Қазақ және түрік тілдеріндегі кәсіпке байланысты мақал - мәтелдер
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Абдиров Өркен Құрманәліұлы
ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРІК ТІЛДЕРІНДЕГІ КӘСІПКЕ БАЙЛАНЫСТЫ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДІ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ТАЛДАУ
6М020500 - Филология: қазақ филологиясы мамандығы бойынша магистр дәрежесін алу үшін магистрлік диссертация
(ғылыми-педагогикалық бағыт)
Нұр-Сұлтан, 2020
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Қорғауға жіберілді:
Филология факультетінің деканы
___________А.Б. Бейсенбай
__ ___________2020 ж.
Магистрлік диссертация
ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРІК ТІЛДЕРІНДЕГІ КӘСІПКЕ БАЙЛАНЫСТЫ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДІ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ТАЛДАУ
Мамандық: 6М020500 - Филология: қазақ филологиясы
(ғылыми-педагогикалық бағыт)
Магистрант __________________ Ө.Қ. Абдиров
қолы
Ғылыми жетекші __________________ Ш.Қ. Құрманбаева
п.ғ.д., профессор қолы
Кафедра меңгерушісі __________________ Қ.Т. Маликов
қолы
Нұр-Сұлтан, 2020
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРІК ТІЛДЕРІНДЕГІ КӘСІПКЕ БАЙЛАНЫСТЫ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Мақал-мәтелдердің түркітану мен қазақ тіл білімінде зерттелуі ... ... ... ... ... .8
1.2 Кәсіпке байланысты мақал-мәтелдердің зерттелуі мен прагматикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2 ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРІК ТІЛДЕРІНДЕГІ КӘСІПКЕ БАЙЛАНЫСТЫ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДІ ТІЛДІК ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.1 Қазақ және түрік тілдеріндегі мақал-мәтелдердегі егін шаруашылығы концептісі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2 Қазақ және түрік тілдеріндегі мақал-мәтелдердегі мал шаруашылығы концептісі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.3 Қазақ-түрік тілдеріндегі егіншілік пен мал шаруашылығына байланысты мақал-мәтелдер туралы жүргізілген әлеуметтік сауалнама ... ... ... ... ... ... .. ... ... 41
2.4 Шағын кәсіптерге байланысты мақал-мәтелдердің тілдік ерекшелігі ... ... ...51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 63
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ-түрік тілдеріндегі мақал-мәтелдерді зерттеуде осы күнге дейін қарастырылмаған, өз шешімін таппай келе жатқан мәселелер біз қозғап отырған тақырыпта зерттеу жұмыстарын жүргізуді талап етті. Мақал-мәтелдің зерттелуі аясының тарлығы, өз дәрежесінде түсініктемелер берілмеуі, олардың жасалуы мен қалыптасуына себепші болған интра және экстралингвистикалық құбылыстардың мәні толық ашылмауы, қазақ және түрік тілдеріндегі кәсіпке байланысты мақал мәтелдердің тақырыптық аяға топтастырылып жинақталмауы, олардың халық арасындағы қолданысының қазіргі жай-күйінің анықталмауы сияқты өзекті мәселелер әлі күнге дейін шешіле қойған жоқ.
Жалпы мақал-мәтелдер болсын, жеке тақырыптық топтағы мақал-мәтелдер болсын осы күнге дейін әр сала төңірегінде зерттелінді. Ал тіл саласында он жылға жуық мерзімде ғана түрлі зерттеулерді көзіміз шалып келеді. Лингвистикалық тұрғыда мақал-мәтелдерде қолданылатын тіл бірліктеріне жекелей тоқталып, олардың танымнан алатын орны сияқты мәселелерге ішінара мән берілсе де, қолданыстағы ерекшелігі, әлеуметтік актуалдылығы, олардың сөйлеу тілі мен ментализдегі өзгерісі жөнінде пікірлерді кездестірмедік. Біз осы қазақ және түрік тілдеріндегі мақал-мәтелдерді лингвистикалық тұрғыда зерделеу барысында аталған мәселелерге тереңірек бойлап, кәсіпке байланысты мақал-мәтелдердің мағынасын кеңінен ашып, тууына себеп болған жағдаяттарды анықтадық. Онымен қоса сөйлесім актісі кезіндегі нәтижелі қолданыс орнауы үшін, яғни сөйлесім актісі дұрыс жүзеге асу үшін қандай заңдылықтар орнауы керек екенін формула түрінде көрсетіп дәлелдедік.
Зерттеу жұмысында қазіргі күні дәл осы қазақ-түрік тіліндегі кәсіпке байланысты мақал-мәтелдердегі кәсіп, еңбек турасындағы мақалдардың мағыналық сипаты мен өзектілігіне қарай топтастырдық. Ортақ мағыналарға қарай мақал-мәтелдегі варианттылық пен инварианттылық құбылыстары жөнінде ғалымдар пікірін ортаға салып, өз көзқарасыммызды таныттық.
Жинақталған мақал-мәтелдер аясында екі тілдің тұтынушыларынан әлеуметтік сауалнама алдық. Сауалнама қатысушыларының дені Нұр-Сұлтан, Стамбұл, Денизлі, Анкара қалаларының тұрғындары болды. Қазақ тілді аудиторияның 69,5%-ы әйел, 30,5%-ы ер азаматтар, оның ішінде 93,2%-ы 25 жасқа дейінгі респонденттер болса, 5%-ы 25 жастан жоғары, ал қалғаны 40 жастан үлкен қатысушылар болды. Түрік тілді аудиториядан да жоғарыдағыдай әлеуметтік критерийлер бойынша 46,2% әйел, 52,8% ер азаматтың, оның ішінде 57,7%-ы 25 жасқа толмаған, ал қалғандары 40-қа дейінгі респонденттің жауабы алынды. Сауалнамаға таңдалып алынған респонденттер назарына егіншілік пен мал шаруашылығына байланысты 20 мақал-мәтел ұсынылды. Сауалнама нәтижесі сарапталып, қарастырылып отырған мәселенің шешілмеген тұстарына байланысты жаңа мақсаттар мен міндеттер бекітілді.
Қазақ және түрік халықтары айналысқан дәстүрлі шаруа түрлері жайында ғылыми деректер келтіріліп, макро және микро концепт түзетін кәсіп түрлеріне талдаулар жасалынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты - қазақ және түрік тілдеріндегі кәсіпке байланысты мақал-мәтелдерді салыстырмалы лингвистикалық тұрғыдан талдауды ұйымдастыру. Паремиялогия бойынша осы кезеңге дейін жүргізілген зерттеулерді қарастыра отырып, зерттеу тақырыбымызға қатысты теориялық тұжырымдарымызды қалыптастыру. Ол үшін екі тілдегі мақал-мәтелдерді іріктеу, ондағы мақал-мәтелдерді зерттеу жұмысына қатысты болғандарын тақырып аясына сай топтастыру, екі тілде мақал-мәтелдер жинауда алынған олжалардың актив және пассивті сатыларын анықтауда әлеуметтік сауалнама жүргізу.
Зерттеу мақсатына төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
Лингвистикада мақал-мәтелдердің зерттелуін жүйелеу;
Кәсіпке байланысты қазақ және түрік тілдеріндегі мақал-мәтелдерді жинастыру;
Кәсіпке байланысты мақал-мәтелдердің мағыналарына түсініктеме беріп, ұқсастығы мен ерекшелігін анықтау;
Кәсіпке байланысты мақал-мәтелдердің қолданылу сипатына талдау жасау;
Қазақ және түрік тілді аудиториялары үшін егіншілікке және мал шаруашыллығына қатысты мақалдардың мағынасы мен актуалдылығына байланысты әлеуметтік сауалнама жүргізу мен нәтижелеріне сараптама жасау;
Жинақталған мақал мәтелдерді макро және микро концептілерге топтастыру және оларды салыстыра талдау.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы филологияда Р. Сәрсенбаев, Ә. Қайдар, Б. Шалабаев, Ө. Айтбаев, С. Сәтенова, Ғ. Тұрабаева, А.Нұрмаханов, т.б тілші мамандар зерттеулерінде қазақ мақал-мәтелдерінің тілдік ерекшеліктер сөз болды. Аталған зерттеулерден кейін елеулі еңбектер жазып, тілдік деректерді этнолингвистикалық тұрғыда зерделеп, көптеген ғылыми тұжырымдарды білім алаңына шығарған Ә. Қайдардың еңбегі зор.
Г.Л. Пермяков, Ю.М. Котова, Н.Н. Пантусов, Я. Лютш және т.б. паремиологтардың іргелі еңбектерін теориялық-методологиялық ұстын еткен Ж. Исаева, Г. Қалиева, Р. Жүнісова, М. Мирза, Б. Динаева сияқты ғалымдардың зерттеулерінде қазақ мақал-мәтелдері танымдық, этнолингвистикалық, прагматикалық, лингвомәдениеттанымдық тұрғыдан қарастырылды. Аталған зерттеушілер мақала-мәтелдер мен паремиялар предекативті типтегі кешенді сөйлемдік құрылымдар үлгісіндегі фразеологияның объектісі емес, тілтанымдық пән ретінде қарастырылатын паремиологияның зерттеу нысаны деп таныды. Біз есімдері көрсетілген ғалымдардың ішінде қазақ паремиялогиялық бірліктері үшін Ә. Қайдар мен Б. Динаеваның еңбектеріне, осы уақытқа дейін аталған тақырып бойынша қарастырылмаған теориялық еңбек ретінде түрік ғалымы Ө. Аксойдың ғылыми көзқарастарына назар саламыз.
Зерттеу нысаны. Қазақ және түрік тілдеріндегі кәсіпке байланысты мақал-мәтелдер.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Бабалар сөзі 100 томдық сериясының 66-69 томдары аралығындағы кәсіпке байланысты мақал мәтелдердер мен Ө. Аксойдың Atasözler ve deyimler sözlüğü жинақтамасы.
Зерттеу әдістері. Жұмыста, негізінен, сипаттамалық әдіс пен оның амалдары қолданылды. Тілдік айғақтар диахрониялық және синхрониялық тұрғылардан қарастырылды. Контекстуалдық талдау жолдарын пайдаландық. Ішінара прагмалингвистиканың және әлеуметтік лингвистиканың жекелеген әдістерін қолдандық. Қазақ және түрік тілдерінде кездесетін паремиялоггиялық бірліктердің тілдік қызметін анықтау үшін:
1) қазақ және түрік тілдеріндегі кәсіпке қатысты мақал-мәтелдерді салыстыру;
2) лингвистикалық бірліктерді сипаттау және талдау;
3) екі тілдегі аталған тақырыптағы мақал-мәтелдердің актуалдығын анықтау үшін әлеуметтік сауалнама жүргізу және статистика әдістерін пайдаландық.
Зерттеудің әдіснамалық негізі ретінде мақал-мәтелдерге кеңінен түсіндірме жұмысын жүргізіп, экстра және интралингвистикалық факторларды ескеріп, ұлттық таным мен тарихи жағдаяттарға назар салған Ә. Қайдар еңбегі мен паремиологияда мақалдардың жалпы қалыптасуына деген соны пікірлерін білдірген орыс ғалымы Г.Л. Пермяковтың және Б. Динаеваның мақал-мәтелдерді прагмалингвистикалық қырынан қарастырған еңбектерін алдық. Оған қоса түрік тіліндегі мақал-мәтелдердің мағынасын ашуда Ө. Аксойдың еңбектерін назарға алдық
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы. Паремиялогиялық бірлік болып табылатын мақал-мәтелдерді, оның ішінде қазақ-түрік тілдеріндегі кәсіпке байланысты мақал-мәтелдерді тілдік тұрғыда зерттеуде антрополингвистикалық бағыттағы зерттеулер ішінде дәл осы тақырыптағы паремиялогиялық бірліктерге прагматикалық қырынан қаралған, тікелей сауалнамалар арқылы әлеуметтік өзектілігі анықталған, жеке-жеке концептілерге жіктелген алғашқы еңбек болмақ. Осы кезеңге дейін әдебиеттану мен философиялық зерттеулерге негіз болған мақал-мәтелдерге лексикалық мағынасына қарай, құрылымы мен қатысымдық ерекшелігіне қарай тілдік талдау жасалды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық мәні. Зерттеу жұмысы бойынша алынған нәтижелерді паремиология, прагмалингвистика және әлеуметтік лингвистика пәндерінде, мақал-мәтелдерді лингвистикалық талдау арнайы курстарында көмекші құрал ретінде пайдалануға болады. Сонымен қатар, қазақ филологиясы ғылымындағы әлі жеке зерттеу нысаны реттінде ене қоймаған ментализ құбылысы жөнінде әдістанулық еңбек бола алады. Зерттеу нәтижесінде қазақ және түрік тілдеріндегі кәсіпке байланысты мақал-мәтелдерге түсіндірме сөздік жасауға негіз болатын материалдар жинақталды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация жұмысы кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Мәтін соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі көрсетілді.
1 ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРІК ТІЛДЕРІНДЕГІ КӘСІПКЕ БАЙЛАНЫСТЫ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Мақал-мәтелдердің түркітану мен қазақ тіл білімінде зерттелуі
Халықтық шығармашылықтың төл туындысы, ауыз әдебиетінің орасан зор қазынасы, халықтың мол мұрасының мың сан ғасырдан екшеліп жеткен, асыл ойларының қорытындысы - мақал-мәтелдер. Жер бетінде мекендеген қай халықтын болсын атадан балаға мирас боп жеткен өнегелі ойларының қаймағы, қаншама тағылымды сәттерді бастан кешірген кешегі қауымның қарақұрым тұжырымдарының құнарлысы, өнегелі сөздердің үлгісіндей болып жеткен қазынасы болады. Сондай келелі ойлардың кесімді түйіні де сол аталардың асыл сөздері. Бұл барлық халыққа тән, сөйлеген тілдің шұрайын келтіретін әмбебап құрал.
Бәрімізге айқын кез келген тілдің қоғамдағы орнына қарай түрлі қызметі бар. Оның алғашқысы - қатысымдық қызметі. Адамдар арасындағы қарым-қатынасқа көпір болатын, түсінісуіне себеп болатын қызмет болғандықтан маңызды бөлігі болып табылады. Ал екінші қызметі - эстетикалық қызметі. Бұл көбінесе жазушылар мен ақындар тілінің көркемділігінен көрінетін образ жасауарқылы адамға әсер ете алу қасиеті. Үшінші қызметі - ғасырлар бойына жиналған құндылықтарды бойында сақтап, келешек ұрпаққа жеткізуіне әсер ететін - кумулятивтік қызметі. Аталған үш қасиеттің барлығы да мақал-мәтелдердің бойынан табылады. Адамдар арасындағы қарым-қатынас орнаған тұста мақал-мәтелдердің қолданысы коммуникацияны ұтымды жүзеге асыруға әсерін тигізеді. Ал сол сөйлесім актісі үстінде образды сөйлеу арқылы да адамның ішкі әлеміне дендей кіріп, бейнелі сөзбен сауатты диалог құруға немесе сапалы мәтін түзуге де осы мақалдардың көмегі орасан. Үшіншіден, мақал өз бойында тек образды ғана көрсетпей, сол халық жайлы барлық тарихи, тағылымдық ақпардың бәрін жинақтап, жеткізеді.
Көбінесе, жазба әдебиеті қатты дамымаған халықтардың ауыз әдебиеті барлық мұраны өз бойында сақтап, әдеби тілддіңқалыптасуына үлкен әсерін тигізеді. Мақал-мәтелді лингвистикалық тұрғыдан зерттеу оны қазіргі тілдік деректермен салыстыруға және сол тілді тұтынушылардың дүниетанымы мен ұлттың әлеуметтік-тарихи даумына байланысты көптеген деректерден хабардар етеді. Себебі мақал-мәтелдер халықтың әр кезеңіндегі өмір тарихынан тікелей хабар беретін айқын дерек көздерінің бірегейі.
Қазақ және түрік тілдеріндегі мақал-мәтелдердің ішкі мазмұны мен табиғатын сөз етуден бұрын оларға қатысты зерттеу еңбектерін қысқаша түрде шолып өту артық етпейді. Мұндай құбылыстарды арнайы түрде зерттеуге байланысты ғылымда қалыптасқан атаулы пәнді паремиология деп атайды. Негізінен, бұл сала әдебиеттанудың құзырында қарастырылады. Мақал-мәтелдер жекеше түрде фразеологияның құрамында тұрақты сөз тіркесі ретінде тілдік талдаулардың нысаны болған болса, XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың алғашқы шенінде паремиология лингвистиканың дербес саласына айнала бастады.
Паремия сөзі грек тілінен аударғанда нақыл сөз деген мағынаны білдіреді. Ғалымдардың бір тобы осы паремиологияның тіліміздегі мақал-мәтел, нақыл сөздер, жұмбақтар секілді тілдегі күрделі формада жасалатын ерекше сөз тіркестерінің зерттеп-зерделейтін арнайы пән ретінде көрсетсе, келесі бір тобы күрделі тілдік тұрақты оралымдарды атау үшін паремия терминінен бас тартып, паремиологиялық бірлік терминін енгізуді дұрыс деп санайды.
Паремиологиялық бірліктердің зерттелу жайына келсек, орыс тіл білімінде олардың лингвистикалық ерекшеліктеріне Синтаксис русских пословиц атты ғылыми еңбегінде бірінші болып назар салған П.Т.Глаголевский болды. Ғалым өз еңбегінде орыс мақал-мәтелдерінің синтаксистік құрылымына ерекше назар аударады [1, 48].
Енді бір зерттеу жұмысы - А.А.Потебняның мақал-мәтелдердің семантикасына ерекше көңіл қойып тоқталған еңбектері. Ғалым өзінің зерттеу еңбегінде шағын бейнелі мәтіндердің ой тұтастығы (сгущение мыслей) процесінен кейінгі тұрақты тіркеске айналуының екі түрлі жолын көрсетіп өтеді:
1.Аңыздар желісі қысқара келе, ондағы оқиғалардың тұтас желісі ойда сақталып, керек болса, бірден ойға келіп, тіркес тиянақтауға дайын тұрады;
2.Аңыз, мысал әңгіме сияқты мәтіндердің тұтас образы, мазмұны ойда жинақталып келіп, мақал-мәтелге айналады. Ұзақ әңгімелердің қысқара келе, қорытынды ойға - мақал-мәтелге айналуы адамның ойлау қабілеті жетістіктерін ерекше бір қырынан құбылыс ретінде байқатады. Сонымен қоса, ғалым мақал мен мәтелдің өзара айырмашылығы жөнінде пікір қозғайды [2, 164].
Біршама уақыт өте келе, мақал-мәтелге деген ерекше қызығушылықтан оның лексикалық, грамматикалық және семантикалық ерекшеліктері тілшілердің назарына іліге бастады. 1952 жылғы ғылыми еңбегінде А.И. Оссовецкий паремиологиялық бірліктердің тек қана көркем шығарма тіліне емес, жалпы тілімізге тән екенін айта келе мынадай пікір білдіреді: Өзінің өмір сүру ерекшелігіне байланысты мақал-мәтелдер ешқашан орындалмайды немесе жай ғана айтылмайды, ол тілдегі фразеологиялық оралымдар секілді тілдің өзінде қатысымға түсіп, онымен бірге өмір сүреді [3, 98].
Сонымен қоса мақал-мәтелдердің тілдік сипатына В.Л.Архангельский [4], С.И.Ожегов [5], Н.М. Шанский [6], В.П.Жуков [7], А.Б. Бабкин [8], А.В. Кунин [8] т.с.с. орыс ғалымдары орыс тілі фразеологиясына байланысты зерттеулері мен жалпы кейбір еңбектерінде тоқталып кетеді.
Т.Н. Артеменко Терминологичкая лексика в русских пословицах и поговорках атты еңбегінде орыс тіліндегі паремиологиялық бірліктердің лексикалық ерекшеліктерін сөз етсе [10], З.К. Тарлановтың Синтаксис русских пословиц атты докторлық диссертациясының авторефератында орыс тіліндегі мақалдардың синтаксисі туралы құнды пікірлер айтып өтеді [11].
Ал түркітану саласына келетін болсақ, мақал-мәтелдердің зерттелу жайы бойынша әрбір тілде шыққан жинақтарды санамағанда, бұл тілдердегі паремиологиялық бірліктер ғылыми тұрғыдан өте аз зерттелген саланың бірі. Түркі тілі паремиолог-ғалымдары мақал-мәтелдерді тілдік тұрғыдан зерттегенде, олар басты назарды аталған бірліктердің лексика-граматикалық, лексика-семантикалық ерекшеліктеріне аударды.
Атап айтар болсақ, Ю.Ф.Ефимов [12], С.Гапаров [13], З.А. Ализаде [14] тағы басқа ғалымдар шуваш, қырғыз, әзербайжан тілдеріндегі түрлі ерекшеліктерін тілге тиек етеді. Түрік тіл білімінде мақал-мәтел жинақтау және оған түсіндірме жұмыстарын жүргізу істерінде өз алдына ерекше орны бар ғалым Өмер Асим Аксойдың да еңбегін біз өз зерттеуімізде басты дереккөздің бірі ретінде алып, пікірлеріне назар салатын боламыз. Ғалым өзінің Atasözleri ve deyimler sözlüğü атты еңбегінде түрік тіліндегі тоғыз мыңға жуық мақал-мәтелдерді жинақтап, оларға мағыналық талдаулар жасап өтеді. Бұл еңбек біз үшін қазіргі күнде қолымызға түсіп отырған ең үлкен әрі құнды еңбектердің бірі. Ғалым түрік мақал-мәтелдеріне байланысты түрікше айтқанда аталар сөзі болуы үшін нақтылы бірнеше ережелерді бекітеді. Бұл әрине тілдің өз ішіндегі өзі үшін болған заңдылықтарға сәйкес болуы мүмкін. Мысалы, ғалым атасөздер яғни мақал-мәтелдер белгілі бір қалыпты сақтап, сол қалпын бұзбай жұмсалатын бірлік деп таниды. Мақал құрылысы мен мағынасы үшін ешқандай өзгертулер мен қолданыстар тән емес. Егер ондай өзгеше қолданыстың нәтижесінде мақал-мәтелдің формасы я да мағынасы өзгеретін болса, ондай паремиялық бірліктерді мақал ретінде танылмайтындығын атап өтеді. Алайда ғалым кейбір мақал-мәтелдердің сыртқы формасы қысқартылып немесе өзгертіліп, бірнеше вариантта қолданыста жүрген мақалдардың барын да жоққа шығармайды. Сөйте тұра олар негізінен бір түп негізден тарайтындығын еске сала отырып, барлығын бір атасөз деп танимыз дегенге ұқсас пайым білдіреді. Бір мұндай сыңаржақ пікірге толық келісеміз деп айта алмаймыз.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, мақал-мәтелдер сан ғасырлық қалыптанған жағдаяттарға берілген халық данагөйлерінің ішкі көзқарасымен елдің құптаған, мақұлдаған және соны қолданысқа түсірген тұрақты сөз қолданыстары. Соған сәйкес оның жағдаятқа тәуелді өзгермелілігі де ұшырасады. Бұл мақал-мәтелдің қалыптануына байланысты тұрақсыздық қасиеті емес, керісінше оның жағдаяттардың түрлілігін сипаттаушы көп нұсқалылығы және синкреттілігі. Қазақ тіл білімінде мақал сөзіне мәтел сөзі қосарланып жүретіндей, түрік тіл білімінде де атасөздердің жанында дейімдер қоса жүреді. Біз тура мағынасында калька әдісімен аударатын болсақ, deyimler сөзі айтылымдар сөзіне тура келеді. Зерттеуші Х.Хусейн Үнлінің анықтамасы бойынша біздің мәтелімізге берілген анықтамаға сәйкес келіңкірейді. Қазақ тіл білімінде мәтел мақалға қарағанда айтылатын ойдық ұшығы, тұспалы болуымен ғана ерекшеленеді. Ал мақал әдетте толық тұлғалы, тұтас ойлы, бір немесе бірнеше тұжырымды сөйлемдерден құралады [15, 67]
Қазақ тіл білімінде мақал-мәтелдер табиғатына қарай әліде болса кеңінен зерттелмей келеді. Бұдан қазақ тіл білімінде аталған сала бойынша мүлдем зерттеу еңбектері жазылмады деуге болмайды. Қазақ тілінің құрылымдық жүйесін түгендеп, құрылысын жан-жақты қарастырған А.Байтұрсынұлы өз еңбектерінде мақал-мәтелдерге анықтама беріп, оларды тілдік материал ретінде кеңінен пайдаланды [16].
Қазақ мақал-мәтелдері, негізінен, Қазан төңкерісінен бұрын да азды көпті зерттеле бастаған еді. Қазақтың мақал-мәтелдерін жинақтау, жариялау ісі XVIII ғасырдың екінші жартысында, ал зерттеу тарихы болса, Кеңес дәуірінен бастау алады.
Қазақ халқының мақал-мәтелдерін алғаш рет қағаз бетіне түсірген ғалым - Ш. Уәлиханов. Ш. Уәлиханов пен И.Н. Березин мұрағаттарында XIX ғасырдың орта шеніндегі ел аузынан жазылып алынған 200-ден астам мақал-мәтелдер сақталған. Сол кезеңнен бері қазақтың мақал-мәтелдері әртүрлі жинақтар мен хрестоматияларда жарияланып келеді. Халық шығармашылығының өзге түрлерімен қатар кейде оны өз алдына жинап жариялаушылар да болған. Мысалы, Ш. Ибрагимов, М. Тереньтев, Ы.Алтынсарин, Т.А. Мелиоранский, Ә. Диваев, В.В. Катаринский т.б.
Абай Құнанбайұлы туған халқымыздың тіліндегі мақал-мәтелдерді алғаш жинақтаушылардың бірі болды. Ол өзінің Ғақлиясында халықтың елуге жуық мақал-мәтелдерін қолданған болатын. Солардың көбісі бүгінгі мақал-мәтелдердің жинақтарына да енгізіліп жүр. Біздің қазақтың мақалдарының көбісінің іске татырлығы да бар, іске татымақ түгіл, не Құдайшылыққа, не адамшылыққа жарамайтұғыны да бар дей келе, өзі айтпақшы, халық даналығы жөнінде алғашқылардың бірі болып пайымдау жасаған да Абай болса керек, - дейді М.Әлімбаев [17, 26-27]. Жалпы жарияланым көрген әдебиеттердің арасында Орынборда 1879 жылы шыққан, 1906 жылы толықтырылып қайта басылған Ы.Алтынсариннің Хрестоматиясының орны ерекше. Онда қазақ мақал-мәтелдері арасындағы ең таңдаулылары белгілі бір тақырыптық принциптерге байланысты жүйеленіп берілген.
Соған ұқсас В.В. Катаринский 1899 жылы Орынбор қаласында жариялаған жинақты да айта кеткен жөн. Аталған жинақта оған дейін жарияланған мақалдар жинастырылып, 1500-ге жуық нұсқалар түзілген. 1923 жылы Мәскеу қаласында Мың бір мақал, 1927 жылы Ташкентте Қазақ мақалдары (құрастырған Ә.Диваев), 1935 жылы Алматыда Қазақтың мақалы мен мәтелдері (құрастырған Ө.Тұрманжанов), 1950 жылы Қазақтың мақал-мәтелдері (құрастырған Б. Ақмұқанова) сияқты жинақтар жарық көрді. Одан әрі қазақ мақал-мәтелдерінің жинақтарының санын тізбелесек, Б. Адамбаевтың, М. Әлімбаевтың, Б. Абдулдинаның, Ж. Дәуренбековтің т.б. құрастыруымен жарық көрген жинақтамаларын атар едік.
Өткен ғасырдың 40-жылдарына дейін арнайы зерттеу көрмеген қазақ мақал-мәтелдері үшін негізінен жинақтамалардың басындағы алғы сөздер, шағын шолулар, берілген түсініктер, қысқаша мақалалар ғана жазылып отырған. Мақал-мәтелдер жайында өзіміздің зерттеу объектімізге ала отырып, тілдік тұрғыдан сөз етуден бұрын, олардың фольклортану ғылымында зерттелуі жайында аз-кем ақпарат бере кеткеніміз дұрыс. Өйткені паремиологиялық бірліктер фольклор жанры ретінде руханиятымыздағы көптеген салалармен атап айтқанда, дүниетаным мен дидактика, этнография мен этнолингвистика сияқты толып жатқан ғылым салалармен етене байланысты.
М. Әуезовтің 1927 жылы жарық көрген Әдебиет тарихы еңбегінде, Сәкен Сейфулиннің 1932 жылы жарық көрген Қазақ әдебиеті атты еңбегінде қазақтың мақал-мәтелдері ауыз әдебиетіміздің бір саласы ретінде аталып, мысалдар келтіріледі, алайда талданбайды.
М. Әуезов өткен ғасырдың 40-жылдарында жазылған Қазақ халқының эпосы мен фольклоры деген зерттеу еңбегінде тіліміздегі мақал-мәтелдердің өлең түрінде жасалатынына, мазмұны негізінен халықтың молынан айналысқан кәсібі - малшылықпен тікелей байланысты екеніне назар аударады. Мақалдардың көркемдік, бейнелік қасиеттеріне мысал келтіріп, автор келесідей қорытынды жасайды: Мақалдардың молдығы, олардың тамаша поэтикалық формасы, шебер түрде берілген терең, тіпті философиялық мағынасы - осындай тамаша үздік шығармалар тудырған қазақ халқының өзінің де асқан ақындық дарынының, сарқылмас даналығының айқын айғағы [18, 45].
Дегенмен, қазақ фольклортанушылары сол кезеңде мақалдардың кейбір ерекшеліктерін анықтап, оған жоғары баға бергенімен, жанрлық табиғаты мен нақты қасиетіне байланысты пікір келтірмеген.
Ал осы мақал-мәтелдердің әдеби тұрғыдан зерттеу көруі Қазақ әдебиетінің тарихы атты очеркпен тікелей байланысты. Онда мақал-мәтелдер бөлімін жазған Б. Шалабаев қазақ мақал-мәтелдерін егіншілік, малшылық және аңшылық туралы негізгі үш тақырыптық топқа бөліп, мақалдардың ерекшеліктеріне назар салады және оларға байланысты өз пайымдауларын да ұсынады.
М. Ғабдуллин Қазақ халқының ауыз әдебиеті дейтін жоғарғы оқу орындарына арналған оқулығында мақал-мәтелдерді жұмбақтармен бірге бөлек тарау етіп қарастырып, әлеуметтік жағынан келгенде, мақалдардың үлкен толғау, бейнелік-логикалық ой қорытындысы ретінде беріліп, оның адам өмірінде, тұрмысында, қоғамдық жағдайларда жиі кездесетін әртүрлі құбылыстар мен тарихи оқиғаларға берілген даналық баға мен байсалды тұжырым деп қарайды [19, 78].
М. Әлімбаев өзінің Өрнекті сөз - ортақ қазына атты еңбегінде қазақтың мақал-мәтелдерінің өмірдің қыр-сырын танытқыштық мәні, қолданысы, жаңа мақалдардың жасалу жолдары жайында өзінің құнды пікірлерін айта келіп, аталмыш тіркестерді орыс тілінен қазақшаға аударудағы өзінің тәжірибесін ұсынды. Негізінен поэтикалық аудармаға бой ұрушылығына қарамастан, бұл - қазақ мақалдарын зерттеуде өзіндік орны бар еңбек [17, 89].
Осымен бірге Б.Ш. Абдулдинаның Қазақ фольклорының кіші жанрлары (1993 ж) атты кандидаттық диссертациясы да бұл саланы әдеби тұрғыдан зерттеуге арналған.
Қазақ тіл білімінде мақал-мәтелдерді арнайы зерттеген алғашқы ғалымдардың бірі Р. Сәрсенбаев болды. Ол Қазақ мақалдары мен мәтелдерінің лексика-стилистикалық ерекшеліктері (1961 ж) атты кандидаттық диссертациясында қазақ мақалдарының лексика-стилистикалық ерекшеліктеріне алғаш рет тоқталды. Аталған еңбектің негізгі зерттеу материалы ретінде ғалым В. Катаринскийдің 1899 жылы Орынбор қаласында басылып шыққан Сворник киргизских пословиц атты еңбегін, 1898 жылы Семейде жарияланған Туркестанские ведомости газетіндегі Ә. Диваевтің Киргизский пословицы атты еңбегімен қатар 1906, 1952, 1959 жылдары жарық көрген қазақ мақал-мәтелдерін пайдаланған. Зерттеуші губерниялық газет-журналдарда жарық көрген мақал-мәтелдердің көбісін ұстамсыз деп тани отырып, жұмыстың негізгі материалы ретінде Ө. Тұрманжановтың құрастыруымен 1959 жылы жарық көрген мақалдарын алады. Ғалым өз тақырыбына байланысты көрнекті Кеңес лингвисттері мен әдебиетшілерінің атап айтқанда В.В. Виноградов, Н.А. Баскаков, А.А. Комонов, А.И. Ефимов, С.К. Кеңесбаев, С.А. Аманжолов, М.Б.Балақаев, Ғ.Мұсабаев, М.Ғабдуллин, Х. Жұмалиев, Б. Кенжебаев пен С. Нұрышевтің еңбектерін пайдаланған. Ғалымның зерттеу жұмысында қазақ мақал-мәтелдерінің құрылымы, лексикасы мен стилистикасы сарапталған. Аталған ғылыми еңбекте қазақ мақалдарының жасалу жолдары, түрлері, ішкі мазмұны, өзара жақын жанрлармен арақатынасы зерттеледі. Сонымен қатар ғалым орыс мақалдарының қазақ тіліне аударылуындағы бір қатар мәселелерге пікір білдіреді [20].
Р. Сәрсенбаевтан соң көптеген тілші-ғалымдар өздерінің еңбектерінде мақал-мәтелдердің табиғатына азды көпті тоқталып, ішінара пікірлерін де білдіріп отырған. Атап айтсақ І. Кеңесбаев [21], Ө. Айтбаев [22], Н. Уәлиұлы [23], С. Сәтенова [24], Ш. Сейітова [25], А. Нұрмаханов [26], Б. Уызбаева [27], т.б. ғалымдар мақал-мәтелдердің ішкі-тысқы мазмұнын ашып, фразеологияға қатысын ғылыми түрде зерттей отырып, өз жұмыстарына арқау етті.
Жоғарыда атаған ғалымдардан басқа қазақ мақал-мәтелдерінің тағы бір қырын арнайы сөз еткен Ғ. Тұрабаева болды. Ол Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің окказионалды қолданысы деген еңбегінде мақалдардың авторлық қолданысқа қарай бейімделу сипатын қарастырды [28].
Бүгінгі таңдағы мемлекетіміздің басты мәселесінің бірі - өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін үйрету. Зерттеу объектісіне байланысты шолу жасағанда бұл мәселенің де тіл мамандарының назарынан алыс еместігін байқадық. Атап айтар болсақ, зерттеуші Г.Қалиеваның Орыс топтарындағы студенттердің сөйлеу тілін мақал-мәтелдер арқылы дамыту деп аталатын кандидаттық диссертациясында сөйлеу тілін дамытудың әдістері, мақалдардың пікірлесім кезінде, мәтінде, жазба жұмыстарында қолдануға машықтандыру жолдары көрсетіліп, ғылыми тұрғыда дәйектеледі. Орыс тілінде білім алатын топтардағы студенттердің мақалдарды орынды, дұрыс қолдану дағдысын қалыптастырудағы нақтылы жолдары айқындалып, олардың ұтымдылығы ғылыми тұрғыда дәлелденді [29].
Қазақ паремиологиясының антрополингвистикалық бағыттағы дербес пән ретінде қалыптасуының ғылыми тұжырымдамасын негіздеген академик Ә. Қайдар мақалдардың тілде пайда болу факторлары дамуының әсерінен адамға, оның сыпатына, мінез-құлқына, іс-әрекеттеріне және тағы басқа қасиеттеріне ауысуының уәждерін айқындау, мән жағдайын таратып ұғындыру, соның негізінде мақал-мәтелдер мағынасының қазіргі кезеңдегі этнопедагогикалық тұжырымдамалардың арқауына айналуын дәйектеу, мақал-мәтелдердің логика-семантикалық жіктелу қағидаларын айқындап, тақырыптық тұрғыдан топтастыру, мазмұндық жағынан жүйелеу, этностың тіл әлеміне құйылар этнолингвистикалық арналардың ең құнарлысы ретінде этнос болмысын танып білуге қосар үлесін анықтау секілді басты мәселелерді паремиологияның этнолингвистикалық өзекті мәселелері қатарында көрсетеді. Сонымен қатар мақал-мәтелдерді тірек сөздер арқылы тақырыптық аяға енгізіп, олардың бойындағы негізгі және туынды мағыналық өзгерістердің тетіктері мен уәждерін анықтауды этнолингвистиканың күрделі міндеттерінің қатарына жатқызады [30, 25-26].
Ж.И. Исаеваның Дүниенің паремиологиялық бейнесі деген диссертациялық еңбегінде мақал-мәтелдердің ақиқат дүниенің фрагменттерін кескіндеуші және модельдеуші қызметтері көрсетіліп, дүниенің паремиологиялық бейнесін жасауға қатысатын және тіл иесінің концептуалдық білім жүйесін қалыптастыруға қатысатын бірден-бір факторы екені дәлелденді. Сонымен қоса дүниенің паремиологиялық бейнесінің концептуалдық ядросын адам және оның ортасы, адам мен ақиқат шындық мәселелері құрайтыны анықталды [31,24].
Мақал-мәтелдерді этнолингвистикалық тұрғыда арнайы зерттеген Р.Жүнісова ұлт пен тіл біртұтас деген қағидаға сүйеніп, қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдерін тек тілдік бірліктер емес, этнолингвистикалық жағынан зерттеп қарастыру, олардың астарындағы ұлттық шынайы болмысты тану өзекті екенін айта отырып, этнолингвистика мен лингвомәдениеттанудың жалпы тіл білімінде нақты бір сала болып, қалыптасу кезеңінде мақал-мәтелдердің тілдік сипатын саралап қана қою жеткіліксіз, олардың ұлттық ерекшеліктерін, этнолингвистикалық қырын ашу - бүгінгі таңдағы ең өзекті мәселелердің бірі ретінде тұжырымдайды [32].
М. Мирза Қазақ-ұйғыр мақал-мәтелдерінің паремиологиялық жүйесі атты диссертациялық жұмысында тілдік, тарихи-мәдени деректерге сүйене отырып, олардың қалыптасуына негіз болған экстралингвистикалық факторлар мен әртүрлі уәждемелерді анықтайды [33].
Б.Б. Динаева Қазақ мақал-мәтелдерінің прагма-когнитивтік аспектісі атты диссертациясында қазақ мақал-мәтелдерін прагма-когнитивтік тұрғыда зерттеудің теориялық негіздерін қалыптастырып, түркі халықтарының мақал-мәтелдеріндегі ортақ ойлау жүйесінің көріністері көрсетіліп, қазақ паремиологиялық бірліктерінің прагматикалық аспектісі қарастырылды. Аталған еңбекте ғалым қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің логика-семиотикалық табиғатын сипаттап, олардың түрлі варианттылығын анықтап көрсетті [34].
Қорыта келе, қазақ мақал-мәтелдерінің зерттелуін негізінен үш кезеңге бөліп қарастыруға болады:
XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың 40-60 жылдарына дейінгі қазақ мақал-мәтелдерін халық аузынан жинастыру, қағаз беттеріне түсіру, жеке басылым ретінде шығру сияқты жұмыстармен сипатталатын кезең. (Ы.Алтынсарин, Ә. Диваев, В. Радлов, Ш. Ибрагимов, М. Терентьев, Ф.Катанов, В.В. Катаринский, П.М. Милиоранский, Н.Н. Пантусов, А.Е.Алекторов, А. Байтұрсынов, М. Ысқақов, Ө. Тұрманжанов, Б. Ақмұқанова, М. Аққозин т.б)
Мақал-мәтелдерді зерттеудің ғылыми айналымға түскен кезеңі. М.Әуезов, Қ. Жұмалиев, Н. Төреқұлов, С. Мұқанов, Ғ. Мүсірепов, Б. Адамбаев, М. Әлімбаев, Т. Кәкішов, З. Қабдолов, М. Базарбаев, С. Қасқабасов, С.Нұрышов т.б әдебиетшілердің зерттеулерінде мақалдардың әдеби табиғаты, Р.Сәрсенбаев, Ә. Қайдар, Б. Шалабаев, Ө. Айтбаев, С. Сәтенова, Ғ. Тұрабаева, А. Нұрмаханов, т.б. тілші мамандар зерттеулерінде тілдік ерекшеліктер сөз болды.
Қазақ тіл білімінде паремиология жеке ғылым саласы ретінде қалыптасып, мақалдардың антропоөзектілік тұрғысынан қарастырыла бастаған кезеңі. Бұл тұстағы елеулі еңбектердің басында тілдік деректерді этнолингвистикалық тұрғыда зерделеп, көптеген ғылыми тұжырымдарды білім алаңына шығарған Ә.Қайдардың еңбегі зор. Г.Л. Пермяков, Ю.М. Котова, Н.Н.Пантусов, Я. Лютш және т.б. паремиологтардың іргелі еңбектерін теориялық-методологиялық ұстын еткен Ж. Исаева, Г. Қалиева, Р. Жүнісова, М.Мирза, Б. Динаева сияқты ғалымдардың зерттеулерінде қазақ мақал-мәтелдері танымдық, этнолингвистикалық, прагматикалық, лингвомәдениеттанымдық тұрғыдан қарастырылды. Аталған зерттеушілер мақала-мәтелдер мен паремиялар предекативті типтегі кешенді сөйлемдік құрылымдар үлгісіндегі фразеологияның объектісі емес, тілтанымдық пән ретінде қарастырылатын паремиологияның зерттеу нысаны деп таныды.
Ал біз үшінші топтағы ғалымдар пікірін қолдай отырып, мақал-мәтелдерді паремиологияның аясында қарастырамыз. Сонымен жоғарыда айтылған деректер бойынша қорытынды жасайтын болсақ, мақал-мәтелдер әр кезең сайын өзінің мазмұн-мағынасы, сыр-сипатына қарай тілші мамандардың қызығушылығын тудырып, зерттеу жұмыстарына арқау болып келді. Осы орайда паремиология саласының сан алуан ішкі-тысқы мәселелері қазақ лингвистерінен жан-жақты жүйелі жинақталған түрлі ғылыми методикаларға сүйенген және соны идеяларға толы ғылыми зерттеулерді талап етеді. Осы мақсатқа сай біз мақал-мәтелдерді зерттеп қарастырғанда олардың мағынасын, қасиетін анықтауға, прагматикалық аспектісіне, құрылымдық мәселелеріне, актуалдылығына қарай түрлі тілдік талдау жасай отырып, олардың тіл дамуындағы болашақтағы рөлін айқындайтын боламыз. Себебі, тіл - өткен мен осы кезеңде ғана нәтижелер көрсетіп қана қоятын құбылыс емес, болашаққа да ұлттық руханиятты жеткізуші кумулятивтік қасиетке ие адамдық белгінің озық үлгісі.
Қазақ халқының мақал-мәтелдері фольклор саласының бір бөлігі ретінде әдебиетте зерттелді, философия ғылымы үшін бұл таным қорын қалыптастырушы фактор болып есептелсе, тіл ғылымы үшін осы он жылдықтар көлемінде ғана жеке алынып қарастылып жатқан нысан. Мақал-мәтел дегеніміздің өзі - толғанған ойдың толастап келіп келіп шығарған, мың жағдаяттың межесін бірнеше жолмен беретін түйінсөзі. Онда ұлттың сан ғасырлық мұрасы, мәдениеті, мінезі жатады. Мұны тілдік тұрғыда зерделеу үшін алдымен мағыналық жағын - лексикология, фразеологизмдерге ұқсастығын - фразеология, тілдік норма жағын - стилистика, құрылымын - синтаксис қарастыратын болады. Қазіргі күні лингвистикадағы өзекті саланың бірі - антрополингвистикада адамды тілдің ішінде зерттей алу үшін мақалдардың табиғатын анықтау аса маңызды.
1.2 Кәсіпке байланысты мақал-мәтелдердің зерттелуі мен прагматикалық сипаты
Мақал мен мәтелдің айырмашылығы жөнінде ұлт ұстазы А.Байтұрсынұлы Сөз өнерінің ғылымы мен Қара сөз бен дарынды сөз жүйесін жапсарластыра келе, оларды өрнекті сөйлемдер, өлеңді сөйлемдер, шешен сөз, дарынды сөз және ділмəр сөз деп бөліп, əрқайсысына жеке-жеке тоқтайды. Енді осылардың ішінде мақал-мəтелдерге айрықша тоқталады. Мəтел дегеніміз - кезіне келгенде кесегімен айтылатын белгілі-белгілі сөздер. Мəтел мақалға жақын болады. Бірақ мақал тəжірибеден шыққан ақиқат түрінде айтылады, - деп түйіндейді [16, 89]. Алайда, біздің байқағанымыздай, егер мақалдың барлығы аяқталған іс-әрекетпен келіп, тек өзі дара жұмсалған болса, мұндай тоқталуға тұрарлық мәселе болмас еді.
Мақал-мәтелдердің ұлт тілінде көп қолданыс табуы сол халықтың сөздік қорының да, таным көк жиегінің де биіктігінің көрінісі болып табылады. Яғни мақал-мәтелдер сол ұлттың танымына тікелей байланысты [34, 25].
Тіл деңгейлеріндегі барлық бірліктерді прагмтикалық аспектіде қарастыруға болады. Мақал-мәтелдердің прагматикалық аспектісі олардың әртүрлі сөйлеу жағдаяттарында түрлі мақсатта жұмсала білуіне байланысты. Өйткені, мақалдардың астарлы мәнісі сөйлеу кезінде не мәтін бойында көмес және көрнеу түрде беріледі. Мақал-мәтелдердің сондай бір мазмұнды қабаттары мен прагматикалық табиғаты күнделікті қарым-қатынас үстінде айқындалады. Сөйлеуші мақал-мәтелді қолдану арқылы өзінің сөзін дәлелдей де түседі немесе қарсы тарапқа мақал-мәтелмен бұйыра сөйлеп, ақыл-өсиет мағынасында тыйым сала алады. Кез келген сөйлеуші ғылыми негіздерін ашып меңгермесе де тілді еркін тұтынушы ретінде мақал-мәтелдерді қолдану арқылы тілдің тек прагматикалық қана емес этнолингвистикалық та ерекшеліктерінен бейхабар түрде қаныға алады. Прагматика ұғымы негізінен семиотикамен байланысты. Американдық ғалым Ч. Морристің еңбегі арқылы ғылымға енген семиотика негізінен үш түрлі саладан тұрады.
Таңба мен ұғым арақатынасын зерттейтін семантика;
Таңба мен таңба арақатынасын зерттейтін синтактика;
Таңба мен қолданушы арақатынасын зерттейтін прагматика;
Міне осы тұста біз жоғарыда атап көрсеткен прагмалингвистиканың басты қасиеті де алға шығады. Прагматика негізінен ой иесінің мақсаты мен уәжіне сай тілдік құралдарды таңдаудың мәнін, сонымен қатар тыңдаушының айтылған ойды тіл арқылы берілген бағаны түсінуін зерттейді [34, 32].
Мақал-мәтелдердің прагматикалық қызметін былайша жіктеуге болады:
барлық мақал-мәтелдерге тән күнделікті өмірде кездесетін түрлі жағдайлардың белгісі ретінде таңбаланатын үлгілеуші қызметі;
өнегелік қызметі;
қатысымдық қызметі;
ой өрнектеушілік қызметі.
Осы аталған қызметтердің ішіндегі ең бастысы - үлгілеуші қызметі. Ал қалғандары көмекші қызмет атқарады. Қатысым үдерісінде мақалдар бір сәтте бірнеше қызметті атқара береді.
Жалпы қай елдің болмасын мақал-мәтелдерін қолданушыларының мақсатына зер салатын болсақ, оның құралы яғни мақал-мәтелдердің қызметі адамдардың ойын жүйелі логикалық түрде екенін дәлелдеу [35, 82]. Қайсы бір адам болмасын, мақал-мәтелді қолданғанда өз позициясының дұрыс екенін дәлелдегісі келеді. Ал мақал-мәтелдер болса, қай кезеңде де халықтың өмір тәжірибесінде көрген білгенінен қорытып алынған ақиқат ой тұжырымдары. Ой дегеніміз белгілі бір сөйлеммен берілетіні анық. Ал сөйлемдегі ойдың ақиқат немесе жалған болуы өте ықтимал. Бұл әрине комуниканттардың тілдік қарым-қатынасқа түсу жағдаятына және ішкі ниетіне тәуелді. Кәсіпке байланысты мақал-мәтелдердің қазақ және түрік тілдеріндегі ұтымды қолданыстары жүзеге асу үшін бұл мақалдардың қолданылу аясын анықтап алуымыз қажет. Мақал-мәтелдерді еңбек ету, іс қылу үстінде яғни осыған ұқсас үдерістердің ауқымында қолданар кезде екі тараптың ішкі ниеті, танымы, білім қоры мен әлеуметтік құзыреттіліктері де ескеріледі.
Кез келген сөйлеу әрекетінің өту жағдайы - әр түрлі. Бірде сәтті болған айтылым енді бірде сәтсіздікке алып келуі мүмкін. Айтушының тыңдаушыға қатысты қарым-қатынасының жүзеге асуы оның қашан, қайда және кімге айтқандығына байланысты. Бұдан келіп коммуникативтік құзыреттілік (компетенция) туындайды. Коммуникативтік құзыреттіліктің А.Ю. Маслова көрсеткен бес деңгейі белгілі. Олар: 1) тұлғаның психофизиологиялық ерекшелігі (тұлғаның жалпы психикалық типінен артикуляциялық аппарат құралына дейін); 2) тұлғаның әлеуметтік сипаты мен мәртебесі (коммуникация барысында тұлғаның шыққан жері, жынысы, лауазымы, мамандығы маңызды рөл атқарады); 3) тұлғаның мәдени қоры (тұлғаның білім көкжиегі мен құндылықтарды игеруі); 4) тілдік құзыреттілігі (коммуниканттың сөз таңдау және талғай алу қабілеті); 5) коммуникативтік білімі, дағдысы (коммуникация іске асыру барысында стратегия құра білу) [36, 38-39]. Демек кез келген коммуникацияның ойдағыдай жүзеге асуы үшін коммуниканттардың психофизиологиялық жай-күйі, олардың әлеуметтік мәртебесінің бір-біріне сәйкес келуі, дүниетанымдарының бір-біріне сай болуы маңызды. Сондай-ақ, коммуникаттардың өз ниетін жеткізуде айтпақ ойын дәл жеткізетін тілдік бірлектерді таңдау алуы, коммуникация жасау барысында коммуникаттардың өмір тәжірибесінде коммуникациялық амал-тәсілдер мен дағдыларды қалыптастыра алуы да маңызды рөл атқарады. Бұл турасында З.Ш.Ерназарованың мына пікірін келтіруге болады: Сөйлесімнің дүниеге келуіне, мазмұн жағынан толығуына сөйлеушінің білім қоры, тәжірибесі ықпал етеді [37, 17]. Мұндағы ғалымның сөйлесім дегені - айтылым терминіне сәйкес келеді. Екі жақтың да кәсіпке байланысты немесе кез келген тақырыпта болсын мақал-мәтелдердің астарлы мағынасын ұғып, оның ақиқатқа қатынасын сараптай алу үшін жоғарыда біз атап кеткен құзыреттіліктерге сай болуы қажет.
Айтылымның ақиқат немесе жалғандығы логиклық ұғым. Ал олар экстралингвистикалық факторлармен байланысты қаралады. Пікірдің я шын, я жалған екендігін анықтау пресуппозиция деп аталады. Бұл саланы ғылымда алғаш қарастарған Г. Фреге болатын. Ал лингвистикада пресуппозиция сөйлем мағынасына қатысты тұжырымдамалардың ықпалынан пайда болды. Лингвофилософиялық әдебиеттерде пресуппозиция мәселесі біріншіден сөйлемнің ақиқаттылығына қатысты болса, екіншіден сөйлемдер арасындағы логикалық байласымды қатынастарды айырумен талданады. Яғни бұл мәселенің біздің тақырыбымызға байланысы мақал-мәтелдердің орынды орынсыз қолданысын айыруда көрінеді. О.С. Ахманова жоғарыдағы мәселелер жайында келесідей пікір білдіреді: Пресуппозиция - сөйлеуші мен тыңдаушы (мұнда адресат пен адресант, айтушы мен тыңдаушы мағынасында) айтылып отырған ойды түсіне алатындай аялық білімі (фоновое знание). Қай тілде болсын сөйлеушінің тілдік қоры арқылы ондағы мәдени-материалдық, тарихи-географиялық, прагматикалық көрсеткіштерінің жиынтығы танылады. Аялық білімсіз тілдік қарым-қатынастың болуы мүмкін емес [39, 49]. Демек бұдан шығатын қорытынды қай ұлттың болсын мақал-мәтелін терең түсіну үшін оның жасалуындағы әр алуан уәждерді білу маңызды. Қазақ және түрік тіліндегі еңбекке онымен мағыналас іс, тірлік, әрекетке қатысты мақал-мәтелдердің де астарын ұғуымыз үшін аталған тілдерді оның табиғатын, ондағы мағыналардың берілу жолдарын түгелдей білуіміз қажет. Әрбір тілдегі таңбаларда (қазақ және түрік тілдері үшін мақал-мәтелдегі символдық белгі болуы мүмкін) өзіне сай мағыналар кодталып жасырын тұрады. Таңбаны өз дәрежесінде ұққан адам ғана астарындағы мағынаны түсінуге мүмкіншілік алады.
Қазақ және түрік халқы - ежелден түбі бір бауырлас ұлттар. Тарихи жағдайларға байланысты әртүрлі географиялық аймақтарда мекендегенімен халықтарды ортақтастыратын ұғым-түсініктер де жетерлік. Соның бірі адам баласын адамға тән қасиеттерге баулып келе жатқан ұғым - кәсіп пен еңбек. Аталған ұғымдар екі тілде әртүрлі тіл бірліктерімен таңбаланғанымен беретін мағына ортақ. Кәсіптің, еңбектің, істің және сондай әрекеттердің бәрін ортақтастыратын мағына күшті қажет ететін әрекет деген сөзбен баяндалады. Дәл осы мағына жұмыс, іс, кәсіп, еңбек, деген сөздермен берілсе де, қазақ тілінде доминант мағына еңбек лексемасы болып табылады.
Кәсіп, еңбек мағыналары тірек болатын мақал-мәтелдерді талдау барысында оларда мынадай ерекшеліктер байқалады:
Еңбектің адам өміріндегі орны:
Адамды еңбегіне қарап бағалау мағынасы: Кәсіпсіз нәсіп жоқ; Ерді еңбек жеткізер; Еңбек - ердің көркі, Ер - елдің көркі; Ер еңбегімен озады. Дәл осы мағынадығы мақалдар түрік тілінде де кездеседі: İş insanın aynasıdır (Адамның жасаған ісі оның дүниеге деген қөзқарасынан хабар береді, әлдекім жайлы айтатын болсақ, оның бітірген ісіне қарап бағалаймыз). Söz var iş bitirir, söz var baş yitirir (Кейбір сөздердің сиқыры бардай сезіліп, адам баласына қатты әсер етеді. Ол небір тас көңілдерді жібітеді. Бітпей тұрған істі де бітіруге қабілетті). ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Абдиров Өркен Құрманәліұлы
ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРІК ТІЛДЕРІНДЕГІ КӘСІПКЕ БАЙЛАНЫСТЫ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДІ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ТАЛДАУ
6М020500 - Филология: қазақ филологиясы мамандығы бойынша магистр дәрежесін алу үшін магистрлік диссертация
(ғылыми-педагогикалық бағыт)
Нұр-Сұлтан, 2020
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Қорғауға жіберілді:
Филология факультетінің деканы
___________А.Б. Бейсенбай
__ ___________2020 ж.
Магистрлік диссертация
ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРІК ТІЛДЕРІНДЕГІ КӘСІПКЕ БАЙЛАНЫСТЫ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДІ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ТАЛДАУ
Мамандық: 6М020500 - Филология: қазақ филологиясы
(ғылыми-педагогикалық бағыт)
Магистрант __________________ Ө.Қ. Абдиров
қолы
Ғылыми жетекші __________________ Ш.Қ. Құрманбаева
п.ғ.д., профессор қолы
Кафедра меңгерушісі __________________ Қ.Т. Маликов
қолы
Нұр-Сұлтан, 2020
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРІК ТІЛДЕРІНДЕГІ КӘСІПКЕ БАЙЛАНЫСТЫ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Мақал-мәтелдердің түркітану мен қазақ тіл білімінде зерттелуі ... ... ... ... ... .8
1.2 Кәсіпке байланысты мақал-мәтелдердің зерттелуі мен прагматикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2 ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРІК ТІЛДЕРІНДЕГІ КӘСІПКЕ БАЙЛАНЫСТЫ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДІ ТІЛДІК ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.1 Қазақ және түрік тілдеріндегі мақал-мәтелдердегі егін шаруашылығы концептісі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2 Қазақ және түрік тілдеріндегі мақал-мәтелдердегі мал шаруашылығы концептісі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.3 Қазақ-түрік тілдеріндегі егіншілік пен мал шаруашылығына байланысты мақал-мәтелдер туралы жүргізілген әлеуметтік сауалнама ... ... ... ... ... ... .. ... ... 41
2.4 Шағын кәсіптерге байланысты мақал-мәтелдердің тілдік ерекшелігі ... ... ...51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 63
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ-түрік тілдеріндегі мақал-мәтелдерді зерттеуде осы күнге дейін қарастырылмаған, өз шешімін таппай келе жатқан мәселелер біз қозғап отырған тақырыпта зерттеу жұмыстарын жүргізуді талап етті. Мақал-мәтелдің зерттелуі аясының тарлығы, өз дәрежесінде түсініктемелер берілмеуі, олардың жасалуы мен қалыптасуына себепші болған интра және экстралингвистикалық құбылыстардың мәні толық ашылмауы, қазақ және түрік тілдеріндегі кәсіпке байланысты мақал мәтелдердің тақырыптық аяға топтастырылып жинақталмауы, олардың халық арасындағы қолданысының қазіргі жай-күйінің анықталмауы сияқты өзекті мәселелер әлі күнге дейін шешіле қойған жоқ.
Жалпы мақал-мәтелдер болсын, жеке тақырыптық топтағы мақал-мәтелдер болсын осы күнге дейін әр сала төңірегінде зерттелінді. Ал тіл саласында он жылға жуық мерзімде ғана түрлі зерттеулерді көзіміз шалып келеді. Лингвистикалық тұрғыда мақал-мәтелдерде қолданылатын тіл бірліктеріне жекелей тоқталып, олардың танымнан алатын орны сияқты мәселелерге ішінара мән берілсе де, қолданыстағы ерекшелігі, әлеуметтік актуалдылығы, олардың сөйлеу тілі мен ментализдегі өзгерісі жөнінде пікірлерді кездестірмедік. Біз осы қазақ және түрік тілдеріндегі мақал-мәтелдерді лингвистикалық тұрғыда зерделеу барысында аталған мәселелерге тереңірек бойлап, кәсіпке байланысты мақал-мәтелдердің мағынасын кеңінен ашып, тууына себеп болған жағдаяттарды анықтадық. Онымен қоса сөйлесім актісі кезіндегі нәтижелі қолданыс орнауы үшін, яғни сөйлесім актісі дұрыс жүзеге асу үшін қандай заңдылықтар орнауы керек екенін формула түрінде көрсетіп дәлелдедік.
Зерттеу жұмысында қазіргі күні дәл осы қазақ-түрік тіліндегі кәсіпке байланысты мақал-мәтелдердегі кәсіп, еңбек турасындағы мақалдардың мағыналық сипаты мен өзектілігіне қарай топтастырдық. Ортақ мағыналарға қарай мақал-мәтелдегі варианттылық пен инварианттылық құбылыстары жөнінде ғалымдар пікірін ортаға салып, өз көзқарасыммызды таныттық.
Жинақталған мақал-мәтелдер аясында екі тілдің тұтынушыларынан әлеуметтік сауалнама алдық. Сауалнама қатысушыларының дені Нұр-Сұлтан, Стамбұл, Денизлі, Анкара қалаларының тұрғындары болды. Қазақ тілді аудиторияның 69,5%-ы әйел, 30,5%-ы ер азаматтар, оның ішінде 93,2%-ы 25 жасқа дейінгі респонденттер болса, 5%-ы 25 жастан жоғары, ал қалғаны 40 жастан үлкен қатысушылар болды. Түрік тілді аудиториядан да жоғарыдағыдай әлеуметтік критерийлер бойынша 46,2% әйел, 52,8% ер азаматтың, оның ішінде 57,7%-ы 25 жасқа толмаған, ал қалғандары 40-қа дейінгі респонденттің жауабы алынды. Сауалнамаға таңдалып алынған респонденттер назарына егіншілік пен мал шаруашылығына байланысты 20 мақал-мәтел ұсынылды. Сауалнама нәтижесі сарапталып, қарастырылып отырған мәселенің шешілмеген тұстарына байланысты жаңа мақсаттар мен міндеттер бекітілді.
Қазақ және түрік халықтары айналысқан дәстүрлі шаруа түрлері жайында ғылыми деректер келтіріліп, макро және микро концепт түзетін кәсіп түрлеріне талдаулар жасалынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты - қазақ және түрік тілдеріндегі кәсіпке байланысты мақал-мәтелдерді салыстырмалы лингвистикалық тұрғыдан талдауды ұйымдастыру. Паремиялогия бойынша осы кезеңге дейін жүргізілген зерттеулерді қарастыра отырып, зерттеу тақырыбымызға қатысты теориялық тұжырымдарымызды қалыптастыру. Ол үшін екі тілдегі мақал-мәтелдерді іріктеу, ондағы мақал-мәтелдерді зерттеу жұмысына қатысты болғандарын тақырып аясына сай топтастыру, екі тілде мақал-мәтелдер жинауда алынған олжалардың актив және пассивті сатыларын анықтауда әлеуметтік сауалнама жүргізу.
Зерттеу мақсатына төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
Лингвистикада мақал-мәтелдердің зерттелуін жүйелеу;
Кәсіпке байланысты қазақ және түрік тілдеріндегі мақал-мәтелдерді жинастыру;
Кәсіпке байланысты мақал-мәтелдердің мағыналарына түсініктеме беріп, ұқсастығы мен ерекшелігін анықтау;
Кәсіпке байланысты мақал-мәтелдердің қолданылу сипатына талдау жасау;
Қазақ және түрік тілді аудиториялары үшін егіншілікке және мал шаруашыллығына қатысты мақалдардың мағынасы мен актуалдылығына байланысты әлеуметтік сауалнама жүргізу мен нәтижелеріне сараптама жасау;
Жинақталған мақал мәтелдерді макро және микро концептілерге топтастыру және оларды салыстыра талдау.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы филологияда Р. Сәрсенбаев, Ә. Қайдар, Б. Шалабаев, Ө. Айтбаев, С. Сәтенова, Ғ. Тұрабаева, А.Нұрмаханов, т.б тілші мамандар зерттеулерінде қазақ мақал-мәтелдерінің тілдік ерекшеліктер сөз болды. Аталған зерттеулерден кейін елеулі еңбектер жазып, тілдік деректерді этнолингвистикалық тұрғыда зерделеп, көптеген ғылыми тұжырымдарды білім алаңына шығарған Ә. Қайдардың еңбегі зор.
Г.Л. Пермяков, Ю.М. Котова, Н.Н. Пантусов, Я. Лютш және т.б. паремиологтардың іргелі еңбектерін теориялық-методологиялық ұстын еткен Ж. Исаева, Г. Қалиева, Р. Жүнісова, М. Мирза, Б. Динаева сияқты ғалымдардың зерттеулерінде қазақ мақал-мәтелдері танымдық, этнолингвистикалық, прагматикалық, лингвомәдениеттанымдық тұрғыдан қарастырылды. Аталған зерттеушілер мақала-мәтелдер мен паремиялар предекативті типтегі кешенді сөйлемдік құрылымдар үлгісіндегі фразеологияның объектісі емес, тілтанымдық пән ретінде қарастырылатын паремиологияның зерттеу нысаны деп таныды. Біз есімдері көрсетілген ғалымдардың ішінде қазақ паремиялогиялық бірліктері үшін Ә. Қайдар мен Б. Динаеваның еңбектеріне, осы уақытқа дейін аталған тақырып бойынша қарастырылмаған теориялық еңбек ретінде түрік ғалымы Ө. Аксойдың ғылыми көзқарастарына назар саламыз.
Зерттеу нысаны. Қазақ және түрік тілдеріндегі кәсіпке байланысты мақал-мәтелдер.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Бабалар сөзі 100 томдық сериясының 66-69 томдары аралығындағы кәсіпке байланысты мақал мәтелдердер мен Ө. Аксойдың Atasözler ve deyimler sözlüğü жинақтамасы.
Зерттеу әдістері. Жұмыста, негізінен, сипаттамалық әдіс пен оның амалдары қолданылды. Тілдік айғақтар диахрониялық және синхрониялық тұрғылардан қарастырылды. Контекстуалдық талдау жолдарын пайдаландық. Ішінара прагмалингвистиканың және әлеуметтік лингвистиканың жекелеген әдістерін қолдандық. Қазақ және түрік тілдерінде кездесетін паремиялоггиялық бірліктердің тілдік қызметін анықтау үшін:
1) қазақ және түрік тілдеріндегі кәсіпке қатысты мақал-мәтелдерді салыстыру;
2) лингвистикалық бірліктерді сипаттау және талдау;
3) екі тілдегі аталған тақырыптағы мақал-мәтелдердің актуалдығын анықтау үшін әлеуметтік сауалнама жүргізу және статистика әдістерін пайдаландық.
Зерттеудің әдіснамалық негізі ретінде мақал-мәтелдерге кеңінен түсіндірме жұмысын жүргізіп, экстра және интралингвистикалық факторларды ескеріп, ұлттық таным мен тарихи жағдаяттарға назар салған Ә. Қайдар еңбегі мен паремиологияда мақалдардың жалпы қалыптасуына деген соны пікірлерін білдірген орыс ғалымы Г.Л. Пермяковтың және Б. Динаеваның мақал-мәтелдерді прагмалингвистикалық қырынан қарастырған еңбектерін алдық. Оған қоса түрік тіліндегі мақал-мәтелдердің мағынасын ашуда Ө. Аксойдың еңбектерін назарға алдық
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы. Паремиялогиялық бірлік болып табылатын мақал-мәтелдерді, оның ішінде қазақ-түрік тілдеріндегі кәсіпке байланысты мақал-мәтелдерді тілдік тұрғыда зерттеуде антрополингвистикалық бағыттағы зерттеулер ішінде дәл осы тақырыптағы паремиялогиялық бірліктерге прагматикалық қырынан қаралған, тікелей сауалнамалар арқылы әлеуметтік өзектілігі анықталған, жеке-жеке концептілерге жіктелген алғашқы еңбек болмақ. Осы кезеңге дейін әдебиеттану мен философиялық зерттеулерге негіз болған мақал-мәтелдерге лексикалық мағынасына қарай, құрылымы мен қатысымдық ерекшелігіне қарай тілдік талдау жасалды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық мәні. Зерттеу жұмысы бойынша алынған нәтижелерді паремиология, прагмалингвистика және әлеуметтік лингвистика пәндерінде, мақал-мәтелдерді лингвистикалық талдау арнайы курстарында көмекші құрал ретінде пайдалануға болады. Сонымен қатар, қазақ филологиясы ғылымындағы әлі жеке зерттеу нысаны реттінде ене қоймаған ментализ құбылысы жөнінде әдістанулық еңбек бола алады. Зерттеу нәтижесінде қазақ және түрік тілдеріндегі кәсіпке байланысты мақал-мәтелдерге түсіндірме сөздік жасауға негіз болатын материалдар жинақталды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация жұмысы кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Мәтін соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі көрсетілді.
1 ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРІК ТІЛДЕРІНДЕГІ КӘСІПКЕ БАЙЛАНЫСТЫ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Мақал-мәтелдердің түркітану мен қазақ тіл білімінде зерттелуі
Халықтық шығармашылықтың төл туындысы, ауыз әдебиетінің орасан зор қазынасы, халықтың мол мұрасының мың сан ғасырдан екшеліп жеткен, асыл ойларының қорытындысы - мақал-мәтелдер. Жер бетінде мекендеген қай халықтын болсын атадан балаға мирас боп жеткен өнегелі ойларының қаймағы, қаншама тағылымды сәттерді бастан кешірген кешегі қауымның қарақұрым тұжырымдарының құнарлысы, өнегелі сөздердің үлгісіндей болып жеткен қазынасы болады. Сондай келелі ойлардың кесімді түйіні де сол аталардың асыл сөздері. Бұл барлық халыққа тән, сөйлеген тілдің шұрайын келтіретін әмбебап құрал.
Бәрімізге айқын кез келген тілдің қоғамдағы орнына қарай түрлі қызметі бар. Оның алғашқысы - қатысымдық қызметі. Адамдар арасындағы қарым-қатынасқа көпір болатын, түсінісуіне себеп болатын қызмет болғандықтан маңызды бөлігі болып табылады. Ал екінші қызметі - эстетикалық қызметі. Бұл көбінесе жазушылар мен ақындар тілінің көркемділігінен көрінетін образ жасауарқылы адамға әсер ете алу қасиеті. Үшінші қызметі - ғасырлар бойына жиналған құндылықтарды бойында сақтап, келешек ұрпаққа жеткізуіне әсер ететін - кумулятивтік қызметі. Аталған үш қасиеттің барлығы да мақал-мәтелдердің бойынан табылады. Адамдар арасындағы қарым-қатынас орнаған тұста мақал-мәтелдердің қолданысы коммуникацияны ұтымды жүзеге асыруға әсерін тигізеді. Ал сол сөйлесім актісі үстінде образды сөйлеу арқылы да адамның ішкі әлеміне дендей кіріп, бейнелі сөзбен сауатты диалог құруға немесе сапалы мәтін түзуге де осы мақалдардың көмегі орасан. Үшіншіден, мақал өз бойында тек образды ғана көрсетпей, сол халық жайлы барлық тарихи, тағылымдық ақпардың бәрін жинақтап, жеткізеді.
Көбінесе, жазба әдебиеті қатты дамымаған халықтардың ауыз әдебиеті барлық мұраны өз бойында сақтап, әдеби тілддіңқалыптасуына үлкен әсерін тигізеді. Мақал-мәтелді лингвистикалық тұрғыдан зерттеу оны қазіргі тілдік деректермен салыстыруға және сол тілді тұтынушылардың дүниетанымы мен ұлттың әлеуметтік-тарихи даумына байланысты көптеген деректерден хабардар етеді. Себебі мақал-мәтелдер халықтың әр кезеңіндегі өмір тарихынан тікелей хабар беретін айқын дерек көздерінің бірегейі.
Қазақ және түрік тілдеріндегі мақал-мәтелдердің ішкі мазмұны мен табиғатын сөз етуден бұрын оларға қатысты зерттеу еңбектерін қысқаша түрде шолып өту артық етпейді. Мұндай құбылыстарды арнайы түрде зерттеуге байланысты ғылымда қалыптасқан атаулы пәнді паремиология деп атайды. Негізінен, бұл сала әдебиеттанудың құзырында қарастырылады. Мақал-мәтелдер жекеше түрде фразеологияның құрамында тұрақты сөз тіркесі ретінде тілдік талдаулардың нысаны болған болса, XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың алғашқы шенінде паремиология лингвистиканың дербес саласына айнала бастады.
Паремия сөзі грек тілінен аударғанда нақыл сөз деген мағынаны білдіреді. Ғалымдардың бір тобы осы паремиологияның тіліміздегі мақал-мәтел, нақыл сөздер, жұмбақтар секілді тілдегі күрделі формада жасалатын ерекше сөз тіркестерінің зерттеп-зерделейтін арнайы пән ретінде көрсетсе, келесі бір тобы күрделі тілдік тұрақты оралымдарды атау үшін паремия терминінен бас тартып, паремиологиялық бірлік терминін енгізуді дұрыс деп санайды.
Паремиологиялық бірліктердің зерттелу жайына келсек, орыс тіл білімінде олардың лингвистикалық ерекшеліктеріне Синтаксис русских пословиц атты ғылыми еңбегінде бірінші болып назар салған П.Т.Глаголевский болды. Ғалым өз еңбегінде орыс мақал-мәтелдерінің синтаксистік құрылымына ерекше назар аударады [1, 48].
Енді бір зерттеу жұмысы - А.А.Потебняның мақал-мәтелдердің семантикасына ерекше көңіл қойып тоқталған еңбектері. Ғалым өзінің зерттеу еңбегінде шағын бейнелі мәтіндердің ой тұтастығы (сгущение мыслей) процесінен кейінгі тұрақты тіркеске айналуының екі түрлі жолын көрсетіп өтеді:
1.Аңыздар желісі қысқара келе, ондағы оқиғалардың тұтас желісі ойда сақталып, керек болса, бірден ойға келіп, тіркес тиянақтауға дайын тұрады;
2.Аңыз, мысал әңгіме сияқты мәтіндердің тұтас образы, мазмұны ойда жинақталып келіп, мақал-мәтелге айналады. Ұзақ әңгімелердің қысқара келе, қорытынды ойға - мақал-мәтелге айналуы адамның ойлау қабілеті жетістіктерін ерекше бір қырынан құбылыс ретінде байқатады. Сонымен қоса, ғалым мақал мен мәтелдің өзара айырмашылығы жөнінде пікір қозғайды [2, 164].
Біршама уақыт өте келе, мақал-мәтелге деген ерекше қызығушылықтан оның лексикалық, грамматикалық және семантикалық ерекшеліктері тілшілердің назарына іліге бастады. 1952 жылғы ғылыми еңбегінде А.И. Оссовецкий паремиологиялық бірліктердің тек қана көркем шығарма тіліне емес, жалпы тілімізге тән екенін айта келе мынадай пікір білдіреді: Өзінің өмір сүру ерекшелігіне байланысты мақал-мәтелдер ешқашан орындалмайды немесе жай ғана айтылмайды, ол тілдегі фразеологиялық оралымдар секілді тілдің өзінде қатысымға түсіп, онымен бірге өмір сүреді [3, 98].
Сонымен қоса мақал-мәтелдердің тілдік сипатына В.Л.Архангельский [4], С.И.Ожегов [5], Н.М. Шанский [6], В.П.Жуков [7], А.Б. Бабкин [8], А.В. Кунин [8] т.с.с. орыс ғалымдары орыс тілі фразеологиясына байланысты зерттеулері мен жалпы кейбір еңбектерінде тоқталып кетеді.
Т.Н. Артеменко Терминологичкая лексика в русских пословицах и поговорках атты еңбегінде орыс тіліндегі паремиологиялық бірліктердің лексикалық ерекшеліктерін сөз етсе [10], З.К. Тарлановтың Синтаксис русских пословиц атты докторлық диссертациясының авторефератында орыс тіліндегі мақалдардың синтаксисі туралы құнды пікірлер айтып өтеді [11].
Ал түркітану саласына келетін болсақ, мақал-мәтелдердің зерттелу жайы бойынша әрбір тілде шыққан жинақтарды санамағанда, бұл тілдердегі паремиологиялық бірліктер ғылыми тұрғыдан өте аз зерттелген саланың бірі. Түркі тілі паремиолог-ғалымдары мақал-мәтелдерді тілдік тұрғыдан зерттегенде, олар басты назарды аталған бірліктердің лексика-граматикалық, лексика-семантикалық ерекшеліктеріне аударды.
Атап айтар болсақ, Ю.Ф.Ефимов [12], С.Гапаров [13], З.А. Ализаде [14] тағы басқа ғалымдар шуваш, қырғыз, әзербайжан тілдеріндегі түрлі ерекшеліктерін тілге тиек етеді. Түрік тіл білімінде мақал-мәтел жинақтау және оған түсіндірме жұмыстарын жүргізу істерінде өз алдына ерекше орны бар ғалым Өмер Асим Аксойдың да еңбегін біз өз зерттеуімізде басты дереккөздің бірі ретінде алып, пікірлеріне назар салатын боламыз. Ғалым өзінің Atasözleri ve deyimler sözlüğü атты еңбегінде түрік тіліндегі тоғыз мыңға жуық мақал-мәтелдерді жинақтап, оларға мағыналық талдаулар жасап өтеді. Бұл еңбек біз үшін қазіргі күнде қолымызға түсіп отырған ең үлкен әрі құнды еңбектердің бірі. Ғалым түрік мақал-мәтелдеріне байланысты түрікше айтқанда аталар сөзі болуы үшін нақтылы бірнеше ережелерді бекітеді. Бұл әрине тілдің өз ішіндегі өзі үшін болған заңдылықтарға сәйкес болуы мүмкін. Мысалы, ғалым атасөздер яғни мақал-мәтелдер белгілі бір қалыпты сақтап, сол қалпын бұзбай жұмсалатын бірлік деп таниды. Мақал құрылысы мен мағынасы үшін ешқандай өзгертулер мен қолданыстар тән емес. Егер ондай өзгеше қолданыстың нәтижесінде мақал-мәтелдің формасы я да мағынасы өзгеретін болса, ондай паремиялық бірліктерді мақал ретінде танылмайтындығын атап өтеді. Алайда ғалым кейбір мақал-мәтелдердің сыртқы формасы қысқартылып немесе өзгертіліп, бірнеше вариантта қолданыста жүрген мақалдардың барын да жоққа шығармайды. Сөйте тұра олар негізінен бір түп негізден тарайтындығын еске сала отырып, барлығын бір атасөз деп танимыз дегенге ұқсас пайым білдіреді. Бір мұндай сыңаржақ пікірге толық келісеміз деп айта алмаймыз.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, мақал-мәтелдер сан ғасырлық қалыптанған жағдаяттарға берілген халық данагөйлерінің ішкі көзқарасымен елдің құптаған, мақұлдаған және соны қолданысқа түсірген тұрақты сөз қолданыстары. Соған сәйкес оның жағдаятқа тәуелді өзгермелілігі де ұшырасады. Бұл мақал-мәтелдің қалыптануына байланысты тұрақсыздық қасиеті емес, керісінше оның жағдаяттардың түрлілігін сипаттаушы көп нұсқалылығы және синкреттілігі. Қазақ тіл білімінде мақал сөзіне мәтел сөзі қосарланып жүретіндей, түрік тіл білімінде де атасөздердің жанында дейімдер қоса жүреді. Біз тура мағынасында калька әдісімен аударатын болсақ, deyimler сөзі айтылымдар сөзіне тура келеді. Зерттеуші Х.Хусейн Үнлінің анықтамасы бойынша біздің мәтелімізге берілген анықтамаға сәйкес келіңкірейді. Қазақ тіл білімінде мәтел мақалға қарағанда айтылатын ойдық ұшығы, тұспалы болуымен ғана ерекшеленеді. Ал мақал әдетте толық тұлғалы, тұтас ойлы, бір немесе бірнеше тұжырымды сөйлемдерден құралады [15, 67]
Қазақ тіл білімінде мақал-мәтелдер табиғатына қарай әліде болса кеңінен зерттелмей келеді. Бұдан қазақ тіл білімінде аталған сала бойынша мүлдем зерттеу еңбектері жазылмады деуге болмайды. Қазақ тілінің құрылымдық жүйесін түгендеп, құрылысын жан-жақты қарастырған А.Байтұрсынұлы өз еңбектерінде мақал-мәтелдерге анықтама беріп, оларды тілдік материал ретінде кеңінен пайдаланды [16].
Қазақ мақал-мәтелдері, негізінен, Қазан төңкерісінен бұрын да азды көпті зерттеле бастаған еді. Қазақтың мақал-мәтелдерін жинақтау, жариялау ісі XVIII ғасырдың екінші жартысында, ал зерттеу тарихы болса, Кеңес дәуірінен бастау алады.
Қазақ халқының мақал-мәтелдерін алғаш рет қағаз бетіне түсірген ғалым - Ш. Уәлиханов. Ш. Уәлиханов пен И.Н. Березин мұрағаттарында XIX ғасырдың орта шеніндегі ел аузынан жазылып алынған 200-ден астам мақал-мәтелдер сақталған. Сол кезеңнен бері қазақтың мақал-мәтелдері әртүрлі жинақтар мен хрестоматияларда жарияланып келеді. Халық шығармашылығының өзге түрлерімен қатар кейде оны өз алдына жинап жариялаушылар да болған. Мысалы, Ш. Ибрагимов, М. Тереньтев, Ы.Алтынсарин, Т.А. Мелиоранский, Ә. Диваев, В.В. Катаринский т.б.
Абай Құнанбайұлы туған халқымыздың тіліндегі мақал-мәтелдерді алғаш жинақтаушылардың бірі болды. Ол өзінің Ғақлиясында халықтың елуге жуық мақал-мәтелдерін қолданған болатын. Солардың көбісі бүгінгі мақал-мәтелдердің жинақтарына да енгізіліп жүр. Біздің қазақтың мақалдарының көбісінің іске татырлығы да бар, іске татымақ түгіл, не Құдайшылыққа, не адамшылыққа жарамайтұғыны да бар дей келе, өзі айтпақшы, халық даналығы жөнінде алғашқылардың бірі болып пайымдау жасаған да Абай болса керек, - дейді М.Әлімбаев [17, 26-27]. Жалпы жарияланым көрген әдебиеттердің арасында Орынборда 1879 жылы шыққан, 1906 жылы толықтырылып қайта басылған Ы.Алтынсариннің Хрестоматиясының орны ерекше. Онда қазақ мақал-мәтелдері арасындағы ең таңдаулылары белгілі бір тақырыптық принциптерге байланысты жүйеленіп берілген.
Соған ұқсас В.В. Катаринский 1899 жылы Орынбор қаласында жариялаған жинақты да айта кеткен жөн. Аталған жинақта оған дейін жарияланған мақалдар жинастырылып, 1500-ге жуық нұсқалар түзілген. 1923 жылы Мәскеу қаласында Мың бір мақал, 1927 жылы Ташкентте Қазақ мақалдары (құрастырған Ә.Диваев), 1935 жылы Алматыда Қазақтың мақалы мен мәтелдері (құрастырған Ө.Тұрманжанов), 1950 жылы Қазақтың мақал-мәтелдері (құрастырған Б. Ақмұқанова) сияқты жинақтар жарық көрді. Одан әрі қазақ мақал-мәтелдерінің жинақтарының санын тізбелесек, Б. Адамбаевтың, М. Әлімбаевтың, Б. Абдулдинаның, Ж. Дәуренбековтің т.б. құрастыруымен жарық көрген жинақтамаларын атар едік.
Өткен ғасырдың 40-жылдарына дейін арнайы зерттеу көрмеген қазақ мақал-мәтелдері үшін негізінен жинақтамалардың басындағы алғы сөздер, шағын шолулар, берілген түсініктер, қысқаша мақалалар ғана жазылып отырған. Мақал-мәтелдер жайында өзіміздің зерттеу объектімізге ала отырып, тілдік тұрғыдан сөз етуден бұрын, олардың фольклортану ғылымында зерттелуі жайында аз-кем ақпарат бере кеткеніміз дұрыс. Өйткені паремиологиялық бірліктер фольклор жанры ретінде руханиятымыздағы көптеген салалармен атап айтқанда, дүниетаным мен дидактика, этнография мен этнолингвистика сияқты толып жатқан ғылым салалармен етене байланысты.
М. Әуезовтің 1927 жылы жарық көрген Әдебиет тарихы еңбегінде, Сәкен Сейфулиннің 1932 жылы жарық көрген Қазақ әдебиеті атты еңбегінде қазақтың мақал-мәтелдері ауыз әдебиетіміздің бір саласы ретінде аталып, мысалдар келтіріледі, алайда талданбайды.
М. Әуезов өткен ғасырдың 40-жылдарында жазылған Қазақ халқының эпосы мен фольклоры деген зерттеу еңбегінде тіліміздегі мақал-мәтелдердің өлең түрінде жасалатынына, мазмұны негізінен халықтың молынан айналысқан кәсібі - малшылықпен тікелей байланысты екеніне назар аударады. Мақалдардың көркемдік, бейнелік қасиеттеріне мысал келтіріп, автор келесідей қорытынды жасайды: Мақалдардың молдығы, олардың тамаша поэтикалық формасы, шебер түрде берілген терең, тіпті философиялық мағынасы - осындай тамаша үздік шығармалар тудырған қазақ халқының өзінің де асқан ақындық дарынының, сарқылмас даналығының айқын айғағы [18, 45].
Дегенмен, қазақ фольклортанушылары сол кезеңде мақалдардың кейбір ерекшеліктерін анықтап, оған жоғары баға бергенімен, жанрлық табиғаты мен нақты қасиетіне байланысты пікір келтірмеген.
Ал осы мақал-мәтелдердің әдеби тұрғыдан зерттеу көруі Қазақ әдебиетінің тарихы атты очеркпен тікелей байланысты. Онда мақал-мәтелдер бөлімін жазған Б. Шалабаев қазақ мақал-мәтелдерін егіншілік, малшылық және аңшылық туралы негізгі үш тақырыптық топқа бөліп, мақалдардың ерекшеліктеріне назар салады және оларға байланысты өз пайымдауларын да ұсынады.
М. Ғабдуллин Қазақ халқының ауыз әдебиеті дейтін жоғарғы оқу орындарына арналған оқулығында мақал-мәтелдерді жұмбақтармен бірге бөлек тарау етіп қарастырып, әлеуметтік жағынан келгенде, мақалдардың үлкен толғау, бейнелік-логикалық ой қорытындысы ретінде беріліп, оның адам өмірінде, тұрмысында, қоғамдық жағдайларда жиі кездесетін әртүрлі құбылыстар мен тарихи оқиғаларға берілген даналық баға мен байсалды тұжырым деп қарайды [19, 78].
М. Әлімбаев өзінің Өрнекті сөз - ортақ қазына атты еңбегінде қазақтың мақал-мәтелдерінің өмірдің қыр-сырын танытқыштық мәні, қолданысы, жаңа мақалдардың жасалу жолдары жайында өзінің құнды пікірлерін айта келіп, аталмыш тіркестерді орыс тілінен қазақшаға аударудағы өзінің тәжірибесін ұсынды. Негізінен поэтикалық аудармаға бой ұрушылығына қарамастан, бұл - қазақ мақалдарын зерттеуде өзіндік орны бар еңбек [17, 89].
Осымен бірге Б.Ш. Абдулдинаның Қазақ фольклорының кіші жанрлары (1993 ж) атты кандидаттық диссертациясы да бұл саланы әдеби тұрғыдан зерттеуге арналған.
Қазақ тіл білімінде мақал-мәтелдерді арнайы зерттеген алғашқы ғалымдардың бірі Р. Сәрсенбаев болды. Ол Қазақ мақалдары мен мәтелдерінің лексика-стилистикалық ерекшеліктері (1961 ж) атты кандидаттық диссертациясында қазақ мақалдарының лексика-стилистикалық ерекшеліктеріне алғаш рет тоқталды. Аталған еңбектің негізгі зерттеу материалы ретінде ғалым В. Катаринскийдің 1899 жылы Орынбор қаласында басылып шыққан Сворник киргизских пословиц атты еңбегін, 1898 жылы Семейде жарияланған Туркестанские ведомости газетіндегі Ә. Диваевтің Киргизский пословицы атты еңбегімен қатар 1906, 1952, 1959 жылдары жарық көрген қазақ мақал-мәтелдерін пайдаланған. Зерттеуші губерниялық газет-журналдарда жарық көрген мақал-мәтелдердің көбісін ұстамсыз деп тани отырып, жұмыстың негізгі материалы ретінде Ө. Тұрманжановтың құрастыруымен 1959 жылы жарық көрген мақалдарын алады. Ғалым өз тақырыбына байланысты көрнекті Кеңес лингвисттері мен әдебиетшілерінің атап айтқанда В.В. Виноградов, Н.А. Баскаков, А.А. Комонов, А.И. Ефимов, С.К. Кеңесбаев, С.А. Аманжолов, М.Б.Балақаев, Ғ.Мұсабаев, М.Ғабдуллин, Х. Жұмалиев, Б. Кенжебаев пен С. Нұрышевтің еңбектерін пайдаланған. Ғалымның зерттеу жұмысында қазақ мақал-мәтелдерінің құрылымы, лексикасы мен стилистикасы сарапталған. Аталған ғылыми еңбекте қазақ мақалдарының жасалу жолдары, түрлері, ішкі мазмұны, өзара жақын жанрлармен арақатынасы зерттеледі. Сонымен қатар ғалым орыс мақалдарының қазақ тіліне аударылуындағы бір қатар мәселелерге пікір білдіреді [20].
Р. Сәрсенбаевтан соң көптеген тілші-ғалымдар өздерінің еңбектерінде мақал-мәтелдердің табиғатына азды көпті тоқталып, ішінара пікірлерін де білдіріп отырған. Атап айтсақ І. Кеңесбаев [21], Ө. Айтбаев [22], Н. Уәлиұлы [23], С. Сәтенова [24], Ш. Сейітова [25], А. Нұрмаханов [26], Б. Уызбаева [27], т.б. ғалымдар мақал-мәтелдердің ішкі-тысқы мазмұнын ашып, фразеологияға қатысын ғылыми түрде зерттей отырып, өз жұмыстарына арқау етті.
Жоғарыда атаған ғалымдардан басқа қазақ мақал-мәтелдерінің тағы бір қырын арнайы сөз еткен Ғ. Тұрабаева болды. Ол Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің окказионалды қолданысы деген еңбегінде мақалдардың авторлық қолданысқа қарай бейімделу сипатын қарастырды [28].
Бүгінгі таңдағы мемлекетіміздің басты мәселесінің бірі - өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін үйрету. Зерттеу объектісіне байланысты шолу жасағанда бұл мәселенің де тіл мамандарының назарынан алыс еместігін байқадық. Атап айтар болсақ, зерттеуші Г.Қалиеваның Орыс топтарындағы студенттердің сөйлеу тілін мақал-мәтелдер арқылы дамыту деп аталатын кандидаттық диссертациясында сөйлеу тілін дамытудың әдістері, мақалдардың пікірлесім кезінде, мәтінде, жазба жұмыстарында қолдануға машықтандыру жолдары көрсетіліп, ғылыми тұрғыда дәйектеледі. Орыс тілінде білім алатын топтардағы студенттердің мақалдарды орынды, дұрыс қолдану дағдысын қалыптастырудағы нақтылы жолдары айқындалып, олардың ұтымдылығы ғылыми тұрғыда дәлелденді [29].
Қазақ паремиологиясының антрополингвистикалық бағыттағы дербес пән ретінде қалыптасуының ғылыми тұжырымдамасын негіздеген академик Ә. Қайдар мақалдардың тілде пайда болу факторлары дамуының әсерінен адамға, оның сыпатына, мінез-құлқына, іс-әрекеттеріне және тағы басқа қасиеттеріне ауысуының уәждерін айқындау, мән жағдайын таратып ұғындыру, соның негізінде мақал-мәтелдер мағынасының қазіргі кезеңдегі этнопедагогикалық тұжырымдамалардың арқауына айналуын дәйектеу, мақал-мәтелдердің логика-семантикалық жіктелу қағидаларын айқындап, тақырыптық тұрғыдан топтастыру, мазмұндық жағынан жүйелеу, этностың тіл әлеміне құйылар этнолингвистикалық арналардың ең құнарлысы ретінде этнос болмысын танып білуге қосар үлесін анықтау секілді басты мәселелерді паремиологияның этнолингвистикалық өзекті мәселелері қатарында көрсетеді. Сонымен қатар мақал-мәтелдерді тірек сөздер арқылы тақырыптық аяға енгізіп, олардың бойындағы негізгі және туынды мағыналық өзгерістердің тетіктері мен уәждерін анықтауды этнолингвистиканың күрделі міндеттерінің қатарына жатқызады [30, 25-26].
Ж.И. Исаеваның Дүниенің паремиологиялық бейнесі деген диссертациялық еңбегінде мақал-мәтелдердің ақиқат дүниенің фрагменттерін кескіндеуші және модельдеуші қызметтері көрсетіліп, дүниенің паремиологиялық бейнесін жасауға қатысатын және тіл иесінің концептуалдық білім жүйесін қалыптастыруға қатысатын бірден-бір факторы екені дәлелденді. Сонымен қоса дүниенің паремиологиялық бейнесінің концептуалдық ядросын адам және оның ортасы, адам мен ақиқат шындық мәселелері құрайтыны анықталды [31,24].
Мақал-мәтелдерді этнолингвистикалық тұрғыда арнайы зерттеген Р.Жүнісова ұлт пен тіл біртұтас деген қағидаға сүйеніп, қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдерін тек тілдік бірліктер емес, этнолингвистикалық жағынан зерттеп қарастыру, олардың астарындағы ұлттық шынайы болмысты тану өзекті екенін айта отырып, этнолингвистика мен лингвомәдениеттанудың жалпы тіл білімінде нақты бір сала болып, қалыптасу кезеңінде мақал-мәтелдердің тілдік сипатын саралап қана қою жеткіліксіз, олардың ұлттық ерекшеліктерін, этнолингвистикалық қырын ашу - бүгінгі таңдағы ең өзекті мәселелердің бірі ретінде тұжырымдайды [32].
М. Мирза Қазақ-ұйғыр мақал-мәтелдерінің паремиологиялық жүйесі атты диссертациялық жұмысында тілдік, тарихи-мәдени деректерге сүйене отырып, олардың қалыптасуына негіз болған экстралингвистикалық факторлар мен әртүрлі уәждемелерді анықтайды [33].
Б.Б. Динаева Қазақ мақал-мәтелдерінің прагма-когнитивтік аспектісі атты диссертациясында қазақ мақал-мәтелдерін прагма-когнитивтік тұрғыда зерттеудің теориялық негіздерін қалыптастырып, түркі халықтарының мақал-мәтелдеріндегі ортақ ойлау жүйесінің көріністері көрсетіліп, қазақ паремиологиялық бірліктерінің прагматикалық аспектісі қарастырылды. Аталған еңбекте ғалым қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің логика-семиотикалық табиғатын сипаттап, олардың түрлі варианттылығын анықтап көрсетті [34].
Қорыта келе, қазақ мақал-мәтелдерінің зерттелуін негізінен үш кезеңге бөліп қарастыруға болады:
XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың 40-60 жылдарына дейінгі қазақ мақал-мәтелдерін халық аузынан жинастыру, қағаз беттеріне түсіру, жеке басылым ретінде шығру сияқты жұмыстармен сипатталатын кезең. (Ы.Алтынсарин, Ә. Диваев, В. Радлов, Ш. Ибрагимов, М. Терентьев, Ф.Катанов, В.В. Катаринский, П.М. Милиоранский, Н.Н. Пантусов, А.Е.Алекторов, А. Байтұрсынов, М. Ысқақов, Ө. Тұрманжанов, Б. Ақмұқанова, М. Аққозин т.б)
Мақал-мәтелдерді зерттеудің ғылыми айналымға түскен кезеңі. М.Әуезов, Қ. Жұмалиев, Н. Төреқұлов, С. Мұқанов, Ғ. Мүсірепов, Б. Адамбаев, М. Әлімбаев, Т. Кәкішов, З. Қабдолов, М. Базарбаев, С. Қасқабасов, С.Нұрышов т.б әдебиетшілердің зерттеулерінде мақалдардың әдеби табиғаты, Р.Сәрсенбаев, Ә. Қайдар, Б. Шалабаев, Ө. Айтбаев, С. Сәтенова, Ғ. Тұрабаева, А. Нұрмаханов, т.б. тілші мамандар зерттеулерінде тілдік ерекшеліктер сөз болды.
Қазақ тіл білімінде паремиология жеке ғылым саласы ретінде қалыптасып, мақалдардың антропоөзектілік тұрғысынан қарастырыла бастаған кезеңі. Бұл тұстағы елеулі еңбектердің басында тілдік деректерді этнолингвистикалық тұрғыда зерделеп, көптеген ғылыми тұжырымдарды білім алаңына шығарған Ә.Қайдардың еңбегі зор. Г.Л. Пермяков, Ю.М. Котова, Н.Н.Пантусов, Я. Лютш және т.б. паремиологтардың іргелі еңбектерін теориялық-методологиялық ұстын еткен Ж. Исаева, Г. Қалиева, Р. Жүнісова, М.Мирза, Б. Динаева сияқты ғалымдардың зерттеулерінде қазақ мақал-мәтелдері танымдық, этнолингвистикалық, прагматикалық, лингвомәдениеттанымдық тұрғыдан қарастырылды. Аталған зерттеушілер мақала-мәтелдер мен паремиялар предекативті типтегі кешенді сөйлемдік құрылымдар үлгісіндегі фразеологияның объектісі емес, тілтанымдық пән ретінде қарастырылатын паремиологияның зерттеу нысаны деп таныды.
Ал біз үшінші топтағы ғалымдар пікірін қолдай отырып, мақал-мәтелдерді паремиологияның аясында қарастырамыз. Сонымен жоғарыда айтылған деректер бойынша қорытынды жасайтын болсақ, мақал-мәтелдер әр кезең сайын өзінің мазмұн-мағынасы, сыр-сипатына қарай тілші мамандардың қызығушылығын тудырып, зерттеу жұмыстарына арқау болып келді. Осы орайда паремиология саласының сан алуан ішкі-тысқы мәселелері қазақ лингвистерінен жан-жақты жүйелі жинақталған түрлі ғылыми методикаларға сүйенген және соны идеяларға толы ғылыми зерттеулерді талап етеді. Осы мақсатқа сай біз мақал-мәтелдерді зерттеп қарастырғанда олардың мағынасын, қасиетін анықтауға, прагматикалық аспектісіне, құрылымдық мәселелеріне, актуалдылығына қарай түрлі тілдік талдау жасай отырып, олардың тіл дамуындағы болашақтағы рөлін айқындайтын боламыз. Себебі, тіл - өткен мен осы кезеңде ғана нәтижелер көрсетіп қана қоятын құбылыс емес, болашаққа да ұлттық руханиятты жеткізуші кумулятивтік қасиетке ие адамдық белгінің озық үлгісі.
Қазақ халқының мақал-мәтелдері фольклор саласының бір бөлігі ретінде әдебиетте зерттелді, философия ғылымы үшін бұл таным қорын қалыптастырушы фактор болып есептелсе, тіл ғылымы үшін осы он жылдықтар көлемінде ғана жеке алынып қарастылып жатқан нысан. Мақал-мәтел дегеніміздің өзі - толғанған ойдың толастап келіп келіп шығарған, мың жағдаяттың межесін бірнеше жолмен беретін түйінсөзі. Онда ұлттың сан ғасырлық мұрасы, мәдениеті, мінезі жатады. Мұны тілдік тұрғыда зерделеу үшін алдымен мағыналық жағын - лексикология, фразеологизмдерге ұқсастығын - фразеология, тілдік норма жағын - стилистика, құрылымын - синтаксис қарастыратын болады. Қазіргі күні лингвистикадағы өзекті саланың бірі - антрополингвистикада адамды тілдің ішінде зерттей алу үшін мақалдардың табиғатын анықтау аса маңызды.
1.2 Кәсіпке байланысты мақал-мәтелдердің зерттелуі мен прагматикалық сипаты
Мақал мен мәтелдің айырмашылығы жөнінде ұлт ұстазы А.Байтұрсынұлы Сөз өнерінің ғылымы мен Қара сөз бен дарынды сөз жүйесін жапсарластыра келе, оларды өрнекті сөйлемдер, өлеңді сөйлемдер, шешен сөз, дарынды сөз және ділмəр сөз деп бөліп, əрқайсысына жеке-жеке тоқтайды. Енді осылардың ішінде мақал-мəтелдерге айрықша тоқталады. Мəтел дегеніміз - кезіне келгенде кесегімен айтылатын белгілі-белгілі сөздер. Мəтел мақалға жақын болады. Бірақ мақал тəжірибеден шыққан ақиқат түрінде айтылады, - деп түйіндейді [16, 89]. Алайда, біздің байқағанымыздай, егер мақалдың барлығы аяқталған іс-әрекетпен келіп, тек өзі дара жұмсалған болса, мұндай тоқталуға тұрарлық мәселе болмас еді.
Мақал-мәтелдердің ұлт тілінде көп қолданыс табуы сол халықтың сөздік қорының да, таным көк жиегінің де биіктігінің көрінісі болып табылады. Яғни мақал-мәтелдер сол ұлттың танымына тікелей байланысты [34, 25].
Тіл деңгейлеріндегі барлық бірліктерді прагмтикалық аспектіде қарастыруға болады. Мақал-мәтелдердің прагматикалық аспектісі олардың әртүрлі сөйлеу жағдаяттарында түрлі мақсатта жұмсала білуіне байланысты. Өйткені, мақалдардың астарлы мәнісі сөйлеу кезінде не мәтін бойында көмес және көрнеу түрде беріледі. Мақал-мәтелдердің сондай бір мазмұнды қабаттары мен прагматикалық табиғаты күнделікті қарым-қатынас үстінде айқындалады. Сөйлеуші мақал-мәтелді қолдану арқылы өзінің сөзін дәлелдей де түседі немесе қарсы тарапқа мақал-мәтелмен бұйыра сөйлеп, ақыл-өсиет мағынасында тыйым сала алады. Кез келген сөйлеуші ғылыми негіздерін ашып меңгермесе де тілді еркін тұтынушы ретінде мақал-мәтелдерді қолдану арқылы тілдің тек прагматикалық қана емес этнолингвистикалық та ерекшеліктерінен бейхабар түрде қаныға алады. Прагматика ұғымы негізінен семиотикамен байланысты. Американдық ғалым Ч. Морристің еңбегі арқылы ғылымға енген семиотика негізінен үш түрлі саладан тұрады.
Таңба мен ұғым арақатынасын зерттейтін семантика;
Таңба мен таңба арақатынасын зерттейтін синтактика;
Таңба мен қолданушы арақатынасын зерттейтін прагматика;
Міне осы тұста біз жоғарыда атап көрсеткен прагмалингвистиканың басты қасиеті де алға шығады. Прагматика негізінен ой иесінің мақсаты мен уәжіне сай тілдік құралдарды таңдаудың мәнін, сонымен қатар тыңдаушының айтылған ойды тіл арқылы берілген бағаны түсінуін зерттейді [34, 32].
Мақал-мәтелдердің прагматикалық қызметін былайша жіктеуге болады:
барлық мақал-мәтелдерге тән күнделікті өмірде кездесетін түрлі жағдайлардың белгісі ретінде таңбаланатын үлгілеуші қызметі;
өнегелік қызметі;
қатысымдық қызметі;
ой өрнектеушілік қызметі.
Осы аталған қызметтердің ішіндегі ең бастысы - үлгілеуші қызметі. Ал қалғандары көмекші қызмет атқарады. Қатысым үдерісінде мақалдар бір сәтте бірнеше қызметті атқара береді.
Жалпы қай елдің болмасын мақал-мәтелдерін қолданушыларының мақсатына зер салатын болсақ, оның құралы яғни мақал-мәтелдердің қызметі адамдардың ойын жүйелі логикалық түрде екенін дәлелдеу [35, 82]. Қайсы бір адам болмасын, мақал-мәтелді қолданғанда өз позициясының дұрыс екенін дәлелдегісі келеді. Ал мақал-мәтелдер болса, қай кезеңде де халықтың өмір тәжірибесінде көрген білгенінен қорытып алынған ақиқат ой тұжырымдары. Ой дегеніміз белгілі бір сөйлеммен берілетіні анық. Ал сөйлемдегі ойдың ақиқат немесе жалған болуы өте ықтимал. Бұл әрине комуниканттардың тілдік қарым-қатынасқа түсу жағдаятына және ішкі ниетіне тәуелді. Кәсіпке байланысты мақал-мәтелдердің қазақ және түрік тілдеріндегі ұтымды қолданыстары жүзеге асу үшін бұл мақалдардың қолданылу аясын анықтап алуымыз қажет. Мақал-мәтелдерді еңбек ету, іс қылу үстінде яғни осыған ұқсас үдерістердің ауқымында қолданар кезде екі тараптың ішкі ниеті, танымы, білім қоры мен әлеуметтік құзыреттіліктері де ескеріледі.
Кез келген сөйлеу әрекетінің өту жағдайы - әр түрлі. Бірде сәтті болған айтылым енді бірде сәтсіздікке алып келуі мүмкін. Айтушының тыңдаушыға қатысты қарым-қатынасының жүзеге асуы оның қашан, қайда және кімге айтқандығына байланысты. Бұдан келіп коммуникативтік құзыреттілік (компетенция) туындайды. Коммуникативтік құзыреттіліктің А.Ю. Маслова көрсеткен бес деңгейі белгілі. Олар: 1) тұлғаның психофизиологиялық ерекшелігі (тұлғаның жалпы психикалық типінен артикуляциялық аппарат құралына дейін); 2) тұлғаның әлеуметтік сипаты мен мәртебесі (коммуникация барысында тұлғаның шыққан жері, жынысы, лауазымы, мамандығы маңызды рөл атқарады); 3) тұлғаның мәдени қоры (тұлғаның білім көкжиегі мен құндылықтарды игеруі); 4) тілдік құзыреттілігі (коммуниканттың сөз таңдау және талғай алу қабілеті); 5) коммуникативтік білімі, дағдысы (коммуникация іске асыру барысында стратегия құра білу) [36, 38-39]. Демек кез келген коммуникацияның ойдағыдай жүзеге асуы үшін коммуниканттардың психофизиологиялық жай-күйі, олардың әлеуметтік мәртебесінің бір-біріне сәйкес келуі, дүниетанымдарының бір-біріне сай болуы маңызды. Сондай-ақ, коммуникаттардың өз ниетін жеткізуде айтпақ ойын дәл жеткізетін тілдік бірлектерді таңдау алуы, коммуникация жасау барысында коммуникаттардың өмір тәжірибесінде коммуникациялық амал-тәсілдер мен дағдыларды қалыптастыра алуы да маңызды рөл атқарады. Бұл турасында З.Ш.Ерназарованың мына пікірін келтіруге болады: Сөйлесімнің дүниеге келуіне, мазмұн жағынан толығуына сөйлеушінің білім қоры, тәжірибесі ықпал етеді [37, 17]. Мұндағы ғалымның сөйлесім дегені - айтылым терминіне сәйкес келеді. Екі жақтың да кәсіпке байланысты немесе кез келген тақырыпта болсын мақал-мәтелдердің астарлы мағынасын ұғып, оның ақиқатқа қатынасын сараптай алу үшін жоғарыда біз атап кеткен құзыреттіліктерге сай болуы қажет.
Айтылымның ақиқат немесе жалғандығы логиклық ұғым. Ал олар экстралингвистикалық факторлармен байланысты қаралады. Пікірдің я шын, я жалған екендігін анықтау пресуппозиция деп аталады. Бұл саланы ғылымда алғаш қарастарған Г. Фреге болатын. Ал лингвистикада пресуппозиция сөйлем мағынасына қатысты тұжырымдамалардың ықпалынан пайда болды. Лингвофилософиялық әдебиеттерде пресуппозиция мәселесі біріншіден сөйлемнің ақиқаттылығына қатысты болса, екіншіден сөйлемдер арасындағы логикалық байласымды қатынастарды айырумен талданады. Яғни бұл мәселенің біздің тақырыбымызға байланысы мақал-мәтелдердің орынды орынсыз қолданысын айыруда көрінеді. О.С. Ахманова жоғарыдағы мәселелер жайында келесідей пікір білдіреді: Пресуппозиция - сөйлеуші мен тыңдаушы (мұнда адресат пен адресант, айтушы мен тыңдаушы мағынасында) айтылып отырған ойды түсіне алатындай аялық білімі (фоновое знание). Қай тілде болсын сөйлеушінің тілдік қоры арқылы ондағы мәдени-материалдық, тарихи-географиялық, прагматикалық көрсеткіштерінің жиынтығы танылады. Аялық білімсіз тілдік қарым-қатынастың болуы мүмкін емес [39, 49]. Демек бұдан шығатын қорытынды қай ұлттың болсын мақал-мәтелін терең түсіну үшін оның жасалуындағы әр алуан уәждерді білу маңызды. Қазақ және түрік тіліндегі еңбекке онымен мағыналас іс, тірлік, әрекетке қатысты мақал-мәтелдердің де астарын ұғуымыз үшін аталған тілдерді оның табиғатын, ондағы мағыналардың берілу жолдарын түгелдей білуіміз қажет. Әрбір тілдегі таңбаларда (қазақ және түрік тілдері үшін мақал-мәтелдегі символдық белгі болуы мүмкін) өзіне сай мағыналар кодталып жасырын тұрады. Таңбаны өз дәрежесінде ұққан адам ғана астарындағы мағынаны түсінуге мүмкіншілік алады.
Қазақ және түрік халқы - ежелден түбі бір бауырлас ұлттар. Тарихи жағдайларға байланысты әртүрлі географиялық аймақтарда мекендегенімен халықтарды ортақтастыратын ұғым-түсініктер де жетерлік. Соның бірі адам баласын адамға тән қасиеттерге баулып келе жатқан ұғым - кәсіп пен еңбек. Аталған ұғымдар екі тілде әртүрлі тіл бірліктерімен таңбаланғанымен беретін мағына ортақ. Кәсіптің, еңбектің, істің және сондай әрекеттердің бәрін ортақтастыратын мағына күшті қажет ететін әрекет деген сөзбен баяндалады. Дәл осы мағына жұмыс, іс, кәсіп, еңбек, деген сөздермен берілсе де, қазақ тілінде доминант мағына еңбек лексемасы болып табылады.
Кәсіп, еңбек мағыналары тірек болатын мақал-мәтелдерді талдау барысында оларда мынадай ерекшеліктер байқалады:
Еңбектің адам өміріндегі орны:
Адамды еңбегіне қарап бағалау мағынасы: Кәсіпсіз нәсіп жоқ; Ерді еңбек жеткізер; Еңбек - ердің көркі, Ер - елдің көркі; Ер еңбегімен озады. Дәл осы мағынадығы мақалдар түрік тілінде де кездеседі: İş insanın aynasıdır (Адамның жасаған ісі оның дүниеге деген қөзқарасынан хабар береді, әлдекім жайлы айтатын болсақ, оның бітірген ісіне қарап бағалаймыз). Söz var iş bitirir, söz var baş yitirir (Кейбір сөздердің сиқыры бардай сезіліп, адам баласына қатты әсер етеді. Ол небір тас көңілдерді жібітеді. Бітпей тұрған істі де бітіруге қабілетті). ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz