ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ ҚҰРЛЫМЫ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Ш.ЕСЕНОВ АТЫНДАҒЫ КАСПИЙ МЕМЛЕКЕТТІК ТЕХНОЛОГИЯЛАР МЕН ИНЖИНИРИНГ УНИВЕРСИТЕТІ

БИЗНЕС ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ФАКУЛЬТЕТІ

ЭКОНОМИКА КАФЕДРАСЫ

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЭКОНОМИКА
ПӘНІ БОЙЫНША КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

ТАҚЫРЫБЫ: ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТ ЖӘНЕ ТӨЛЕМ БАЛАНСЫ. ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ ҚҰРЛЫМЫ

Орындаған:
Эк18-1 тобының студенті
Тілеумағамбет Дәмелі

Ғылыми жетекшісі:
аға оқытушы

Ақтау-2020
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТ ЖӘНЕ ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
0.1 Экономикалық саясат және төлем балансының ұғымы және мәні ... ... ... .5
0.2 Төлем балансының құрылымы және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
II ҚР ҰЛТТЫҚ ТӨЛЕМ БАЛАНСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНЕ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.1 Қазақстан Республикасындағы экономикалық саясат ... ... ... ... ... ... ... . ... 12
2.2 Қазақстан Республикасындағы төлем балансының негізгі жағдайы ... ... .15
III ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Адамзаттың одан әрі дамуына әсер ететін әлемдегі ең маңызды қазіргі заманғы процестердің бірі - жаһандану болды. Әлемдік экономиканың жаһандану жағдайында, ұлттық экономикалық қатынастар капитал және инвестиция ағымының өсуі түрінде көбейді. Белсенділігі әртүрлі әлемдік шаруашылыққа қатысушы мемлекеттер, әлемді қоршаған экономикалық қатынастармен байланысты.
Осы фактіні ескере отырып, әлемдегі әртүрлі мемлекеттердің экономикасы өзара тәуелді екендігін байқаймыз, яғни бір елдегі процесстер басқа елдің экономикалық жағдайына әсер етеді. Бұл байланыста саяси, мәдени, әскери және т.б. қатынастар ақша төлемі мен түсімін туғызады, яғни бұл мемлекеттер арасындағы өзара тәуелділіктің жоғарғы сатысын көрсетеді. Өз кезегінде нақты бір елдің экономикасының ішкі және сыртқы процестері өзара шектеулі байланыста болады.
Бір жағынан сыртқы экономикалық жағдай ішкі экономикалық жағдайға әсер етсе, ал екінші жағынан ішкі экономикалық жағдайдағы өзгерістер ішкі экономикалық байланыс динамикасын анықтайды. Сондықтан да төлем ағымының теңгерілмеуі шетел капитал салымдарының, материалдық құралдардың кетуі мен келуі экономикалық және саяси шешімді қабылдау процесіне үлкен әсерін тигізеді. Төлем балансы осы шешімдердің талдауы мен негізіне қызмет етеді, ол мемлекет экономикасының сыртқы әлеммен қарым-қатынасының жүйеленген көрсеткіштерін білдіреді. Бұл белгілі уақыт кезеңінде туындайтын елдің экономикалық талаптары мен қарыздарын талқылауға болатын статистикалық есеп. Барлық елдерде төлем балансын құрастыруда бағыт ретінде қолданылатын негізгі принцип Халықаралық Валюта Қорымен жасалады. Төлем баланстары бойынша барлық Басқарушы басылымдардың ең алғашқысынан бастап (1948ж), методологиялық принциптер әлемдік экономика жағдайының өзгеруіне байланысты қайта қарастырылады. Төлем балансы бойынша Басқару басылымының соңғысы 1993ж жасалып, қазіргі кезге дейін қолданылады. Онда мемелекеттің сыртқы экономикалық мәліметтерінің жүйеленуі, жинақталуы және рәсімделуі, сондай-ақ төлем балансын реттеудің мүмкін болатын механизмі мен талдау әдістері көрсетілген. Төлем балансы стандартты және аналитикалық формада болады, олар талдау мақсатына қарай сыртқы сауда айналымының динамикасын; экспорт және импорттың құндық және сандық бағасын; құрылымын; елдегі, әртүрлі салалардағы, т.б. несие және инвестиция түріндегі қаржылық көрсеткіштерін көруге мүмкіндік береді.
Бұл көрсеткішердің барлығы талдау үшін маңызы өте зор, өйткені олар төлем балансының нашарлау себептерін анықтауға және оларды реттеуге қажетті шараларды бағалауға мүмкіндік береді;
- сыртқы сауда тауарлары мен тікелей шетелдік инвестициялар арасындағы байланысты анықтау;
- халықаралық сауда қызметтерінің аспектілерін оқып білу;
- маңызды нарықтық тенденцияларды анықтау және олардың нәтижесін анықтау.
- төлем балансында көрсетілетін валюталық курс пен операциялық ағымдардың ара қатынасын анықтау;
Соңғыларымен төлем балансы тікелей және қайтарымды қатынаста болады. Бір жағынан олардың әсерінен туындаса, екінші жағынан олар өзіне әсер етеді, өйткені төлем балансы валюта курсына, алтын валюталық резервтерге, сыртқы қарыздарға, экономикалық бағытқа, соның ішінде валюталық және сыртқы несие саясатына әсерін тигізеді.
Төлем балансы мемлекеттің әлемдік шаруашылыққа, қатысу жайында олардың масштабы, құрылымы және сыртқы экономикалық байланысы жайында түсінік береді.
Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан бастап, мемлекеттің сыртқы экономикалық жағдайы, мемлекеттің төлем балансын құру қажеттілігі оның төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігі жайында толық ақпараттың қажеттілігі туындады. 1993 - 1996жж кезеңінде төлем балансын жасаумен Ұлттық статистикалық агенттік айналысты. 1996-1999жж төлем балансын жасау және талдау жұмыстарын жетілдіруге бағытталған заңдық және нормативтік актілер қабылданды. 1997ж бастап төлем балансының қорытынды есебін жасау ҚР Ұлттық банк қызметіне бекітілді.
Мақсаты:
:: Ұлттық экономика үшін Төлем балансының макроэкономикалық маңызын ашу;
:: төлем балансы құрылымының методологиялық принциперін зерттеу;
:: Қазақстан Республикасының 2018-2019 жылдар аралығындағы төлем балансын талдау;
:: Төлем балансының теңгерімсіздігін шешудің проблемаларын айқындау және шешу жолдарын ұсыну.
Зерттеудің нысаны. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі.
Зерттеу пәні. Қазақстан Республикасының Төлем балансын құрастыру әдістемесі негізінде теңгерімдігін қамтамасыз ету жолдарын ұсыну.
Курстық жұмыстың құрылымы. Аталған тақырыпта жазылған курстық жұмыстың көлемі кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

I ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТ ЖӘНЕ ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Экономикалық саясат және төлем балансының ұғымы және мәні

Төлем балансы, төлем теңгерімі - елдің халықаралық алыс-берісінің валюталық түсімдері мен төлемдерінің арақатынасы нысанындағы теңгерімдік шоты. Төлем балансы екі бөлімнен тұрады, олар: ағымдағы алыс-беріс сауда теңгерімі - тауарлардың экспорты мен импортының арақатынасы; капиталдар мен несиелер қозғалысының теңгерімі. Төлем балансында халықаралық ақшалай алыс-беріс көрсеткіштері жетекші орын алады, әсіресе, сыртқы сауда бойынша төлемдер мен түсімдерден асып түседі. Халықаралық валюта қорына (ХВҚ) мүше елдер, соның ішінде Қазақстан өкіметі төлем балансын жасау барысында жалпы тұжырымдалған ұсыныстарды негізге алады, бірақ әр ел өздерінің сыртқы шаруашылық байланыстарын есептеудің ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып, қосымша нышандар енгізеді.Төлем балансы белгілі бір күнге немесе белгілі бір кезеңге жасалады. Төлем балансының жағдайы ұдайы өндірісте болатын үдерістерге (экономикалық өрлеу қарқынына, инфляцияға, валюталық бағамның серпініне, төтенше оқиғаларға, елдің әлемдік экономикадағы орнына, т.б.) байланысты. Өз кезегінде төлем балансының жағдайы ұдайы өндіріске, валюталық бағамға, алтын-валюталық сақтық қорға, сыртқы берешекке, елдің валюталық-экономикалық жағдайына, капиталдың көші-қонына, әлемдік валюталық жүйеге, дүниежүзілік шаруашылыққа ықпалын тигізеді. Төлем балансы мемлекеттік реттеу нысаны болып табылады, негізгі баптардың қалыптасуына ( тауарлар экспортын көтермелеуге, шетел капиталының ағынын тоқтатуға, капитал әкетілімін реттеуге, т.б.) және пайда болған пассив сальдоны шетелдік несие мен инвестицияларды тарту, ресми валюталық сақтық қорларды, кейде алтынның босалқы қорларын да тарту есебінен өтеуге бағытталады. Төлем балансының актив сальдосын мемлекет елдің сыртқы берешегін өтеу, басқа елдерге несие беру, алтын-валюталық сақтық қорларын молайту, шетелде "екінші" экономика жасау мақсатымен капитал әкету үшін пайдаланады.
Әртүрлі елдердің әріптестері арасындағы келісімдер ақшаның елден кетуіне немесе елге келуіне жеткізеді. Тауарлардың импорты, шетелдік корпорациялардың инвестициялары немесе ата-аналардың атына қаражаттардың қайтарымсыз аударылуы - ақша қаражатының елден кетуіне жеткізетін халықаралық мәмлелердің мысалы болып табылады. Тауарлар экспорті отандық корпорацияларға шетелдік инвестицияларды тартуды немесе шетелдегі ата-аналардан елге келіп түсетін ақшалай сыйлықтардың құйылысын білдіреді.
Әр жылдың аяғында: келген ақша мен кеткен ақшаның қайсысының көп екендігі анықталынып отырылады. Егер келген ақшадан гөрі кеткен ақша көп болып шықса, онда төлем балансының тапшылығы құралады. Тапшылық (дефицит) дегеніміз біздің импорттық (шығындық) операцияларымыз, біздің экспорттық (табыстық) операцияларымыз қамтамасыз еткеннен гөрі шетелдік валютаға үлкен көлемде сұраным тудырды деген сөз. Тапшылық шетелден алынатын қарызбен, немесе активтердің бөлігін сатумен қаржыландырылады. Болмаса, шетелдік валютаның түсу жетімсіздігі Орталық банктың ресми резервтерінен толықтырылады. Кез келген елдің ресми резервтері шектеулі. Сондықтан да сол елдердің резервтер есебінен қаржыландырылатын төлемдік баланстарының тұрақты немесе ұзаққа созылған тапшылығы, сол елді сөзсіз жүдеушілікке жеткізеді. Мұндай жағдайда төлемдік баланстың теңгерімділігін қамтамасыз ету үшін ол елдің шаралар қабылдауларына тура келеді.
Қазақстанның төлем балансы - бұл белгілі бір кезеңдегі резиденттер мен резидент еместер арасындағы барлық экономикалық операциялардың жүйелендірілген көрінісі. Мұндай жағдайдағы кезең әртүрлі болады: ай, тоқсан, жыл. Төлем балансы стандартты және аналитикалық болып келеді.
Төлем (ТБ) балансын құру жəне бағалау есепке алудың стандарттық ережелеріне жəне анықтаулаpғa сəйкес, Халықаралық Валюта Қорының əдіснамасы (Төлем балансын құру жөніндегі басшылық, ХВҚ 5-басылым, 1993ж.) негізінде жүргізіледі.ТБ құрудың жəне анықтаудың негізгі ережелері:
- резиденттер жəне бейрезиденттер арасында жасалатын операцияларды есепке алу;
- операцияларды қосарлы жазба жүйесі бойынша есепке алу;
- қорлар емес, ағындар көрінісі;
- операциялардың жəне түрлі валюталарда ipілендірілген сомалар аудармасының есепке алудың бірегей бірлігіндегі құндық бағасы;
- операцияларды иeci ауысқан сəтте тіркеy;
- операцияларды олардың типтepi жəне экономика секторлары бойынша көрсету.
Қосарлы жазба жүйесі төлем балансындағы операциялардың екі түрлі шамада көрсетілуін талап eтетін, бipi - кредит бойынша оң белгімен, eкіншici - дебет бойынша тepic белгімен жазылады. Оң мəндер валюталар түсімін білдірсе, ал тepic мəндер - валюталардың жылыстауын керсетеді.
Кредиттік өткізбелердің барлық сомасы барлық дебеттік жазбалар сомасына баламалы болуы, ал таза баланс нөлге тең болуы тиіс. Тəжірибеде мінсіз есепке қол жеткізу қиын, ceбeбi түрлі ақпарат көздері мен сараптық бағалаулар қолданылады, сондықтан да Таза қателіктер мен ағаттықтар деген баланстаушы бап бар.
Операциялар құнын бағалау. Операциялар мəмілелердің тəуелсіз қатысушылары арасындағы келісімдер мен шарттарда көрсетілген өздерінің нақты нарықтық құны бойынша бағаланады.
Тіркеу уақыты. Экономикалық құндылықтармен жасалатын операцияларды тіркеу оларды құру, түрлендіру, айырбастау, аудару жəне өтеу сəтінде немесе меншік иесінің ауысуы сəтінде жүргізіледі, бұл есептеу əдіci бойынша халықаралық тəжірибедегі жалпы қабылданған есепке сай.
Резидент жəне бейрезидент. Экономикалық бірлік-жеке немесе заңды тұлға, экономикалық мүдде орталығы болған жағдайда жəне осы экономикалық аумақта бip жылдан астам уақыт тұрған жағдайда экономика резиденті ретінде қаралады.
Төлем балансы - мемлекетіміздің белгілі бір жоспарланған уақыт ішінде өзге мемлекеттерге шығарылғандарынан яғни, экспорттан түскен түсімдері мен шет елге тауар шығарғандардың яғни, импорттардың төлеген төлемдерінің арақатынасын көрсетуші құрал болып табылады. Біздің мемлекетімізде төлем балансын жіктеп бөлімдерге бөліп көрсету қарастырылған.

Қазақстан Республикасындағы төлем баланс бөлімі

Қателер мен қалып қойғандар
Капитал операциялар шоты.

Жалпы баланс
Қаржылан-дыру
Ағымдағы шот

Ағымдағы шот тауарлармен жəне қызметтермен жасалатын операцияларды, резиденттер мен бейрезиденттер арасындағы табысты жəне ағымдагы трансферттерді көрсетеді. Капитал қозғалысының шоты күрделі трансферттермен жəне өндірілмеген қаржы емес активтермен жасалатын операцияларды қамтиды. Қаржы шотына халықаралық инвестициялық жайғасымды өзгертетін қаржы құралдарымен жасалатын барлық операциялар кіреді. Төлем балансы секторларының, қосалқы шоттары өзара тығыз байланысты. Ағымдағы шот жəне күрделі трансферттер бойынша сомадағы оң баланс активтердің таза өcyiн немесе міндеттемелердің таза төмендеуін білдіреді, ал дефицит, керісінше, активтердің таза қысқаруына немесе міндеттемелердің бейрезиденттер алдында таза өcyiнe əкеп соғады. Қаржы шоты балансының, сыртқы таза автивтер мен міндеттемелер өзгерісінің құрылымы қаржылық талаптар мен міндеттемелердің қайсысы өcin, қайсысы төмендегенін көрсетеді.
Төлем балансы, төлем теңгерімі - елдің халықаралық алыс-берісінің валюталық түсімдері мен төлемдерінің арақатынасы нысанындағы теңгерімдік шоты. Төлем балансы екі бөлімнен тұрады, олар: ағымдағы алыс-беріс сауда теңгерімі - тауарлардың экспорты мен импортының арақатынасы; "көзге көрінбейтін" алыс-беріс теңгерімі С көрсетілетін қызметтер мен бейкоммерц. төлемдерді қамтиды); капиталдар мен несиелер қозғалысының теңгерімі (мемлекеттік және жеке меншіктегі капиталдардың әкетілімі мен әкелінімін - халықаралық несие алу мен беруді көрсетеді). Төлем балансында халықаралық ақшалай алыс-беріс көрсеткіштері жетекші орын алады, бұл көрсеткіштер "көзге көрінбейтін" алыс-берістер бойынша, әсіресе, сыртқы сауда бойынша төлемдер мен түсімдерден асып түседі. Халықаралық валюта қорына (ХВҚ) мүше елдер, соның ішінде Қазақстан өкіметі Төлем балансын жасау барысында жалпы тұжырымдалған ұсыныстарды негізге алады, бірақ әр ел өздерінің сыртқы шаруашылық байланыстарын есептеудің ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып, қосымша нышандар енгізеді. Жарияланатын Төлем балансында іс жүзінде төленген немесе дереу өтелуге тиіс төлемдер мен түсімдер ғана емес, сонымен бірге халықар. талаптар мен міндеттемелер де, яғни есептесу теңгерімінің нышандары да қамтылады. Төлем балансы белгілі бір күнге немесе белгілі бір кезеңге жасалады. ХВҚ-ның әдістемесі бойынша Төлем балансы баптарының сыныптамасы:
А. Ағымдағы алыс-беріс
Тауарлар
Қызмет көрсету
Инвестициядан түсетін кіріс
Басқа да көрсетілетін қызметтер мен кірістер
Жекеше бір жақты аударымдар
Жиыны:
А. ағымдағы алыс-беріс
В. Тікелей инвестициялар
Қоржындағы инвестициялар
Басқа да ұзақ мерзімді капитал
Жиыны: А+В
С. Қысқа мерзімді капитал
D. Қателіктер мен қалып қойғандар
Жиыны: А+В+D
E. Өтелмелі баптар
Алтын-валюта сақтық қорларын қайта бағалау, СДР-ді қайта бөлу және пайдалану
F. Төтенше қаржыландыру
G. Шетелдік ресми органдардың валюталық сақтық қорларын құрайтын міндеттемелер
Жиыны: A+B+C+D+E+F+G
H. Сақтық қорлардың қорытынды өзгерісі
СДР шоты
ХВҚ-дағы сақтық қордың жайғасымы
Шетел валютасы
Басқа да талаптар
ХВҚ несиесі
Бухгалтерлік тұрғыдан алғанда Төлем балансы. тепе-теңдікте болады, бірақ оның негізгі бөлімдері бойынша егер түсім басқа елдерге төлемдерден асып түссе, актив сальдо болуы немесе түсім төлемнен аз болса, пассив сальдо болуы мүмкін. Сальдо теңгестіруші баптардың есебінен өтеледі. Төлем балансының жағдайы ұдайы өндірісте болатын үдерістерге (экономикалық өрлеу қарқынына, инфляцияға, валюталық бағамның серпініне, төтенше оқиғаларға, елдің әлемдік экономикадағы орнына, т.б.) байланысты. Өз кезегінде Төлем балансының жағдайы ұдайы өндіріске, валюталық бағамға, алтын-валюталық сақтық қорға, сыртқы берешекке, елдің валюталық-экон. жағдайына, капиталдың көші-қонына, әлемдік валюталық жүйеге, дүниежүзілік шаруашылыққа ықпалын тигізеді. Төлем балансы мемлекеттік реттеу нысаны болып табылады, негізгі баптардың қалыптасуына ( тауарлар экспортын көтермелеуге, шетел капиталының ағынын тоқтатуға, капитал әкетілімін реттеуге, т.б.) және пайда болған пассив сальдоны шетелдік несие мен инвестицияларды тарту, ресми валюталық сақтық қорларды, кейде алтынның босалқы қорларын да тарту есебінен өтеуге бағытталады. Төлем балансының актив сальдосын мемлекет елдің сыртқы берешегін өтеу, басқа елдерге несие беру, алтын-валюталық сақтық қорларын молайту, шетелде "екінші" экономика жасау мақсатымен капитал әкету үшін пайдаланады. Төлем балансы экономикалық саясатпен тығыз байлансты болып келеді.
Экономикалық саясат теориясы өмірде кездесетін кез-келген жағдайлардың бәріне дәлме-дәл келетін, дайын шешімдерін табуға ұмтылмайды және бұл мүмкін де,қажет те емес. Мақсат басқада: нақты қалыптасқан жағдайларды жан-жақты ескере отырып, оңтайлы шешім қабылдауға көмектесу. Ал бұл үшін, анықталған қалыпты жағдайларды терең де нақты түрде зерттеп ұғыну қажет болады; бұл әдісті экономикалық процестердің бастапқы кезінде қолдану ерекше маңызды: онда факторлардың саны аз, сондықтан процестің болашақ дамуын болжап, нақты іс-әрекеттерге бару мүмкіншілігі жоғары. Кеңейіп, өріс алған жағдайлар бойынша экономикалық саясат кеңістік немесе уақыт шеңберінде өзара байланысты және бір-біріне қарама-қайшы келетін қоғамдық-әлеуметтік күштерді жан-жақты зерттеп, олардың дәлелдеген сипаттамасын жасауға бағытталады.
Экономикалық саясат - экономикалық мәселелерді шешуге және олардың құралдарын жүзеге асыруда жүргізілетін мемлекеттің іс-әрекеті. Экономикалық саясат міндеттердің жүзеге асыруы экономикалық жүйенің өзгеруіне және экономикалық теорияның дамуында жаңа білімдердің қалыптасуына әкеледі. Сондықтан да экономикалық саясат өзекті мәселе болып келеді.

1.2 Төлем балансының құрылымы және түрлері
Төлем балансы дегеніміз -- белгiлi бiр уақыт аралығында мемлекеттiң шетелге төлеген валюталық соммасымен оған шетелден түскен соманың арақатынасы. Белгiлi бiр мерзiмiнiң және бiр күндiк төлем балансы болады.
Бiр күндiк төлем балансы статистикалық көрсеткiш ретiнде жарияланбаса, ол белгiлi бiр датаға орындалуға тиiс төлемдер мен түсiмдердiң арақатынасындағы өзгерiстердi көрсетедi белгiлi бiр мерзiмнiң төлем балансы осы уақыт аралығында қзгерiстердi көрсетдi. белгiлi-бiр мерзiмнiң төлем балансы осы уақыт аралығындағы төлем мен тұсiмдердiң арақатынасын көрсетiп, мемлекеттiң халықаралық экономикалық қатынастарындағы өзгерiстерiн және елдiң экономикасының жағдайын бiлуге көмектеседi.
Егер валюталық түсiм төлемнен артық болса, онда төлем балансы активтi, ал егер төлем түсiмнен төмен болса, онда төлем балансы пассивтi деп аталады.
Төлем балансымен есеп айырысу баланстарының бiр-бiрiнен айырмашылықтары төмендегiей:
төлем балансына тек iс жүзiнде жүргiзiлген түсiмдермен төлемдер кiредi;
есеп аыйрысу бағасына елдiң шетелге қойған талаптарымен мiндеттемелерi кiредi;
есеп айырысу балансында барлық алынған және берiлген несиелер көрсетiледi, оның iшiнде төлем балансына, кiрмейтiн өтелменген несиелерде көрсетiледi, оның iшiгде төлем балансына кiрмейтiн өтелмеген несиелерде көрсетiледi;
төлем және есеп айырысу баланстарының ақырғы сальдосы-активтiк немесе пасивтiк бiрбiрiне сәйкес келмейдi, әдетте олар қарама-қарсы болады, себебi несие берушiлердiң есеп айырысу баланстары акивтiк болады, ал төлем баланысы әлсiн-әлсiн, әсiресе ағымдағы операциялар бойынша пассивтiк болады;
төлем балансына тек төленген экспорт және импорт кiргiзiледi, ал есеп айырысу балансы болашақта несие алумен төленетiн тауар айналымының төленбеген бөлiгiн қамтиды.

Сөйтiп, төлем және есеп айырысу баланстарының бiр-бiрiнен айырмашылықтары көбiнесе халықаралық қатынастарының дамуымен айқындалады. Төлем балансының құрылымын қарастырып өтейiк. Операцияларының сипатына қарай басылымдарда жарияланатын төлем балансы негiзгi екi бөлiмдi бiрiктiредi.
Төлем балансының құрылымы
1) "Ағымдағы операциялар балансы" - сауда балансы ( сыртқы сауда операциялары бойынша төлемдер мен түсiмдер):
а) экспорт
б) импорт
Қызметтер балансы және комерциялық емес төлемдер (патент бойынша төлем техникалық көмек үшiн төлем )
2) "Капитал және несие қозғалысының балансы"
Сауда балансы - экспорты бойынша түсiммен және импорт бойынша төлемдердiң арақатысы. Егер тауар шығару оны әкелуден астам болса, онда активтiк сауда балансы болады, ал егер импорт экспорттан артық болса, онда сауда балансы пассивтiк сальдосы пайда болады
3) "Көрсетiлген қызметтер балансы" - ол формасы бойынша да және экономикалыө мазмұны бойынша да әр түрлi, сонымен бiрге коммерциялық операциялар емес операциялар бойынша төлемдер мен түсiмдер бiрiктiрiледi. Капитал және несие қозғалысының балансы - ол жеке және мемлекеттiк капиталдарды әкелу және жетiлдiру бойынша , алынған және берiлген халықаралық несиелер бойынша төлемдер мен түсiмдердiң арақатысы.
4) "Халықаралық қарыз балансы" - өркендеген және өркендеушi елдердiң статисикасында кең орналасатын мәлiмiеттер жиынтығы. Оның есеп айырысуы балансына ұқсас болғанмен одан қаралатын тауарларының жиынтығымен кейбiр елдердiң өз ерекшелiгiмен айрықшаланады .
Төлем балансының сальдосын анықтағанда оның тараулары негiзгi және баланстандырушы болып екiге бөлiнедi. Негiзгi тарауларға - ағымдағы операциялар ұзақ мерзiмдi капиталдың қозғалысы ал баланстандырушы тараулырға -- валюталық резервтiк қозғалысы, ал баланстандырушы тарауларға - валюталық резервтердiң қозғалысы , қысқа мерзiмде активтердiң өзгерiстерi, шетел көмегмен кейбiр түрлерi, сыртқы мемлекеттiк зайымдар, халықаралық валюта - несиелiк ұйымдардың несиелерi және т.б. төлем балансының сальдосының толықтырушы көздерi жатады.

II ҚР ҰЛТТЫҚ ТӨЛЕМ БАЛАНСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНЕ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы экономикалық саясат

Қазақстан Республикасындағы экономикалық саясат жүйесі өте үлкен күрделі жүйеден өтті. Мемлекеттің билігі елдегі әртүрлі өндірушілер мен тұрғындар топтарының мүдделерін келістіріп, олардың еңбек пен іскерлік әрекеттерінің белсенділігін белгіленген біржақты мақсаттарға қол жеткізу үшін пайдалануы қажет етті. Экономикалық мемлекеттік реттелуі кейде иерархиялық жүйе ретінде құрылады. Ең жоғарғы мемлекеттік деңгейде Заң шығарушы және оны атқарушы билік тармақтары ажыратылып, олардың қызмет атқару шектері айқындалған. Парламентке экономикалық саясаттың негізгі бағыттары талқыланады және қабылданып бекітіледі немесе қайта қайтарылады. Қабылданған эконономикалық саясатгың өмірге енгізіліп, оның іске асырылуьн атқарушы билік тармағы -- үкімет жауап береді. Үкімет өз кезегінде саясат мақсаттары мен тапсырмаларын іске асыру құқықтарын мемлекеттің әр түрлі мекемелеріне (институттарьна) бөліп береді.
Қызметтерді бөлісу принципі мемлекеттің ұйымдьқ-саяси типіне байланысты. Соңғысы федерациялық немесе тандырылған мемлекет болуы мүмкін. Федеративті құрылымда экономикалық саясаттын үш субъектілік деңгейлері анықталады: федералдық, аймақтық және жергілікті.
Батыстың құкыктық жүйесі жағдайында мемлекетке жақын тағы да бірталай құрылымдар қызмет атқарады және олар да экономикалық саясаттың субъектілері ретінде танылады. Оларға қоғамдық-праволық деп аталатын мәртебесі (статусы) бар құрылымдар жатады. Олар жекеменшік фирмалар сияқты толық ерікті емес, сонымен қатар, мемлекетті басқару аппараты құрамына да кірмейді. Оларға мемлекеттік басқару құрылымдарының құзырынан белгілі бір қызмет түрлері алынып берілген. Мысалы, ГФР-да осындай қүрылымдар қатарында аймақтық (регионалдық) сақтандыру басқармалары, жергілікті емдеу мекемелерінің касса (төлем төлеу) жүйелері бар; Швейцарияда -- коғамдық транспортты қолдау агенттігі, өрт қауіпсіздігін сақтау ұйымдары бар.
Осындай институционалдық ұйымдар мемлекет пен жеке сектор арасындағы аралық орындарды иеленеді. Олар экономиканың жеке меншік секторы мемлекеттің тікелей және белсенді реттеу роліне қарсы болатындығына байланысты құрылған. Экономиканы мемлекет тарапынан реттеу механизмінде олардың атқаратын қызметтері шектеулі.
Болашақтағы Қазақстан Республикасы экономикасының негізгі экономикалық мақсаттары мына бағдарлама құжатында анықталады: Қазақстан егеменді ел ретінде қалыптасуы мен даму стратегиясы бағдарламасында (1992 жыл) Назарбаев Н.Ә. экономика саласындағы, яғни қоғамдық өмірдін шешуші саласындағы стратегиясы үш кезең ішінде нарықтық жүйеге өтуді жалғастыру болатынын атап керсетті:
-- I кезең 1992-1995 жылдарды макроэкономикалық тұрақтандырудың екі негізгі процестерін қамтиды: меншіктің едәуір бөлігін жекешелендіру және тұтыну нарығын тауарлармен толтыру;
-- II кезең (1996-2005 жылдар) экономиканың шикізат базасын өзгертуге қадам басу үшін, телекоммуникация мен транспорт жүйелерін жеделдете дамыту, сонымен бірге дамыған тауар және валюта нарықтары, капитал, жұмыс күші, бағалы кағаздар мен интеллектуальды меншік нарықтарын қалыптастыру үшін қажет;
-- III кезең (2006-2012 жылдар) экономиканың ашық типін жедел қарқынмен дамыту, осының негізінде өтпелі кезеңде стратегиялық мақсаттарға жету және Қазақстанның өлемдік индустриалды елдер қатарына кіруі мен әлемдік саудада позициясының нығайуымен сипатталады.
1997 жылдың караша айындағы Елбасының Қазақстан халқына жолдауында өтпелі кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық дамудың қортындысы шығарылды, тежеуші факторлары айқындалып, 2030 жылға дейін жүзеге асыруға көзделген жеті ұзақ мерзімді мақсаттар мен олардың мерзімдері көрсетілді (22 тарауды караңыз).
Қойылған мақсаттарды жүзеге асыру мына үш кезеңде болуы қажет:
-- 1998 -- 2000 жылдар;
-- 2001 -- 2010 жылдар;
-- 2011 -- 2030 жылдар.
Ұзақ мерзімді басымдылықта Қазақстан Республикасы IIрезиденті: Қазақстан Конституциясына сәйкес біз әлеуметтік-нарықтық экономика құрудамыз деп тағы да атап көрсетті. Қабылданатын заңдар мен шешімдер біздің стратегиямыздьң жүйесінде болуы керек.
Қазақстан-2030 бағдарламасының бірінші кезеңінде (1998-2000 жылдар) көздеген мақсаттардын, жүзеге асуын қорытындылағанда, Қазақстан Республикасы Президенті 2000 жылдьң 21 ақпанында Республика Үкіметімен кездескенде осы бағдарлама әрбір басшының столындағы кітап болуы тиіс деді.
Президент үзақ мерзімді стратегияда анықталған реформалардың бірінші кезеңі аяқталғанын атап көрсетті.
XXI ғасырдың карсаңындағы Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық саясатының бес басты бағыттарын айтты:
-- әлеуметтік ахуалды жақсарту және кәсіпкерлік кызметті одан әрі дамыту;
-- басқарудың тиімділігін артгыру;
-- өндіріс секторына несие беру;
-- экономикалық, шикізат бағдарын өзгерту;
-- аймақтық диспропорцияларды жою.
Қазакстан Республикасыньщ әлеуметгік-экономика саясатының осы бағытгарына кеңінен тоқталайық.
Президент әлеуметгік ахуалды жақсарту деп -- ең маңызды мәселе халықты жүмыспен камту мәселесі екенін атап көрсетгі. Үкімет қазіргі кезде жүмыссыздықпен және кедейлікпен күрес туралы бағдарламаны дайындауда. Жүмыспен қамту мәселесін шешуде шағын кәспкерлікке маңызды рөл берілді.
Аталған бағдарламада шағын және орта бизнесті одан әрі дамыту, олардың өкілдері Қазақстан шикізатын өндеуді кеңейтуге, негізделген өндірістерді қүруға және дамытуға ат салысуы кажеттілігі көзделеді. Ел Президенті: Балтық елдерінде шағын және орта бизнестің әжептәуір дамуында үлкен тәжірибе жинақталғанын көрсетеді. Осы елдерде бюджет кірістерінін жартысынан көбі шағын және орта бизнес арқасында түседі және де әлемдік нарықта ауытқуларға төменгі деңгейіне тәуелді болуы Қазакстан Республикасының экономикалық саясатынын негізп басымдығы біздің экономикамыздың шикізаттық бағдарын өзгерту болып табылады. Әзірге осы мәселені шешуте байланысты кешенді құрылымдық саясат жок. Отандық шикізаттың жаңа, бірінші, екінші, үшінші және төртінші сатыларьды құруда, ауыл шаруашылығын өндеү өнеркәсібін кұру мен дамытуда айкын белгіленген стратегиясы, импортты алмастыру бағдарламасы жоқ.
Мұнай өндеуді ұйымдастыру, мұнай химиясының басқа да өнімдерінің өндірістерін ұйымдастыру, мұнай өндеу және мұнай өндіру үшін машина жасаү өнеркәсібін дамыту міндеттері койылды. Бүл тек өнеркәсіптің шикізат бағдарын жоюдың бірқатар жолдары.
Осы жүмыстың негізгісі-бәсекеге қабілетті баға мен технологиялык сапаны қамтамасыз ету. Сонымен қатар мынадай міндет қойылды; -- бәсекеге қабілетті өндеу өнеркәсібін кұру.
Экономикалық саясаттың тағы бір бағыты аймақтардың дамуындағы диспропорциялар, әсіресе оңтүстік пен солтүстік аудандардағы диспропорциялар оңтүстік аудандарда солтүстік аудандармен салыстырғанда жүмыссыздықтың басымдылығынан болатьш табыстар мен кедейлік деңгейі бойынша, халықтын жіктелуінен көрініс табады. Осындай диспропорциялардың салдары халықтың елдің ең колайлы аудандарына коныс аударуынан көрінеді.
Ауыл шаруашылығы мен өнеркөсіптің әлі іске жаратылмаған әлеуметінде жаңа жұмыс орындарьн құруды, шағын және орта бизнесті дамытуда қарастыратын көшіп-қону саясатын жасау міндетті.
Осыған байланысты кәсіпкерліктің өмір сүру мен одан әрі даму мәселесі қойыдды. Осы жерде халықты жұмыспен қамту, азаматтық құқ, халықтың табыстары, нарықтық коньюнктурасын жақсарту, нарықтық бәсекені қажетті деңгейде ұстау және дамыту сияқты үлкен мәселелердің бастаулары қиылысады.
XXI ғасырдың қарсаңында Қазакстан Республикасының әлеуметтік -- экономикалық саясатының ең негізгі міндеттеріне толығырақ тоқталайық: әлеуметтік ахуалды және кәсіпкерлік қызметінің одан әрі қалыптасуымен жақсарту.

2.2 Қазақстан Республикасындағы төлем балансының негізгі жағдайы

2018 жылғы 3-тоқсанда ағымдағы операциялар шоты 2014 жылдан бері алғаш рет 0,2 млрд АҚШ доллары болған профицитпен қалыптасты. Тұтастай алғанда, 2018 жылғы 9 айда ағымдағы шот тапшылығы 2017 жылғы 9 айдағы көрсеткішпен салыстырғанда 10 есеге жуық - 4,6 млрд АҚШ долларынан 0,5 млрд АҚШ долларына дейін қысқарды, бұл елдегі экономикалық жағдайдың жақсарғанын куәландырады.
2018 жылғы 9 айда ағымдағы шот жағдайының жақсаруы шикізаттың әлемдік нарықтарындағы жағымды жағдай аясында сауда балансының оң сальдосының 64%-ға өсуіне байланысты. Тауарлар экспорты 45,4 млрд АҚШ долларына дейін 28,3%-ға ұлғайды, ал тауарлар импорты 25,5 млрд АҚШ долларына дейін небары 9,6%-ға өсті.
Экспорттық кірістердің ұлғаюы тікелей шетелдік инвесторлар кірістерінің 16,1 млрд АҚШ долларына дейін 31,8%-ға өсуіне себепші болды, бұл ағымдағы шоттың жақсаруын баяулатты. Алайда бұл кірістердің 60%-дан астамы Қазақстандағы еншілес кәсіпорындарды қаржыландыруға бағытталды.
Қаржы шоты бойынша (Ұлттық Банктің резервтік активтерімен операцияларды қоспағанда) капиталдың 1,7 млрд АҚШ доллары болған таза әкетілуі резиденттердің міндеттемелерінің төмендеуіне байланысты, ол шетелдік активтердің қысқаруымен ішінара өтелді.
Тікелей инвестициялар бойынша таза әкелу 4,9 млрд АҚШ долларын құрады, бұл шетелдік үлестес компаниялардың Қазақстанның резиденттері алдындағы өздерінің борыштық міндеттемелерін өтеуіне және бейрезиденттердің Қазақстан кәсіпорындарының капиталына кірістерді қайта инвестициялауына байланысты.
Портфельдік инвестициялар бойынша капиталдың 3,0 млрд АҚШ доллары мөлшеріндегі таза әкетілуі резиденттердің бұрын шығарған еурооблигацияларын өтеуі, ҚазМұнайГаз БарлауӨндіру АҚ-тың өзінің акцияларын және ауқымды депозитарлық қолхаттарды сатып алуы, сондай-ақ резиденттердің қайталама нарықта ҚР Қаржы министрлігінің еурооблигацияларын сатып алуы есебінен резиденттердің міндеттемелерінің азаюымен негізделді.
Макроэкономиканың басты сферасы мынадай макроэкономикалық талдаулар болып табылады: мемлекеттегі өндірістің жалпы көлемі, инфляция қарқыны, жұмыссыздық деңгейі, төлем балансының қалдығы және валюта курсы. Макроэкономика осы агрегаттардың өзгеруін және экономикалық тапсырмаларды орындау жұмысы бойынша және экономикалық жағдайларда көрсетілмеген өзгерістерді реттеу бойынша мемлекет басшылығына бағыт беруді мақсат етіп қойды. Саясат құрылымы мен нәтижесі туралы істің нақты талдауы жүйелі және уақытылы түскен экономикалық ақпарат пен статистикалық мәліметтердің нақтылығын керек етеді. Мемлекеттің сыртқы позициясын бағалау және өлшеу экономикалық саясат варианттарының шешімі процессіндегі қажетті қадамдар. Төлем балансына жүйелі кіргізілетін, мемлекет пен басқа ел арасындағы операциялық және қаржылық ағымдардың мәліметтері мемлекеттің сыртқы позициясының көлемді әрі сапалы талдаудың негізін және оның әлемдік шаруашылықта қатысу деңгейін, сондай-ақ түзетулердің қажеттілігін құрайды.
Сондықтан да, төлем балансының макроэкономикалық маңызы мемлекеттің сыртқы әлеммен қарым-қатынасын сыртқы сауда саясатына және мемлекттік қарызды басқаруға бағытталған таңдау процессінде индикатор болады. Төлем балансы талдауының дұрыстығы оның негізгі принциптері арқылы қалыптасады. Халықаралық валюталық қор арқылы жасалатын және басылымға шығарылатын осы стандартты ережелер, барлық мемлекеттерде төлем балансын талдауда және құрастыруда бағыт ретінде қолданылады. Кейбір жеке мемлекеттер өздерінің экономикалық ерекшеліктеріне байланысты, мемлекеттің әлемдік сахнадағы жағдайына байланысты, сондай-ақ ұлттық есептеу жүйесіне байланысты бұл ерекшеліктерге өз түзетулерін ензетінін айта кету керек.
1993ж төлем балансы бойынша Халықаралық валюталық қор басқармасымен бесінші басылым шықты, ол қазірге дейін қолданылады
:: Екі жақты жазылу жүйесі. Кез-келген келісім екі жақты болғандықтан, төлем балансында да екі жақты жазылу принципі қолданылады. Бұл әдісте әрбір тіркелетін операция тең мағыналы екі жақты түрде болады, сондықтан төлем балансы мен түсім сәйкес болуы керек. Операциялардың бірі қосу таңбасмен кредит түрінде, екіншісі алу таңбасымен дебет түрінде тіркеледі.
:: Резиденттік принципі. Төлем балансын құрудың негізгі прнципі болып түрлі резидент және резидент еместердің арасындағы айырмашылықтары болып есептеледі, барлық сыртқы экономикалық келісім жүргізгенде ХВҚ басқармасы мынадай анықтамалар береді: Мемлекет экономикасы бірлік қатынас ретінде қаралады, ол басқағаларға қарағанда өз территориясымен тығыз байланысты, яғни бастапқы критерии экономикалық орталық болып табылады. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.