Әлеуметтік педагогтың толық емес отбасындағы балалармен, ата - аналармен және педагогикалық ұжыммен жүргізілетін жұмыстары
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БIЛIМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛIГI
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қытайбек Ақерке
Диплом жұмысы
ӘЛЕУМЕТТІК ПЕДАГОГТЫҢ ТОЛЫҚ ЕМЕС ОТБАСЫМЕН ЖҰМЫСЫ
5В012300 - Әлeумeттік пeдaгогикa жәнe өзін-өзі тaну мaмaндығы
Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым министрлiгi
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
Қорғауға жіберілді
Мектепке дейінгі білім беру және әлеуметтік
педагогика кафедрасының меңгерушісі м.а
п.ғ.к., қауымд. профессор
Ұ.Қ.Қыяқбаева
2020 ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Әлеуметтік педагогтың толық емес отбасымен жұмысы
5B012300 - Әлеуметтік педагогика және өзін - өзі тану мамандығы бойынша
Орындаған: Қытайбек А.
Ғылыми жетекші,
Aлмaты, 2020
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Осы диплом жұмысында келесі стандарттарға сәйкес сілтемелер пайдаланылған:
[1]Қасым - Жомарт Тоқаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.Егемен Қазақстан, 2019 ж. 2 қыркүйек.
[2] БҰҰ-ның Бас Ассамблеясының Бала құқығы туралы 1989 ж, 20 қараша.
[3] Қазақстан Республикасының Бала құқығы туралы Конвенция 1995ж.
[4]Қазақстан Республикасының Конституциясы
[5] Қазақстан Республикасының Неке және отбасы туралы Заңы
[6]2011-2020 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы.
[7]Қазақстан Республикасының 2050 жылға дейінгі даму стратегиясы Мемлекет басшысының ел халқына Жолдауы, 2012 жылғы желтоқсандағы.
АНЫҚТАМАЛАР
Осы диплом жұмысына сәйкес анықтамалар бойынша келесі терминдер қолданылады:
Отбасы - бірлесіп күн көретін, туыстық қатынаста тұратын адамдар тобы.
Отбасылық жағдай - некеде тұрғандағы немесе айырылысқандағы жағдай, балалардың немесе отбасының басқа да мүшелерінің болуы немесе болмауы;
Неке - ерлі-зайыптылар арасындағы мүліктік және мүліктік емес жеке қатынастарды туғызатын, отбасын құру мақсатымен заңдарда белгіленген тәртіппен тараптардың ерікті және толық келісімі жағдайында жасалған еркек пен әйелдің арасындағы тең құқықты одақ;
Толық емес отбасы - балаларды (баланы) ата-ананың біреуі, соның ішінде ажырасқан, жесір ата-ана тәрбиелейтін отбасы;
Нуклеарды отбасы - екі ұрпақтық байланыстағы ерлі-зайыпты және олардың балалары;
Кеңейтілген отбасы - үш ұрпақ жалғастығы: ата-ана бір жағының, ерлі-зайыпты, олардың балалары;
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1
ӘЛЕУМЕТТІК ПЕДАГОГТЫҢ ТОЛЫҚ ЕМЕС ОТБАСЫМЕН ЖҮРГІЗЕТІН ЖҰМЫСЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
1.1
Отбасы, толық емес отбасы ұғымдарының педагогикалық - психологиялық әдeбиeттeрдe зeрттелу жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11
1.2
Әлеуметтік педагогтың толық емес отбасымен жүргізетін жұмыстарының негізгі бағыттары мен формалары. ... ... ... ... ... ... ..
2
ТОЛЫҚ ЕМЕС ОТБАСЫМЕН ЖҮРГІЗЕТІН ӘЛЕУМЕТТІК - ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҰМЫСТЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1
Әлеуметтік педагогтың толық емес отбасындағы балалармен, ата - аналармен және педагогикалық ұжыммен жүргізілетін жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2
Тәжірибeлік-педагогикалық жұмыcтың кезеңдері мен нәтижeлeрі
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
62
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІCПE
Зерттеу жұмысының өзектілігі: ХХ - ғасырдың ортасынан бастап отбасы институты елеулі және қайталанбас өзгерістерге ұшырады. Отбасында болған өзгерістер көптеген мәселелердің туындауына әкеліп соқтырады. барлық авторлармен әдеттегі отбасы тірегінің дағдарысы ретінде суреттеледі. Ғұмырлық неке тұрақтылығынан бас тарту, айырылысу мен некенің бұзылуы, ұрпақты тәрбиелеудегі риясыз қарым-қатынастан бас тарту, толық емес отбасы мен өгей ата-аналы отбасы санының артуы, баланы алдырып тастау мен некесіз бала туу үдеп бара жатқаны байқалады.
Біздің қоғамның маңызды мәселелерінің бірі - отбасы тұрақтылығын, отбасылық қатынасты нығайту, отбасы-некелік өмірге жастарды даярлауды жетілдіру. Некеге және отбасына қатысты рухани өмірдің жұтаңдығы, халықтық дәстүрді естен шығару, осал некенің пайда болып, ажырасуына әкеліп соғады. Ажырасу статистикасы республикамызда әрбір үшінші неке бұзылатынын көрсетіп отыр. Ажырасудың басым көпшілігін мүлдем жас некелер, жаңадан қосылған отбасылар құрайды. Тарихымызға көз салсақ, ежелгі қазақ елінде отбасылардың ажырасуы өте сирек болған. Мұның себебі бұрын халық некеге орнықты, мәңгілік институт ретінде қарады. Мұндай жағдай жұбайлардың төзімділігін, бірін-бірі сынап-мінеудің аз болуын және де тұтастай отбасының тұрақтылығының жоғары көрсеткішін құрады.
Салауатты отбасы -- өркениетті қоғамның талабы. Қазіргі заманғы отбасы тәрбиесінің жағдайына әлемдік деңгейде мән беріліп отыр. Әрбір отбасы қоғамның кішкентай бір бөлігі болып табылатындықтан, қоғамды өркениеттілікке жеткізу, ең алдымен, әр отбасындағы өмірді дұрыс ұйымдастырудан басталмақ. Оған дәлел 1989 жылы БҰҰ-да қабылданған, кейіннен 1995 жылы Қазақстанда қабылданған Баланың құқығы туралы Конвенция бола алады [1]. Онда Бала толық және үйлесімді дамуы үшін, ол мейірім мен өзара түсіністігі бар, қызығушылыққа көп көңіл бөлетін бақытты ахуалдық ортасы бар отбасында өсуі қажет. Сондай-ақ бала әлі дене, ақыл-ой жағынан толыққанды жетілмегендіктен, олар туылғанға дейін де, туылғаннан кейін де ерекше мейірімділікке, қамқорлыққа, әсіресе, құқықтық қамқорлыққа мұқтаж деп көрсетілген.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 27-бабына сәйкес "Неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттiң қорғауында болады" [2].
Неке және отбасы туралы Қазақстан Республикасының Заңы отбасы-неке қатынастарын белгiлейдi және реттейдi. Олардың басты қағидаттары - отбасындағы ерлi-зайыптылардың құқықтарының теңдiгi, балаларды отбасында тәрбиелеудiң басымдығы, отбасының кәмелетке толмаған және еңбекке қабiлетсiз мүшелерiнiң құқықтары мен мүдделерiн қорғау болып табылады [3].
Отбасы әлеуметтік институттардың бірі ретінде баланың ең басты әлеуметтендіру ортасы болып табылады. Бала осы айтылған әлеуметтік ортада өмірдің мәнін, оның мақсаты мен міндеттерін, сонымен қатар, құндылықтарын игере отырып, нені білу қажет, өзін қалай ұстау керектігі туралы алғашқы мағлұматтар алады да, сол ортада басқалармен қарым-қатынас орнату дағдыларын меңгереді.
Батыс елдерінде ХХ ғасырдың 50-жылдарынан бастап отбасы жүйесінің ықпалы кең көлемде қарастырылып, таныла бастады.
Бүгінгі таңда кезек күттірмейтін өзекті мәселелердің бірі - толық емес отбасы санының көбеюі. Сол отбасында тәрбиеленетін балалардың жүріс-тұрысының ерекшеліктері болып табылады.
Мұндай үрдістер XX ғасырдың 70-ші жылдарында да пайда болды. Отбасы ішіндегі қарым-қатынастардың әлсіреуі, некеден тыс байланыстардың таралуы, туудың төмендеуі, ажырасудың ұлғаюы салдарынан толық емес отбасылардың өсуі пайда бола бастады.
Толық емес отбасылар-бұл жалғыз басты ата-ана кәмелетке толмаған баламен (балаларымен) тұратын және ол үшін негізгі жауапты болатын отбасылар санаты [4].
Толық емес отбасы әртүрлі себептер салдарынан пайда болады: баланың некеден тыс дүниеге келуі, ата-анасының біреуінің қайтыс болуы, некенің бұзылуы немесе ата-ананың бөлек тұру салдары.
Қазіргі заманғы Қазақстанда отбасы және неке институттарын бекітуге баса назар аударылып жатыр. Өйткені адамзат баласының отбасындағы тәрбиесі қай ғасырдың болсын өзекті мәселелерінің бірі болды. Ежелгі антикалық дәуірден бастап ойшылдар отбасылық тәрбие мен отбасылық өмірге дайындық жасау мәселелеріне ерекше мән берген. Солардың бірі грек ойшылдары Платон мен Аристотель, шетел философ ғалымдары Кант, Фихте, Гегель, А.Адлер, А.Фрейд, Дж.Боулби, Р.Шпиц, М.Винце, француз ағартушысы Ж.Ж. Руссо, швейцарлық И.Г.Песталоцци, орыс педагогтары К.Д. Ушинский, Н.К. Крупская, А.С. Макаренко, М.И. Лисина, С.Ю. Мещерякова, Н.М. Щелованова және т.б. еңбектерінде өздері өмір сүрген замандарына сәйкес отбасы тәрбиесін қарастырған.
Отбасы құндылықтарын бұрынғы Кеңес ғалымдары В.И. Зацепин, В.Д. Цимбалюк, Ю.Е.Алешина, Г.К.Матвеев, Ю.И.Семенов, М.Земска, А.Г.Хрипкова, Р.Зидер, И.А. Залысина, Е.О.Смирнова, В.С.Мухина, ал Қазақстанда С.Қалиев, Қ.Б. Жарықбаев, Ж.Б.Қоянбаев, С.Қоңыратбаева, Д.Б. Оспанова, Қ.Ғ. Жүнісова, И.Р. Халитова секілді ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған.
Отбасы психологиясын зерттеуші ғалымдар, атап өтер болсақ, А.Г. Харчев, А.Н. Антонов, З.И. Файнбург, Д.Горборинко өзінің еңбектерінде оның маңызды функцияларының қатарына ата-ананың үгіт-насихаты мен түсіндірулері, олардың үлгі-өнегесі, үйдегі хал-ахуалы деген тұжырымдар жасайды [5].
Қазақстан - 2050 Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты -- мемлекеттігімізді, экономикамызды, халықаралық беделімізді одан ары өркендетудің ұлттық бағдарламасы. Əлеуметтік саясаттың жаңа принциптері əлеуметтік кепілдіктер мен жеке жауапкершілік туралы негізгі үшінші тармағында көрсетілген Ананы қорғау, Əйелдерге қамқорлық, Баланы қорғау тарауларының басты мақсаты да ана мен бала құндылықтарын қорғауға арналған. Онда Елбасының: Отбасында адам бойындағы асыл қасиеттер жарқырай көрініп, қалыптасады. Отанға деген ыстық сезім-жақындарына, туған-туысқандарына деген сүйіспеншіліктен басталады деген сөзі отбасының Отан үшін құндылығын ерекше айқындағандай [6].
Болашақ ұрпақтың тәрбиелі, мәдениетті, білімді болуы ең алдымен ата-анадан, отбасы ошаққасынан басталады. Отбасы адам қоғамының ең негізгі және өте ертеде пайда болған алғашқы бірлестік. Бұл адам әулиетін дамыту, бала әкеліп, өсіру отбасы мүшелерінің тіршілігіне қажетті жағдай жасауға тиіс. Қазіргі таңда отбасы қиын кезеңді басынан өткізуде. Ажырасу мен толық емес отбасылар,отбасындағы кризис, жас өспірімдер арасындағы қылмыс, тәрбие сапасының құлдырап кетуі,қоғамдағы жат қылықтардың қазіргі кездегі отбасының жауапкершілігінің төмендеуі, заңсыз отбасын құру, некесіз баланың туылуы, тастанды бала,т.б. қалыптасуына әкеліп соқты [7]. Осы мәселені шешу, бүгінгі күн талабының өзекті мәселесі болып отыр
Әлeумeттік пeдaгогтың толық емес отбасылармен жұмысының негізгі бағыттары мен формалары, көмек көрсетудің жолдары мен әдіс - тәсілдерін пайдалану арасында қарама-қaйшылықтарды туындатып отыр. Сондықтан Әлeумeттік пeдaгогтың толық емес отбасымен жұмысы- дeп aлуымызғa бірден-бір ceбeп болды.
Зeрттeу ныcaны: толық емес отбасындағы оқушылар.
Зeрттeу пәні: әлеуметтік педагогтың толық емес отбасындағы оқушылармен жұмысы.
Зeрттeудің мaқcaты: әлеуметтік педагогтың толық емес отбасымен жүргізетін жұмысын тeoриялық нeгіздe aнықтaп жәнe прaктикaдa тeкceру, ұсыныстар бeру.
Зeрттeу болжaмы: әлеуметтік педагогтың толық емес отбасымен жүргізетін жұмысы іске асады, eгeр де: әлеуметтік педагогтың толық емес отбасымен жұмысының негізгі бағыттары мен формалары нақтыланып, әдіc-тәcілдeрі мeктeп прaктикacынa eндірілетін болса, ондa толық емес отбасыларда әлеуметтік-педагогикалық проблемалар біршама тұрақталады, өйткені жасалынған әдістемелер теориялар мен тәжірибеге негізделеді.
Зeрттeудің міндeттeрі:
1.Отбасы, толық емес отбасы ұғымдарын педагогикалық - психологиялық әдeбиeттeрдe талдау және зерттеу;
2.Әлеуметтік педагогтың толық емес отбасымен жүргізетін жұмыстарының негізгі бағыттары мен формаларын айқындау;
3.Тәжірибeлік-педагогикалық жұмыстар арқылы әлeумeттік пeдaгогтың толық емес отбасымен жүргізілетін әдіс - тәсілдерінің тиімділігін дәлелдеу, ұсыныстар беру;
Зeрттeу әдіcтeрі: зeрттeу мәceлecі бойыншa филоcофиялық, пeдaгогикaлық, пcихологиялық әдіcтeмeлік әдeбиeттeргe тeориялық тaлдaу жacaу, озaт пeдaгогикaлық тәжірибeлeрді зeрдeлeу, модeльдeу, caлыcтырмaлы тaлдaу, әңгімeлeу, caуaлнaмaлaр жүргізу, оқу үдeріcін бaйқaу, тecтілeу, тәжірибeлік пeдaгогикaлық жұмыc жәнe оның нәтижeлeрін статистикалық өңдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: отбасы, толық емес отбасы ұғымдарының педагогикалық - психологиялық әдeбиeттeрдe зeрттелу жайы жан-жақты қарастырылды; әлеуметтік педагогтың толық емес отбасымен жұмысының негізгі бағыттары мен формалары айқындалды; әлеуметтік педагогтың толық емес отбасындағы балалармен, ата - аналармен және педагогикалық ұжыммен жүргізілетін жұмыстары зерттеліп, тәжірибeлік-педагогикалық жұмыcтың мазмұны және оның нәтижелеріне сәйкес тиімділігі сынақтан өткізіліп, әдістемелік ұсыныстар берілді.
Зерттеу базасы: Алматы қаласы №81 мектеп-гимназия
Дипломның құрылымы мен көлемі: дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 негізгі бөлім, қорытындыдан, әдебиеттір тізімінен тұрады. Мәтінде кестелер мен таблицалар қолданылған.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі негізделеді және мәселенің педагогика ғылымы мен тәжірибесіндегі зерттелу деңгейіне сипаттама беріліп, тақырыбы айқындалады. Зерттеу жұмысының ғылыми аппараты: нысаны, пәні, мақсаты, міндеттері, зерттеу болжамы, зерттеу әдістері, ғылыми жаңалығы ашып көрсетіледі.
Әлеуметтік педагогтың толық емес отбасымен жұмысын зерттеудің теориялық негіздері атты бірінші тарауда отбасы, толық емес отбасы ұғымы және оның психологиялық - педагогикалық әдeбиeттeрдe зeрттелуі жан-жақты талданады және әлеуметтік педагогтың толық емес отбасымен жұмысының негізгі бағыттары мен формалары айқындалады.
Толық емес отбасымен жүргізетін әлеуметтік - педагогикалық жұмысты ұйымдастыру әдістемесі атты екінші тарауда әлеуметтік педагогтың толық емес отбасындағы балалармен, ата - аналармен және педагогикалық ұжыммен жүргізілетін жұмыстарының әдіс- тәсілдері қарастырылып, тәжірибeлік-педагогикалық жұмыcтың мазмұны және нәтижeлeрі баяндалады.
Қорытындыда теориялық және тәжірибeлік-педагогикалық зерттеу жұмыстарының нәтижелеріне сәйкес тұжырымдар мен толық емес отбасыларға әлеуметтік-педагогикалық көмек көрсету бойынша әдістемелік ұсыныстар берілді.
1. ӘЛЕУМЕТТІК ПЕДАГОГТЫҢ ТОЛЫҚ ЕМЕС ОТБАСЫМЕН ЖҰМЫСЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
0.1. Отбасы, толық емес отбасы ұғымдарының педагогикалық - психологиялық әдeбиeттeрдe зeрттелу жайы
Отбасы - ол алғашқы және негізгі қоғамдық орта, онымен адамзат байланысады және ол моральдық баға жүйесін, тәртіп нормасын қалыптастырады, сонымен қатар қоршаған орта және өмір жолында кездесетін құбылыстың маңызы туралы білімді жеткізеді.
Отбасы теориясын алғаш ұсынған Людвиг фон Берталанфи (1968): Отбасы дегеніміз-қарапайым мөлшердегі отбасы мүшелері ғана емес, барлығының белгілі өзара қатынастағы торабы. Отбасы жағдайын түсіну үшін ондағы мүшелердің әрқайсысын жеке талдауға қоса, отбасы жүйесін бүтіндей талдау қажеттігі туындайды [8].
Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі мен оның элементтерінің: білім беру, әлеуметтік педагогикалық көмек көрсету, әлеуметтік қамсыздандыру, тұрғын-үй және денсаулығын қорғау,отбасы құндылығын қамтамасыз етудің мазмұнын ашу өте қиын.
Әрине, отбасымен жүргізілетін әлеуметтік педагогикалық жұмыстар тарихының өз бастауы, өз тарихы бар.
Әлеуметтік тәрбие процесі отбасында, білім беру мекемелерінде, бейресми қатынастар ортасында жүзеге асырылады.
Әлеуметтік тәрбиенің басымдылық үлесі отбасыға тиеді, адам отбасында алғашқы және басты әлеуметтену процесіне ие болады. Басқа қоғамдық құрылымдар аясында келесі әлеуметтендіру процесі жүзеге асады.
Әлеуметтік педагог дегеніміз кім? Яғни, шетел және ресей зерттеушілері әлеуметтік педагог жұмысы дүние жүзінде ағымдағы жүз жылдықтағы 90- жылдардың екінші жартысында басталғандығын айтады, бырақ бұл дұрыс емес пікір.
Әлеуметтік педагогты рухани жетекші, тәлімгер десек те болады, себебі ол жылдар бойы баламен, оның отбасымен жұмыс жүргізеді, әлеуметтік, жалпы адамзаттық құндылықтардың қалыптасуына ықпал етеді. Сонымен бірге ол әлеуметтік терапевт-өзінің қамқорлығындағы адамдардың кикілжіңді жағдайын шешуге, соған сәйкес мамандарға көрінуіне көмектеседі. Әлеуметтік педагог әрқашан да жеке адамның құқын қорғайды, әлеуметтік диагноз қоюда эксперт ретінде қатыса алады [9].
Отбасы мемлекеттік кұрылымдар бар өндірістерді сақтауға қажетті қосымша институт ретінде емес, адам қабілеті мен ептілігін таратуға жағдай туғызушы ретінде қарастырылады, ол аса маңызды тәрбие институты, яғни ол жеке тұлғанын әлеуметтік қалыптасуы.
Бір қалыпты адамгершілік өзара қарым-қатынастар, отбасындағы түсінік атмосферасы жеке тұлғаны тәрбиелеудің гуманды бағытталғандығын анықтайды.
Осы жерден бір жүйедегі өзара әрекет үлгісі шығады: Жеке тұлға - отбасы - қоғам. Алғашқысына адам, отбасы, екіншісіне мемлекет, қоғам және кез-келген ондағы институттар жатады. Қоғамның отбасы көмекшісі емес, керісінше жанұяға қоғам барында көмек көрсетіп, қолдап отыруы тиіс.
Отбасы - бұл адамдарды біріктіретін үй, онда адамдар қарым-қатынастарының негізі қаланып, жеке тұлғаның бірінші әлеуметтенуі жүреді. Қай мемлекетте болмасын жеке тұлғаны әлеуметтік қорғау, оның отбасы жағдайын жақсарту арқылы жүзеге асырылады [10].
Отбасы қажеттілігі-жабық жүйе, онымен жұмыс жүргізудің өзіндік ерекшелігі бар. Демографтардың түсіндіруінше, отбасы дағдарысы дегеніміз- әлеуметтік институтқа, яғни қоғамның бір бөлігі болып табылатын ерлі-зайыптыларға әлеуметтік факторлардың әсер ете алмауы, олардың жауапкершілік деңгейін түсінбеуі.
Əлеуметтанушылық тұрғыда отбасы ұғымы, əдетте, ортақ өмір, ортақ мүдде, өзара қамқорлық сипатындағы адамдардың неке, туыстық, тəрбиелеуге балаларды отбасына қабылдауы арқылы құрылған одағы деп қабылданады.
Сурет 1- Отбасы түрлері:
Осылайша, отбасы күрделі құрылым болып табылады, ол қоғамның шағын əлеуметтік тобы.
Батыс елдерінде ХХ ғасырдың 50-жылдарынан бастап отбасы жүйесінің ықпалы кең көлемде қарастырылып, таныла бастады [11].
Қазіргі қоғамдағы әлеуметтік қатынастардың өзгеруі отбасылық қатынастардың жаңа нысандарын туындатады. Туудың жалпы үлесінде некеден тыс туулар саны өсуде, кейіннен некеге отырумен өтелмейтін ажырасу саны өсуде, белсенді бала туатын, еңбекке қабілетті жастағы ерлер арасындағы өлім-жітімнің жоғары көрсеткіштеріне байланысты. Азаматтық (тіркелмеген) некелердің ресми некеден басымдығы байқалады, бұл жаңа отбасылық құрылымдардың қалыптасуына алып келеді
Мұндай үрдістер XX ғасырдың 70-ші жылдарында да пайда болды. Отбасы ішіндегі қарым-қатынастардың әлсіреуі, некеден тыс байланыстардың таралуы, туудың төмендеуі, ажырасудың ұлғаюы салдарынан толық емес отбасылардың өсуі пайда бола бастады.
Толық емес отбасылар-бұл жалғыз басты ата-ана кәмелетке толмаған баламен (балаларымен) тұратын және ол үшін негізгі жауапты болатын отбасылар санаты [12].
Адамзат баласының отбасындағы тәрбиесі қай ғасырдың болсын өзекті мәселелерінің бірі болды. Ежелгі антикалық дәуiрден бастап ойшылдар отбасылық тәрбие мен отбасылық өмiрге дайындық жасау мәселесіне ерекше мән берген. Соның бір дәлелін грек ойшылы Платонның көзқарастарынан табамыз. Оның пікірінше, адамдар отбасын кұру үшін болашақ өмірдегі серiгінің кандай отбасынан шыққанын, оның әке-шешесі мен ата-бабаларын жақсы білуi кажет деген тұжырым жасайды. Ал, белгілі ойшыл Аристотель болса, отбасы- адамдардың қарым-қатынастарының ең бірінші түрі және ол мемлекеттің бірінші кішігірім бөлігі деп санаған [13].
Отбасы мәселесін көптеген шетел философ ойшылдары жан-жақты қарастыруға тырысты. Солардың бірі классикалық неміс философиясының өкілі Кант отбасындағы адамдардың кұқықтық мәселелеріне көп көңіл бөлген. Ал, Фихте отбасының негізі-махаббат десе, Гегель біpінші болып отбасы мен некенің тарихи формаларын көрсеткен [14].
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап отбасы мәселесіне деген тарихи көзқарастар мен зерттеулер толықтырыла түсті. Мәселен, Л. Морганның 1877 жылы шыққан Ежелгі қоғам атты кітабында отбасының тарихы, оның некелі қарым-қатынасы, экономикалық, әлеуметтік дамуы және қызметі қарастырылған. Әлеуметтік және отбасылық тәрбиені өзара байланысын дәлелдейтін зерттеулер де бар (А.Н. Ганичева) [15]. Бұл еңбектерде отбасын тарихи категория ретінде қарастырып, оның формаларының байланысы және даму жолдары көрсетілді. Француз ағартушысы Ж.Ж. Руссо [16], швейцарлық И.Г. Песталоции, орыс педагогтары К.Д. Ушинский, Н.К. Крупская, А.C. Макаренко [17] т.б. еңбектерінде өздері өмір сүрген замандарына сәйкес отбасы тәрбиесін карастырған.
Философиялық тұрғыда отбасы ұғымын қарастырсак, қоғамның ажырамас кұрамдас бөлігі, өмірде зор мәні бар кішігірім ұйым деп есептесе, әлеуметтану ғылымында отбасы кұрылған кішігірім топ ретінде көрсетілген. Отбасының мүшелері бір-бірімен тұрмыстық және кұлықтық жауапкершілікте бола отырып, өзара жәрдем көрсету қарым-қатынас сипатына ие, сонымен қатар, әлеуметтік құрылым ретінде қоғамның экономикалык базисінің дамуына байланысты өзгеріп, жекелей дербестікке ие болады деп көрсетеді.
Педагогикалық некеде және қандас туыстар негізінде психологиялық тұрғыда отбасы ұғымына сипаттама берсек, ата-ана мен балалар арасындағы, ерлі-зайыптылардың және басқа да оның мүшелерінің қарым-катынасының тарихи нақты жүйесі болып табылады.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде отбасына негізделген шағын топ деп анықтама берілген. Отбасының ерекшелігі мынада: тұрмыстық жағдайдың ортақтығы, өзара көмек пен қолдаy және өзара рухани жауапкершілік арқылы байланысқан. Кез-келген отбасының өмір жағдайы материалдық және кұрылымдармен, тіпті рухани табиғи-құндылықтармен сипатталады.
Бүгінгі күні отбасы құрамын анықтау мәселесінде психологиялық, әлеуметтік-педагогикалық көмекті ұйымдастыру теориясы мен тәжірибесі біршама күрделі сипатта болып отыр. Отбасы туралы танымал американдық отбасыға дара психотерапевт С.Минухин оның мүшелерінің дара биопсиходинамикасына қарағанда неғұрлым кең дүние деп есептеген [18]. Аталмыш ғалымның пікірінше отбасы мүшелерінің өзара әрекеті олардың трансакцияларын басқаратын нақты бір зандылыктарға тәуелді болып табылады. Сонымен қатар, осы заңдылықтар отбасы құрылымын кұрайды деп тұжырымдаған.
Белгілі ғалым Л.Б. Шнейдер бойынша, отбасылық топтың маңызды интегралдық сипаттамасы оның қызметі, кұрылымы және динамикасы болып табылады.
Келесі мәселеде отбасының жүйелеріне тоқталамыз. Отбасы жүйесінің динамикасы оның өмірлік циклімен тығыз байланысты. Біріншісі-жұптар немесе ерлі-зайыптылар жүйесі болып табылады. Бұл некеге отырумен жүзеге асады. Мұнда ерлі-зайыптылар өзара әрекет жасайды және аткаратын рөлдерді қабылдауга не қабылдамауға бейімделу (аккомодация) процеci басталады. Ата-аналық жүйе ерлі-зайыптылардың балалары дуниеге келген соң пайда болады. Өз кезегінде ата-аналар жүйесі езгеріп отырады, сонымен қатар, балалардың жасерекшелігіне қарай бейімделеді [19]. Сондай-ақ, ата-аналар жүйесі отбасындағы барлық өсіп келе жатқан балалардың қажеттіліктерін ескеруге міндетті болып табылады.
Ресей ғалымы В.С. Торохтий отбасыға қатысты "некеге деген қабілеттілік" ұғымының бірнеше пайымдауларын ұсынды:
1. Басқа адамға аянбай қызмет ету, қамқорлық көрсету кабілетінің болуы, жақсылық жасау;
2. Сезіну, уайымдау, қайғыру қабілетінің болуы, яғни осы арқылы жұбайының эмоциялық әлеміндегі қуаныш пен қайғыны, уайым мен сәтсіздікті, жеңілу мен жеңісті түсіне алу. Демек, басқа адамның рухани бірлігін табу;
3. Кооперация, әріптестік, тұлғааралық қарым-қатынасқа қабілеттілік. Адамның мінез - кұлық ерекшеліктерін және үй шаруашылығын жайластыру мен тұтынуды ұйымдастыру. Әртүрлі еңбек түрін дағды мен іскерлік арқылы жүзеге асыру.
4. Әлеуметтік ортада мәдениеттің, мейірімділіктің басым болуы. Өзгелердің жетіспеушілік және таңқаларлық қасиеттерін кабылдау негізінде өзіндік эгоизмге үстемдік етеді [20]. Бұл барлық қабілеттер адамның іскерлік көрсеткішінің өзіндік мінез - құлқының сәйкестілігімен жағдайына байланысты тез өзгеріп отырады. Мұны шыдамдылық, тұрақтылық және өзінің мінез-құлқын алдын ала болжау немесе келісімге келу қабілеті деп атайды. Отбасы психологиясында өзіндік зерттеулер жүргізген аталмыш ғалым өмірде әрбір тұлғаның отбасын кұруға дайындығын маңызды жағдайлардың бірі деп белгілеп қояды. Ол отбасының беріктігі көптеген факторларға байланысты деп тұжырымдаған.
Fалым Т.А. Флоренская махаббат ұғымының үш түрлі мағынасын бөліп көрсетті. Бұл ұғымдарға сипаттама беретін болсақ, біріншіден, махаббат- қажеттілігі, үшіншіден, махаббат өзгеге бағытталган доминантты қарым-қатынас жыныстық құмарлық, төртіншіден , махаббат - сүйікті болу катынас. Келесі кезекте біз осы ұғымдардың мағынасына талдау жасап көрелік. Гинертрофиялық жыныстық құмарлық ретінде махаббат адамның барлық өмірлік күшін тартымды етіп, өзінің денесін сұлу етуге дейін апарады. Бұл жағдай адамның рухани және психологиялық дамуының тосқауылы бола отырып, ішкі және сыртқы шиеленістердің тамыр жаюына септігін тигізеді жағымсыз, әрі дөрекі қарым-катынасы қатты әсер етеді. Т.А.Флоренскийдің пікірінше, мұндай адам отбасын құруға қабілетті емес оларда тек жыныстық, қажеттілікті қанағаттандыруда әріптесті алмастыру ниеті өте күшті басым болады [21].
Кесте 1- Е. А. Личко отбасы жіктемесі:
Е. А. Личко отбасының келесідей жіктемесін ұсынды:
- толық отбасы (әкесі мен анасы бар) Толық отбасында ата - анасы, балалары және әдетте, әкесі жағынан да шешесі жағынан да аға ұрпақ өкілдері - атасы мен әжесі болады;
- толық емес отбасы (тек қана әкесі немесе анасы бар). Мұнда балалардың ата - аналары ажырасқан болса, балалары соның қарамағында қалған ата - анаға екінші жағы балаларды және еңбекке жарамсыз ерлі - зайыптыны бағып - қағу үшін алимент төлейді. Егер ерлі - зайыптылардың біреуі қайтыс болып, екіншісінің қарамағында кәмелетке толмаған балалары қалса, онда оған мемлекет жәрдемақы ретінде материалдық көмек көрсетеді;
- деформацияланған немесе бұзылған отбасы (өгей әкесінің немесе өгей анасының болуы).Отбасы ортасы бала үшін өмірдегі ең алғашқы, өзгемен ауыстырылмайтын өмір мектебі болып табылады. Отбасы баланың жеке дар дамуы мен қалыптасуына тікелей әсерін тигізіп, адамилық қасиеттерінің қалануының негізі болып келеді. Ал бұл алғашқы да бастапқы негіз берік болуы үшін отбасы толық болуы тиіс. Сөйтіп, толық және толық емес отбасы да тең жағдайда заң және мемлекет арқылы қорғалады [22].
Қазіргі таңда өзекті мәселелердің бірі ретінде отбасының кұрылымы әрі, оның мүшелерінің саны азайып, әсіресе онда бала саны да кеми түскені анық. Әсіресе, қоғамда болып жатқан әлеуметтік, экономикалық, мәдени және саяси жаңғырулар мен әртүрлі қоғамдық сипаттағы және әлемдік деңгейдегі ақпарат алмасулар отбасы мүшелерінің арасындағы тұлғааралық қарым-қатынас сипатына да өз әсерін тигізіп отырғаны белгілі. Бүгінгі нарық жағдайында ата-аналардың кемшілігінің жұмыс бастылығы бала уақытының көбін енжар тәрбиешілермен өткізуге алып келіп отыр. Бүгінде қалалық отбасына тән бала тәрбиесі келесі ерекшеліктермен орындалып отыр: отбасында балалардың көбісі күн санап көбейіп отырған, солардың нәтижесінде әкесіз немесе анасыз өсуде; теледидар, интернет және т.с.с. өркениеттің жетістіктері, әсіpece талаптардың материалдық құндылықтармен өлшенуi балалар мен ата-ана арасындағы қарым-қатынас процесін қиындатуда. Бүгінгі зерттеу нысаны ретінде карастырылып келеді. Бұл ғылыми зерттеулерде отбасы күні, отбасы жайлы мәселелер көптеген ғылым салаларының мазмұны ашылып, оның кұрылымы, функциясы, ондағы ұғымының мүшелердің өзара карым-қатынасы және оған қатысты мәселелерді шешуде көптеген тұжырымдамалар ұсынылды. Бұл ғылыми тұжырымдамалар қазіргі кезде ғылым саласында өз орнын тауып, практикаға енгізілуде.
Жоғарыда атап көрсеткендей, тұлға дамуында отбасы мәселеcіндегі қарым-қатынас ерекше рөл аткарады. Осы отбасылық қарым-қатынастың нәтижесінде тұлғааралық байланыс орнығып, өзара мәміле қалыптаса отырып, тұлғалық үйлесімді дамуда жетекші факторлардың бірі болады. Кеңес психолог - ғалымдары А.В. Мудрик, А.В. Запорожец, Қазақстандық ғалымдар К. Б. Жарықбаев, Ж.Ы. Намазбаева, С.М. Жикынов, М. Мұқановтардың [23] еңбектерінде көрсетілгендей обасындағы тұлғааралық қарым-қатынас арқылы өзара пікір алмасу, ішкі сeзiм әлемінде бірлесіп ләззат алу, қуанышта, қайғыда ортақтасу арқылы адамдар арасында сенімді кең ауқымды эмоциялар арқылы екі немесе бірнеше психологиялық жүйе немесе бірнеше рухани әлем және ой-пікір, мiнез-құлық, сана-сезім, қылық-әрекеттер арасында келісім, өзара түсіністік, не болмаса шиеленіс, пікірталас, қарама-қайшылық тұрғысындағы мәмілеге келу процесі жүзеге асады.
Кеңес және шетел ғылымында отбасы ұғымына анықтама беру, оның атқаратын функцияларын нақтылау және отбасындағы қарым-қатынас мәселерін талдау көптеген зерттеулерде орын алған. Десек те, отбасы функциясының ортақ топтамасы немесе жіктемесі толық түрде жүйелі жасалмағандығы көптеген зертеулерде көрсетіліп жүр.
Кеңес ғалымдары Г.М. Свердлов пен В.А. Рясенцевтін (1958) еңбектерінде отбасының маңызды функцияларында ұрпақ жалғастыру, тәрбиелеу, шаруашылық және өзара көмек көрсету түрлері керсетілген. Тұлға дамуында ата-ананың отбасылық ықпалы туралы В. Сатир және Э.А. Тиит өзiнің енбектерінде қарастырды [24]. Сонымен катар, аталмыш ғалымдардың еңбектерінде некедегі сәйкестікке қатысты мәселелер де талданған.
Fалым А.О. Карабанова отбасын әлеуметтік ортадағы адамзат тәжірибесінің негізгі бірлігі ретінде сипаттады. Ал, зерттеуші А.Н. Антоновтың пікірінше, отбасы негізінен ата-ана мен бала қарым- қатынасын орнататын болса, онда неке ер азамат пен әйел адамның арасындағы қарым-қатынасты растап отыратын бірін-бірі мойындау мен қабылдау болып табылады. Аталмыш ғалым отбасылық кеңістік аймағы болып саналатын материалды құндылықтардың бірі үй және пәтер мәселесіне ерекше көңіл аударады. Сондай-ақ, әр отбасының меншігі мен экономикалық негізі болып саналатын ата-аналар мен балалардың жалпы отбасылық іс-әрекетін болжайды.
Отбасылық қатынастар бойынша зерттеулер жүргізіп, осы ұғымға анықтама ұсынушылардың бірі А.Г.Харчевтің пікірінше отбасы - бұл жұбайлар арасындағы, ата-аналар мен балалар арасындағы қатынастардың жүйесі, оның мүшелері бір-бірімен некелік және туыстық қарым-қатынаспен байланысады, ортақ тұрмыс пен өзара адамгершілікпен, жауапкершілікпен, қоғамның қажеттіліктеріне шартталынған әлеуметтік тәуелділікпен сипатталады [25]. Тұлғаның тәндік байланыстырушы және үйлестіруші буын болып табылады. Дегенмен, бұл ғалым отбасы ұғымына жалпылама түрде анықтама берді. Қазіргі кезде жаһандану мен нарық жағдайында отбасы мәселелерінің арасында ата-ана мен бала арасындағы қарым -қатынаста түсінбеушілік пен келіспеушілік жиі орын алып отырғаны белгілі. Осының салдарынан біріне - бірі түсіністікпен және кешіріммен қарау процесі кешеуілдеп, оларға психологиялық, әлеуметтік педагогикалық қолдау көрсету жағынан мәселе туындап отырғанына куә болып отырмыз. Осы орайда, қазіргі таңда отбасында орын алған қиындықтарды шешуге көмек көрсету жолдарын жан-жақты зерттеу қажеттігі туындап отыр. Әсіресе осы келеңсіздіктердің алдын алу үшін жастардың отбасылық өмірге дайындығы мәселесін зерттеу уақыт талабынан туындағаны сөзсіз.
Ғалымдардың көзқарастары бойынша (В.П. Левкович, С.В. Ковалев) жастардың отбасына деген адамгершілік-психологиялық дайындығы толық жиынтығын талап етеді. Осы арқылы тұлға отбасылық өмірді реттейді.
Отбасылық мәселе бойынша еңбектерін ұсынған Э.Г. Эйдемиллер бойынша, отбасының шеңберінде шекараның үш типі кездеседі: нақты, ригидтік, диффуздық. Қазіргі уақытта жастардың отбасыға және некеге деген қатынастары психологиялық сипатта болып отыр. Өйткені көптеген бүгінгі жастар ерекше әpіптестерімен қарым-қатынасқа түсуге, істі жауапкершілікпен орындауға үйренбей жатып, ойланбастан қабылдайды. Нәтижесінде неке туралы пікірлері мен сенімдері дұрыс болып шықпайды. Көптеген зерттеулерде көрсеткендей, неке сәтті болуы үшін жастар жауапкершілікті ең басты орынға қоюлары керек. Кейбір жастар ерлі- зайыптылық өмірдің бірінші жылында стресстік жағдайларға ұшырап, өмірлік қиындықтарға толық дайын емес болып шығады. Сонын салдарынан толық емес, ажырасқан т.б. отбасылар қатары артады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап отбасы мәселесіне деген тарихи көзқарастар мен зерттеулер толықтырыла түсті. [26] Мәселен, Л.Морганның Ежелгі қоғам кітабында отбасының тарихы, оның некелі қарым-қатынасы, экономикалық, әлеуметтік дамуы және қызметі қарастырылған. Ал әлеуметтік педагогика мен отбасылық тәрбиенің өзара байланысын дәлелдеп көрсеткен зерттеуші А.Н. Ганичева. Ол өз еңбегінде отбасын тарихи категория ретінде қарастырып, оның формаларының байланысы және даму жолдары көрсетілген.
1926-1930 жылдар аралығында отбасы мен некеге байланысты Б. Куфтин, В. Соколовскийдің, А. Штуссер, С.И. Руденко, Ф. Фиельструп, И.Д. Старынкевичтердің шағын еңбектері шықты
Отбасы құрылымының жұмыс моделін ұсынғандар С.Минухин, Б.Монтальво, Б.Герни, Б. Розман, М. Вальтерс, С. Гринштейн болды [27].
Отбасы құрылым жүйесі екі түрде қолданылады.
1. Генетикалық жүйе;
2. Бірін-бірі толықтыратын рөлдік жүйе;
Г.П. Бочкарева қалыпты емес отбасы түрлерін төмендегіше бөліп көрсетті:
1. Қолайсыз отбасында ата-аналар балалары үшін алаңдау былай тұрсын, олар өрескел қатал, өз балаларының құқықтарын сыйламайды, еріктеріне қысым көрсетеді.
2. Сезімталдық байланысы жоқ отбасы мүшелеріне баланың қажеттілігін ескеру тән емес, олар баламен өзара қалыпты қатынас құра алмайды. Мұндай жағдайда бала сезімталдық мәні бар байланыс іздейді.
3. Балаға қызығушылық тудырмайтын, өз талғамы мен тілегіне сай емес талаптар қойылатын салауатты адамгершілік қарым-қатынас төмен отбасыларда балалар тәртіпсіздікке бой ұрады.
Х. Миллар мен С. Баррон (J. Millar, S. Lopez, 2002) толық емес отбасыларды ата-анасының біреуі болуының ұзақтығына қарай, яғни қысқа мерізімді (уақытша толық емес) немесе ұзақ мерзірді деп бөлуді ұсынады. Бұл жағдайда қысқа мерізімді толық емес отбасылар қатарына ата-анасының біреуінен оның эмиграцияларнуына, ұзақ уақытта ңс сапарға кетуімен, бас бостандығынан айырулуымен және т.б. себептермен байланысты айырылған отбасылар, ал ұзақ мерзімділере ата-ананың қайта оралуы, ажырасу немесе қайтыс болу себебіне орай мүмкін емес болатын отбасылар жатады.
В.С. Мухинаның пайымдауы бойынша, тұтастай алғанда толық емес отбасыларында бала тәрбиелеудің бірнеше ерекшеліктері бар. Тәрбие беру дегенді біз қоғамда өмір сүруге қажет әлеуметтік тәжірибе жинақтау және қоғамға қолайлы құндылықтар жүйесін қалыптастыру болып табыладытын, тұлғаға ықпал етудің мақсатты үдерісі, - деп түсінеміз[28].
Қазақ ағартушыларының бірі С. Көбеев отбасы тәрбиесі мәселелеріне аса үлкен мән берген. Ол өзінің Баланы семьяда тәрбиелеу деген еңбегінде ата-аналардың балалары алдындағы беделі отбасындағы тәрбие нәтижесі екендігін атап көрсетеді. Оның негізі отбасында мектепке дейінгі жаста қаланады. Орыстың ұлы педагогы К.Д.Ушинский баланы дұрыс тәрбиелеу туралы былай деп жазады: "Адамның жеке дара басы біреудің жеке басының қалыптасуына және дамуына әсер ете алады, мінезді қалыптастыру үшін де мінезбен әсер ету керек" [29].
Отбасындағы ұрпақ - туыс сандарына байланысты отбасының келесі түрлері бөлінеді: тек қана баласы мен анасы немесе әкесі және баласы мен ата анасының туысқандарының болуы. Толық емес отбасылардың ішінде көп кездесетіні - бұл бала мен ата анасының біреуінің болғанымен, оның туысқандарының көп болуы. Неке құрылымы, ішкі отбасылық қатынас, отбасы құрамы, бала туу динамикасы - этникалық ерекшелік есебінде қаралады. Қазақ халқының, сонымен қатар басқа да халықтардың отбасы және неке мәселесі XVIII ғасырдан XX ғасырдың басына дейін, яғни Қазан төңкерісіне дейін көптеген ғалымдардың зерттеу нысаны болды. 1940-1970 жылдардағы Солтүстік Қазақстандағы неке мен отбасы мәселесін Ю.А. Евстигнеев зерттеді. Осы кезеңде А. Жакипованың Қазақстандағы неке-отбасылық қатынастарының дамуы атты құнды монографиясы жарыққа шықты. Еңбекте неке-отбасылық құқыққа, ішкі отбасылық қатынасқа, құрылымға көңіл бөлінген.
Көптеген отбасы мәселесімен айналысқан мамандар А.Зейнеп, Д.Б. Оспанова жастардың некеге және отбасыға деген қатынастарын талдады . Отбасы жағдайы және онда жүргізілетін тәрбие маселесімен айналысқан зерттеушілер отбасының және некенің тұрақтылығының басты шарты тұлғалардың адамгершілік деңгейі деп есептейді. Шын мәнісінде адам санасында белгілі адамгершілік қасиеттердің даму деңгейі отбасы сферасы үшін маңызды болып табылады. Дегенмен, қазіргі таңда жастардың отбасын құруға деген жетекші мотивтерінің бірі махаббат екені белгілі. Осы отбасын құрудың басты мотиві махаббат болса, жастар бұл ұғымның мағынасын әртүрлі түсінеді, сезінеді және бағалайды.
Сонымен қатар осы біз зерттеп отырған мәселеге қатысты жоғарғы буын отандық этнографтардың көрнектісі Х.А. Арғынбаевтың қосқан үлесі зор. Оның ғылыми-маманданған өте жоғарғы деңгейдегі Қазақ халқындағы семья мен неке атты монографиясы 1973 жылы шықты [30].
Оңтүстік, Батыс, Солтүстік, тіпті Қазақстанның барлық аймағындағы неке, отбасы, ажырасу мәселелерін зерттеуде Х.А. Арғынбаевтың шәкірттерінің бірі - А.Б. Қалыштың еңбегі ерекше. Ол өз зерттеулерінде дәстүрлі этнографиялық деректермен қатар этносоциологиялық мәліметтерді ұтымды қолданған. Зерттеу барысында автор этносоциологиялық мәліметтермен қатар мұрағат, АХАЖ, халық соты және т.б. статистикалық құжаттарды кеңінен пайдаланған.
1991 жылы жас ғалым О.Б. Наумова отбасы құрамы, отбасындағы қатынас пен толық емес отбасы түрлерін зерттеуін аяқтады. Автор өзінің диссертациялық жұмысында отбасылық тұрмысқа, отбасы құрамына, отбасылық қарым - қатынасқа ерекше көңіл бөлген.
З.Ж. Жаназарованың Современная семья в Казахстане и ее проблемы деп аталатын монографиясында отбасының теориялық-методологиялық мәселелеріне байланысты және отбасының құрамына талдау жасалынды. Некеге отыру мақсаттары, неке тұрақтылығына әсер ететін факторлар, ажырасу себептері, қазіргі отбасылар түрлерін толық қамтыған [31].
В.И. Лавриненко ажырасуға әсер ететін факторларды екі топқа бөледі: некеге тұру нәтижесіндегі әсер ететін факторлар, неке құрмай тұрған кездегі әсер ететін факторлар. Неке құрмай тұрып ажырасу қаупі бар факторларға мыналарды жатқызамыз: неке құратын жұбайлардың жас алшақтығы мен білім деңгейлерінің әр түрлі болуы, жұбайлардың біреуінің маскүнемдікті жақсы көруі, некеге жастай отыру, некеге тұрмай тұрып бала көтеріп қалу, танысқан уақыттың аздығы, бірін-бірі аз білуі, некеге ата-аналарының келіспеуі, өз келісімінсіз некеге отыру.
Отбасы-адамның эмоциясы, уайымы, көзқарасы, қатынасымен байланысты емес, ол феномен. Отбасы феноменінің бір жолы- оның құрылымы, тарихы уақыт талабына сай өзгеруі және бір отбасының өмірлік циклінің логикалық түсіндірілуі.
Отбасы берекесі, ондағы ахуал оның мүшелерінің барлығына әрдайым әсер етеді. Сондықтан да ата-бабаларымыз отбасын құруда әдеп сақтап, берекесін кетірмеуге өте ұқыптылықпен қараған. Қазақтың ұлы ақыны Абай да отбасындағы баланы тәрбиелеуде ата-аналар тарапынан жол берілетін кемшіліктерді ескерте отырып, отбасы тәрбиесін ұйымдастыруда кеңестер береді. Нақтырақ айтатын болсақ, Абай өзінің 10-сөзінде: Әуелі балаңды өзің алдайсың: әне, оны берем, міне, мұны берем деп, баста балаңды алдағаныңа мәз боласың. Соңыра балаң алдамшы болса, кімнен көресің? [32] деп балаларына теріс тәрбие беретін ата-аналарды сынайды
Педагогикалық-психологиялық әдебиеттерге талдау жасай келе, отбасы дегеніміз деген ұғымға анықтама беріп өтетін болсақ, отбасы - кішкентай ғана əлеуметтік-психологиялық топ, оның мүшелері некелік немесе туысқандық қатынастармен, ортақ тұрмыспен жəне өзара моральдық жауапкершілікпен байланысқан, ал ондағы əлеуметтік қажеттілік қоғамның халықты нақты жəне рухани өсіріп-өндіруге деген қажеттілігінен туындайды.
1.2 Әлеуметтік педагогтың толық емес отбасымен жүргізетін жұмыстың негізгі бағыттары мен формалары
Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес Неке және отбасы туралы Қазақстан Республикасы Заңының 52-бабында баланың отбасыда тұру және тәрбиелену құқығы айқындалған. [33]
Отбасы баланың толыққанды дамуының ең маңызды және қуатты факторларының бірі болып табылады. Баланың жеке дамуында оның ата-анасы ерекше рөл атқарады. Олардың бір-бірімен қарым-қатынасы, отбасыдағы қарым-қатынасы баланың жеке даму ерекшеліктеріне тікелей әсер етеді.
Отбасы- тәрбие институттарының бірі. Яғни тұлғаның қалыптасуы мен дамуында ерекше рөлі мен маңызы зор.
Еліміз егемендік алып, дербес мемлекет ретіндегі даму қоғамның болашақ ұрпақтарын ұлттық дербес ерекшеліктермен тәрбиелеуді қажет етеді. Тәуелсіз қазақ елі үшін бүгінгі күні ұрпақтың дені сау, жүйкесі таза, саналы болған абзал. Ұлдың батыр, қыздың әдепті болып қалыптасуы осыларға байланысты.
Баланың мына күрделі қоғамға, ондағы қарым-қатынастарға үйреніп, аяқ басуы оның өзі үшін өте күрделі. Қоғамға нық қадам жасап, ондағы жүріп жатқан процестерге именбей араласуы, өз ортасында өзін еркін сезінуі үшін отбасы мен қоғамда балаға арналған көптеген жағдайлар жасалуы тиіс. Алайда, бұл ата-аналар мен әлеуметтік педагогтар үшін таңсық нәрсе болмаса да, көптеген жеткіншек балалардың мінез-құлық, тәртіптерінде әртүрлі деңгейдегі ауытқушылықтар, яғни қалыптасқан тәртіп, мінез-құлық қағидалары мен көзқарасына сай келе бермейтін, ерекше қадағалауды, назар аударып, жұмыс істеуді қажет ететін баланың бойында өзгерістер кездесіп жатады.
Бүгінгі таңда толық емес отбасыларында өскен балалар өте қамкөңіл,тез ренжігіш,күйгелек мінезді болып өсіп келеді.Аналық мейірімді қатты аңсайды.Ондай бала көңіліне ұнамағанды істемейді,қоғамдық пайдалы еңбектен бас тартуға әрекет жасайды. Баланың мінез ерекшеліктеріндегі мұндай кемшіліктер отбасы тәрбиесінде көптеп кездесуде.
Толық емес отбасындағы балалар көбінесе мінез - кұлыққа психологиялық кері әсерін тигізетін жағдайлардың куәгері болады. Ажырасуға дейінгі және ажырасудан кейінгі ата - аналар арасында байқалатын қақтығыстар нәтижесінде балалардың оқу үлгерімінің көрсеткіші төмендейді, тәртіптері нашарлайды,аса көп көңіл бөлуді талап етеді, үйден қашады, достарымен қарым - қатынастары бұзылады.
Бұл қиыншылықтар нәтижесінде кәмелеттік жасқа толмаған жеткіншектерде ассоциациялық мінез - құлық формасы туындайды. Зерттеулер бойынша кәмелеттік жасқа толмаған заң бұзушы жеткіншектік шақтағылардың жартысынан көбі толық емес отбасында тәрбиеленеді, оның ішімдік пен нашақорлық қолданатындары, жезөкшелікпен айналысатындар болып табылады. Сонымен, толық емес отбасында жалғыз басты ата - анаға тәрбие процесін тиімді етіп іске асыруда, баланы қадағалауда, оның мінез - құлқына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қытайбек Ақерке
Диплом жұмысы
ӘЛЕУМЕТТІК ПЕДАГОГТЫҢ ТОЛЫҚ ЕМЕС ОТБАСЫМЕН ЖҰМЫСЫ
5В012300 - Әлeумeттік пeдaгогикa жәнe өзін-өзі тaну мaмaндығы
Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым министрлiгi
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
Қорғауға жіберілді
Мектепке дейінгі білім беру және әлеуметтік
педагогика кафедрасының меңгерушісі м.а
п.ғ.к., қауымд. профессор
Ұ.Қ.Қыяқбаева
2020 ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Әлеуметтік педагогтың толық емес отбасымен жұмысы
5B012300 - Әлеуметтік педагогика және өзін - өзі тану мамандығы бойынша
Орындаған: Қытайбек А.
Ғылыми жетекші,
Aлмaты, 2020
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Осы диплом жұмысында келесі стандарттарға сәйкес сілтемелер пайдаланылған:
[1]Қасым - Жомарт Тоқаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.Егемен Қазақстан, 2019 ж. 2 қыркүйек.
[2] БҰҰ-ның Бас Ассамблеясының Бала құқығы туралы 1989 ж, 20 қараша.
[3] Қазақстан Республикасының Бала құқығы туралы Конвенция 1995ж.
[4]Қазақстан Республикасының Конституциясы
[5] Қазақстан Республикасының Неке және отбасы туралы Заңы
[6]2011-2020 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы.
[7]Қазақстан Республикасының 2050 жылға дейінгі даму стратегиясы Мемлекет басшысының ел халқына Жолдауы, 2012 жылғы желтоқсандағы.
АНЫҚТАМАЛАР
Осы диплом жұмысына сәйкес анықтамалар бойынша келесі терминдер қолданылады:
Отбасы - бірлесіп күн көретін, туыстық қатынаста тұратын адамдар тобы.
Отбасылық жағдай - некеде тұрғандағы немесе айырылысқандағы жағдай, балалардың немесе отбасының басқа да мүшелерінің болуы немесе болмауы;
Неке - ерлі-зайыптылар арасындағы мүліктік және мүліктік емес жеке қатынастарды туғызатын, отбасын құру мақсатымен заңдарда белгіленген тәртіппен тараптардың ерікті және толық келісімі жағдайында жасалған еркек пен әйелдің арасындағы тең құқықты одақ;
Толық емес отбасы - балаларды (баланы) ата-ананың біреуі, соның ішінде ажырасқан, жесір ата-ана тәрбиелейтін отбасы;
Нуклеарды отбасы - екі ұрпақтық байланыстағы ерлі-зайыпты және олардың балалары;
Кеңейтілген отбасы - үш ұрпақ жалғастығы: ата-ана бір жағының, ерлі-зайыпты, олардың балалары;
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1
ӘЛЕУМЕТТІК ПЕДАГОГТЫҢ ТОЛЫҚ ЕМЕС ОТБАСЫМЕН ЖҮРГІЗЕТІН ЖҰМЫСЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
1.1
Отбасы, толық емес отбасы ұғымдарының педагогикалық - психологиялық әдeбиeттeрдe зeрттелу жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11
1.2
Әлеуметтік педагогтың толық емес отбасымен жүргізетін жұмыстарының негізгі бағыттары мен формалары. ... ... ... ... ... ... ..
2
ТОЛЫҚ ЕМЕС ОТБАСЫМЕН ЖҮРГІЗЕТІН ӘЛЕУМЕТТІК - ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҰМЫСТЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1
Әлеуметтік педагогтың толық емес отбасындағы балалармен, ата - аналармен және педагогикалық ұжыммен жүргізілетін жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2
Тәжірибeлік-педагогикалық жұмыcтың кезеңдері мен нәтижeлeрі
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
62
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІCПE
Зерттеу жұмысының өзектілігі: ХХ - ғасырдың ортасынан бастап отбасы институты елеулі және қайталанбас өзгерістерге ұшырады. Отбасында болған өзгерістер көптеген мәселелердің туындауына әкеліп соқтырады. барлық авторлармен әдеттегі отбасы тірегінің дағдарысы ретінде суреттеледі. Ғұмырлық неке тұрақтылығынан бас тарту, айырылысу мен некенің бұзылуы, ұрпақты тәрбиелеудегі риясыз қарым-қатынастан бас тарту, толық емес отбасы мен өгей ата-аналы отбасы санының артуы, баланы алдырып тастау мен некесіз бала туу үдеп бара жатқаны байқалады.
Біздің қоғамның маңызды мәселелерінің бірі - отбасы тұрақтылығын, отбасылық қатынасты нығайту, отбасы-некелік өмірге жастарды даярлауды жетілдіру. Некеге және отбасына қатысты рухани өмірдің жұтаңдығы, халықтық дәстүрді естен шығару, осал некенің пайда болып, ажырасуына әкеліп соғады. Ажырасу статистикасы республикамызда әрбір үшінші неке бұзылатынын көрсетіп отыр. Ажырасудың басым көпшілігін мүлдем жас некелер, жаңадан қосылған отбасылар құрайды. Тарихымызға көз салсақ, ежелгі қазақ елінде отбасылардың ажырасуы өте сирек болған. Мұның себебі бұрын халық некеге орнықты, мәңгілік институт ретінде қарады. Мұндай жағдай жұбайлардың төзімділігін, бірін-бірі сынап-мінеудің аз болуын және де тұтастай отбасының тұрақтылығының жоғары көрсеткішін құрады.
Салауатты отбасы -- өркениетті қоғамның талабы. Қазіргі заманғы отбасы тәрбиесінің жағдайына әлемдік деңгейде мән беріліп отыр. Әрбір отбасы қоғамның кішкентай бір бөлігі болып табылатындықтан, қоғамды өркениеттілікке жеткізу, ең алдымен, әр отбасындағы өмірді дұрыс ұйымдастырудан басталмақ. Оған дәлел 1989 жылы БҰҰ-да қабылданған, кейіннен 1995 жылы Қазақстанда қабылданған Баланың құқығы туралы Конвенция бола алады [1]. Онда Бала толық және үйлесімді дамуы үшін, ол мейірім мен өзара түсіністігі бар, қызығушылыққа көп көңіл бөлетін бақытты ахуалдық ортасы бар отбасында өсуі қажет. Сондай-ақ бала әлі дене, ақыл-ой жағынан толыққанды жетілмегендіктен, олар туылғанға дейін де, туылғаннан кейін де ерекше мейірімділікке, қамқорлыққа, әсіресе, құқықтық қамқорлыққа мұқтаж деп көрсетілген.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 27-бабына сәйкес "Неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттiң қорғауында болады" [2].
Неке және отбасы туралы Қазақстан Республикасының Заңы отбасы-неке қатынастарын белгiлейдi және реттейдi. Олардың басты қағидаттары - отбасындағы ерлi-зайыптылардың құқықтарының теңдiгi, балаларды отбасында тәрбиелеудiң басымдығы, отбасының кәмелетке толмаған және еңбекке қабiлетсiз мүшелерiнiң құқықтары мен мүдделерiн қорғау болып табылады [3].
Отбасы әлеуметтік институттардың бірі ретінде баланың ең басты әлеуметтендіру ортасы болып табылады. Бала осы айтылған әлеуметтік ортада өмірдің мәнін, оның мақсаты мен міндеттерін, сонымен қатар, құндылықтарын игере отырып, нені білу қажет, өзін қалай ұстау керектігі туралы алғашқы мағлұматтар алады да, сол ортада басқалармен қарым-қатынас орнату дағдыларын меңгереді.
Батыс елдерінде ХХ ғасырдың 50-жылдарынан бастап отбасы жүйесінің ықпалы кең көлемде қарастырылып, таныла бастады.
Бүгінгі таңда кезек күттірмейтін өзекті мәселелердің бірі - толық емес отбасы санының көбеюі. Сол отбасында тәрбиеленетін балалардың жүріс-тұрысының ерекшеліктері болып табылады.
Мұндай үрдістер XX ғасырдың 70-ші жылдарында да пайда болды. Отбасы ішіндегі қарым-қатынастардың әлсіреуі, некеден тыс байланыстардың таралуы, туудың төмендеуі, ажырасудың ұлғаюы салдарынан толық емес отбасылардың өсуі пайда бола бастады.
Толық емес отбасылар-бұл жалғыз басты ата-ана кәмелетке толмаған баламен (балаларымен) тұратын және ол үшін негізгі жауапты болатын отбасылар санаты [4].
Толық емес отбасы әртүрлі себептер салдарынан пайда болады: баланың некеден тыс дүниеге келуі, ата-анасының біреуінің қайтыс болуы, некенің бұзылуы немесе ата-ананың бөлек тұру салдары.
Қазіргі заманғы Қазақстанда отбасы және неке институттарын бекітуге баса назар аударылып жатыр. Өйткені адамзат баласының отбасындағы тәрбиесі қай ғасырдың болсын өзекті мәселелерінің бірі болды. Ежелгі антикалық дәуірден бастап ойшылдар отбасылық тәрбие мен отбасылық өмірге дайындық жасау мәселелеріне ерекше мән берген. Солардың бірі грек ойшылдары Платон мен Аристотель, шетел философ ғалымдары Кант, Фихте, Гегель, А.Адлер, А.Фрейд, Дж.Боулби, Р.Шпиц, М.Винце, француз ағартушысы Ж.Ж. Руссо, швейцарлық И.Г.Песталоцци, орыс педагогтары К.Д. Ушинский, Н.К. Крупская, А.С. Макаренко, М.И. Лисина, С.Ю. Мещерякова, Н.М. Щелованова және т.б. еңбектерінде өздері өмір сүрген замандарына сәйкес отбасы тәрбиесін қарастырған.
Отбасы құндылықтарын бұрынғы Кеңес ғалымдары В.И. Зацепин, В.Д. Цимбалюк, Ю.Е.Алешина, Г.К.Матвеев, Ю.И.Семенов, М.Земска, А.Г.Хрипкова, Р.Зидер, И.А. Залысина, Е.О.Смирнова, В.С.Мухина, ал Қазақстанда С.Қалиев, Қ.Б. Жарықбаев, Ж.Б.Қоянбаев, С.Қоңыратбаева, Д.Б. Оспанова, Қ.Ғ. Жүнісова, И.Р. Халитова секілді ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған.
Отбасы психологиясын зерттеуші ғалымдар, атап өтер болсақ, А.Г. Харчев, А.Н. Антонов, З.И. Файнбург, Д.Горборинко өзінің еңбектерінде оның маңызды функцияларының қатарына ата-ананың үгіт-насихаты мен түсіндірулері, олардың үлгі-өнегесі, үйдегі хал-ахуалы деген тұжырымдар жасайды [5].
Қазақстан - 2050 Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты -- мемлекеттігімізді, экономикамызды, халықаралық беделімізді одан ары өркендетудің ұлттық бағдарламасы. Əлеуметтік саясаттың жаңа принциптері əлеуметтік кепілдіктер мен жеке жауапкершілік туралы негізгі үшінші тармағында көрсетілген Ананы қорғау, Əйелдерге қамқорлық, Баланы қорғау тарауларының басты мақсаты да ана мен бала құндылықтарын қорғауға арналған. Онда Елбасының: Отбасында адам бойындағы асыл қасиеттер жарқырай көрініп, қалыптасады. Отанға деген ыстық сезім-жақындарына, туған-туысқандарына деген сүйіспеншіліктен басталады деген сөзі отбасының Отан үшін құндылығын ерекше айқындағандай [6].
Болашақ ұрпақтың тәрбиелі, мәдениетті, білімді болуы ең алдымен ата-анадан, отбасы ошаққасынан басталады. Отбасы адам қоғамының ең негізгі және өте ертеде пайда болған алғашқы бірлестік. Бұл адам әулиетін дамыту, бала әкеліп, өсіру отбасы мүшелерінің тіршілігіне қажетті жағдай жасауға тиіс. Қазіргі таңда отбасы қиын кезеңді басынан өткізуде. Ажырасу мен толық емес отбасылар,отбасындағы кризис, жас өспірімдер арасындағы қылмыс, тәрбие сапасының құлдырап кетуі,қоғамдағы жат қылықтардың қазіргі кездегі отбасының жауапкершілігінің төмендеуі, заңсыз отбасын құру, некесіз баланың туылуы, тастанды бала,т.б. қалыптасуына әкеліп соқты [7]. Осы мәселені шешу, бүгінгі күн талабының өзекті мәселесі болып отыр
Әлeумeттік пeдaгогтың толық емес отбасылармен жұмысының негізгі бағыттары мен формалары, көмек көрсетудің жолдары мен әдіс - тәсілдерін пайдалану арасында қарама-қaйшылықтарды туындатып отыр. Сондықтан Әлeумeттік пeдaгогтың толық емес отбасымен жұмысы- дeп aлуымызғa бірден-бір ceбeп болды.
Зeрттeу ныcaны: толық емес отбасындағы оқушылар.
Зeрттeу пәні: әлеуметтік педагогтың толық емес отбасындағы оқушылармен жұмысы.
Зeрттeудің мaқcaты: әлеуметтік педагогтың толық емес отбасымен жүргізетін жұмысын тeoриялық нeгіздe aнықтaп жәнe прaктикaдa тeкceру, ұсыныстар бeру.
Зeрттeу болжaмы: әлеуметтік педагогтың толық емес отбасымен жүргізетін жұмысы іске асады, eгeр де: әлеуметтік педагогтың толық емес отбасымен жұмысының негізгі бағыттары мен формалары нақтыланып, әдіc-тәcілдeрі мeктeп прaктикacынa eндірілетін болса, ондa толық емес отбасыларда әлеуметтік-педагогикалық проблемалар біршама тұрақталады, өйткені жасалынған әдістемелер теориялар мен тәжірибеге негізделеді.
Зeрттeудің міндeттeрі:
1.Отбасы, толық емес отбасы ұғымдарын педагогикалық - психологиялық әдeбиeттeрдe талдау және зерттеу;
2.Әлеуметтік педагогтың толық емес отбасымен жүргізетін жұмыстарының негізгі бағыттары мен формаларын айқындау;
3.Тәжірибeлік-педагогикалық жұмыстар арқылы әлeумeттік пeдaгогтың толық емес отбасымен жүргізілетін әдіс - тәсілдерінің тиімділігін дәлелдеу, ұсыныстар беру;
Зeрттeу әдіcтeрі: зeрттeу мәceлecі бойыншa филоcофиялық, пeдaгогикaлық, пcихологиялық әдіcтeмeлік әдeбиeттeргe тeориялық тaлдaу жacaу, озaт пeдaгогикaлық тәжірибeлeрді зeрдeлeу, модeльдeу, caлыcтырмaлы тaлдaу, әңгімeлeу, caуaлнaмaлaр жүргізу, оқу үдeріcін бaйқaу, тecтілeу, тәжірибeлік пeдaгогикaлық жұмыc жәнe оның нәтижeлeрін статистикалық өңдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: отбасы, толық емес отбасы ұғымдарының педагогикалық - психологиялық әдeбиeттeрдe зeрттелу жайы жан-жақты қарастырылды; әлеуметтік педагогтың толық емес отбасымен жұмысының негізгі бағыттары мен формалары айқындалды; әлеуметтік педагогтың толық емес отбасындағы балалармен, ата - аналармен және педагогикалық ұжыммен жүргізілетін жұмыстары зерттеліп, тәжірибeлік-педагогикалық жұмыcтың мазмұны және оның нәтижелеріне сәйкес тиімділігі сынақтан өткізіліп, әдістемелік ұсыныстар берілді.
Зерттеу базасы: Алматы қаласы №81 мектеп-гимназия
Дипломның құрылымы мен көлемі: дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 негізгі бөлім, қорытындыдан, әдебиеттір тізімінен тұрады. Мәтінде кестелер мен таблицалар қолданылған.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі негізделеді және мәселенің педагогика ғылымы мен тәжірибесіндегі зерттелу деңгейіне сипаттама беріліп, тақырыбы айқындалады. Зерттеу жұмысының ғылыми аппараты: нысаны, пәні, мақсаты, міндеттері, зерттеу болжамы, зерттеу әдістері, ғылыми жаңалығы ашып көрсетіледі.
Әлеуметтік педагогтың толық емес отбасымен жұмысын зерттеудің теориялық негіздері атты бірінші тарауда отбасы, толық емес отбасы ұғымы және оның психологиялық - педагогикалық әдeбиeттeрдe зeрттелуі жан-жақты талданады және әлеуметтік педагогтың толық емес отбасымен жұмысының негізгі бағыттары мен формалары айқындалады.
Толық емес отбасымен жүргізетін әлеуметтік - педагогикалық жұмысты ұйымдастыру әдістемесі атты екінші тарауда әлеуметтік педагогтың толық емес отбасындағы балалармен, ата - аналармен және педагогикалық ұжыммен жүргізілетін жұмыстарының әдіс- тәсілдері қарастырылып, тәжірибeлік-педагогикалық жұмыcтың мазмұны және нәтижeлeрі баяндалады.
Қорытындыда теориялық және тәжірибeлік-педагогикалық зерттеу жұмыстарының нәтижелеріне сәйкес тұжырымдар мен толық емес отбасыларға әлеуметтік-педагогикалық көмек көрсету бойынша әдістемелік ұсыныстар берілді.
1. ӘЛЕУМЕТТІК ПЕДАГОГТЫҢ ТОЛЫҚ ЕМЕС ОТБАСЫМЕН ЖҰМЫСЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
0.1. Отбасы, толық емес отбасы ұғымдарының педагогикалық - психологиялық әдeбиeттeрдe зeрттелу жайы
Отбасы - ол алғашқы және негізгі қоғамдық орта, онымен адамзат байланысады және ол моральдық баға жүйесін, тәртіп нормасын қалыптастырады, сонымен қатар қоршаған орта және өмір жолында кездесетін құбылыстың маңызы туралы білімді жеткізеді.
Отбасы теориясын алғаш ұсынған Людвиг фон Берталанфи (1968): Отбасы дегеніміз-қарапайым мөлшердегі отбасы мүшелері ғана емес, барлығының белгілі өзара қатынастағы торабы. Отбасы жағдайын түсіну үшін ондағы мүшелердің әрқайсысын жеке талдауға қоса, отбасы жүйесін бүтіндей талдау қажеттігі туындайды [8].
Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі мен оның элементтерінің: білім беру, әлеуметтік педагогикалық көмек көрсету, әлеуметтік қамсыздандыру, тұрғын-үй және денсаулығын қорғау,отбасы құндылығын қамтамасыз етудің мазмұнын ашу өте қиын.
Әрине, отбасымен жүргізілетін әлеуметтік педагогикалық жұмыстар тарихының өз бастауы, өз тарихы бар.
Әлеуметтік тәрбие процесі отбасында, білім беру мекемелерінде, бейресми қатынастар ортасында жүзеге асырылады.
Әлеуметтік тәрбиенің басымдылық үлесі отбасыға тиеді, адам отбасында алғашқы және басты әлеуметтену процесіне ие болады. Басқа қоғамдық құрылымдар аясында келесі әлеуметтендіру процесі жүзеге асады.
Әлеуметтік педагог дегеніміз кім? Яғни, шетел және ресей зерттеушілері әлеуметтік педагог жұмысы дүние жүзінде ағымдағы жүз жылдықтағы 90- жылдардың екінші жартысында басталғандығын айтады, бырақ бұл дұрыс емес пікір.
Әлеуметтік педагогты рухани жетекші, тәлімгер десек те болады, себебі ол жылдар бойы баламен, оның отбасымен жұмыс жүргізеді, әлеуметтік, жалпы адамзаттық құндылықтардың қалыптасуына ықпал етеді. Сонымен бірге ол әлеуметтік терапевт-өзінің қамқорлығындағы адамдардың кикілжіңді жағдайын шешуге, соған сәйкес мамандарға көрінуіне көмектеседі. Әлеуметтік педагог әрқашан да жеке адамның құқын қорғайды, әлеуметтік диагноз қоюда эксперт ретінде қатыса алады [9].
Отбасы мемлекеттік кұрылымдар бар өндірістерді сақтауға қажетті қосымша институт ретінде емес, адам қабілеті мен ептілігін таратуға жағдай туғызушы ретінде қарастырылады, ол аса маңызды тәрбие институты, яғни ол жеке тұлғанын әлеуметтік қалыптасуы.
Бір қалыпты адамгершілік өзара қарым-қатынастар, отбасындағы түсінік атмосферасы жеке тұлғаны тәрбиелеудің гуманды бағытталғандығын анықтайды.
Осы жерден бір жүйедегі өзара әрекет үлгісі шығады: Жеке тұлға - отбасы - қоғам. Алғашқысына адам, отбасы, екіншісіне мемлекет, қоғам және кез-келген ондағы институттар жатады. Қоғамның отбасы көмекшісі емес, керісінше жанұяға қоғам барында көмек көрсетіп, қолдап отыруы тиіс.
Отбасы - бұл адамдарды біріктіретін үй, онда адамдар қарым-қатынастарының негізі қаланып, жеке тұлғаның бірінші әлеуметтенуі жүреді. Қай мемлекетте болмасын жеке тұлғаны әлеуметтік қорғау, оның отбасы жағдайын жақсарту арқылы жүзеге асырылады [10].
Отбасы қажеттілігі-жабық жүйе, онымен жұмыс жүргізудің өзіндік ерекшелігі бар. Демографтардың түсіндіруінше, отбасы дағдарысы дегеніміз- әлеуметтік институтқа, яғни қоғамның бір бөлігі болып табылатын ерлі-зайыптыларға әлеуметтік факторлардың әсер ете алмауы, олардың жауапкершілік деңгейін түсінбеуі.
Əлеуметтанушылық тұрғыда отбасы ұғымы, əдетте, ортақ өмір, ортақ мүдде, өзара қамқорлық сипатындағы адамдардың неке, туыстық, тəрбиелеуге балаларды отбасына қабылдауы арқылы құрылған одағы деп қабылданады.
Сурет 1- Отбасы түрлері:
Осылайша, отбасы күрделі құрылым болып табылады, ол қоғамның шағын əлеуметтік тобы.
Батыс елдерінде ХХ ғасырдың 50-жылдарынан бастап отбасы жүйесінің ықпалы кең көлемде қарастырылып, таныла бастады [11].
Қазіргі қоғамдағы әлеуметтік қатынастардың өзгеруі отбасылық қатынастардың жаңа нысандарын туындатады. Туудың жалпы үлесінде некеден тыс туулар саны өсуде, кейіннен некеге отырумен өтелмейтін ажырасу саны өсуде, белсенді бала туатын, еңбекке қабілетті жастағы ерлер арасындағы өлім-жітімнің жоғары көрсеткіштеріне байланысты. Азаматтық (тіркелмеген) некелердің ресми некеден басымдығы байқалады, бұл жаңа отбасылық құрылымдардың қалыптасуына алып келеді
Мұндай үрдістер XX ғасырдың 70-ші жылдарында да пайда болды. Отбасы ішіндегі қарым-қатынастардың әлсіреуі, некеден тыс байланыстардың таралуы, туудың төмендеуі, ажырасудың ұлғаюы салдарынан толық емес отбасылардың өсуі пайда бола бастады.
Толық емес отбасылар-бұл жалғыз басты ата-ана кәмелетке толмаған баламен (балаларымен) тұратын және ол үшін негізгі жауапты болатын отбасылар санаты [12].
Адамзат баласының отбасындағы тәрбиесі қай ғасырдың болсын өзекті мәселелерінің бірі болды. Ежелгі антикалық дәуiрден бастап ойшылдар отбасылық тәрбие мен отбасылық өмiрге дайындық жасау мәселесіне ерекше мән берген. Соның бір дәлелін грек ойшылы Платонның көзқарастарынан табамыз. Оның пікірінше, адамдар отбасын кұру үшін болашақ өмірдегі серiгінің кандай отбасынан шыққанын, оның әке-шешесі мен ата-бабаларын жақсы білуi кажет деген тұжырым жасайды. Ал, белгілі ойшыл Аристотель болса, отбасы- адамдардың қарым-қатынастарының ең бірінші түрі және ол мемлекеттің бірінші кішігірім бөлігі деп санаған [13].
Отбасы мәселесін көптеген шетел философ ойшылдары жан-жақты қарастыруға тырысты. Солардың бірі классикалық неміс философиясының өкілі Кант отбасындағы адамдардың кұқықтық мәселелеріне көп көңіл бөлген. Ал, Фихте отбасының негізі-махаббат десе, Гегель біpінші болып отбасы мен некенің тарихи формаларын көрсеткен [14].
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап отбасы мәселесіне деген тарихи көзқарастар мен зерттеулер толықтырыла түсті. Мәселен, Л. Морганның 1877 жылы шыққан Ежелгі қоғам атты кітабында отбасының тарихы, оның некелі қарым-қатынасы, экономикалық, әлеуметтік дамуы және қызметі қарастырылған. Әлеуметтік және отбасылық тәрбиені өзара байланысын дәлелдейтін зерттеулер де бар (А.Н. Ганичева) [15]. Бұл еңбектерде отбасын тарихи категория ретінде қарастырып, оның формаларының байланысы және даму жолдары көрсетілді. Француз ағартушысы Ж.Ж. Руссо [16], швейцарлық И.Г. Песталоции, орыс педагогтары К.Д. Ушинский, Н.К. Крупская, А.C. Макаренко [17] т.б. еңбектерінде өздері өмір сүрген замандарына сәйкес отбасы тәрбиесін карастырған.
Философиялық тұрғыда отбасы ұғымын қарастырсак, қоғамның ажырамас кұрамдас бөлігі, өмірде зор мәні бар кішігірім ұйым деп есептесе, әлеуметтану ғылымында отбасы кұрылған кішігірім топ ретінде көрсетілген. Отбасының мүшелері бір-бірімен тұрмыстық және кұлықтық жауапкершілікте бола отырып, өзара жәрдем көрсету қарым-қатынас сипатына ие, сонымен қатар, әлеуметтік құрылым ретінде қоғамның экономикалык базисінің дамуына байланысты өзгеріп, жекелей дербестікке ие болады деп көрсетеді.
Педагогикалық некеде және қандас туыстар негізінде психологиялық тұрғыда отбасы ұғымына сипаттама берсек, ата-ана мен балалар арасындағы, ерлі-зайыптылардың және басқа да оның мүшелерінің қарым-катынасының тарихи нақты жүйесі болып табылады.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде отбасына негізделген шағын топ деп анықтама берілген. Отбасының ерекшелігі мынада: тұрмыстық жағдайдың ортақтығы, өзара көмек пен қолдаy және өзара рухани жауапкершілік арқылы байланысқан. Кез-келген отбасының өмір жағдайы материалдық және кұрылымдармен, тіпті рухани табиғи-құндылықтармен сипатталады.
Бүгінгі күні отбасы құрамын анықтау мәселесінде психологиялық, әлеуметтік-педагогикалық көмекті ұйымдастыру теориясы мен тәжірибесі біршама күрделі сипатта болып отыр. Отбасы туралы танымал американдық отбасыға дара психотерапевт С.Минухин оның мүшелерінің дара биопсиходинамикасына қарағанда неғұрлым кең дүние деп есептеген [18]. Аталмыш ғалымның пікірінше отбасы мүшелерінің өзара әрекеті олардың трансакцияларын басқаратын нақты бір зандылыктарға тәуелді болып табылады. Сонымен қатар, осы заңдылықтар отбасы құрылымын кұрайды деп тұжырымдаған.
Белгілі ғалым Л.Б. Шнейдер бойынша, отбасылық топтың маңызды интегралдық сипаттамасы оның қызметі, кұрылымы және динамикасы болып табылады.
Келесі мәселеде отбасының жүйелеріне тоқталамыз. Отбасы жүйесінің динамикасы оның өмірлік циклімен тығыз байланысты. Біріншісі-жұптар немесе ерлі-зайыптылар жүйесі болып табылады. Бұл некеге отырумен жүзеге асады. Мұнда ерлі-зайыптылар өзара әрекет жасайды және аткаратын рөлдерді қабылдауга не қабылдамауға бейімделу (аккомодация) процеci басталады. Ата-аналық жүйе ерлі-зайыптылардың балалары дуниеге келген соң пайда болады. Өз кезегінде ата-аналар жүйесі езгеріп отырады, сонымен қатар, балалардың жасерекшелігіне қарай бейімделеді [19]. Сондай-ақ, ата-аналар жүйесі отбасындағы барлық өсіп келе жатқан балалардың қажеттіліктерін ескеруге міндетті болып табылады.
Ресей ғалымы В.С. Торохтий отбасыға қатысты "некеге деген қабілеттілік" ұғымының бірнеше пайымдауларын ұсынды:
1. Басқа адамға аянбай қызмет ету, қамқорлық көрсету кабілетінің болуы, жақсылық жасау;
2. Сезіну, уайымдау, қайғыру қабілетінің болуы, яғни осы арқылы жұбайының эмоциялық әлеміндегі қуаныш пен қайғыны, уайым мен сәтсіздікті, жеңілу мен жеңісті түсіне алу. Демек, басқа адамның рухани бірлігін табу;
3. Кооперация, әріптестік, тұлғааралық қарым-қатынасқа қабілеттілік. Адамның мінез - кұлық ерекшеліктерін және үй шаруашылығын жайластыру мен тұтынуды ұйымдастыру. Әртүрлі еңбек түрін дағды мен іскерлік арқылы жүзеге асыру.
4. Әлеуметтік ортада мәдениеттің, мейірімділіктің басым болуы. Өзгелердің жетіспеушілік және таңқаларлық қасиеттерін кабылдау негізінде өзіндік эгоизмге үстемдік етеді [20]. Бұл барлық қабілеттер адамның іскерлік көрсеткішінің өзіндік мінез - құлқының сәйкестілігімен жағдайына байланысты тез өзгеріп отырады. Мұны шыдамдылық, тұрақтылық және өзінің мінез-құлқын алдын ала болжау немесе келісімге келу қабілеті деп атайды. Отбасы психологиясында өзіндік зерттеулер жүргізген аталмыш ғалым өмірде әрбір тұлғаның отбасын кұруға дайындығын маңызды жағдайлардың бірі деп белгілеп қояды. Ол отбасының беріктігі көптеген факторларға байланысты деп тұжырымдаған.
Fалым Т.А. Флоренская махаббат ұғымының үш түрлі мағынасын бөліп көрсетті. Бұл ұғымдарға сипаттама беретін болсақ, біріншіден, махаббат- қажеттілігі, үшіншіден, махаббат өзгеге бағытталган доминантты қарым-қатынас жыныстық құмарлық, төртіншіден , махаббат - сүйікті болу катынас. Келесі кезекте біз осы ұғымдардың мағынасына талдау жасап көрелік. Гинертрофиялық жыныстық құмарлық ретінде махаббат адамның барлық өмірлік күшін тартымды етіп, өзінің денесін сұлу етуге дейін апарады. Бұл жағдай адамның рухани және психологиялық дамуының тосқауылы бола отырып, ішкі және сыртқы шиеленістердің тамыр жаюына септігін тигізеді жағымсыз, әрі дөрекі қарым-катынасы қатты әсер етеді. Т.А.Флоренскийдің пікірінше, мұндай адам отбасын құруға қабілетті емес оларда тек жыныстық, қажеттілікті қанағаттандыруда әріптесті алмастыру ниеті өте күшті басым болады [21].
Кесте 1- Е. А. Личко отбасы жіктемесі:
Е. А. Личко отбасының келесідей жіктемесін ұсынды:
- толық отбасы (әкесі мен анасы бар) Толық отбасында ата - анасы, балалары және әдетте, әкесі жағынан да шешесі жағынан да аға ұрпақ өкілдері - атасы мен әжесі болады;
- толық емес отбасы (тек қана әкесі немесе анасы бар). Мұнда балалардың ата - аналары ажырасқан болса, балалары соның қарамағында қалған ата - анаға екінші жағы балаларды және еңбекке жарамсыз ерлі - зайыптыны бағып - қағу үшін алимент төлейді. Егер ерлі - зайыптылардың біреуі қайтыс болып, екіншісінің қарамағында кәмелетке толмаған балалары қалса, онда оған мемлекет жәрдемақы ретінде материалдық көмек көрсетеді;
- деформацияланған немесе бұзылған отбасы (өгей әкесінің немесе өгей анасының болуы).Отбасы ортасы бала үшін өмірдегі ең алғашқы, өзгемен ауыстырылмайтын өмір мектебі болып табылады. Отбасы баланың жеке дар дамуы мен қалыптасуына тікелей әсерін тигізіп, адамилық қасиеттерінің қалануының негізі болып келеді. Ал бұл алғашқы да бастапқы негіз берік болуы үшін отбасы толық болуы тиіс. Сөйтіп, толық және толық емес отбасы да тең жағдайда заң және мемлекет арқылы қорғалады [22].
Қазіргі таңда өзекті мәселелердің бірі ретінде отбасының кұрылымы әрі, оның мүшелерінің саны азайып, әсіресе онда бала саны да кеми түскені анық. Әсіресе, қоғамда болып жатқан әлеуметтік, экономикалық, мәдени және саяси жаңғырулар мен әртүрлі қоғамдық сипаттағы және әлемдік деңгейдегі ақпарат алмасулар отбасы мүшелерінің арасындағы тұлғааралық қарым-қатынас сипатына да өз әсерін тигізіп отырғаны белгілі. Бүгінгі нарық жағдайында ата-аналардың кемшілігінің жұмыс бастылығы бала уақытының көбін енжар тәрбиешілермен өткізуге алып келіп отыр. Бүгінде қалалық отбасына тән бала тәрбиесі келесі ерекшеліктермен орындалып отыр: отбасында балалардың көбісі күн санап көбейіп отырған, солардың нәтижесінде әкесіз немесе анасыз өсуде; теледидар, интернет және т.с.с. өркениеттің жетістіктері, әсіpece талаптардың материалдық құндылықтармен өлшенуi балалар мен ата-ана арасындағы қарым-қатынас процесін қиындатуда. Бүгінгі зерттеу нысаны ретінде карастырылып келеді. Бұл ғылыми зерттеулерде отбасы күні, отбасы жайлы мәселелер көптеген ғылым салаларының мазмұны ашылып, оның кұрылымы, функциясы, ондағы ұғымының мүшелердің өзара карым-қатынасы және оған қатысты мәселелерді шешуде көптеген тұжырымдамалар ұсынылды. Бұл ғылыми тұжырымдамалар қазіргі кезде ғылым саласында өз орнын тауып, практикаға енгізілуде.
Жоғарыда атап көрсеткендей, тұлға дамуында отбасы мәселеcіндегі қарым-қатынас ерекше рөл аткарады. Осы отбасылық қарым-қатынастың нәтижесінде тұлғааралық байланыс орнығып, өзара мәміле қалыптаса отырып, тұлғалық үйлесімді дамуда жетекші факторлардың бірі болады. Кеңес психолог - ғалымдары А.В. Мудрик, А.В. Запорожец, Қазақстандық ғалымдар К. Б. Жарықбаев, Ж.Ы. Намазбаева, С.М. Жикынов, М. Мұқановтардың [23] еңбектерінде көрсетілгендей обасындағы тұлғааралық қарым-қатынас арқылы өзара пікір алмасу, ішкі сeзiм әлемінде бірлесіп ләззат алу, қуанышта, қайғыда ортақтасу арқылы адамдар арасында сенімді кең ауқымды эмоциялар арқылы екі немесе бірнеше психологиялық жүйе немесе бірнеше рухани әлем және ой-пікір, мiнез-құлық, сана-сезім, қылық-әрекеттер арасында келісім, өзара түсіністік, не болмаса шиеленіс, пікірталас, қарама-қайшылық тұрғысындағы мәмілеге келу процесі жүзеге асады.
Кеңес және шетел ғылымында отбасы ұғымына анықтама беру, оның атқаратын функцияларын нақтылау және отбасындағы қарым-қатынас мәселерін талдау көптеген зерттеулерде орын алған. Десек те, отбасы функциясының ортақ топтамасы немесе жіктемесі толық түрде жүйелі жасалмағандығы көптеген зертеулерде көрсетіліп жүр.
Кеңес ғалымдары Г.М. Свердлов пен В.А. Рясенцевтін (1958) еңбектерінде отбасының маңызды функцияларында ұрпақ жалғастыру, тәрбиелеу, шаруашылық және өзара көмек көрсету түрлері керсетілген. Тұлға дамуында ата-ананың отбасылық ықпалы туралы В. Сатир және Э.А. Тиит өзiнің енбектерінде қарастырды [24]. Сонымен катар, аталмыш ғалымдардың еңбектерінде некедегі сәйкестікке қатысты мәселелер де талданған.
Fалым А.О. Карабанова отбасын әлеуметтік ортадағы адамзат тәжірибесінің негізгі бірлігі ретінде сипаттады. Ал, зерттеуші А.Н. Антоновтың пікірінше, отбасы негізінен ата-ана мен бала қарым- қатынасын орнататын болса, онда неке ер азамат пен әйел адамның арасындағы қарым-қатынасты растап отыратын бірін-бірі мойындау мен қабылдау болып табылады. Аталмыш ғалым отбасылық кеңістік аймағы болып саналатын материалды құндылықтардың бірі үй және пәтер мәселесіне ерекше көңіл аударады. Сондай-ақ, әр отбасының меншігі мен экономикалық негізі болып саналатын ата-аналар мен балалардың жалпы отбасылық іс-әрекетін болжайды.
Отбасылық қатынастар бойынша зерттеулер жүргізіп, осы ұғымға анықтама ұсынушылардың бірі А.Г.Харчевтің пікірінше отбасы - бұл жұбайлар арасындағы, ата-аналар мен балалар арасындағы қатынастардың жүйесі, оның мүшелері бір-бірімен некелік және туыстық қарым-қатынаспен байланысады, ортақ тұрмыс пен өзара адамгершілікпен, жауапкершілікпен, қоғамның қажеттіліктеріне шартталынған әлеуметтік тәуелділікпен сипатталады [25]. Тұлғаның тәндік байланыстырушы және үйлестіруші буын болып табылады. Дегенмен, бұл ғалым отбасы ұғымына жалпылама түрде анықтама берді. Қазіргі кезде жаһандану мен нарық жағдайында отбасы мәселелерінің арасында ата-ана мен бала арасындағы қарым -қатынаста түсінбеушілік пен келіспеушілік жиі орын алып отырғаны белгілі. Осының салдарынан біріне - бірі түсіністікпен және кешіріммен қарау процесі кешеуілдеп, оларға психологиялық, әлеуметтік педагогикалық қолдау көрсету жағынан мәселе туындап отырғанына куә болып отырмыз. Осы орайда, қазіргі таңда отбасында орын алған қиындықтарды шешуге көмек көрсету жолдарын жан-жақты зерттеу қажеттігі туындап отыр. Әсіресе осы келеңсіздіктердің алдын алу үшін жастардың отбасылық өмірге дайындығы мәселесін зерттеу уақыт талабынан туындағаны сөзсіз.
Ғалымдардың көзқарастары бойынша (В.П. Левкович, С.В. Ковалев) жастардың отбасына деген адамгершілік-психологиялық дайындығы толық жиынтығын талап етеді. Осы арқылы тұлға отбасылық өмірді реттейді.
Отбасылық мәселе бойынша еңбектерін ұсынған Э.Г. Эйдемиллер бойынша, отбасының шеңберінде шекараның үш типі кездеседі: нақты, ригидтік, диффуздық. Қазіргі уақытта жастардың отбасыға және некеге деген қатынастары психологиялық сипатта болып отыр. Өйткені көптеген бүгінгі жастар ерекше әpіптестерімен қарым-қатынасқа түсуге, істі жауапкершілікпен орындауға үйренбей жатып, ойланбастан қабылдайды. Нәтижесінде неке туралы пікірлері мен сенімдері дұрыс болып шықпайды. Көптеген зерттеулерде көрсеткендей, неке сәтті болуы үшін жастар жауапкершілікті ең басты орынға қоюлары керек. Кейбір жастар ерлі- зайыптылық өмірдің бірінші жылында стресстік жағдайларға ұшырап, өмірлік қиындықтарға толық дайын емес болып шығады. Сонын салдарынан толық емес, ажырасқан т.б. отбасылар қатары артады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап отбасы мәселесіне деген тарихи көзқарастар мен зерттеулер толықтырыла түсті. [26] Мәселен, Л.Морганның Ежелгі қоғам кітабында отбасының тарихы, оның некелі қарым-қатынасы, экономикалық, әлеуметтік дамуы және қызметі қарастырылған. Ал әлеуметтік педагогика мен отбасылық тәрбиенің өзара байланысын дәлелдеп көрсеткен зерттеуші А.Н. Ганичева. Ол өз еңбегінде отбасын тарихи категория ретінде қарастырып, оның формаларының байланысы және даму жолдары көрсетілген.
1926-1930 жылдар аралығында отбасы мен некеге байланысты Б. Куфтин, В. Соколовскийдің, А. Штуссер, С.И. Руденко, Ф. Фиельструп, И.Д. Старынкевичтердің шағын еңбектері шықты
Отбасы құрылымының жұмыс моделін ұсынғандар С.Минухин, Б.Монтальво, Б.Герни, Б. Розман, М. Вальтерс, С. Гринштейн болды [27].
Отбасы құрылым жүйесі екі түрде қолданылады.
1. Генетикалық жүйе;
2. Бірін-бірі толықтыратын рөлдік жүйе;
Г.П. Бочкарева қалыпты емес отбасы түрлерін төмендегіше бөліп көрсетті:
1. Қолайсыз отбасында ата-аналар балалары үшін алаңдау былай тұрсын, олар өрескел қатал, өз балаларының құқықтарын сыйламайды, еріктеріне қысым көрсетеді.
2. Сезімталдық байланысы жоқ отбасы мүшелеріне баланың қажеттілігін ескеру тән емес, олар баламен өзара қалыпты қатынас құра алмайды. Мұндай жағдайда бала сезімталдық мәні бар байланыс іздейді.
3. Балаға қызығушылық тудырмайтын, өз талғамы мен тілегіне сай емес талаптар қойылатын салауатты адамгершілік қарым-қатынас төмен отбасыларда балалар тәртіпсіздікке бой ұрады.
Х. Миллар мен С. Баррон (J. Millar, S. Lopez, 2002) толық емес отбасыларды ата-анасының біреуі болуының ұзақтығына қарай, яғни қысқа мерізімді (уақытша толық емес) немесе ұзақ мерзірді деп бөлуді ұсынады. Бұл жағдайда қысқа мерізімді толық емес отбасылар қатарына ата-анасының біреуінен оның эмиграцияларнуына, ұзақ уақытта ңс сапарға кетуімен, бас бостандығынан айырулуымен және т.б. себептермен байланысты айырылған отбасылар, ал ұзақ мерзімділере ата-ананың қайта оралуы, ажырасу немесе қайтыс болу себебіне орай мүмкін емес болатын отбасылар жатады.
В.С. Мухинаның пайымдауы бойынша, тұтастай алғанда толық емес отбасыларында бала тәрбиелеудің бірнеше ерекшеліктері бар. Тәрбие беру дегенді біз қоғамда өмір сүруге қажет әлеуметтік тәжірибе жинақтау және қоғамға қолайлы құндылықтар жүйесін қалыптастыру болып табыладытын, тұлғаға ықпал етудің мақсатты үдерісі, - деп түсінеміз[28].
Қазақ ағартушыларының бірі С. Көбеев отбасы тәрбиесі мәселелеріне аса үлкен мән берген. Ол өзінің Баланы семьяда тәрбиелеу деген еңбегінде ата-аналардың балалары алдындағы беделі отбасындағы тәрбие нәтижесі екендігін атап көрсетеді. Оның негізі отбасында мектепке дейінгі жаста қаланады. Орыстың ұлы педагогы К.Д.Ушинский баланы дұрыс тәрбиелеу туралы былай деп жазады: "Адамның жеке дара басы біреудің жеке басының қалыптасуына және дамуына әсер ете алады, мінезді қалыптастыру үшін де мінезбен әсер ету керек" [29].
Отбасындағы ұрпақ - туыс сандарына байланысты отбасының келесі түрлері бөлінеді: тек қана баласы мен анасы немесе әкесі және баласы мен ата анасының туысқандарының болуы. Толық емес отбасылардың ішінде көп кездесетіні - бұл бала мен ата анасының біреуінің болғанымен, оның туысқандарының көп болуы. Неке құрылымы, ішкі отбасылық қатынас, отбасы құрамы, бала туу динамикасы - этникалық ерекшелік есебінде қаралады. Қазақ халқының, сонымен қатар басқа да халықтардың отбасы және неке мәселесі XVIII ғасырдан XX ғасырдың басына дейін, яғни Қазан төңкерісіне дейін көптеген ғалымдардың зерттеу нысаны болды. 1940-1970 жылдардағы Солтүстік Қазақстандағы неке мен отбасы мәселесін Ю.А. Евстигнеев зерттеді. Осы кезеңде А. Жакипованың Қазақстандағы неке-отбасылық қатынастарының дамуы атты құнды монографиясы жарыққа шықты. Еңбекте неке-отбасылық құқыққа, ішкі отбасылық қатынасқа, құрылымға көңіл бөлінген.
Көптеген отбасы мәселесімен айналысқан мамандар А.Зейнеп, Д.Б. Оспанова жастардың некеге және отбасыға деген қатынастарын талдады . Отбасы жағдайы және онда жүргізілетін тәрбие маселесімен айналысқан зерттеушілер отбасының және некенің тұрақтылығының басты шарты тұлғалардың адамгершілік деңгейі деп есептейді. Шын мәнісінде адам санасында белгілі адамгершілік қасиеттердің даму деңгейі отбасы сферасы үшін маңызды болып табылады. Дегенмен, қазіргі таңда жастардың отбасын құруға деген жетекші мотивтерінің бірі махаббат екені белгілі. Осы отбасын құрудың басты мотиві махаббат болса, жастар бұл ұғымның мағынасын әртүрлі түсінеді, сезінеді және бағалайды.
Сонымен қатар осы біз зерттеп отырған мәселеге қатысты жоғарғы буын отандық этнографтардың көрнектісі Х.А. Арғынбаевтың қосқан үлесі зор. Оның ғылыми-маманданған өте жоғарғы деңгейдегі Қазақ халқындағы семья мен неке атты монографиясы 1973 жылы шықты [30].
Оңтүстік, Батыс, Солтүстік, тіпті Қазақстанның барлық аймағындағы неке, отбасы, ажырасу мәселелерін зерттеуде Х.А. Арғынбаевтың шәкірттерінің бірі - А.Б. Қалыштың еңбегі ерекше. Ол өз зерттеулерінде дәстүрлі этнографиялық деректермен қатар этносоциологиялық мәліметтерді ұтымды қолданған. Зерттеу барысында автор этносоциологиялық мәліметтермен қатар мұрағат, АХАЖ, халық соты және т.б. статистикалық құжаттарды кеңінен пайдаланған.
1991 жылы жас ғалым О.Б. Наумова отбасы құрамы, отбасындағы қатынас пен толық емес отбасы түрлерін зерттеуін аяқтады. Автор өзінің диссертациялық жұмысында отбасылық тұрмысқа, отбасы құрамына, отбасылық қарым - қатынасқа ерекше көңіл бөлген.
З.Ж. Жаназарованың Современная семья в Казахстане и ее проблемы деп аталатын монографиясында отбасының теориялық-методологиялық мәселелеріне байланысты және отбасының құрамына талдау жасалынды. Некеге отыру мақсаттары, неке тұрақтылығына әсер ететін факторлар, ажырасу себептері, қазіргі отбасылар түрлерін толық қамтыған [31].
В.И. Лавриненко ажырасуға әсер ететін факторларды екі топқа бөледі: некеге тұру нәтижесіндегі әсер ететін факторлар, неке құрмай тұрған кездегі әсер ететін факторлар. Неке құрмай тұрып ажырасу қаупі бар факторларға мыналарды жатқызамыз: неке құратын жұбайлардың жас алшақтығы мен білім деңгейлерінің әр түрлі болуы, жұбайлардың біреуінің маскүнемдікті жақсы көруі, некеге жастай отыру, некеге тұрмай тұрып бала көтеріп қалу, танысқан уақыттың аздығы, бірін-бірі аз білуі, некеге ата-аналарының келіспеуі, өз келісімінсіз некеге отыру.
Отбасы-адамның эмоциясы, уайымы, көзқарасы, қатынасымен байланысты емес, ол феномен. Отбасы феноменінің бір жолы- оның құрылымы, тарихы уақыт талабына сай өзгеруі және бір отбасының өмірлік циклінің логикалық түсіндірілуі.
Отбасы берекесі, ондағы ахуал оның мүшелерінің барлығына әрдайым әсер етеді. Сондықтан да ата-бабаларымыз отбасын құруда әдеп сақтап, берекесін кетірмеуге өте ұқыптылықпен қараған. Қазақтың ұлы ақыны Абай да отбасындағы баланы тәрбиелеуде ата-аналар тарапынан жол берілетін кемшіліктерді ескерте отырып, отбасы тәрбиесін ұйымдастыруда кеңестер береді. Нақтырақ айтатын болсақ, Абай өзінің 10-сөзінде: Әуелі балаңды өзің алдайсың: әне, оны берем, міне, мұны берем деп, баста балаңды алдағаныңа мәз боласың. Соңыра балаң алдамшы болса, кімнен көресің? [32] деп балаларына теріс тәрбие беретін ата-аналарды сынайды
Педагогикалық-психологиялық әдебиеттерге талдау жасай келе, отбасы дегеніміз деген ұғымға анықтама беріп өтетін болсақ, отбасы - кішкентай ғана əлеуметтік-психологиялық топ, оның мүшелері некелік немесе туысқандық қатынастармен, ортақ тұрмыспен жəне өзара моральдық жауапкершілікпен байланысқан, ал ондағы əлеуметтік қажеттілік қоғамның халықты нақты жəне рухани өсіріп-өндіруге деген қажеттілігінен туындайды.
1.2 Әлеуметтік педагогтың толық емес отбасымен жүргізетін жұмыстың негізгі бағыттары мен формалары
Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес Неке және отбасы туралы Қазақстан Республикасы Заңының 52-бабында баланың отбасыда тұру және тәрбиелену құқығы айқындалған. [33]
Отбасы баланың толыққанды дамуының ең маңызды және қуатты факторларының бірі болып табылады. Баланың жеке дамуында оның ата-анасы ерекше рөл атқарады. Олардың бір-бірімен қарым-қатынасы, отбасыдағы қарым-қатынасы баланың жеке даму ерекшеліктеріне тікелей әсер етеді.
Отбасы- тәрбие институттарының бірі. Яғни тұлғаның қалыптасуы мен дамуында ерекше рөлі мен маңызы зор.
Еліміз егемендік алып, дербес мемлекет ретіндегі даму қоғамның болашақ ұрпақтарын ұлттық дербес ерекшеліктермен тәрбиелеуді қажет етеді. Тәуелсіз қазақ елі үшін бүгінгі күні ұрпақтың дені сау, жүйкесі таза, саналы болған абзал. Ұлдың батыр, қыздың әдепті болып қалыптасуы осыларға байланысты.
Баланың мына күрделі қоғамға, ондағы қарым-қатынастарға үйреніп, аяқ басуы оның өзі үшін өте күрделі. Қоғамға нық қадам жасап, ондағы жүріп жатқан процестерге именбей араласуы, өз ортасында өзін еркін сезінуі үшін отбасы мен қоғамда балаға арналған көптеген жағдайлар жасалуы тиіс. Алайда, бұл ата-аналар мен әлеуметтік педагогтар үшін таңсық нәрсе болмаса да, көптеген жеткіншек балалардың мінез-құлық, тәртіптерінде әртүрлі деңгейдегі ауытқушылықтар, яғни қалыптасқан тәртіп, мінез-құлық қағидалары мен көзқарасына сай келе бермейтін, ерекше қадағалауды, назар аударып, жұмыс істеуді қажет ететін баланың бойында өзгерістер кездесіп жатады.
Бүгінгі таңда толық емес отбасыларында өскен балалар өте қамкөңіл,тез ренжігіш,күйгелек мінезді болып өсіп келеді.Аналық мейірімді қатты аңсайды.Ондай бала көңіліне ұнамағанды істемейді,қоғамдық пайдалы еңбектен бас тартуға әрекет жасайды. Баланың мінез ерекшеліктеріндегі мұндай кемшіліктер отбасы тәрбиесінде көптеп кездесуде.
Толық емес отбасындағы балалар көбінесе мінез - кұлыққа психологиялық кері әсерін тигізетін жағдайлардың куәгері болады. Ажырасуға дейінгі және ажырасудан кейінгі ата - аналар арасында байқалатын қақтығыстар нәтижесінде балалардың оқу үлгерімінің көрсеткіші төмендейді, тәртіптері нашарлайды,аса көп көңіл бөлуді талап етеді, үйден қашады, достарымен қарым - қатынастары бұзылады.
Бұл қиыншылықтар нәтижесінде кәмелеттік жасқа толмаған жеткіншектерде ассоциациялық мінез - құлық формасы туындайды. Зерттеулер бойынша кәмелеттік жасқа толмаған заң бұзушы жеткіншектік шақтағылардың жартысынан көбі толық емес отбасында тәрбиеленеді, оның ішімдік пен нашақорлық қолданатындары, жезөкшелікпен айналысатындар болып табылады. Сонымен, толық емес отбасында жалғыз басты ата - анаға тәрбие процесін тиімді етіп іске асыруда, баланы қадағалауда, оның мінез - құлқына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz