
Аграрлық экономика саласында нарықтық механизмнің бірден-бір ерекшеліктері - ауыл шаруашылығына қатысты өнімдерге сұраныс пен ұсынысты зерттеу арқылы салық жүйесін дамытудағы басқару тәртібін реттеу.
Ауыл шаруашылығы өндірушілеріне салық жеңілдіктерін бере отырып мемлекет ауыл шаруашылығы саласына инвестициялардың құйылуына, онда шаруашылық жүргізетін субъектілердің санын ұлғайтуға, өндірілетін тауарлардың бәсеке қабілеттілігін көтеруге себебін тигізіп, ауыл шаруашылығы өндірісінің дамуына көмектеседі. Ауыл шаруашылық салық төлеушілермен төленетін салықтардың өзіндік ерекшеліктері төмендегі сызбада келтірілген (Қосымша А).
Ауыл шаруашылығы саласындағы мемлекеттік салық саясаты және оның тиімділігінің өз ерекшеліктері бар және ол бірінші кезекте кезеңді аграрлық дағдарыстарды жеңіп шығуға және фермерлерді қолдауға бағытталған.
Экономикалық жағдайға байланысты салық салу деңгейінің төмендеуі не көтерілуі салық салу механизмінің мөлшерлемелер, жеңілдіктер, салықтарды төлеудің тәртібі мен шарттары секілді элементтерін пайдалану арқылы орын алады. Осы элементтерді ұтымды және негізді түрде үйлестіру ауыл шаруашылығын тиімді жүргізу үшін жағдайлар жасай алады. Өндіріс факторларын: еңбекті, капиталды және табиғи қорларды пайдалану өзіндік ерекшеліктерге ие болатын ауыл шаруашылығында өндірістің тиімділігінің салық салу механизмінің ықпалына тәуелділігі де өзгеше ерекшеліктерге ие(Сурет 2).
Қаржы тұтқаларының ерекшелігі
Ақша қорларын құру мен пайдалану үрдісіне оларға ынталандырушы және бөлуші қызметтер бере отырып, оларды пайдаланудың кешенділік сипатынан туындайды
Қаржы тұтқаларының шаруашылық механизмде жұмыс істеуі және оның қолданыстағы жоспарлау, басқару әдістеріне тәуелділігі
Кеңейтілген ұдайы өндіріс үрдісінің қатысушылары мемлекет пен тұрғындардың арасындағы экономикалық қатынастардың барлық жиынтығын қамтитын қаржы қатынастарын бейнелеуі
Сурет 2. Қаржы тұтқаларының ерекшелігі
Ескерту- [14] әдебиет негізінде автормен құрастырылған
Мемлекетіміз ауыл шаруашылығы өндірісін салық тұтқалары арқылы қолдау бойынша шаралар қабылдап отыр. Осылайша, 2008 жылғы Салық Кодексі бойынша ауыл шаруашылығы тауар өндірушілеріне салық салудың жеңілдетілген жүйесі салық түсімдерінің құрылымында ауыл шаруашылығының экономиканың басқа секторларына қарағанда ең төменгі пайызға ие болуына әкелді.
Салықтарымыздың тұрақсыздығы мөлшерлемелерді, салықтардың санын, жеңілдіктерді және т.б. әрдайым қайта қарастыру кері әсер береді. Әсіресе, қазақстандық экономика нарықтық қатынастарға өткен кезеңде ерекше байқалды, сондай-ақ ол отандық инвестицияларға, шетелдік инвестицияларға да кедергі келтіреді
Соңғы жылдары ауыл шаруашылығын бағалық, қаржы-несиелік, салық және құқықтық реттеу және түрлі шаруашылық жүргізу түрлеріндегі жұмыстың тиімділігін көтеру арқылы мемлекеттік қолдаудың күшеюінің есебінен Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығындағы жағдай тұрақтана бастады. Ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекеттік реттеудің қазіргі кезеңінің мақсаттарының бірі ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдау шараларын ұтымдандыру болып табылады(Сурет 3).
Мемлекеттік ауыл шаруашылығы өндірісін реттеу қаржы тұтқалары
ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері мен солармен байланысты АӨК кәсіпорындарын несиелеудің ерекше тәртібі
сыртқы экономикалық қызметті реттеу
аграрлық сектордың өндірушілерін сақтандыруды мемлекеттік қолдау
АӨК кәсіпорындарына жеңілдетілген салық салу не өзін-өзі қамтамасыз етудің ерекше тәртібі
кәсіпорындар үшін тауарлар мен қызметтерге деген бағаларды реттеу
ең маңызды азық-түліктерді өндіруге демеу қаржы беру
Сурет 3.Мемлекеттік ауыл шаруашылығы өндірісін реттеу қаржы тұтқалары
Ескерту- [13,25] әдебиеттері негізінде автормен құрастырылған
Қаржы тұтқаларының мәселелерін зерттеу нәтижелері- қаржы тұтқалары өндірісті қолдау мен тиімді дамытуды қамтамасыз ету мақсатында шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметіне әсер етуге негізделген ақша табыстары мен ақша қорларын қалыптастыру мен пайдалануға байланысты қаржы қатынастарының түрлері мен әдістерінің жиынтығы болып табылады.
Алдағы үш жыл ауылды қолдау жылдары болып табылады, олар ауыл шаруашылық өнімдерінің ЖІӨ меншікті салмағын 20-25% дейін ұлғайту, қаржылық қиындықтарды жеңіп шығу, өндірілетін ауыл шаруашылығы өнімдерінің сапасын әлемдік стандарттарға сәйкес келетін деңгейге көтеру, прогрессивті технологияларды қолдану, ауыл шаруашылығы өнімдерінің бірыңғай нарығын құру секілді негізгі міндеттерді шешуге бағдар береді.Салық саясатының ел экономикасындағы рөлін бағалау үшін бірқатар талдау деректерін қарастырған жөн (Кесте 1).
Кесте 1
Негізгі макроэкономикалық индикаторлардағы салықтар рөлі
Көрсеткіштер
2014 ж.
2015 ж.
2016 ж.
Жалпы ішкі өнім, млрд.тг
40 754,8
40 878,4
41 013,0
Кірістер, млрд.тг
5 908,8
6 136, 9
9308,48
Салықтық түсім, млрд.тг
5 115,7
4883,9
6023,2
ЖІӨ кірістер үлесі, %
17,9
18,6
19,6
ЖІӨ салықтық түсімдер үлесі, %
12,5
11,9
13,4
Ескерту- Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитетінің мәліметтері негізінде құрастырылған.
Жалпы салықтық түсімдер көлемі жылдан жылға жоғарылауда. Кесте мәліметтерінде көрсетілген, мемлекеттік бюджет кірісі бойынша 3 жылдың мәліметтері негізге ала отырып, жалпы кірістердің ең жоғары болуы және ауқымды көтерілуі 2016 жылда көруге болады. Дегенмен, салықтық түсімдер көлемі 2015 жылы 232 млрд теңгеге төмен түскенін байқауға болады. Бұл негізінен салық төлеушілердің салық төлеуден жалтарынуымен, салық заңнамасында болған өзгерістермен байланысты болды. ЖІӨ 2015 жылы 10%-ға жоғарылаған, ал 2015 жылы айтарлықтай өзгеріс болған жоқ. ЖІӨ-де салықтар үлесі 12-14 пайыз аралығында болды. Бұл салық ауыртпалығының қалыпты көрсеткіші болып табылады.
Нарық түріндегі ұйымдастыру құрылымдарын қалыптастырудың негіздері және оның өндірістік, коммерциялық және банк салаларымен өзара байланыстарын қамтитын агробизнестің жұмыс істеу жүйесінің құқықтық механизмдері Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының АӨК дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында нақты анықталған.
Қазір көптеген шаруашылықтар көтеріліп, оларда қорлар пайда бола бастады, олар техника, тыңайтқыштар сатып алуда. 2016 жылы мемлекет минералды тыңайтқыштар сатып алу үшін ауылға қаражаттар бөліп берді, дизельдік жанармай сатып алу үшін пайызсыз несиелер берілуде, шаруашылықтардың техниканы өтеп алуға мүмкіндігі болуы үшін ауылдық несие серіктестіктері, лизингтік компаниялар құрылуда. Сонымен қатар, мемлекет оларды салықтардан босатты десе де болады. (Кесте 2).
Кесте 2
ҚР ауыл шаруашылығын дамытуға арналған қаржыландыру шараларының құрылымы мен динамикасы
Бюджеттік бағдарламаның атауы
2013
2014
2015
2016
Млн.тг
Үлесі ,%
Млн.тг
Үлесі ,%
Млн.тг
Үлесі ,%
Млн.тг
Үлесі ,%
% бойынша
1.Егін шаруашылығы
478,5
4,0
35,2
0,4
67,2
0,7
4410,3
17,9
2. Астық өндірісі
6441,1
54,4
3906,3
49,0
3744,6
36,8
6625,9
26,9
3. Ауыл шаруашылығы машина жасау
529,1
4,5
-
-
703,8
6,9
1826,8
7,4
4. Өсімдіктерді қорғау және карантин
428,1
3,6
674,8
8,5
2217,6
21,8
3034,4
12,3
5.Мал шаруашылығы
377,5
3,2
47,7
0,6
300
1,0
577,7
2,3
6. Мал дәрігерлігі
1039,1
8,8
226,8
2,8
457,3
4,5
1396,7
5.7
7.Басқа бағдарламалар
2553,1
21,5
3085,3
38,7
2889
28,3
6763,5
27,5
Бюджеттік бағдарламалар бойынша барлығы
11846,5
100
7976,1
100
10179,5
100
24635
100
Ескерту- ҚР Қаржы министрлігінің мәліметтері негізінде құрастырылды
2016 жылы ауыл шаруашылығын дамытуға кеткен шығындар 2015 жылмен салыстырғанда 14455,8 млн. теңгеге не екі есе (5-кесте) ұлғайды. Шығындардың құрылымында ең үлкен меншікті салмаққа Астық өндірісі-26,9%, Егіс шаруашылығы - 17,9%, Өсімдіктерді қорғау мен карантин - 12,3% секілді бюджеттік бағдарламалар ие болды. Азық-түліктік астықтың мемлекеттік резервін жаңарту үшін сатып алуды қамтамасыз етуге деген қаржыландыру шамамен екі есеге ұлғайды. Осылайша, Қазақстанда республикалық бюджеттен ауыл шаруашылығын қолдау мен дамытуға бөлінетін шығындар жалпы ішкі өнімнің 0,7% құраса, Ресейде -- 1%, ЕО елдерінде -- 25% бастап 30% дейін құрайды. (2014-2016 жылдардағы мемлекеттік азық-түлік бағдарламасы). Осыған байланысты ауыл шаруашылығы өндірісіне әсер етудің қаржылық құралдары арқылы мемлекеттік реттеуді ұтымдандыру және жетілдіру мәселесібүгінгі күні де орын алып отыр. Сондықтан да ауылшаруашылығы өнімдеріне жаңа қалыптасқан салық салу жүйелерін арттыра отырып, оны дұрыс басқару жағын ұйымдастыруды қарастыруымыз керек[26].
Ауыл шаруашылығы саласының төмен табыстылығы ауыл шаруашылығы өнімдеріне деген сұраныстың бағалық икемсіздігі және ауыл шаруашылығы қорларының иммобильдігіне байланысты[27].
Ауыл шаруашылығы өнімдеріне деген сату көлемінің азғантай өсімімен қатар жүретін икемсіз сұранысы табыстардың азаюының тұрақты тенденциясын қалыптастырады. Бұл табыстар абсолютті көлемде сөзсіз азаяды деген сөз емес, одан гөрі ауыл шаруашылығына жатпайтын салалардың табыстарынан кейін қалып отыр дегенді білдіреді. Сонымен бірге, ауыл шаруашылығы өнімдеріне деген бағаға ауыл шаруашылығы өндірісінде пайдаланылатын қорларға деген бағаларға қатысты төмендеу тенденциясы тән, яғни, ауыл шаруашылығы бағалар мен шығындардың хроникалық қаусарында қалып отырады. Қорлардың салыстырмалы түрдегі иммобильділігі осы сападағы жерді ұсыну өзгеріссіз қала беретінінде жатыр.
Ауыл шаруашылығын өнеркәсіппен салыстырғанда көп кешіктіріліп жүргізілген бағаларды ырықтандыру ауыл шаруашылығы өнімдеріне деген бағалардың деңгейі бағалардың паритеті мен ауыл шаруашылығы саласының табыстылығының қажетті деңгейін қатамасыз етеді дегенді білдірген жоқ. Сонымен, егер өндірістік өнімдерді өндірушілердің бағалар индексі Павлодар облысында 2016 жылы 2015 жылмен салыстырғанда 30,2 құраса, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілердің бағалар индексі сәйкесінше 18,9 құрады[17].
Ауыл шаруашылығын өнеркәсіп секторымен, саудамен және қаржы саласымен интеграциялау оң фактор берді.
Бірыңғай жер салығының төлеушілері жеке меншігінде не жер пайдалану құқығы негізінде жер учаскелері бар шаруашылықтар болып табылады. Шаруашылықтар салықтардың келесі түрлерін төлеушілерге жатпайды:
1) осы арнаулы салық режимі қолданылатын шаруа немесе фермер қожалықтарының қызметінен түскен табыстардан, оның ішінде қызметпен байланысты шығындарды (шығыстарды) жабуға мемлекеттік бюджет қаражатынан алынған сомалар түріндегі табыстардан алынатын жеке табыс салығын;
2) қоршаған ортаға эмиссиялар үшін төлемақыларды;
3) осы арнаулы салық режимi қолданылатын қызметте пайдаланылатын жер учаскелерi бойынша жер салығын және (немесе) жер учаскелерiн пайдаланғаны үшiн төлемақыны;
4) көлік құралдарының салығы - Қазақстан Республикасы Үкіметі белгілеген көлік құралдарына деген қажеттіліктердің нормативтері шеңберінде;
5) мүлік салығын - Қазақстан Республикасы Үкіметі белгілеген мүлікке деген қажеттіліктердің нормативтері шеңберінде. Кез келген салықтың басты қызметі ол фискалды қызмет, яғни бюджет кірістерін қалыптастыру[28].
Ауыл шаруашылық салық төлеушілерінен түсетін салықтық түсімдердегі бірыңғай жер салығын қарастыруға болады(Сурет 4 ).
0,018
0,017
0,016
Сурет 4. Бірыңғай жер салығының динамикасы және салықтық түсімдердегі үлесі
Ескерту- ҚР Қаржы министрлігінің мәліметтері негізінде құрастырылды
Сурет мәліметтерінен бірыңғай жер салығы бойынша жылдан жылға шамалы өзгеріс байқалады. 2015 жылы 43 млн теңгеге төмендеп, 2016 жылы 90млн теңгеге жоғарылаған. Ал осы салықтың бюджеттің салықтық түсімдеріндегі үлесі мүлдем кішкене болды, небары 0,017-0,019% құрады. Бірыңғай жер салығының төмендеуіне салық заңнамасындағы өзгерістер себеп болды.
Бұл өзгерістерге келетін болсақ, үдемелі салық мөлшерлемесінің шәкіліне өзгеріс енгізілді. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерінің жиынтық шекті алаңы аймақтар бойынша енгізілді[4].
Бірыңғай жер салығы меншікке салықтардың бірі болып табылатындығына байланысты меншікке салықтар құрылымындағы үлесін көрсетейік. Меншікке салынатын салықтардың құрылымына мына салықтар кіреді: мүлікке салынатын салықтар, жер салығы, қөлік құралдарына салынатын салық және бірыңғай жер салығы(Сурет 5).
Сурет 5. Меншікке салынатын салықтардың құрылымы (2016 жыл), %
Ескерту- ҚР Қаржы министрлігінің мәліметтері негізінде құрастырылды
Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің тұрақсыз экономикалық жағдайы қалыптасқан шаруашылық байланыстардың бұзылуынан, инфляциядан, бюджеттің тапшылығынан, мемлекеттік қаржыландырудың қысқаруынан, несие қорларының қымбаттауынан, тұрғындардың сатып алу қабілеттілігінің төмендеуінен, ауыл шаруашылығы мен басқа салалар арасындағы тауар айналымындағы бағалардың диспаритетінің өсуінен, төлем тәртібінің дағдарысынан туындады.
Ауыл шаруашылығы өндірісі дамуының шетелдік және отандық тәжірибе сабақтары мемлекеттің ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының қайта құрылымдау үрдісіне араласуы қалаулы екенін де, қажет екенін де көрсетеді. Мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттары ауыл шаруашылығын тікелей мемлекеттік бюджеттік қолдауды, бағалық, демеу қаржылық, қаржы-несие шараларын пайдалануды, сондай-ақ ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерін қолдауға бағытталған мемлекеттік аграрлық протекционизмді қамтиды[16].
2.2 2014-2016 жж. арналған Баянауыл ауданы бойынша салықтардың түсу динамикасы
Бюджет кірістері - ол мемлекеттік функцияларды орындауға қажетті елдің бір ортаға топталған қаржы ресурстарының бөлігін және заңнамаларға сәйкес билік органдарының әр деңгейлеріне істеуге ақысыз және қайтарылмайтын тәртіппен түсетін ақша құралдарын көрсетеді.Бюджет кірістерінің негізін салықтар мен алымдар түрелерінде жұмылдыратын төлемдер құрайды.
Мемлекеттің орталықтандырылған реттеуші әсер етуінің маңызды қаржы тұтқаларының бірі нарықтық қатынастар жағдайында мемлекет ауыл шаруашылығы өндірісінің дамуына әсер етудің құралы ретінде пайдаланатын негізгі реттеушілердің бірі ретінде үлкен маңызға ие болған салық жүйесін реттеу болып табылады. Ауыл шаруашылығы өндірушілеріне салық жеңілдіктерін бере отырып, ал кейде тіпті оларды салықтарды төлеуден босатып, мемлекет ауыл шаруашылығы саласына инвестициялардың құйылуына, онда шаруашылық жүргізетін субъектілердің санын ұлғайтуға, өндірілетін тауарлардың бәсеке қабілеттілігін көтеруге себебін тигізе отырып, ауыл шаруашылығы өндірісінің дамуына көмектеседі[29].
ҚР ауыл шаруашылық саласындағы салық салу өрілінде көптеген мәселелер жиналды, оларды бұрын шешілген тәртіпте, Қазақстан Республикасының 2008 жылдың 10 желтоқсанындағы Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Заңына оқтын-оқтын енгізілетін түзетулер түріндегі жекелеген заңдармен шешу мүмкін емес. Бұл өз кезегінде мемлекеттің экономикалық дамуына кедергі болды. Өздерінің қаражаттарын отандық ауыл шаруашылығына инвестициялайтын қаржылық құрылымдар үшін салық жеңілдіктерінің жүйесін әзірлеу - салық салуды жетілдірудің ауыл шаруашылығы өндірушілерінің қаржы-экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етуге және олардың өндірісінің тиімділігін көтеруге бағытталған ең өзекті және келешекті бағыттарының бірі. Мәселені нақты анықтау үшін мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдері талданды(Кесте 3).
Кесте 3
Мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдері, млн тг
Атауы
2014
2015
2016
Ауытқу
2015
2016
Салықтық түсімдер
5 115 743
4 883 912
6 023 262
91,69
117,05
КТС
1 169 666
1 041 216
1 432 736
99,19
113,26
ЖТС
552 280
538 497
592 991
112,43
112,03
Әлеуметтік салық
427 984
440 996
480 477
111,58
112,49
Мүлік салығы:
173 154
227 485
342 444
111,73
121,56
Жер салығы
14 299
23 038
24 150
108,52
101,06
Бірыңғай жер салығы
876
920
929
101,18
105,61
Көлік салығы:
38 843
40 960
46 029
116,37
107,81
Ойын бизнес салығы
7 597
6 064
6 384
126,08
119
Тіркелген салық
1 290
2 380
1 350
97,79
95,59
Жер қойнауы пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдері
295 270
417 808
328 006
103,21
90,02
Экспортқа рента салығы
68230
64896
89522
98,75
125,88
ҚҚС
1 198 169
1014 360
927 557
145,2
90,25
Акциздер
147 056
103 143
163 651
111,28
141,88
Басқа да салықтық тусімдер
54 849
42 708
68 317
117,15
143,15
Салықтық емес тусімдер
179 046
384 859
441 582
49,7
126,46
Барлығы
5 294 789
4 380 225
4 920 586
112,34
107,6
Ескерту- ҚР Қаржы министрлігінің мәліметтері негізінде құрастырылды
Кестеде үш жылдың мәлеметтері негізінде мемлекеттің бюджеттің динамикасы анықталды.Жалпы салықтық түсімдердің ауытқуы 2014 жылды 2015 жылмен салыстырғанда 9 % кеміп және 2015 жылды 2016 жылмен салыстырғанда17,05 % артқан. Тікелей салықтарға тоқталатын болсақ,оның жалпы салықтық түсімдердегі құрылымы айнымалы көрсеткіштер көрсетеді: 2014ж-75%, 2015ж-70%, 2016ж-74%. Ал жанама салықтар құрылымы 2014ж-25%, 2015ж-30%, 2016ж-26% құрады. Бұдан шығатын қорытынды бюджетке түсетін салықтық түсімдер сомасының ұлғаюына тікелей салықтардың үлесі үлкен. Тікелей және жанама салықтар қатынасы: 75-25%, 70-30%, 74-26% көрсетті. Жалпы мемлекеттік салықтық түсімдер құрылымынан жекелеген аграрлық секторының шаруашылық жүргізуші секторларынан салықтардың түсуі келесі кестеде көрсетілген (Кесте 4).
Кесте 4
2014-2016 жылдардағы ҚР аграрлық секторының шаруашылық жүргізуші секторларынан салықтардың түсуі , млн. теңге
Жылы
Есептелген салықтар
Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінен түскен салықтар
Салықтардың % түсуі
2014
5445
5469
100,4
2015
4174
6650
159,3
2016
6199
6113
98,6
Ескерту - Мемлекеттік кірістер басқармасының мәліметтері негізінде авторменқұрастырылған
Ауыл шаруашылығы өндірісі алынған қорларды жанар-жағармай материалдарын, тыңайтқыштарды, қосалқы бөлшектермен айналым қаражаттарының басқа да түрлерін сатып алуға мақсатты түрде пайдалана отырып, маусымдық несиелеуге қатты мұқтаж болып отыр. Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің деректері бойынша өсімдік шаруашылығында егін себу және егін жинау жұмыстарын орындау үшін тек айналым қаражаттарын толықтыруға ғана несие қорларына деген жалпы қажеттілік жыл сайын 25-30 млрд. теңгені құрайды
2016 жылы қызметті бірыңғай жер салығын төлеу негізінде іске асыратын шаруа (фермерлік) қожалықтарының санының 537 бірлікке қысқарғаны байқалады, бұл өз кезегінде, салықтарды төлеудің шамамен екі есеге төмендеуіне әкелді
Салықтар тұрғындар мен бюджеттің де, кәсіпорындардың мүдделерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz