Сыртқыэкономикалық қызметті реттеу әдістері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБЫЛАЙХАН АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖӘНЕ ӘЛЕМ ТІЛДЕРІ УНИВЕРСИТЕТІ
5В051000 - Мемлекеттік және жергілікті басқару мамандығы
Кәсіби-қолданбалы жоба
Орындаушы: Өтеген Ғ.Б.
Ғылыми жетекші: Қарғабаева С.Т.
Практика орнынан жетекші:
Атырау облыстық Кәсіпкерлік және индустриялдық-инновациялық даму басқармасы басшысының орынбасары Құспан Г.З.
Алматы, 2020
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Сыртқыэкономикалық қызметтің және оны басқарудағы мемлекеттік реттеудің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Сыртқыэкономикалық қызмет түсінігі, мәні, формалары және түрлері
1.2 Қазақстандағы сыртқыэкономикалық қызметтің жүзеге асыру түрлері мен кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3 Қазақстан Республикасындағы сыртқыэкономикалық қызметтің мемлекеттік реттелуі және реттеуші органдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2. Қазақстанның қазіргі кездегі сыртқыэкономикалық қызметінің жүргізілуін және мемлекеттік реттелуін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
2.1 ДСҰ-ы тарапынан Қазақстандағы реттеушілік шаралар және ЕАЭО-дағы ықпалдасқан сыртқыэкономикалық қызмет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2.2 Қазақстанның сыртқысауда қызметінің даму серпіні мен саясатын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.3 Қазақстан мен шетелдер арасындағы капиталы қозғалысы және оның реттелу жай-күйі көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..28
3. Қазақстанның сыртқыэкономикалық қызметін дамыту келешегі
3.1 ДСҰ-ға кірумен байланысты Қазақстанның тауарөндірушілері қызметіндегі проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
3.2 Қазақстанның сыртқы саудасы мен инновация және экспортқа бағдарланған экономикасын дамыту үрдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...36
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН КӨЗДЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі.Сыртқы экономикалық қызмет кез-келген мемлекет саясатының басым бағыты болды және болып қала береді. Шаруашылық жүргізуді жаһандандыру мен интернационалдандырудың қазіргі заманғы үдерістері сыртқы экономикалық қызметтің шарттарын сапалы түрде өзгертіп, өңірлер мен жергілікті жерлер құрылымдардың деңгейіне баса назар аударды. Мемлекеттің халықаралық қызмет субъектілері ретіндегі маңызы соңғы уақытта айтарлықтай артты, ал жергілікті өзін-өзі басқару органдары өз аумақтарында шетелдік бизнесті қолдай отырып, өңірдің кәсіпорындарына тиімді сыртқы экономикалық қызмет үшін жағдай жасай отырып, шетелдік нарықтарды игеруге көмектесе отырып, сыртқы экономикалық қызметпен белсенді айналысады.
Әлемдік әлеуметтік даму мемлекеттер арасындағы сыртқы экономикалық байланыстардың ұлғаюымен сипатталады. Әлемдік экономикалық қатынастардың қалыптасуының қазіргі кезеңі елдер арасындағы ықпалдастықтың біртіндеп артуымен сипатталады. Ықпалдастыруға бағдарлау сыртқы экономикалық қызмет пен халықаралық сауданың өзара тиімділігімен түсіндіріледі, бұл әлемдік өндірісті барынша ұлғайтады, әлеуметтік әл-ауқатты арттырады және халықаралық еңбек бөлінісін қамтамасыз етеді.
Әлемдік экономика жаппай интернационалдандырудың, ықпалдастықтың және мемлекеттердің өзара тәуелділігінің инновациялық бағытына енуде. Әлемдік экономиканы қалыптастырудың негізгі бағыттарының бірі аймақаралық сауда-экономикалық серіктестіктің артуы болып табылады. Әлемдік экономикалық ықпалдастықты әлемнің барлық аймақтарында байқауға болады. Әлемдік және ішкі қаржы және тауар нарықтары жағдайындағы барлық өзгерістерге тез жауап бере алатын сыртқы экономикалық қатынастардың серпінді, белсенді құрылымын құру мәселесі экономикалық серіктестікті дамытуда үлкен рөл атқарады.
Соңғы жылдары еліміздің халықаралық және ішкі жағдайын айтарлықтай өзгерткен, геосаяси ахуалда маңызды түрлердірулер болды. Ұлттық экономика мен сыртқы экономиканың, сыртқы нарық пен ішкінің жаңа өзара әрекеттесуі қалыптасты.
Сыртқы экономиканың қызметтін реттеу үдерісі маңызды рөл атқарады, өйткені, біріншіден, ол елдің экономикалық қауіпсіздігіне кепілдік береді, екіншіден, республикалық бюджетке тиісті түсімдерді қамтамасыз етуге көмектеседі.
1994 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев алғаш рет еуразиялық интеграция жобасын құру идеясын айтты және интеграциялық бірігудің негізгі қағидаттарын, сондай-ақ оны жүзеге асыру кезеңдерін атады. Бүгінгі таңда Қазақстан Еуразиялық экономикалық одақтың (ЕАЭО) толыққанды мүшесі болып табылады.
Орталық Азия аймағының көптеген елдері сияқты, Қазақстан да ішкі нарықтың шағын сыйымдылығына ие. Статистика Комитетінің мәліметі бойынша, Қазақстан халқы 18 миллион адамнан асады, ал ЕАЭО жалпы ішкі жалпы өнімі 1,8 триллион доллардан асатын 183 миллион адамның нарыққа шығуын қамтамасыз етеді, бұл әрине, ЕАЭО елдерінің шетелдік инвестицияларды тарту мүмкіндіктерін арттырады.
Сонымен қатар, 2015 жылы Қазақстан Дүниежүзілік сауда ұйымының (ДСҰ) 162-ші мүшесі болды, бұл оның әлемдік саудаға интеграциялануын көрсетеді. Осы мақсатта заңнама фискалдық саясат, кеден, валюталық реттеуде, сондай-ақ зияткерлік меншік құқығын қорғау саласындағы реформалар жүргізілді. ДСҰ-ға кірудегі негізгі қиындық ЕАЭО аясындағы кедендік тарифтерді үйлестіру болды. Алайда бұл сәйкессіздіктер Қазақстан мен ДСҰ мүшелері, сондай-ақ ЕАЭО елдерімен жасалған екіжақты келісімдермен жойылды. Енді ЕАЭО аумағында 2018 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енген жаңа Кеден кодексі жұмыс істейді.
Қазақстан елдің халықаралық аренада жағымды имиджін қалыптастыруға тырысады. Осыған байланысты еліміздің халықаралық интеграциялық жобаларға қатысуы барған сайын маңызды бола түсуде. Сонымен қатар, Қазақстан Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының (ЭЫДҰ) төрт комитетінде тұрақты бақылаушы мәртебесін алуға ұмтылуда. Бүгінгі таңда Қазақстан шешілмеген экономикалық емес мәселелерге байланысты ЭЫДҰ мүшесі болып табылмайды. Бірақ, республика ЭЫДҰ-мен экономикалық даму мен жұмыспен қамтудың әлеуетін ашуға, сыбайлас жемқорлыққа, ашықтық пен салық салу туралы ақпаратпен алмасуға көмектесетін бәсекеге қабілеттілік бағдарламасы бойынша белсенді жұмыс істейді.
Қазіргі уақытта Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыстары айтарлықтай әртараптандырылған. Теңізге шығу мүмкіндігі жоқ Қазақстан әлемнің 120-дан астам елімен сауда жасайды. Қазақстан белсенді және мақсатты сыртқы экономикалық саясат жүргізіп, қазақстандық экономиканы халықаралық институттар үшін ашық етеді.
Қазіргі уақытта ЕАЭО-ның дамуы біздің еліміз үшін ең серпінді және салмақты процестері болып табылады.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Сыртқы экономикалық қызметті реттеу мәселелері ғылыми және оқу әдебиеттерінде жеткілікті түрде егжей-тегжейлі ашылған. Сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеудің көптеген аспектілерін А.П.Малышев, Н.А.Левченко, Е.А. Тимошкина, А.И. Мирзоев және т.б. қарастырған.
Жұмыстың зерттеу обьектісі - сыртқы экономикалық қызмет қатысушылары
Жұмыстың мақсаты - сыртқы экономикалық қызметті реттеудің ерекшеліктерін зерттеу.
Осы мақсатқа сәйкес жұмыстың негізгі идеялары мен аспектілерін көрсететін міндеттер қойылды:
- сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу мазмұнының теориялық негіздерін, түсінігін, мәнін қарастыру;
- сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеудің кедендік-тарифтік әдістерін зерттеу;
- сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеудің тарифтік емес әдістеріне талдау жасау.
Зерттеу объектісі қоғамдық қатынастар болып табылады,қазіргі кезеңде сыртқы экономикалық қызмет саласында туындайтын мәселелер.
Зерттеу пәні сыртқы экономикалық қызметті реттеуші заңнамаларының қолданыстағы нормалары және елдің сыртқы экономикалық қызметі туралы есеп құрайды. Қазақстан Республикасының әкімшілік заңнамасын реттейтінқоғамдық қарым-қатынастар.
Алынған нәтижелердің практикалық және теориялық маңыздылығы,олар осы саладағы қазіргі теориялық зерттеулер базасын арттыруға мүмкіндік береді. Жұмыс қорытындысы осы саладағы мәселелерді анықтауға және осы проблемаларды шешудің бірқатар жолдарын ұсынуға көмектесті.
Зерттеудің нормативтік базасын ҚР Конституциясы құрады,Кеден кодексі, Еуразиялық экономикалық одақ туралы шарт және басқа да нормативтік актілер.
Зерттеудің теориялық негізін ғылыми-практикалықматериал, сондай-ақ В. Ю. Воликов, В. Е. Новиков, Д. К. Варданян, O. В. Гатарина және т. б. авторлардың зерттеу тақырыбы бойынша ғылыми мақалалары мен мақалалары құрайды.
Таңдалған тақырыпты талдау барысында жалпы жәнеғылыми танымның жеке әдістері: салыстырмалы-құқықтық, формальды-құқықтық және негізгі жалпы,синтез қолданылады.
Жұмыстың құрылымы зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне негізделген және кіріспе, үш тарау, қорытынды, пайдаланылған көздер тізімін қамтиды.
1СЫРТҚЫЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Сыртқыэкономикалық қызмет түсінігі, мәні, формалары және түрлері
Сыртқы экономикалық қызметтің жалпы елдің де, оның жекелеген аумақтарының да әлеуметтік-экономикалық дамуына ықпалын зерделей отырып, оның құрылым құрушы және тездетуші фактор ретіндегі рөлінің зор екенін атап өткен жөн. Дәл осы арқылы сыртқы экономикалық қызметтің стратегиялық мәні және оның әлемдік экономиканың жаһандануы жағдайында аумақты дамыту үшін жоғары маңыздылығы айқындалады.
Сыртқы экономикалық қызметтің мәнін ашуға тырысқан ғалымдардың әр түрлі көзқарастарын қарастырып көрелік.
Үлкен экономикалық сөздік сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттің, кәсіпорындардың, фирмалардың басқа елдермен бірлесіп жүзеге асырылатын экономикалық қызмет салаларының бірі ретінде анықтайды.Бұл жағдайда сыртқы экономикалық қызмет мемлекет пен фирмалардың экономикалық қызмет салаларының бірі ретінде айқындалады.
Мұндай тәсілдің сөзсіз артықшылығы сыртқы экономикалық қызмет субъектісі ретінде мемлекетті бөлу болып табылады. Сонымен қатар, онда сыртқы сауда, халықаралық инвестициялар сияқты сыртқы экономикалық қызмет түрлері ұсынылған,халықаралық қаржы-несиелік байланыстар, халықаралық кооперация. Дегенмен, сыртқы сауданы қарау кезінде авторлар тауарлар саудасына баса назар аударады және сыртқы экономикалық қызметтің бір түрі болып табылатын халықаралық қызметтер саудасын назардан тыс қалдырады.
Профессор В. А. Мусиннің пікірінше, сыртқы экономикалық қызмет деп әр түрлі мемлекетке жататын тұлғалар арасындағы қарым қатынастарда материалдық игіліктерді жасауға, пайдалануға немесе иеліктен шығаруға байланысты құқықтарды және міндеттерді сатып алуға, өзгертуге немесе тоқтатуға және байланысты қызмет түсініледі [1].
В. В. Гущин мен Ю. А. Дмитриевтің айтуынша, сыртқы экономикалық қызметмемлекетаралық ынтымақтастықтың түрі болып табылады және осы мағынада сауда, экономика, ғылым, мәдениет, туризм саласындағы ынтымақтастықты дамыту бойынша мемлекеттердің қызметі ретінде қарастырылады[2]. Бұл ұйғарым сыртқы экономикалық қызмет қатысушылары етіпөзге субъектілерді көздемей, тек мемлекеттерді ғана көрсетеді.
Н. И. Диденкоға сәйкес, сыртқы экономикалық қызмет өндірістік құрылымдар деңгейінде (фирмалар, ұйымдар, кәсіпорындар және т.б.) шетелдік серіктесті, экспорттық-импорттық мәміле үшін тауар номенклатурасын таңдауда, келісім-шарттың бағасы мен құнын, жеткізу көлемі мен мерзімін анықтауда толық дербестікпен жүзеге асырылады және олардың өндірістік-коммерциялық қызметінің бір бөлігі болып табылады [3]. Демек, кәсіпорындардың сыртқы экономикалық қызметі - халықаралық экономикалық қатынастармен, тауарлар мен қызметтердің экспортымен-импортымен, капиталды әкелумен-әкетумен, қаржы-несиелік қатынастармен байланысты олардың шаруашылық қызметі салаларының бірі.
Бұл ұғым СЭҚ субъектілері ретінде фирмалар мен кәсіпорындарды мемлекетке баса назар аудармай бөледі.
О. Н. Толочко сыртқы экономикалық қызмет субъектілерінің қатарына мемлекетті кірістірмейді: "сыртқы экономикалық қызмет ... шаруашылық жүргізуші субъектілер - жеке жәненемесе заңды тұлғалар арасында қалыптасқан экономикалық сипаттағы қатынастарды білдіреді. Субъектілік құрам бойынша бұл қатынастар халықаралық-құқықтық реттеудің объектісі бола алмайды және осыған орай олар ұлттық (мемлекетішілік) немесе халықаралық жеке құқықпен реттеледі [4].
Субъектілердің құрамына қатысты әртүрлі пікірлерге қарамастан, барлық авторлар осы қызметтің екі жалпы белгісін көрсетеді: жеке-дара сипат және сыртқы бағыт деп аталатын: "сыртқы экономикалық қызмет азаматтар мен ұйымдардың қызметінен қалыптасады, ол бір жағынан экономикалық, ал екінші жағынан "сыртқы" болып табылады.
Жалпы экономикалық мағынада сыртқы экономикалық қызмет дегеніміз әртүрлі қызмет, сауда, ұжымдық кәсіпкерлік және басқа да халықаралық серіктестік түрлерін ұсынуды қоса алғанда, сыртқы экономикалық қатынастардың жедел-коммерциялық, ұйымдастырушылық, экономикалық және экономикалық-өндірістік әдістерінің жиынтығы.
Сыртқы экономикалық қызмет мемлекеттік деңгейде де, жеке кәсіпкерлік субъектілері деңгейінде де жүзеге асырылады. Сыртқы экономикалық қызмет мемлекеттік деңгейде бақыланады, оның негізгі мақсаты құқықтық қолдау, барлық билік институттарының жұмысы, соның арқасында сыртқы нарықтағы ынтымақтастық тиімділігі артады. Мемлекеттің сыртқы экономикалық қызметін реттеу бойынша дұрыс ұйымдастырылған жұмыс ұлттық табыстың көбеюіне, өндіріс кәсіпорындары мен инвестициялардың көбеюіне әкеледі. Кәсіпорынның сыртқы экономикалық қызметі контрагенттер арасында халықаралық келісімшартқа қол қоюға негізделген.
Қарым-қатынастың бұл түрінің салалық байланысы сыртқы экономикалық қызмет және жеке азаматтардың қатысуымен жеке мүліктік пен мүліктік емес қатынастар саласындағы мемлекетаралық ынтымақтастық халықаралық жария және жеке құқықты зерттеу нысаны болып табылатындығына байланысты, ал кедендік шекара арқылы тауарлардың, капиталдардың қозғалысымен, қызметтер көрсетумен және жұмыстарды орындаумен байланысты экономикалық қызметті жүзеге асыру барысында пайда болатын шаруашылық жүргізуші субъектілердің қарым-қатынасы экономикалық құқықты зерттеу нысаны болып табылады.
Әр мемлекет сыртқы элементтері бар сыртқы экономикалық қарым-қатынасты реттеуде барлық елдерге бір қағиданы қолданбайды, әр қайсысының ұлттық нормалары болады. Түрлі халықаралық актілер, іскерлік өмір саласындағы халықаралық-құқықтық нормалар түріндегі сыртқы қоғамдық бастаулар, тек мемлекетаралық қарым-қатынас дәрежесінде іске аса алмайды.Сондықтан, сыртқыэкономикалық қызмет дегеніміз басқа елдермен өзара әрекеттесуге бағытталған және белгілі бір құқықтық форма мен нормалармен бекітілген шаруашылық жүргізуші субъектілердің өзара әрекеттесуінің жиынтығы.
Қазіргі уақытта жаһандану кезеңінде әлемде ықпалдастық үдерістердің күшеюі жүріп жатыр, бұл мемлекеттердің сыртқы экономикалық қызметінің рөлінің артуына алып келеді. Сыртқы экономикалық қызметтің негізгі түрлеріне мыналар жатады:
сыртқы сауда қызметі;
сыртқыэкономикалық қызметті логистикалық қамтамасыз ету;
халықаралық еңбек бөлінісі;
өндірістік кооперация;
халықаралық инвестициялық ынтымақтастық;
валюталық және қаржы-несиелік операциялар [5].
Экономикалық қызмет түрлері заңмен белгіленеді және мемлекет тарапынан реттеледі. Әдетте сыртқы экономикалық қызметтің түрлеріне импорт пен экспорт, сондай-ақ кез-келген халықаралық экономикалық операциялар, ақша операциялары, тауарлармен алмасу, бірлескен қызмет және шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы ынтымақтастық, көтерме және бөлшек сауданы ұйымдастыру, қаржылық және көліктік халықаралық келісімдер жасау, сонымен қатар, тауарларды өндіруге және шетелге жылжытуға байланысты барлық қызмет түрлеріжатады [6].
Кедендік бақылау сыртқы экономикалық қызметке әсер ететіндіктен, кедендік операциялар да оның қызметіне кіреді.Сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметке сыртқы экономикалық операциялардың сыныпталуы кіреді. Олар импорт, экспорт, қайтараэкспорт, қайтараимпорт және контрагенттік операциялар.
Импорттық-экспорттық операциялар тауарларды шетелге әкелу және әкетумен байланысты, ал қайтараэкспорт және қайтараимпорт бұрын экспортталған және импортталған тауарлардың шығарылуымен және әкелінуімен байланысады. Қарама-қарсы сауда тауар биржасына тауарлармен алмасудан басқа клиринг, есепке алу және бартер сияқты операциялардың түрлері кіреді.
Экспорт - шетелдік сатып алушыға сатылатын немесе сыртқы нарықта сатуға арналған тауарлардың шығарылуы. Мұндай тауарлар мен қызметтерді сатушы ел экспорттаушы деп аталады, ал шетелдік сатып алушы ел импорттаушы деп аталады.Заңды түрде бір елден екінші елге тасымалданатын кез-келген өнім, ресурстар немесе қызметтер сауда секторының негізгі элементі болып табылады. Экспортқа сонымен қатар басқа елде өңдеуге арналған тауарлардың шығарылуын, тауарлардың транзит арқылы басқа ел тасымалы, басқа елден әкелінген тауарлардың экспортын үшінші елде сату жатады [5].
Тауарлардың экспорты әдетте экспорттаушы елінде де де, импорттаушы елде де кеден органдарының қатысуымен жүзеге асырылады. Интернет-дүкендердің пайда болуы, мысалы, "Amazon" немесе "e-Bay", көптеген елдерде ұсынылатын тауарлардың өзіндік құнының төмен деңгейіне байланысты кедендік кедергілердің маңыздылығының төмендеуіне әкелді. Алайда, осы қымбат емес тауарлардың экспорты әлі де экспорттаушы елдің заңдық шектеулеріне ұшырайды.
Осыдан, сыртқы экономикалық қызметке тауарлық-экономикалық қатынастарды және оларды жеңілдететін құралдар мен операцияларды жүзеге асыру кіреді, сондықтан сыртқы экономикалық қызмет кейіннен халықаралық экономикалық қатынастарды реттейтін және әсер ететін қаржылық, несиелік және кедендік операциялардың түрлерін қамтиды деген шешімге келуге болады. Сонымен қатар, сыртқы экономикалық қызмет заңнамаға негізделеді және оның қатысушыларына адал сыртқы экономикалық операцияларды жүргізуге мүмкіндік беретін мемлекеттік бақылауда болады.
Сыртқы экономикалық қызметке жеке тұлғалар да, жеке кәсіпкер мәртебесіне ие заңды тұлғалар да қатыса алады. Сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асыру үшін тіркелу қажет емес, бірақ жеке кәсіпкер экспорт және импорт кезінде кедендік тіркеу карточкасын ала алады, бұл мемлекеттік шекара арқылы сыртқы экономикалық операцияларды одан әрі жеңілдетеді. СЭК қатысушылары мен олардың қызметі тауарлардың импорты мен экспорты және ақша операциялары туралы ережелер қарастырылған кеден кодексімен және сыртқы экономикалық қызмет туралы заңдармен реттеледі. Қызметтің жүзеге асырылуы және олардың заңды түрде шоғырлануы оның түріне байланысты, өйткені сыртқы экономикалық қызмет субъектілерінің әр түрінің өзіндік ұстанымдары болады [6].
1.2 Қазақстандағы сыртқыэкономикалық қызметтің жүзеге асыру түрлері мен кезеңдері
Кез келген елдің сыртқы экономикалық саясатының басты стратегиялық міндеті сыртқы экономикалық қызмет саласында қолайлы жағдайларды қамтамасыз ету болып табылады.
Қазіргі уақытта барлық елдер қазіргі заманғы әлемдік шаруашылықтың қатысушылары болып табылады, бұл қатысудың белсенділігі - жекелеген елдердің әлемдік ынтымақтастыққа ықпалдасу дәрежесі. Қазақстанның нарықтық қатынастарға бағдарланған және әлемдік шаруашылыққа ықпалдасуға ұмтылған тәуелсіз мемлекет ретінде әлемдік нарыққа қатысуы сыртқы экономикалық қызмет саласындағы және оны реттеу процестеріне деген көзқарасты айтарлықтай өзгертті.
Елдің сыртқы саудасының белсенді өсуі, бүкіл әлемдік сауданың жандануы отандық экономиканы кеңейіп келе жатқан халықаралық тауар алмасуға тартуға ықпал етті. Сыртқы экономикалық байланыстар халық шаруашылығының жалпы құрылымының бір бөлігі ретінде шаруашылық ішіндегі пропорцияларды жетілдіруге, өндірістік күштерді орналастыруға және дамытуға әсер етеді. Соңғы жылдардың күш-жігері мемлекеттік ықпалды сақтау қажет болған кезде сыртқы экономикалық қызметті ырықтандыруға және экономикалық құралдарды басымдықпен пайдалана отырып, реттеу тетігін қалыптастыру талпыныстарына негізделеді.
Сыртқы экономикалық қызметтің даму келешегін қарастыру кезінде біздің елімізде болған ырықтандыру Қазақстан Республикасы экономикалық саясатының негізгі бағыттарының бірі болып табылатынын, әлемдік сауда жүйесіндегі біздің республиканың жағдайын жақсартуға және отандық өнімді өткізу нарығын кеңейтуге ықпал ететінін атап өту қажет.
Қазіргі уақытта, Қазақстанда бұрынғы кеңестік одақ елдеріндегі сияқты экономиканы реформалау бағдарламалары жалпы іске асырылғанда, дұрыс таңдалған сыртқы сауда саясаты ұлттық экономиканы қолдауды және сыртқы нарыққа өнім жеткізу есебінен өнеркәсіптік экспортты тұрақтандыруды қамтамасыз ете алады.Экономикалық өсуді арттыру жөніндегі одан арғы іс-шаралар көбінесе ішкі нарықтағы бәсекелестік деңгейіне және сәйкесінше ұлттық өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне байланысты болатын қазақстандық экспорттың көлемін, құрылымын және сапалық сипаттамаларын серпінді өзгертпей ақтала алмайды.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық байланыстары мынадай нысандарды қамтиды: сыртқы сауда, ҚР аумағындағы бірлескен кәсіпорындар, шетелдердегі бірлескен кәсіпорындар; ҚР аумағындағы шетелдік кәсіпорындар; халықаралық бірлестіктер мен ұйымдар, консорциумдар; лизинг; ғылыми-техникалық ынтымақтастық; лицензиялар мен ноу-хау саудасы; банк саласындағы ынтымақтастық; шетелдік туризм және халықаралық экономикалық ынтымақтастықтың өзге де нысандары.Нарықтық экономикалы елдердегі жоғары дамыған және кең таралған қызметтер саудасы бізге де келді. Жаңа коммерциялық банктер мен сақтандыру компаниялары құрылды, инжинирингтік қызметтер дамуда, кеңес беруші фирмалар пайда болды, қызықты жарнама пайда болды, сауда-делдалдық операциялар және т. б. кеңейтілді.
Сыртқы экономикалық қызметке қазақстандық қатысушылардың әлемдік нарықтағы сыртқы сауда операцияларын регламенттеу шарттары туралы хабардар болмауы олардың экспорттық тауарды өндіру және өткізу жөніндегі қызметінің тиімділігін төмендетіп көрсетеді, болжанатын валюталық түсім мөлшерінің азаюына алып келеді, күтпеген шығыстарды тудырады, ал кейде өзара тиімді сыртқы сауда мәмілелерінің бұзылуына алып келеді. Мұндай жағымсыз сәттерді болдырмау үшін сыртқы сауданы реттеу шарттарына тек елде ғана емес, сондай-ақ тетігі бірінші кезекте әлемдік сауда саласындағы әртүрлі құжаттарда, сондай-ақ ұлттық заңнама базасында тіркелген қол жеткізілген халықаралық келісімдердің негізіне қалыптасатын өз елінің ғана емес, шетелдік серіктестерінің елдерінде де тұрақты назар аудару қажет.
Сыртқы экономикалық қызметті реформалау қалыптасқан жағдайды еңсеруге көмектеседі. Реформа үдерісінде орталықсыздандыру және мемлекеттің сыртқы саудаға монополиялардан біртіндеп бас тартуы жүргізілді. Кәсіпорындар сыртқы нарыққа өз бетінше шығу құқығына ие болды. Бүгінде сыртқы экономикалық қызметке ондаған мың кәсіпорын мен жүздеген мың кәсіпкерлер мен мемлекеттік қызметкерлер тікелей қатысады. Өкінішке орай, қатысушылардың көпшілігі сыртқы экономикалық қызметтің негіздермен, әсіресе қыр-сырымен таныс емес. Сыртқы нарыққа өз бетімен шығу кезінде кәсіпорын экспорттық-импорттық қызметпен байланысты, атап айтқанда:жалпы әлемдік нарықты зерттеу;серіктесті таңдау;шетелдік фирмалар мен серіктестердің қызметін талдау;тауарды өткізудің заманауи тұрпаттары;халықаралық есеп айырысу түрлері және т. б.
Сыртқы нарықта ұлттық өнімді өткізудің мән-жайлары мен мүмкіндіктерін білу, сондай-ақ ұлттық және мемлекетаралық жүйелер әзірлеген сыртқы саудаға ықпал етудің әртүрлі нормаларымен, ережелерімен және тәсілдерімен регламенттелетін шетелдік серіктестер нарықтарында жұмыс істеу шарттарын сақтау табысты сыртқы экономикалық қызметтің негізгі факторлары болып табылады.
Мемлекеттің сыртқы экономикалық қызметке араласуының күшеюі кәсіпорындардың сыртқы экономикалық функцияларын кеңейту қажеттілігімен және олардың жалпы экономика сияқты, халықаралық ауқым - интернационалдандыру мен өндіріс кооперациясына, сыртқы нарықтардың жай-күйіне, жекелеген елдердегі реттеу шараларының әртүрлілігіне байланысты.
Сыртқы саудадағы басымдықты деп экспортты дамытуға бағдарлануды санаған жөн,өйткені импорт бойынша тауарларды сатып алуды не шетел валютасы болған кезде не бәсекеге қабілетті тауар болған кезде бартерлік сауда шарттарында жүзеге асыруға болады.
Біздің республикамыздағы сыртқы экономикалық операциялар субъектілерінің экспорттық стратегиясы әлемнің басқа елдеріндегі сияқты сыртқы экономикалық қызмет түрлері арқылы жүзеге асырылады:сыртқы сауда қызметі;өндірістік кооперация; халықаралық инвестициялық ынтымақтастық;валюталық және қаржылық-несиелік операциялар.
Жоғарыда аталғандардың негізгі нысаны сыртқы сауда қызметі болып табылады. Сыртқы сауда қызметі - кәсіпкерлік және тауар, жұмыс, қызмет көрсету, ақпарат және зияткерлік қызмет нәтижелерімен халықаралық алмасу саласы.
Халықаралық инвестициялық ынтымақтастық қаржылық материалдық-техникалық сипаттағы күштерді біріктіру негізінде шетелдік әріптестермен өзара іс-қимыл нысандарының бірін болжайды. Мұндай ынтымақтастықтың мақсаты экспорттық өнімді дамыту және шығару базасын кеңейту, бәсекеге қабілеттілік өлшемдері негізінде оны жүйелі жаңарту және оны сыртқы нарықта іске асыру процестерін жеңілдету болып табылады. Мұндай міндеттер ұйым есебінен, мысалы, бірлескен өндіріс есебінен шешілуі мүмкін. Бірлескен кәсіпкерлік, ең алдымен, өнімдер шығару және оны іске асыру бағдарламаларын кейіннен бөле отырып, технологиялар, қызметтер алмасу базасында, сондай-ақ тұжырымдамаларды, консорциумдарды, акционерлік компанияларды, халықаралық өкілдік ұйымдар мен т. б. құру және жұмыс істеу нысанында болуы мүмкін.
Әдетте, сыртқы экономикалық операцияларға қатысушыларға белгілі бір жауапкершілік салалары мен қызмет салалары бар субъектілер тобы кіреді. Мұндай төрт топ бар және олар өзара байланысты және сыртқы экономикалық қызмет аясында өзара әрекеттесе алады.
Бірінші топқа өндірісі ірі зауыттар сияқты орталықтандырылған және қызмет көрсетуге бағытталған қатысушылар кіреді. Олар көбінесе жауапкершілігі шектеулі серіктестіктері мен акционерлік қоғамдар деп аталады, оларды сыртқы экономикалық қызметке қатысушылар деп те атайды. Қатысушылар құрамына серіктестік қызметтен туындайтын консорциумдар мен бірлескен кәсіпорындар кіреді [7].
Келесі түрі делдалдық сипатқа ие, өйткені оның қатысушылары тек сыртқы экономикалық операцияларды жүргізуді қамтамасыз етеді, олардың құрамына Қазақстан Республикасының Сауда және ықпалдастық министрлігінің сыртқы экономикалық ұйымдары, салалық сыртқы экономикалық ұйымдар, аралас қоғамдар, сауда үйлері кіреді. Бірінші тізімге қатысушылар сыртқы экономикалық мәмілелерді мемлекеттік деңгейде жүзеге асырады, ал екіншісі - ел ішіндегі делдалдар және кәсіпкерлікті дамытуға көмектеседі. Аралас қоғамдарды шетелдік өндірушілердің өзі жергілікті өндірістердің қатысуымен құрады және сыртқы экономикалық қызметті қайта сатуға, қызмет көрсетуге және экспортты ұлғайтуға бағытталған.
Сыртқы экономикалық қызметтің делдалдық құрамына мамандандырылған делдалдар да кіреді. Бұл делдалдар, өндірушілер және тапсырыс берушілер. Олар экспорт-импорт мәмілелерін жасаумен айналысады [8].
Қатысушылардың келесі тобы ұйымдастырушылық және кеңес беру қызметіне бағытталған. Бұл қатысушылар сыртқы нарыққа шығуға көмектеседі, делдалдар мен серіктестер табады және қаржылық операциялар бойынша кеңес береді. Оларға сыртқы экономикалық ынтымақтастық ассоциациялары, мамандандырылған сыртқы экономикалық ұйымдар мен Қазақстан Республикасының Сауда және ықпалдастық министрлігінің компаниялары, халықаралық үкіметтік емес ұйымдар, уәкілетті банктер және сыртқысауда палатасы кіреді. Олардың барлығы бір-бірінен жауапкершілік саласы мен өндірушілер мен тапсырыс берушілерге ұсына алатын қызмет түрімен ерекшеленеді.
Сыртқы экономикалық қызметке қатысушылардың барлығы оның дамуы мен кеңеюіне әсер етеді. Олар тек өзара әрекеттесуді жүзеге асырып қана қоймайды, сонымен қатар экономика мен шаруашылық субъектілеріне қолдау көрсетеді, сондықтан олар сыртқы экономикалық операциялардың ажыратып алғысыз бөлігі болып табылады.
Мемлекет деңгейінде сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асыру кезінде негізгі мақсат мемлекетаралық қатынастар, ынтымақтастықтың тиімділігін арттыратын құқықтық, сауда және саяси институттарды қолдау болып табылады. Мемлекеттің тиімді сыртқы экономикалық қызметі ұлттық табыстың өсуіне, ғылыми-техникалық прогресті жетілдіруге, өндірістің өсуіне және капитал салымдарының артуына әкеледі.
1.3 Қазақстан Республикасындағы сыртқыэкономикалық қызметтің мемлекеттік реттелуі және реттеуші органдар
Қазақстандағы сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу кең реттеуші негізге негізделген және әр түрлі әдістермен жүзеге асырылады: кедендік-тарифтік реттеу; тарифтік емес реттеу; қызметтерге және зияткерлік меншікке сыртқы сауданы тыйым салу және шектеу; сыртқы сауданың дамуына ықпал ететін экономикалық және әкімшілік шаралар.
Тауарлардың, қызметтердің, капиталдың, ақпараттың ағындар түріндегі халықаралық қозғалысы, трансформациялық үдерістер ретінде, елдің теңгерімді экономикалық дамуының маңызды факторы болып табылады [4]. Сонымен қатар, халықаралық қатынастардың кеңеюі бірқатар мәселелермен қатар жүреді және СЭҚ мемлекеттік реттеу функцияларының рөлін арттыруды және жетілдіруді талап етеді. Нәтижесінде сыртқы сауда қатынастарын реттеу саласындағы мемлекеттік саясаттың маңыздылығы артып келеді.
СЭҚ-ты мемлекеттік реттеу мақсаттары:
* қолданыстағы заңнама мен халықаралық келісімдер шеңберінде сыртқы экономикалық қызмет саласындағы ұлттық шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін ел ішінде де, одан тыс жерлерде де жүзеге асыру үшін қолайлы құқықтық ахуал қалыптастыру;
* басым бағыттар бойынша валюталық түсімнің түсуі және мемлекеттің ұлттық кірісін қалыптастыру мақсатында сыртқы сауда операцияларын экономикалық ынталандыруға жағдай жасау;
* әрбір шаруашылық субъектінің тиімді СЭҚ жағдайын қамтамасыз ету;
* әлемдік шаруашылықтың жаһандануы жағдайында елдің халықаралық бөлінуде және еңбекті кооперациялауда және оның жаңа нарықтарға шығуында, бірінші кезекте елдің экспорттық әлеуетінің негізі болуы тиіс бәсекеге қабілетті ғылымды қажетсінетін өнімдермен қатысуын үйлестіру;
* экспорттық операциялардағы үлес салмағын арттыру жолымен СЭҚ құрылымын жетілдіру (туризм, сервистік қызмет көрсету, коммерциялық негізде техникалық көмек көрсету), ғылым мен техниканың жаңа жетістіктерінің базасында әзірленетін машина-техникалық өнім және патенттер, лицензиялар, өңделмеген шикізатты, табиғи қазбаларды жеткізуді жетілдіру
* шетелде отандық экспорттаушыларға жәрдемдесу, оларға шетелдік контрагенттермен операциялар жүргізу кезінде әртүрлі ақпараттық, консультациялық, заңдық және басқа да көмек көрсету, сыртқы саудадағы тұрақты оң сальдоның сақталуын бақылау;
* СЭҚ жататын операциялар бөлігінде елдің төлем балансын реттеу және шетелдік несиегерлердің тәуелсіз сақталуын, экономиканың дамуын бақылауды жүзеге асыру кезінде сыртқы берешекті уақтылы өтеу;
* мемлекеттің әлемдік шаруашылыққа қатысуы үдерісінде ұлттық экономикалық мүдделердің басымдығын сақтауды қамтамасыз ету.
СЭҚ мемлекеттік реттеудің негізгі қағидалары [7]:
* егер заңда өзгешеліктер көзделмесе, СЭҚ қатысушылардың теңдігі;
* СЭҚ қатысушыларының, отандық тауарөндірушілер мен тауарлар мен қызметтерді тұтынушылардың құқықтарын қорғау;
* басқа мемлекеттермен өзара тиімді қатынастар;
* мемлекет тарапынан халықаралық шарттар бойынша міндеттемелер мен құқықтардың орындалуын қамтамасыз ету;
* СЭҚ мемлекеттік реттеу шараларын қолданудың негізділігі мен объективтілігі;
* сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеудің жариялылығы;
* мемлекеттің немесе оның органдарының сыртқы экономикалық қызметке негізсіз араласуын және оған қатысушыларға залал келтіруін болдырмау;
* елдің қорғанысы мен мемлекет қауіпсіздігін қамтамасыз ету; сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу жүйесі мен әдістерінің бірлігі;
* мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды тұлғаларының заңсыз әрекеттеріне (әрекетсіздіктеріне) сот немесе өзге заңмен белгіленген тәртіпте шағымдану құқығын, сондай-ақ СЭҚ-қа қатысушының құқығына нұқсан келтіретін ҚР нормативтік-құқықтық актілеріне дау айту құқығын қамтамасыз ету.
Қазақстан Республикасындағы сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеуді Қазақстан Республикасының Президенті, Қазақстан Республикасының Үкіметі, Ұлттық экономика министрлігі, Сауда және ықпалдастық министрлігі, Қаржы министрлігі, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі және басқа да органдар жүзеге асырады.
Мемлекет өзіне мемлекетаралық деңгейде қабылданған міндеттемелерді жүзеге асыра отырып, өзіне бағынышты барлық ұйымдар мен тұлғаларға қатысты билік-ұйымдастыру, басқару қызметінің субъектісі ретінде әрекет етеді, сыртқы экономикалық қызметтің ерекше құқықтық режимін қалыптастырады. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің мінез-құлқын нормативтік анықтау ретінде реттеу қазіргі уақытта мемлекеттің экономика саласындағы, оның ішінде сыртқы басқару қызметінің басты тәсілі болып табылады.
Мысалы, сауда қызметін мемлекеттік реттеудің нысандары: 1) сауда қызметін жүзеге асыру тәртібін айқындау; 2) ҚР Мемлекеттік шекарасымен тұспа-тұс келетін Кеден одағының кедендік шекарасы арқылы тауарларды өткізу шарттарын айқындау; 2-1) Еуразиялық экономикалық одаққа мүше мемлекеттердің өзара сауданы жүзеге асыруы кезінде тауарларды өткізу шарттарын айқындау; 3) сауда қызметін дамытуды ынталандыру; 4) сауда қызметі саласындағы мемлекеттік бақылау және қадағалау; 5) сертификаттау болып табылады.
Сауда қызметін мемлекеттік реттеу әдістері: 1) сыртқы сауданы кедендік-тарифтік реттеу; 2) сыртқы сауданы тарифтік емес реттеу; 3) ҚР заңнамасында белгіленген тәртіппен тауарларды сатуды тоқтата тұруды және (немесе) оған тыйым салуды; 4) арнайы қорғаныс, демпингке қарсы және өтемақы шараларын қолдану; 5) халықаралық экономикалық санкцияларға қатысу [3].
Қазақстанның СЭҚ-ты реттеудің негізгі міндеттері:
:: Қазақстан кәсіпорындарын қажетті ресурстармен, жабдықтармен, технологиялармен қамтамасыз ету үшін қолдау көрсету;
:: басқа елдермен сауда, саяси, мәдени ынтымақтастықты қолдау, жетілдіру;
:: ҚР ықпалдастық үдерістерге қатысуының белсенділігі;
:: Халықаралық ұйымдармен және Қазақстанның борышкерлерімен қатынастардағы ақша-несиелік мәселелерді шешу;
:: Қазақстанның сыртқы экономикалық мүдделерін тиімді валюталық, кедендік және миграциялық қорғауды қамтамасыз ету.
1-сурет. Сыртқыэкономикалық қызметті реттеу әдістері
Қазақстанның сыртқы сауданы реттеу саласындағы мемлекеттік саясаты келесі шаралар арқылы жүзеге асырылады:
* Кедендік-тарифтік реттеу (импорт және экспорттық кедендік тарифтер);
* тарифтік емес реттеу (лицензиялау, сандық мәні және табиғи квоталар).
Қазақстанның сыртқы экономикалық қызмет туралы заңнамасына Қазақстанның сыртқы экономикалық қызметінің негізгі принциптері туралы; Қазақстандағы шетелдік инвестициялар туралы; Қазақстандағы еркін экономикалық аймақтар туралы заңдар негіз болды.
СЭҚ-ты кедендік-тарифтік реттеу ҚР Үкіметінің қаулыларымен және ҚР Мемлекеттік Кеден комитетінің, кейіннен ҚР кеден қызметінің тиісті бұйрықтарымен бекітілетін импорттық және экспорттық (әкелу және әкету) кеден баждарын белгілеуде және өзгертуде көрінеді.
Кедендік-тарифтік реттеу мемлекеттің сыртқы сауда саласын реттеудің негізгі әдісі мен құралы болып табылады. Кедендік-тарифтік реттеу шараларын қолдану мақсаттары келесі функциялар болуы мүмкін [4]:
1. Протекционистік функция тауар өнімінің ұлттық өндірушілерін мемлекеттің ішкі нарығындағы шетелдік бәсекелестіктен қорғауды қамтамасыз етеді.
2. Фискалдық функция мемлекеттік бюджетке қаржы қаражатының түсуін заңды қамтамасыз етуге бағытталған.
Кедендік-тарифтік реттеудің негізгі құралдарының бірі кедендік тариф болып табылады. Кедендік тариф-бұл кедендік шекара арқылы өткізу кезінде тауарларға салынатын кедендік баждардың тізбесі.
Экспорттық кедендік тариф тауарлар экспортын реттеуге бағытталған. Мемлекет оны шетел валютасында қосымша табыс алу үшін, сондай-ақ тауарлардың кейбір топтарын әкетуді шектеу құралы ретінде қолданады. Кедендік баждың мынадай түрлерін бөледі: 1) салық салынатын тауарлардың кедендік құнына пайызбен есептелетін адвалорлық; 2) салық салынатын тауарлардың бірлігі үшін белгіленген мөлшерде есептелетін ерекше; 3) аралас, жоғарыда аталған 2 түрді үйлестіретін; 4) ұқсас немесе тікелей бәсекелес тауарларды отандық өндірушілерді қорғау үшін қолданылатын арнайы; 5) елде олардың қалыпты құнына қарағанда төмен баға бойынша тауарларды әкелуді болдырмау үшін қолданылатын демпингке қарсы; 6) өтемақы қолданылатын жауап экспортты субсидиялау басқа елдерде жағдайларын теңестіруге сауда; 7) мемлекеттік басқару органдарының бастамасы бойынша Қазақстанның мзаңнамасына сәйкес жүргізілетін тергеу нәтижесінде қолданылатын баждың ерекше түрлері [2].
Тарифтік емес реттеу импорт пен экспорттың құны, салмағы, көлемі және т.б. бойынша сандық шектеулерді енгізу арқылы жүзеге асырылады. СЭҚ реттеудің тарифтік емес әдістері 3 негізгі топқа бөлуге болатын шараларды білдіреді:
1. Тікелей шектеу шаралары: квоталау, лицензиялау, арнайы қорғау шаралары.
2. Кедендік және әкімшілік формальдылықтар: сертификаттау,санитарлық-эпидемиоло гиялық бақылау, ветеринарлық қадағалау, карантиндік фитосанитарлық бақылау.
3. Басқа тарифтік емес әдістер: валюталық бақылау [6].
Халықаралық келісімдерге сәйкес тарифтік емес әдістер еркін сауданың жалпы ережелерінен алып тастау түрінде мынадай жағдайларда қолданылады:
1. Ұлттық нарықты қорғау қажеттілігінен туындаған жекелеген тауарлардың экспортына немесе импортына уақытша сандық шектеулер енгізу.
2. Мемлекеттің қауіпсіздігіне, азаматтардың өміріне немесе денсаулығына, жеке немесе заңды тұлғалардың мүлкіне, мемлекеттік немесе муниципалдық мүлікке, қоршаған ортаға, жануарлар мен өсімдіктердің өміріне немесе денсаулығына қолайсыз әсер етуі мүмкін жекелеген тауарлардың экспортына немесе импортына рұқсат беру тәртібін іске асыру.
3. Халықаралық міндеттемелер мен келісімдерді орындау.
4. Жекелеген тауар өнімдерінің экспортына немесе импортына айрықша құқық енгізу.
5. Арнайы қорғау, демпингке қарсы және өтемақы іс-шараларын енгізу.
6. Қоғамдық моралды, этиканы және құқықтық тәртіпті қорғау.
7. Мәдени құндылықтарды қорғау.
8. Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету.
9. Басқа арнайы мақсаттар.
Қазақстан Президентінің жарлықтары СЭҚ түрлі нысандарын реттеуге жігерлі және жылдам әсер етеді. Заңнамаға сәйкес ҚР Президенті келесі функцияларды жүзеге асырады:мемлекеттік сыртқы экономикалық саясатқа жалпы басшылықты жүзеге асыру;халықаралық келісімдерге қол қою, тиісті халықаралық форумдарда Қазақстан тарапынанжүру;әскери-техникалық ынтымақтастықты реттеу;асыл тастар, металдар, ыдырайтын материалдар экспортының шарттарын анықтау.
Үкімет СЭҚ-ты регламенттейтін заңдарды әзірлейді және қабылдайды, тиісті комитеттер мен комиссиялар арқылы СЭҚ-ті мемлекеттік деңгейде басқаруға қатысады, ведомстволар басшыларының есептерін тыңдайды.
Қазақстан Республикасының Сауда және ынтымақтастық министрлігі сыртқы экономикалық қызметке қатысты мынадай функцияларды атқарады:
- сыртқы сауда қызметін, халықаралық сауда-экономикалық қатынастарды дамыту және реттеу, оның ішінде Халықаралық экономикалық интеграцияны реттеу;
- шикізаттық емес тауарлар мен қызметтердің экспортын дамыту және ілгерілету.
Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі халықаралық экономикалық интеграцияны реттеуге, сыртқы сауда қызметін реттеу мен дамытуға, сауда қызметін реттеуге, мемлекеттік активтерді басқаруға, оның ішінде корпоративтік басқару сапасын арттыруға, мемлекеттік басқару жүйесін дамытуға, мемлекеттік қызметтер көрсету, жұмылдыру дайындығы мен жұмылдыру, халықтың көші-қоны, Мемлекеттік материалдық резерв саласындағы мемлекеттік саясатты дамытуға жауапты.
2. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЖҮРГІЗІЛУІН ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕЛУІН ТАЛДАУ
2.1 ДСҰ-ы тарапынан Қазақстандағы экономикасындағы реттеушілік шаралар және ЕАЭО-дағы ықпалдасқан сыртқыэкономикалық қызмет
Дүниежүзілік сауда ұйымы (ДСҰ) қызметінің аясына халықаралық сауданы ырықтандыру және мемлекеттердің сауда-саяси қатынастарын реттеу мақсатында жаһандық көпжақты ережелерді құру кіретін негізгі халықаралық ұйым болып табылады. ДСҰ келісімдерінің көпжақты пакеті тауарлар мен қызметтердің әлемдік саудасының шамамен 97% - ын реттейді деп есептеледі. Тауарлар саудасын реттейтін келісімдердің негізгі бөлігі халықаралық келіссөздердің Уругвай раунды шеңберінде қабылданды. Уругвай раунды аяқтағаннан кейін ақпараттық технологиялар бойынша (1996 ж., 2015 ж. толықтырылды) және сауда рәсімдерін оңайлату бойынша (2013 ж.) ДСҰ -- ның тек екі маңызды келісімі жасалды.)
Өз заңнамасын ДСҰ ережелеріне сәйкестендіру мақсатында 50-ден астам заңдарға, оның ішінде валюталық реттеу саласындағы заңнамаларға өзгерістер енгізілді; баға құру және бәсекелестікті дамыту; фискалдық саясат; кедендік реттеу; импортты лицензиялау; техникалық реттеу мен санитарлық, ветеринарлық шараларды қоса алғанда, өнімнің қауіпсіздігі шараларын қолдану; сонымен қатар зияткерлік меншік құқығын қорғау шаралары.
Қолайлы сауда режимін құру тек Қазақстанның ауыл шаруашылығы үшін ғана емес, сондай-ақ артта қалған және тозған материалдық-техникалық база басым жеңіл және тамақ өнеркәсібінің бірқатар өндірістері үшін де маңызды, еңбек өнімділігінің төмен деңгейі де, соның салдарынан олар өндіретін өнім сыртқы нарықта бәсекеге қабілетсіз. Бұл бірінші кезекте Қазақстанда қолданылмайтын экспорттық субсидияларға жатады, бірақ ДСҰ-ның көптеген мүшелері оларды ауыл шаруашылығы өнімдерін сыртқы нарықтарға шығаруды көтермелеу үшін пайдаланады. Субсидиялау жөніндегі арнайы қорғау шараларын мемлекет, мысалы, Францияда ет бойынша, Жапония мен Оңтүстік Кореяда - күріш бойынша, Израильде - қой еті, ірімшіктің жекелеген түрлері мен қаймағы алынбаған сүттен жасалған ұнтақ және т.б. қолданады.
Қазақстан көшбасшысы Назарбаев 1994 жылы еуразиялық интеграция қажеттілігі туралы өз идеяларын ұсынғанына рамастан, оның идеяларын нақты іске асыру 2009 жылдың соңында басталды, себебі, 2008-2009 жылдары дағдарысқа ұшыраған елдер(Ресей, Беларусь және Қазақстан) экономикасы интеграцияның қажеттілігін сезінді.Мұнай экспортының төмендеуінен, банк секторындағы банкроттықтардың қатал топтамасынан және қаржы секторындағы рецессиядан, әлсіреген Қазақстан экономикасы үшін сол кездегі еуразиялық интеграция дағдарыстың тірегі ретінде көрінді.Кеден одағын құру кезінде Қазақстан Ресейдің нарығының потенциалы арқылы сыртқы нарықтардағы экспорттық шығындардың орнын толтыруға, сондай-ақ КО транзиттік потенциалы мен серіктес елдердің шикізаттық, қаржылық және технологиялық мүмкіндіктерін экономиканы модернизациялау, индустриализациялау бойынша ауқымды бағдарламаларды іске асыру үшін пайдалануға үміттенді [16].
ЕАЭО ортақ нарығындағы сауда бостандығы Қазақстан мен ЕАЭО елдері арасындағы өзара сауданың бірнеше есе өсуіне ықпал етті, бұл 2015-2016 жылдардағы дағдарыстың құлдырауының жағымсыз факторларын едәуір төмендетіп, қазақстандық өндірушілердің серіктес нарықтардағы позицияларының бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етті;Қазақстан мен ЕАЭО елдері арасындағы трансшекаралық экономикалық ынтымақтастықтың әлеуеті мен аясын кеңейту; интеграциялық блок шеңберіндегі инвестициялық ынтымақтастықты арттыру; макроэкономикалық конвергенция процесінде жағымды әсерді күшейту.
ЕАЭО ортақ нарығындағы сауда бостандығы Қазақстан мен ЕАЭО елдері арасындағы өзара сауданың бірнеше есе өсуіне ықпал етті, бұл 2015-2016 жылдардағы дағдарыстың құлдырауының жағымсыз факторларын едәуір төмендетіп, қазақстандық өндірушілердің серіктес нарықтардағы озицияларының бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етті; Қазақстан мен ЕАЭО елдері арасындағы трансшекаралық экономикалық ынтымақтастықтың әлеуеті мен аясын кеңейту; интеграциялық блок шеңберіндегі инвестициялық ынтымақтастықты арттыру; макроэкономикалық конвергенция процесінде жағымды әсерді 40,7% -дан 35,7% -ға дейін және импорт деңгейін 21% -дан 19,1% -ға дейін күшейту, бұл Қазақстан Республикасының жалпы өніміндегі сауда үлесінің аздап төмендеуін көрсетеді.
2-сурет. 2010-2018 жылдардағы Қазақстанның сыртқы сауда көрсеткіштері (миллион доллар)
Зерттеу кезеңінде Қазақстан мен ЕАЭО елдері арасындағы өзара сауда айтарлықтай өзгерген жоқ - 2010 жылғы 18 898,7 млн. доллардан 2018 ж. 1911,5 млн. долларға дейін (өсім 1,1%), бұл ретте сауда ауқымының әсері 2012 жылы едәуір байқалды - 2013 жыл, сауданың өсуі 30,2% (24 603,7 млн доллар) болған кезде.Қазақстан мен ЕАЭО серіктес елдері арасындағы өзара сауда-саттықтың циклдік сипаты нарықтық құбылмалылыққа (әлемдік тенденциялармен бірге сұраныстағы дағдарыстың құлдырауы), сауда-саттықтың құрылымына және Одақ елдерінің ұлттық валюта бағамының өзгеруіне байланысты, оның ішінде теңгенің, ол қатысушы елдердің ортақ нарығында ұлттық өнімнің бағалық бәсекеге қабілеттілік деңгейіне тікелей әсер етті.
Қазақстан мен ЕАЭО арасындағы өзара сауда құрылымында теріс сауда сальдосы зерттеу кезеңінде сақталды, бұл кезде ЕАЭО елдерінен Қазақстанға импорт көлемі $ 12,899,5 13 222,5 млн. долларды құрады (2010 жылдың деңгейіне 2,5-ке өсу) %), ал экспорт - 5999,2 $ 2010 2010 және 2018 жылдары 5892 млн. сәйкесінше (2010 жылдың базасына төмендеу - 1,8%). Дәл осы факт Қазақстандағы сараптамалық полемикада теріс пікір туғызады, өйткені ЕАЭО ортақ нарығына экспорт көлемін азайту республиканың бастапқы мақсаттарына қарама-қайшы келеді: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБЫЛАЙХАН АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖӘНЕ ӘЛЕМ ТІЛДЕРІ УНИВЕРСИТЕТІ
5В051000 - Мемлекеттік және жергілікті басқару мамандығы
Кәсіби-қолданбалы жоба
Орындаушы: Өтеген Ғ.Б.
Ғылыми жетекші: Қарғабаева С.Т.
Практика орнынан жетекші:
Атырау облыстық Кәсіпкерлік және индустриялдық-инновациялық даму басқармасы басшысының орынбасары Құспан Г.З.
Алматы, 2020
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Сыртқыэкономикалық қызметтің және оны басқарудағы мемлекеттік реттеудің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Сыртқыэкономикалық қызмет түсінігі, мәні, формалары және түрлері
1.2 Қазақстандағы сыртқыэкономикалық қызметтің жүзеге асыру түрлері мен кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3 Қазақстан Республикасындағы сыртқыэкономикалық қызметтің мемлекеттік реттелуі және реттеуші органдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2. Қазақстанның қазіргі кездегі сыртқыэкономикалық қызметінің жүргізілуін және мемлекеттік реттелуін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
2.1 ДСҰ-ы тарапынан Қазақстандағы реттеушілік шаралар және ЕАЭО-дағы ықпалдасқан сыртқыэкономикалық қызмет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2.2 Қазақстанның сыртқысауда қызметінің даму серпіні мен саясатын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.3 Қазақстан мен шетелдер арасындағы капиталы қозғалысы және оның реттелу жай-күйі көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..28
3. Қазақстанның сыртқыэкономикалық қызметін дамыту келешегі
3.1 ДСҰ-ға кірумен байланысты Қазақстанның тауарөндірушілері қызметіндегі проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
3.2 Қазақстанның сыртқы саудасы мен инновация және экспортқа бағдарланған экономикасын дамыту үрдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...36
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН КӨЗДЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі.Сыртқы экономикалық қызмет кез-келген мемлекет саясатының басым бағыты болды және болып қала береді. Шаруашылық жүргізуді жаһандандыру мен интернационалдандырудың қазіргі заманғы үдерістері сыртқы экономикалық қызметтің шарттарын сапалы түрде өзгертіп, өңірлер мен жергілікті жерлер құрылымдардың деңгейіне баса назар аударды. Мемлекеттің халықаралық қызмет субъектілері ретіндегі маңызы соңғы уақытта айтарлықтай артты, ал жергілікті өзін-өзі басқару органдары өз аумақтарында шетелдік бизнесті қолдай отырып, өңірдің кәсіпорындарына тиімді сыртқы экономикалық қызмет үшін жағдай жасай отырып, шетелдік нарықтарды игеруге көмектесе отырып, сыртқы экономикалық қызметпен белсенді айналысады.
Әлемдік әлеуметтік даму мемлекеттер арасындағы сыртқы экономикалық байланыстардың ұлғаюымен сипатталады. Әлемдік экономикалық қатынастардың қалыптасуының қазіргі кезеңі елдер арасындағы ықпалдастықтың біртіндеп артуымен сипатталады. Ықпалдастыруға бағдарлау сыртқы экономикалық қызмет пен халықаралық сауданың өзара тиімділігімен түсіндіріледі, бұл әлемдік өндірісті барынша ұлғайтады, әлеуметтік әл-ауқатты арттырады және халықаралық еңбек бөлінісін қамтамасыз етеді.
Әлемдік экономика жаппай интернационалдандырудың, ықпалдастықтың және мемлекеттердің өзара тәуелділігінің инновациялық бағытына енуде. Әлемдік экономиканы қалыптастырудың негізгі бағыттарының бірі аймақаралық сауда-экономикалық серіктестіктің артуы болып табылады. Әлемдік экономикалық ықпалдастықты әлемнің барлық аймақтарында байқауға болады. Әлемдік және ішкі қаржы және тауар нарықтары жағдайындағы барлық өзгерістерге тез жауап бере алатын сыртқы экономикалық қатынастардың серпінді, белсенді құрылымын құру мәселесі экономикалық серіктестікті дамытуда үлкен рөл атқарады.
Соңғы жылдары еліміздің халықаралық және ішкі жағдайын айтарлықтай өзгерткен, геосаяси ахуалда маңызды түрлердірулер болды. Ұлттық экономика мен сыртқы экономиканың, сыртқы нарық пен ішкінің жаңа өзара әрекеттесуі қалыптасты.
Сыртқы экономиканың қызметтін реттеу үдерісі маңызды рөл атқарады, өйткені, біріншіден, ол елдің экономикалық қауіпсіздігіне кепілдік береді, екіншіден, республикалық бюджетке тиісті түсімдерді қамтамасыз етуге көмектеседі.
1994 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев алғаш рет еуразиялық интеграция жобасын құру идеясын айтты және интеграциялық бірігудің негізгі қағидаттарын, сондай-ақ оны жүзеге асыру кезеңдерін атады. Бүгінгі таңда Қазақстан Еуразиялық экономикалық одақтың (ЕАЭО) толыққанды мүшесі болып табылады.
Орталық Азия аймағының көптеген елдері сияқты, Қазақстан да ішкі нарықтың шағын сыйымдылығына ие. Статистика Комитетінің мәліметі бойынша, Қазақстан халқы 18 миллион адамнан асады, ал ЕАЭО жалпы ішкі жалпы өнімі 1,8 триллион доллардан асатын 183 миллион адамның нарыққа шығуын қамтамасыз етеді, бұл әрине, ЕАЭО елдерінің шетелдік инвестицияларды тарту мүмкіндіктерін арттырады.
Сонымен қатар, 2015 жылы Қазақстан Дүниежүзілік сауда ұйымының (ДСҰ) 162-ші мүшесі болды, бұл оның әлемдік саудаға интеграциялануын көрсетеді. Осы мақсатта заңнама фискалдық саясат, кеден, валюталық реттеуде, сондай-ақ зияткерлік меншік құқығын қорғау саласындағы реформалар жүргізілді. ДСҰ-ға кірудегі негізгі қиындық ЕАЭО аясындағы кедендік тарифтерді үйлестіру болды. Алайда бұл сәйкессіздіктер Қазақстан мен ДСҰ мүшелері, сондай-ақ ЕАЭО елдерімен жасалған екіжақты келісімдермен жойылды. Енді ЕАЭО аумағында 2018 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енген жаңа Кеден кодексі жұмыс істейді.
Қазақстан елдің халықаралық аренада жағымды имиджін қалыптастыруға тырысады. Осыған байланысты еліміздің халықаралық интеграциялық жобаларға қатысуы барған сайын маңызды бола түсуде. Сонымен қатар, Қазақстан Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының (ЭЫДҰ) төрт комитетінде тұрақты бақылаушы мәртебесін алуға ұмтылуда. Бүгінгі таңда Қазақстан шешілмеген экономикалық емес мәселелерге байланысты ЭЫДҰ мүшесі болып табылмайды. Бірақ, республика ЭЫДҰ-мен экономикалық даму мен жұмыспен қамтудың әлеуетін ашуға, сыбайлас жемқорлыққа, ашықтық пен салық салу туралы ақпаратпен алмасуға көмектесетін бәсекеге қабілеттілік бағдарламасы бойынша белсенді жұмыс істейді.
Қазіргі уақытта Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыстары айтарлықтай әртараптандырылған. Теңізге шығу мүмкіндігі жоқ Қазақстан әлемнің 120-дан астам елімен сауда жасайды. Қазақстан белсенді және мақсатты сыртқы экономикалық саясат жүргізіп, қазақстандық экономиканы халықаралық институттар үшін ашық етеді.
Қазіргі уақытта ЕАЭО-ның дамуы біздің еліміз үшін ең серпінді және салмақты процестері болып табылады.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Сыртқы экономикалық қызметті реттеу мәселелері ғылыми және оқу әдебиеттерінде жеткілікті түрде егжей-тегжейлі ашылған. Сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеудің көптеген аспектілерін А.П.Малышев, Н.А.Левченко, Е.А. Тимошкина, А.И. Мирзоев және т.б. қарастырған.
Жұмыстың зерттеу обьектісі - сыртқы экономикалық қызмет қатысушылары
Жұмыстың мақсаты - сыртқы экономикалық қызметті реттеудің ерекшеліктерін зерттеу.
Осы мақсатқа сәйкес жұмыстың негізгі идеялары мен аспектілерін көрсететін міндеттер қойылды:
- сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу мазмұнының теориялық негіздерін, түсінігін, мәнін қарастыру;
- сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеудің кедендік-тарифтік әдістерін зерттеу;
- сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеудің тарифтік емес әдістеріне талдау жасау.
Зерттеу объектісі қоғамдық қатынастар болып табылады,қазіргі кезеңде сыртқы экономикалық қызмет саласында туындайтын мәселелер.
Зерттеу пәні сыртқы экономикалық қызметті реттеуші заңнамаларының қолданыстағы нормалары және елдің сыртқы экономикалық қызметі туралы есеп құрайды. Қазақстан Республикасының әкімшілік заңнамасын реттейтінқоғамдық қарым-қатынастар.
Алынған нәтижелердің практикалық және теориялық маңыздылығы,олар осы саладағы қазіргі теориялық зерттеулер базасын арттыруға мүмкіндік береді. Жұмыс қорытындысы осы саладағы мәселелерді анықтауға және осы проблемаларды шешудің бірқатар жолдарын ұсынуға көмектесті.
Зерттеудің нормативтік базасын ҚР Конституциясы құрады,Кеден кодексі, Еуразиялық экономикалық одақ туралы шарт және басқа да нормативтік актілер.
Зерттеудің теориялық негізін ғылыми-практикалықматериал, сондай-ақ В. Ю. Воликов, В. Е. Новиков, Д. К. Варданян, O. В. Гатарина және т. б. авторлардың зерттеу тақырыбы бойынша ғылыми мақалалары мен мақалалары құрайды.
Таңдалған тақырыпты талдау барысында жалпы жәнеғылыми танымның жеке әдістері: салыстырмалы-құқықтық, формальды-құқықтық және негізгі жалпы,синтез қолданылады.
Жұмыстың құрылымы зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне негізделген және кіріспе, үш тарау, қорытынды, пайдаланылған көздер тізімін қамтиды.
1СЫРТҚЫЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Сыртқыэкономикалық қызмет түсінігі, мәні, формалары және түрлері
Сыртқы экономикалық қызметтің жалпы елдің де, оның жекелеген аумақтарының да әлеуметтік-экономикалық дамуына ықпалын зерделей отырып, оның құрылым құрушы және тездетуші фактор ретіндегі рөлінің зор екенін атап өткен жөн. Дәл осы арқылы сыртқы экономикалық қызметтің стратегиялық мәні және оның әлемдік экономиканың жаһандануы жағдайында аумақты дамыту үшін жоғары маңыздылығы айқындалады.
Сыртқы экономикалық қызметтің мәнін ашуға тырысқан ғалымдардың әр түрлі көзқарастарын қарастырып көрелік.
Үлкен экономикалық сөздік сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттің, кәсіпорындардың, фирмалардың басқа елдермен бірлесіп жүзеге асырылатын экономикалық қызмет салаларының бірі ретінде анықтайды.Бұл жағдайда сыртқы экономикалық қызмет мемлекет пен фирмалардың экономикалық қызмет салаларының бірі ретінде айқындалады.
Мұндай тәсілдің сөзсіз артықшылығы сыртқы экономикалық қызмет субъектісі ретінде мемлекетті бөлу болып табылады. Сонымен қатар, онда сыртқы сауда, халықаралық инвестициялар сияқты сыртқы экономикалық қызмет түрлері ұсынылған,халықаралық қаржы-несиелік байланыстар, халықаралық кооперация. Дегенмен, сыртқы сауданы қарау кезінде авторлар тауарлар саудасына баса назар аударады және сыртқы экономикалық қызметтің бір түрі болып табылатын халықаралық қызметтер саудасын назардан тыс қалдырады.
Профессор В. А. Мусиннің пікірінше, сыртқы экономикалық қызмет деп әр түрлі мемлекетке жататын тұлғалар арасындағы қарым қатынастарда материалдық игіліктерді жасауға, пайдалануға немесе иеліктен шығаруға байланысты құқықтарды және міндеттерді сатып алуға, өзгертуге немесе тоқтатуға және байланысты қызмет түсініледі [1].
В. В. Гущин мен Ю. А. Дмитриевтің айтуынша, сыртқы экономикалық қызметмемлекетаралық ынтымақтастықтың түрі болып табылады және осы мағынада сауда, экономика, ғылым, мәдениет, туризм саласындағы ынтымақтастықты дамыту бойынша мемлекеттердің қызметі ретінде қарастырылады[2]. Бұл ұйғарым сыртқы экономикалық қызмет қатысушылары етіпөзге субъектілерді көздемей, тек мемлекеттерді ғана көрсетеді.
Н. И. Диденкоға сәйкес, сыртқы экономикалық қызмет өндірістік құрылымдар деңгейінде (фирмалар, ұйымдар, кәсіпорындар және т.б.) шетелдік серіктесті, экспорттық-импорттық мәміле үшін тауар номенклатурасын таңдауда, келісім-шарттың бағасы мен құнын, жеткізу көлемі мен мерзімін анықтауда толық дербестікпен жүзеге асырылады және олардың өндірістік-коммерциялық қызметінің бір бөлігі болып табылады [3]. Демек, кәсіпорындардың сыртқы экономикалық қызметі - халықаралық экономикалық қатынастармен, тауарлар мен қызметтердің экспортымен-импортымен, капиталды әкелумен-әкетумен, қаржы-несиелік қатынастармен байланысты олардың шаруашылық қызметі салаларының бірі.
Бұл ұғым СЭҚ субъектілері ретінде фирмалар мен кәсіпорындарды мемлекетке баса назар аудармай бөледі.
О. Н. Толочко сыртқы экономикалық қызмет субъектілерінің қатарына мемлекетті кірістірмейді: "сыртқы экономикалық қызмет ... шаруашылық жүргізуші субъектілер - жеке жәненемесе заңды тұлғалар арасында қалыптасқан экономикалық сипаттағы қатынастарды білдіреді. Субъектілік құрам бойынша бұл қатынастар халықаралық-құқықтық реттеудің объектісі бола алмайды және осыған орай олар ұлттық (мемлекетішілік) немесе халықаралық жеке құқықпен реттеледі [4].
Субъектілердің құрамына қатысты әртүрлі пікірлерге қарамастан, барлық авторлар осы қызметтің екі жалпы белгісін көрсетеді: жеке-дара сипат және сыртқы бағыт деп аталатын: "сыртқы экономикалық қызмет азаматтар мен ұйымдардың қызметінен қалыптасады, ол бір жағынан экономикалық, ал екінші жағынан "сыртқы" болып табылады.
Жалпы экономикалық мағынада сыртқы экономикалық қызмет дегеніміз әртүрлі қызмет, сауда, ұжымдық кәсіпкерлік және басқа да халықаралық серіктестік түрлерін ұсынуды қоса алғанда, сыртқы экономикалық қатынастардың жедел-коммерциялық, ұйымдастырушылық, экономикалық және экономикалық-өндірістік әдістерінің жиынтығы.
Сыртқы экономикалық қызмет мемлекеттік деңгейде де, жеке кәсіпкерлік субъектілері деңгейінде де жүзеге асырылады. Сыртқы экономикалық қызмет мемлекеттік деңгейде бақыланады, оның негізгі мақсаты құқықтық қолдау, барлық билік институттарының жұмысы, соның арқасында сыртқы нарықтағы ынтымақтастық тиімділігі артады. Мемлекеттің сыртқы экономикалық қызметін реттеу бойынша дұрыс ұйымдастырылған жұмыс ұлттық табыстың көбеюіне, өндіріс кәсіпорындары мен инвестициялардың көбеюіне әкеледі. Кәсіпорынның сыртқы экономикалық қызметі контрагенттер арасында халықаралық келісімшартқа қол қоюға негізделген.
Қарым-қатынастың бұл түрінің салалық байланысы сыртқы экономикалық қызмет және жеке азаматтардың қатысуымен жеке мүліктік пен мүліктік емес қатынастар саласындағы мемлекетаралық ынтымақтастық халықаралық жария және жеке құқықты зерттеу нысаны болып табылатындығына байланысты, ал кедендік шекара арқылы тауарлардың, капиталдардың қозғалысымен, қызметтер көрсетумен және жұмыстарды орындаумен байланысты экономикалық қызметті жүзеге асыру барысында пайда болатын шаруашылық жүргізуші субъектілердің қарым-қатынасы экономикалық құқықты зерттеу нысаны болып табылады.
Әр мемлекет сыртқы элементтері бар сыртқы экономикалық қарым-қатынасты реттеуде барлық елдерге бір қағиданы қолданбайды, әр қайсысының ұлттық нормалары болады. Түрлі халықаралық актілер, іскерлік өмір саласындағы халықаралық-құқықтық нормалар түріндегі сыртқы қоғамдық бастаулар, тек мемлекетаралық қарым-қатынас дәрежесінде іске аса алмайды.Сондықтан, сыртқыэкономикалық қызмет дегеніміз басқа елдермен өзара әрекеттесуге бағытталған және белгілі бір құқықтық форма мен нормалармен бекітілген шаруашылық жүргізуші субъектілердің өзара әрекеттесуінің жиынтығы.
Қазіргі уақытта жаһандану кезеңінде әлемде ықпалдастық үдерістердің күшеюі жүріп жатыр, бұл мемлекеттердің сыртқы экономикалық қызметінің рөлінің артуына алып келеді. Сыртқы экономикалық қызметтің негізгі түрлеріне мыналар жатады:
сыртқы сауда қызметі;
сыртқыэкономикалық қызметті логистикалық қамтамасыз ету;
халықаралық еңбек бөлінісі;
өндірістік кооперация;
халықаралық инвестициялық ынтымақтастық;
валюталық және қаржы-несиелік операциялар [5].
Экономикалық қызмет түрлері заңмен белгіленеді және мемлекет тарапынан реттеледі. Әдетте сыртқы экономикалық қызметтің түрлеріне импорт пен экспорт, сондай-ақ кез-келген халықаралық экономикалық операциялар, ақша операциялары, тауарлармен алмасу, бірлескен қызмет және шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы ынтымақтастық, көтерме және бөлшек сауданы ұйымдастыру, қаржылық және көліктік халықаралық келісімдер жасау, сонымен қатар, тауарларды өндіруге және шетелге жылжытуға байланысты барлық қызмет түрлеріжатады [6].
Кедендік бақылау сыртқы экономикалық қызметке әсер ететіндіктен, кедендік операциялар да оның қызметіне кіреді.Сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметке сыртқы экономикалық операциялардың сыныпталуы кіреді. Олар импорт, экспорт, қайтараэкспорт, қайтараимпорт және контрагенттік операциялар.
Импорттық-экспорттық операциялар тауарларды шетелге әкелу және әкетумен байланысты, ал қайтараэкспорт және қайтараимпорт бұрын экспортталған және импортталған тауарлардың шығарылуымен және әкелінуімен байланысады. Қарама-қарсы сауда тауар биржасына тауарлармен алмасудан басқа клиринг, есепке алу және бартер сияқты операциялардың түрлері кіреді.
Экспорт - шетелдік сатып алушыға сатылатын немесе сыртқы нарықта сатуға арналған тауарлардың шығарылуы. Мұндай тауарлар мен қызметтерді сатушы ел экспорттаушы деп аталады, ал шетелдік сатып алушы ел импорттаушы деп аталады.Заңды түрде бір елден екінші елге тасымалданатын кез-келген өнім, ресурстар немесе қызметтер сауда секторының негізгі элементі болып табылады. Экспортқа сонымен қатар басқа елде өңдеуге арналған тауарлардың шығарылуын, тауарлардың транзит арқылы басқа ел тасымалы, басқа елден әкелінген тауарлардың экспортын үшінші елде сату жатады [5].
Тауарлардың экспорты әдетте экспорттаушы елінде де де, импорттаушы елде де кеден органдарының қатысуымен жүзеге асырылады. Интернет-дүкендердің пайда болуы, мысалы, "Amazon" немесе "e-Bay", көптеген елдерде ұсынылатын тауарлардың өзіндік құнының төмен деңгейіне байланысты кедендік кедергілердің маңыздылығының төмендеуіне әкелді. Алайда, осы қымбат емес тауарлардың экспорты әлі де экспорттаушы елдің заңдық шектеулеріне ұшырайды.
Осыдан, сыртқы экономикалық қызметке тауарлық-экономикалық қатынастарды және оларды жеңілдететін құралдар мен операцияларды жүзеге асыру кіреді, сондықтан сыртқы экономикалық қызмет кейіннен халықаралық экономикалық қатынастарды реттейтін және әсер ететін қаржылық, несиелік және кедендік операциялардың түрлерін қамтиды деген шешімге келуге болады. Сонымен қатар, сыртқы экономикалық қызмет заңнамаға негізделеді және оның қатысушыларына адал сыртқы экономикалық операцияларды жүргізуге мүмкіндік беретін мемлекеттік бақылауда болады.
Сыртқы экономикалық қызметке жеке тұлғалар да, жеке кәсіпкер мәртебесіне ие заңды тұлғалар да қатыса алады. Сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асыру үшін тіркелу қажет емес, бірақ жеке кәсіпкер экспорт және импорт кезінде кедендік тіркеу карточкасын ала алады, бұл мемлекеттік шекара арқылы сыртқы экономикалық операцияларды одан әрі жеңілдетеді. СЭК қатысушылары мен олардың қызметі тауарлардың импорты мен экспорты және ақша операциялары туралы ережелер қарастырылған кеден кодексімен және сыртқы экономикалық қызмет туралы заңдармен реттеледі. Қызметтің жүзеге асырылуы және олардың заңды түрде шоғырлануы оның түріне байланысты, өйткені сыртқы экономикалық қызмет субъектілерінің әр түрінің өзіндік ұстанымдары болады [6].
1.2 Қазақстандағы сыртқыэкономикалық қызметтің жүзеге асыру түрлері мен кезеңдері
Кез келген елдің сыртқы экономикалық саясатының басты стратегиялық міндеті сыртқы экономикалық қызмет саласында қолайлы жағдайларды қамтамасыз ету болып табылады.
Қазіргі уақытта барлық елдер қазіргі заманғы әлемдік шаруашылықтың қатысушылары болып табылады, бұл қатысудың белсенділігі - жекелеген елдердің әлемдік ынтымақтастыққа ықпалдасу дәрежесі. Қазақстанның нарықтық қатынастарға бағдарланған және әлемдік шаруашылыққа ықпалдасуға ұмтылған тәуелсіз мемлекет ретінде әлемдік нарыққа қатысуы сыртқы экономикалық қызмет саласындағы және оны реттеу процестеріне деген көзқарасты айтарлықтай өзгертті.
Елдің сыртқы саудасының белсенді өсуі, бүкіл әлемдік сауданың жандануы отандық экономиканы кеңейіп келе жатқан халықаралық тауар алмасуға тартуға ықпал етті. Сыртқы экономикалық байланыстар халық шаруашылығының жалпы құрылымының бір бөлігі ретінде шаруашылық ішіндегі пропорцияларды жетілдіруге, өндірістік күштерді орналастыруға және дамытуға әсер етеді. Соңғы жылдардың күш-жігері мемлекеттік ықпалды сақтау қажет болған кезде сыртқы экономикалық қызметті ырықтандыруға және экономикалық құралдарды басымдықпен пайдалана отырып, реттеу тетігін қалыптастыру талпыныстарына негізделеді.
Сыртқы экономикалық қызметтің даму келешегін қарастыру кезінде біздің елімізде болған ырықтандыру Қазақстан Республикасы экономикалық саясатының негізгі бағыттарының бірі болып табылатынын, әлемдік сауда жүйесіндегі біздің республиканың жағдайын жақсартуға және отандық өнімді өткізу нарығын кеңейтуге ықпал ететінін атап өту қажет.
Қазіргі уақытта, Қазақстанда бұрынғы кеңестік одақ елдеріндегі сияқты экономиканы реформалау бағдарламалары жалпы іске асырылғанда, дұрыс таңдалған сыртқы сауда саясаты ұлттық экономиканы қолдауды және сыртқы нарыққа өнім жеткізу есебінен өнеркәсіптік экспортты тұрақтандыруды қамтамасыз ете алады.Экономикалық өсуді арттыру жөніндегі одан арғы іс-шаралар көбінесе ішкі нарықтағы бәсекелестік деңгейіне және сәйкесінше ұлттық өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне байланысты болатын қазақстандық экспорттың көлемін, құрылымын және сапалық сипаттамаларын серпінді өзгертпей ақтала алмайды.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық байланыстары мынадай нысандарды қамтиды: сыртқы сауда, ҚР аумағындағы бірлескен кәсіпорындар, шетелдердегі бірлескен кәсіпорындар; ҚР аумағындағы шетелдік кәсіпорындар; халықаралық бірлестіктер мен ұйымдар, консорциумдар; лизинг; ғылыми-техникалық ынтымақтастық; лицензиялар мен ноу-хау саудасы; банк саласындағы ынтымақтастық; шетелдік туризм және халықаралық экономикалық ынтымақтастықтың өзге де нысандары.Нарықтық экономикалы елдердегі жоғары дамыған және кең таралған қызметтер саудасы бізге де келді. Жаңа коммерциялық банктер мен сақтандыру компаниялары құрылды, инжинирингтік қызметтер дамуда, кеңес беруші фирмалар пайда болды, қызықты жарнама пайда болды, сауда-делдалдық операциялар және т. б. кеңейтілді.
Сыртқы экономикалық қызметке қазақстандық қатысушылардың әлемдік нарықтағы сыртқы сауда операцияларын регламенттеу шарттары туралы хабардар болмауы олардың экспорттық тауарды өндіру және өткізу жөніндегі қызметінің тиімділігін төмендетіп көрсетеді, болжанатын валюталық түсім мөлшерінің азаюына алып келеді, күтпеген шығыстарды тудырады, ал кейде өзара тиімді сыртқы сауда мәмілелерінің бұзылуына алып келеді. Мұндай жағымсыз сәттерді болдырмау үшін сыртқы сауданы реттеу шарттарына тек елде ғана емес, сондай-ақ тетігі бірінші кезекте әлемдік сауда саласындағы әртүрлі құжаттарда, сондай-ақ ұлттық заңнама базасында тіркелген қол жеткізілген халықаралық келісімдердің негізіне қалыптасатын өз елінің ғана емес, шетелдік серіктестерінің елдерінде де тұрақты назар аудару қажет.
Сыртқы экономикалық қызметті реформалау қалыптасқан жағдайды еңсеруге көмектеседі. Реформа үдерісінде орталықсыздандыру және мемлекеттің сыртқы саудаға монополиялардан біртіндеп бас тартуы жүргізілді. Кәсіпорындар сыртқы нарыққа өз бетінше шығу құқығына ие болды. Бүгінде сыртқы экономикалық қызметке ондаған мың кәсіпорын мен жүздеген мың кәсіпкерлер мен мемлекеттік қызметкерлер тікелей қатысады. Өкінішке орай, қатысушылардың көпшілігі сыртқы экономикалық қызметтің негіздермен, әсіресе қыр-сырымен таныс емес. Сыртқы нарыққа өз бетімен шығу кезінде кәсіпорын экспорттық-импорттық қызметпен байланысты, атап айтқанда:жалпы әлемдік нарықты зерттеу;серіктесті таңдау;шетелдік фирмалар мен серіктестердің қызметін талдау;тауарды өткізудің заманауи тұрпаттары;халықаралық есеп айырысу түрлері және т. б.
Сыртқы нарықта ұлттық өнімді өткізудің мән-жайлары мен мүмкіндіктерін білу, сондай-ақ ұлттық және мемлекетаралық жүйелер әзірлеген сыртқы саудаға ықпал етудің әртүрлі нормаларымен, ережелерімен және тәсілдерімен регламенттелетін шетелдік серіктестер нарықтарында жұмыс істеу шарттарын сақтау табысты сыртқы экономикалық қызметтің негізгі факторлары болып табылады.
Мемлекеттің сыртқы экономикалық қызметке араласуының күшеюі кәсіпорындардың сыртқы экономикалық функцияларын кеңейту қажеттілігімен және олардың жалпы экономика сияқты, халықаралық ауқым - интернационалдандыру мен өндіріс кооперациясына, сыртқы нарықтардың жай-күйіне, жекелеген елдердегі реттеу шараларының әртүрлілігіне байланысты.
Сыртқы саудадағы басымдықты деп экспортты дамытуға бағдарлануды санаған жөн,өйткені импорт бойынша тауарларды сатып алуды не шетел валютасы болған кезде не бәсекеге қабілетті тауар болған кезде бартерлік сауда шарттарында жүзеге асыруға болады.
Біздің республикамыздағы сыртқы экономикалық операциялар субъектілерінің экспорттық стратегиясы әлемнің басқа елдеріндегі сияқты сыртқы экономикалық қызмет түрлері арқылы жүзеге асырылады:сыртқы сауда қызметі;өндірістік кооперация; халықаралық инвестициялық ынтымақтастық;валюталық және қаржылық-несиелік операциялар.
Жоғарыда аталғандардың негізгі нысаны сыртқы сауда қызметі болып табылады. Сыртқы сауда қызметі - кәсіпкерлік және тауар, жұмыс, қызмет көрсету, ақпарат және зияткерлік қызмет нәтижелерімен халықаралық алмасу саласы.
Халықаралық инвестициялық ынтымақтастық қаржылық материалдық-техникалық сипаттағы күштерді біріктіру негізінде шетелдік әріптестермен өзара іс-қимыл нысандарының бірін болжайды. Мұндай ынтымақтастықтың мақсаты экспорттық өнімді дамыту және шығару базасын кеңейту, бәсекеге қабілеттілік өлшемдері негізінде оны жүйелі жаңарту және оны сыртқы нарықта іске асыру процестерін жеңілдету болып табылады. Мұндай міндеттер ұйым есебінен, мысалы, бірлескен өндіріс есебінен шешілуі мүмкін. Бірлескен кәсіпкерлік, ең алдымен, өнімдер шығару және оны іске асыру бағдарламаларын кейіннен бөле отырып, технологиялар, қызметтер алмасу базасында, сондай-ақ тұжырымдамаларды, консорциумдарды, акционерлік компанияларды, халықаралық өкілдік ұйымдар мен т. б. құру және жұмыс істеу нысанында болуы мүмкін.
Әдетте, сыртқы экономикалық операцияларға қатысушыларға белгілі бір жауапкершілік салалары мен қызмет салалары бар субъектілер тобы кіреді. Мұндай төрт топ бар және олар өзара байланысты және сыртқы экономикалық қызмет аясында өзара әрекеттесе алады.
Бірінші топқа өндірісі ірі зауыттар сияқты орталықтандырылған және қызмет көрсетуге бағытталған қатысушылар кіреді. Олар көбінесе жауапкершілігі шектеулі серіктестіктері мен акционерлік қоғамдар деп аталады, оларды сыртқы экономикалық қызметке қатысушылар деп те атайды. Қатысушылар құрамына серіктестік қызметтен туындайтын консорциумдар мен бірлескен кәсіпорындар кіреді [7].
Келесі түрі делдалдық сипатқа ие, өйткені оның қатысушылары тек сыртқы экономикалық операцияларды жүргізуді қамтамасыз етеді, олардың құрамына Қазақстан Республикасының Сауда және ықпалдастық министрлігінің сыртқы экономикалық ұйымдары, салалық сыртқы экономикалық ұйымдар, аралас қоғамдар, сауда үйлері кіреді. Бірінші тізімге қатысушылар сыртқы экономикалық мәмілелерді мемлекеттік деңгейде жүзеге асырады, ал екіншісі - ел ішіндегі делдалдар және кәсіпкерлікті дамытуға көмектеседі. Аралас қоғамдарды шетелдік өндірушілердің өзі жергілікті өндірістердің қатысуымен құрады және сыртқы экономикалық қызметті қайта сатуға, қызмет көрсетуге және экспортты ұлғайтуға бағытталған.
Сыртқы экономикалық қызметтің делдалдық құрамына мамандандырылған делдалдар да кіреді. Бұл делдалдар, өндірушілер және тапсырыс берушілер. Олар экспорт-импорт мәмілелерін жасаумен айналысады [8].
Қатысушылардың келесі тобы ұйымдастырушылық және кеңес беру қызметіне бағытталған. Бұл қатысушылар сыртқы нарыққа шығуға көмектеседі, делдалдар мен серіктестер табады және қаржылық операциялар бойынша кеңес береді. Оларға сыртқы экономикалық ынтымақтастық ассоциациялары, мамандандырылған сыртқы экономикалық ұйымдар мен Қазақстан Республикасының Сауда және ықпалдастық министрлігінің компаниялары, халықаралық үкіметтік емес ұйымдар, уәкілетті банктер және сыртқысауда палатасы кіреді. Олардың барлығы бір-бірінен жауапкершілік саласы мен өндірушілер мен тапсырыс берушілерге ұсына алатын қызмет түрімен ерекшеленеді.
Сыртқы экономикалық қызметке қатысушылардың барлығы оның дамуы мен кеңеюіне әсер етеді. Олар тек өзара әрекеттесуді жүзеге асырып қана қоймайды, сонымен қатар экономика мен шаруашылық субъектілеріне қолдау көрсетеді, сондықтан олар сыртқы экономикалық операциялардың ажыратып алғысыз бөлігі болып табылады.
Мемлекет деңгейінде сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асыру кезінде негізгі мақсат мемлекетаралық қатынастар, ынтымақтастықтың тиімділігін арттыратын құқықтық, сауда және саяси институттарды қолдау болып табылады. Мемлекеттің тиімді сыртқы экономикалық қызметі ұлттық табыстың өсуіне, ғылыми-техникалық прогресті жетілдіруге, өндірістің өсуіне және капитал салымдарының артуына әкеледі.
1.3 Қазақстан Республикасындағы сыртқыэкономикалық қызметтің мемлекеттік реттелуі және реттеуші органдар
Қазақстандағы сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу кең реттеуші негізге негізделген және әр түрлі әдістермен жүзеге асырылады: кедендік-тарифтік реттеу; тарифтік емес реттеу; қызметтерге және зияткерлік меншікке сыртқы сауданы тыйым салу және шектеу; сыртқы сауданың дамуына ықпал ететін экономикалық және әкімшілік шаралар.
Тауарлардың, қызметтердің, капиталдың, ақпараттың ағындар түріндегі халықаралық қозғалысы, трансформациялық үдерістер ретінде, елдің теңгерімді экономикалық дамуының маңызды факторы болып табылады [4]. Сонымен қатар, халықаралық қатынастардың кеңеюі бірқатар мәселелермен қатар жүреді және СЭҚ мемлекеттік реттеу функцияларының рөлін арттыруды және жетілдіруді талап етеді. Нәтижесінде сыртқы сауда қатынастарын реттеу саласындағы мемлекеттік саясаттың маңыздылығы артып келеді.
СЭҚ-ты мемлекеттік реттеу мақсаттары:
* қолданыстағы заңнама мен халықаралық келісімдер шеңберінде сыртқы экономикалық қызмет саласындағы ұлттық шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін ел ішінде де, одан тыс жерлерде де жүзеге асыру үшін қолайлы құқықтық ахуал қалыптастыру;
* басым бағыттар бойынша валюталық түсімнің түсуі және мемлекеттің ұлттық кірісін қалыптастыру мақсатында сыртқы сауда операцияларын экономикалық ынталандыруға жағдай жасау;
* әрбір шаруашылық субъектінің тиімді СЭҚ жағдайын қамтамасыз ету;
* әлемдік шаруашылықтың жаһандануы жағдайында елдің халықаралық бөлінуде және еңбекті кооперациялауда және оның жаңа нарықтарға шығуында, бірінші кезекте елдің экспорттық әлеуетінің негізі болуы тиіс бәсекеге қабілетті ғылымды қажетсінетін өнімдермен қатысуын үйлестіру;
* экспорттық операциялардағы үлес салмағын арттыру жолымен СЭҚ құрылымын жетілдіру (туризм, сервистік қызмет көрсету, коммерциялық негізде техникалық көмек көрсету), ғылым мен техниканың жаңа жетістіктерінің базасында әзірленетін машина-техникалық өнім және патенттер, лицензиялар, өңделмеген шикізатты, табиғи қазбаларды жеткізуді жетілдіру
* шетелде отандық экспорттаушыларға жәрдемдесу, оларға шетелдік контрагенттермен операциялар жүргізу кезінде әртүрлі ақпараттық, консультациялық, заңдық және басқа да көмек көрсету, сыртқы саудадағы тұрақты оң сальдоның сақталуын бақылау;
* СЭҚ жататын операциялар бөлігінде елдің төлем балансын реттеу және шетелдік несиегерлердің тәуелсіз сақталуын, экономиканың дамуын бақылауды жүзеге асыру кезінде сыртқы берешекті уақтылы өтеу;
* мемлекеттің әлемдік шаруашылыққа қатысуы үдерісінде ұлттық экономикалық мүдделердің басымдығын сақтауды қамтамасыз ету.
СЭҚ мемлекеттік реттеудің негізгі қағидалары [7]:
* егер заңда өзгешеліктер көзделмесе, СЭҚ қатысушылардың теңдігі;
* СЭҚ қатысушыларының, отандық тауарөндірушілер мен тауарлар мен қызметтерді тұтынушылардың құқықтарын қорғау;
* басқа мемлекеттермен өзара тиімді қатынастар;
* мемлекет тарапынан халықаралық шарттар бойынша міндеттемелер мен құқықтардың орындалуын қамтамасыз ету;
* СЭҚ мемлекеттік реттеу шараларын қолданудың негізділігі мен объективтілігі;
* сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеудің жариялылығы;
* мемлекеттің немесе оның органдарының сыртқы экономикалық қызметке негізсіз араласуын және оған қатысушыларға залал келтіруін болдырмау;
* елдің қорғанысы мен мемлекет қауіпсіздігін қамтамасыз ету; сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу жүйесі мен әдістерінің бірлігі;
* мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды тұлғаларының заңсыз әрекеттеріне (әрекетсіздіктеріне) сот немесе өзге заңмен белгіленген тәртіпте шағымдану құқығын, сондай-ақ СЭҚ-қа қатысушының құқығына нұқсан келтіретін ҚР нормативтік-құқықтық актілеріне дау айту құқығын қамтамасыз ету.
Қазақстан Республикасындағы сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеуді Қазақстан Республикасының Президенті, Қазақстан Республикасының Үкіметі, Ұлттық экономика министрлігі, Сауда және ықпалдастық министрлігі, Қаржы министрлігі, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі және басқа да органдар жүзеге асырады.
Мемлекет өзіне мемлекетаралық деңгейде қабылданған міндеттемелерді жүзеге асыра отырып, өзіне бағынышты барлық ұйымдар мен тұлғаларға қатысты билік-ұйымдастыру, басқару қызметінің субъектісі ретінде әрекет етеді, сыртқы экономикалық қызметтің ерекше құқықтық режимін қалыптастырады. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің мінез-құлқын нормативтік анықтау ретінде реттеу қазіргі уақытта мемлекеттің экономика саласындағы, оның ішінде сыртқы басқару қызметінің басты тәсілі болып табылады.
Мысалы, сауда қызметін мемлекеттік реттеудің нысандары: 1) сауда қызметін жүзеге асыру тәртібін айқындау; 2) ҚР Мемлекеттік шекарасымен тұспа-тұс келетін Кеден одағының кедендік шекарасы арқылы тауарларды өткізу шарттарын айқындау; 2-1) Еуразиялық экономикалық одаққа мүше мемлекеттердің өзара сауданы жүзеге асыруы кезінде тауарларды өткізу шарттарын айқындау; 3) сауда қызметін дамытуды ынталандыру; 4) сауда қызметі саласындағы мемлекеттік бақылау және қадағалау; 5) сертификаттау болып табылады.
Сауда қызметін мемлекеттік реттеу әдістері: 1) сыртқы сауданы кедендік-тарифтік реттеу; 2) сыртқы сауданы тарифтік емес реттеу; 3) ҚР заңнамасында белгіленген тәртіппен тауарларды сатуды тоқтата тұруды және (немесе) оған тыйым салуды; 4) арнайы қорғаныс, демпингке қарсы және өтемақы шараларын қолдану; 5) халықаралық экономикалық санкцияларға қатысу [3].
Қазақстанның СЭҚ-ты реттеудің негізгі міндеттері:
:: Қазақстан кәсіпорындарын қажетті ресурстармен, жабдықтармен, технологиялармен қамтамасыз ету үшін қолдау көрсету;
:: басқа елдермен сауда, саяси, мәдени ынтымақтастықты қолдау, жетілдіру;
:: ҚР ықпалдастық үдерістерге қатысуының белсенділігі;
:: Халықаралық ұйымдармен және Қазақстанның борышкерлерімен қатынастардағы ақша-несиелік мәселелерді шешу;
:: Қазақстанның сыртқы экономикалық мүдделерін тиімді валюталық, кедендік және миграциялық қорғауды қамтамасыз ету.
1-сурет. Сыртқыэкономикалық қызметті реттеу әдістері
Қазақстанның сыртқы сауданы реттеу саласындағы мемлекеттік саясаты келесі шаралар арқылы жүзеге асырылады:
* Кедендік-тарифтік реттеу (импорт және экспорттық кедендік тарифтер);
* тарифтік емес реттеу (лицензиялау, сандық мәні және табиғи квоталар).
Қазақстанның сыртқы экономикалық қызмет туралы заңнамасына Қазақстанның сыртқы экономикалық қызметінің негізгі принциптері туралы; Қазақстандағы шетелдік инвестициялар туралы; Қазақстандағы еркін экономикалық аймақтар туралы заңдар негіз болды.
СЭҚ-ты кедендік-тарифтік реттеу ҚР Үкіметінің қаулыларымен және ҚР Мемлекеттік Кеден комитетінің, кейіннен ҚР кеден қызметінің тиісті бұйрықтарымен бекітілетін импорттық және экспорттық (әкелу және әкету) кеден баждарын белгілеуде және өзгертуде көрінеді.
Кедендік-тарифтік реттеу мемлекеттің сыртқы сауда саласын реттеудің негізгі әдісі мен құралы болып табылады. Кедендік-тарифтік реттеу шараларын қолдану мақсаттары келесі функциялар болуы мүмкін [4]:
1. Протекционистік функция тауар өнімінің ұлттық өндірушілерін мемлекеттің ішкі нарығындағы шетелдік бәсекелестіктен қорғауды қамтамасыз етеді.
2. Фискалдық функция мемлекеттік бюджетке қаржы қаражатының түсуін заңды қамтамасыз етуге бағытталған.
Кедендік-тарифтік реттеудің негізгі құралдарының бірі кедендік тариф болып табылады. Кедендік тариф-бұл кедендік шекара арқылы өткізу кезінде тауарларға салынатын кедендік баждардың тізбесі.
Экспорттық кедендік тариф тауарлар экспортын реттеуге бағытталған. Мемлекет оны шетел валютасында қосымша табыс алу үшін, сондай-ақ тауарлардың кейбір топтарын әкетуді шектеу құралы ретінде қолданады. Кедендік баждың мынадай түрлерін бөледі: 1) салық салынатын тауарлардың кедендік құнына пайызбен есептелетін адвалорлық; 2) салық салынатын тауарлардың бірлігі үшін белгіленген мөлшерде есептелетін ерекше; 3) аралас, жоғарыда аталған 2 түрді үйлестіретін; 4) ұқсас немесе тікелей бәсекелес тауарларды отандық өндірушілерді қорғау үшін қолданылатын арнайы; 5) елде олардың қалыпты құнына қарағанда төмен баға бойынша тауарларды әкелуді болдырмау үшін қолданылатын демпингке қарсы; 6) өтемақы қолданылатын жауап экспортты субсидиялау басқа елдерде жағдайларын теңестіруге сауда; 7) мемлекеттік басқару органдарының бастамасы бойынша Қазақстанның мзаңнамасына сәйкес жүргізілетін тергеу нәтижесінде қолданылатын баждың ерекше түрлері [2].
Тарифтік емес реттеу импорт пен экспорттың құны, салмағы, көлемі және т.б. бойынша сандық шектеулерді енгізу арқылы жүзеге асырылады. СЭҚ реттеудің тарифтік емес әдістері 3 негізгі топқа бөлуге болатын шараларды білдіреді:
1. Тікелей шектеу шаралары: квоталау, лицензиялау, арнайы қорғау шаралары.
2. Кедендік және әкімшілік формальдылықтар: сертификаттау,санитарлық-эпидемиоло гиялық бақылау, ветеринарлық қадағалау, карантиндік фитосанитарлық бақылау.
3. Басқа тарифтік емес әдістер: валюталық бақылау [6].
Халықаралық келісімдерге сәйкес тарифтік емес әдістер еркін сауданың жалпы ережелерінен алып тастау түрінде мынадай жағдайларда қолданылады:
1. Ұлттық нарықты қорғау қажеттілігінен туындаған жекелеген тауарлардың экспортына немесе импортына уақытша сандық шектеулер енгізу.
2. Мемлекеттің қауіпсіздігіне, азаматтардың өміріне немесе денсаулығына, жеке немесе заңды тұлғалардың мүлкіне, мемлекеттік немесе муниципалдық мүлікке, қоршаған ортаға, жануарлар мен өсімдіктердің өміріне немесе денсаулығына қолайсыз әсер етуі мүмкін жекелеген тауарлардың экспортына немесе импортына рұқсат беру тәртібін іске асыру.
3. Халықаралық міндеттемелер мен келісімдерді орындау.
4. Жекелеген тауар өнімдерінің экспортына немесе импортына айрықша құқық енгізу.
5. Арнайы қорғау, демпингке қарсы және өтемақы іс-шараларын енгізу.
6. Қоғамдық моралды, этиканы және құқықтық тәртіпті қорғау.
7. Мәдени құндылықтарды қорғау.
8. Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету.
9. Басқа арнайы мақсаттар.
Қазақстан Президентінің жарлықтары СЭҚ түрлі нысандарын реттеуге жігерлі және жылдам әсер етеді. Заңнамаға сәйкес ҚР Президенті келесі функцияларды жүзеге асырады:мемлекеттік сыртқы экономикалық саясатқа жалпы басшылықты жүзеге асыру;халықаралық келісімдерге қол қою, тиісті халықаралық форумдарда Қазақстан тарапынанжүру;әскери-техникалық ынтымақтастықты реттеу;асыл тастар, металдар, ыдырайтын материалдар экспортының шарттарын анықтау.
Үкімет СЭҚ-ты регламенттейтін заңдарды әзірлейді және қабылдайды, тиісті комитеттер мен комиссиялар арқылы СЭҚ-ті мемлекеттік деңгейде басқаруға қатысады, ведомстволар басшыларының есептерін тыңдайды.
Қазақстан Республикасының Сауда және ынтымақтастық министрлігі сыртқы экономикалық қызметке қатысты мынадай функцияларды атқарады:
- сыртқы сауда қызметін, халықаралық сауда-экономикалық қатынастарды дамыту және реттеу, оның ішінде Халықаралық экономикалық интеграцияны реттеу;
- шикізаттық емес тауарлар мен қызметтердің экспортын дамыту және ілгерілету.
Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі халықаралық экономикалық интеграцияны реттеуге, сыртқы сауда қызметін реттеу мен дамытуға, сауда қызметін реттеуге, мемлекеттік активтерді басқаруға, оның ішінде корпоративтік басқару сапасын арттыруға, мемлекеттік басқару жүйесін дамытуға, мемлекеттік қызметтер көрсету, жұмылдыру дайындығы мен жұмылдыру, халықтың көші-қоны, Мемлекеттік материалдық резерв саласындағы мемлекеттік саясатты дамытуға жауапты.
2. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЖҮРГІЗІЛУІН ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕЛУІН ТАЛДАУ
2.1 ДСҰ-ы тарапынан Қазақстандағы экономикасындағы реттеушілік шаралар және ЕАЭО-дағы ықпалдасқан сыртқыэкономикалық қызмет
Дүниежүзілік сауда ұйымы (ДСҰ) қызметінің аясына халықаралық сауданы ырықтандыру және мемлекеттердің сауда-саяси қатынастарын реттеу мақсатында жаһандық көпжақты ережелерді құру кіретін негізгі халықаралық ұйым болып табылады. ДСҰ келісімдерінің көпжақты пакеті тауарлар мен қызметтердің әлемдік саудасының шамамен 97% - ын реттейді деп есептеледі. Тауарлар саудасын реттейтін келісімдердің негізгі бөлігі халықаралық келіссөздердің Уругвай раунды шеңберінде қабылданды. Уругвай раунды аяқтағаннан кейін ақпараттық технологиялар бойынша (1996 ж., 2015 ж. толықтырылды) және сауда рәсімдерін оңайлату бойынша (2013 ж.) ДСҰ -- ның тек екі маңызды келісімі жасалды.)
Өз заңнамасын ДСҰ ережелеріне сәйкестендіру мақсатында 50-ден астам заңдарға, оның ішінде валюталық реттеу саласындағы заңнамаларға өзгерістер енгізілді; баға құру және бәсекелестікті дамыту; фискалдық саясат; кедендік реттеу; импортты лицензиялау; техникалық реттеу мен санитарлық, ветеринарлық шараларды қоса алғанда, өнімнің қауіпсіздігі шараларын қолдану; сонымен қатар зияткерлік меншік құқығын қорғау шаралары.
Қолайлы сауда режимін құру тек Қазақстанның ауыл шаруашылығы үшін ғана емес, сондай-ақ артта қалған және тозған материалдық-техникалық база басым жеңіл және тамақ өнеркәсібінің бірқатар өндірістері үшін де маңызды, еңбек өнімділігінің төмен деңгейі де, соның салдарынан олар өндіретін өнім сыртқы нарықта бәсекеге қабілетсіз. Бұл бірінші кезекте Қазақстанда қолданылмайтын экспорттық субсидияларға жатады, бірақ ДСҰ-ның көптеген мүшелері оларды ауыл шаруашылығы өнімдерін сыртқы нарықтарға шығаруды көтермелеу үшін пайдаланады. Субсидиялау жөніндегі арнайы қорғау шараларын мемлекет, мысалы, Францияда ет бойынша, Жапония мен Оңтүстік Кореяда - күріш бойынша, Израильде - қой еті, ірімшіктің жекелеген түрлері мен қаймағы алынбаған сүттен жасалған ұнтақ және т.б. қолданады.
Қазақстан көшбасшысы Назарбаев 1994 жылы еуразиялық интеграция қажеттілігі туралы өз идеяларын ұсынғанына рамастан, оның идеяларын нақты іске асыру 2009 жылдың соңында басталды, себебі, 2008-2009 жылдары дағдарысқа ұшыраған елдер(Ресей, Беларусь және Қазақстан) экономикасы интеграцияның қажеттілігін сезінді.Мұнай экспортының төмендеуінен, банк секторындағы банкроттықтардың қатал топтамасынан және қаржы секторындағы рецессиядан, әлсіреген Қазақстан экономикасы үшін сол кездегі еуразиялық интеграция дағдарыстың тірегі ретінде көрінді.Кеден одағын құру кезінде Қазақстан Ресейдің нарығының потенциалы арқылы сыртқы нарықтардағы экспорттық шығындардың орнын толтыруға, сондай-ақ КО транзиттік потенциалы мен серіктес елдердің шикізаттық, қаржылық және технологиялық мүмкіндіктерін экономиканы модернизациялау, индустриализациялау бойынша ауқымды бағдарламаларды іске асыру үшін пайдалануға үміттенді [16].
ЕАЭО ортақ нарығындағы сауда бостандығы Қазақстан мен ЕАЭО елдері арасындағы өзара сауданың бірнеше есе өсуіне ықпал етті, бұл 2015-2016 жылдардағы дағдарыстың құлдырауының жағымсыз факторларын едәуір төмендетіп, қазақстандық өндірушілердің серіктес нарықтардағы позицияларының бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етті;Қазақстан мен ЕАЭО елдері арасындағы трансшекаралық экономикалық ынтымақтастықтың әлеуеті мен аясын кеңейту; интеграциялық блок шеңберіндегі инвестициялық ынтымақтастықты арттыру; макроэкономикалық конвергенция процесінде жағымды әсерді күшейту.
ЕАЭО ортақ нарығындағы сауда бостандығы Қазақстан мен ЕАЭО елдері арасындағы өзара сауданың бірнеше есе өсуіне ықпал етті, бұл 2015-2016 жылдардағы дағдарыстың құлдырауының жағымсыз факторларын едәуір төмендетіп, қазақстандық өндірушілердің серіктес нарықтардағы озицияларының бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етті; Қазақстан мен ЕАЭО елдері арасындағы трансшекаралық экономикалық ынтымақтастықтың әлеуеті мен аясын кеңейту; интеграциялық блок шеңберіндегі инвестициялық ынтымақтастықты арттыру; макроэкономикалық конвергенция процесінде жағымды әсерді 40,7% -дан 35,7% -ға дейін және импорт деңгейін 21% -дан 19,1% -ға дейін күшейту, бұл Қазақстан Республикасының жалпы өніміндегі сауда үлесінің аздап төмендеуін көрсетеді.
2-сурет. 2010-2018 жылдардағы Қазақстанның сыртқы сауда көрсеткіштері (миллион доллар)
Зерттеу кезеңінде Қазақстан мен ЕАЭО елдері арасындағы өзара сауда айтарлықтай өзгерген жоқ - 2010 жылғы 18 898,7 млн. доллардан 2018 ж. 1911,5 млн. долларға дейін (өсім 1,1%), бұл ретте сауда ауқымының әсері 2012 жылы едәуір байқалды - 2013 жыл, сауданың өсуі 30,2% (24 603,7 млн доллар) болған кезде.Қазақстан мен ЕАЭО серіктес елдері арасындағы өзара сауда-саттықтың циклдік сипаты нарықтық құбылмалылыққа (әлемдік тенденциялармен бірге сұраныстағы дағдарыстың құлдырауы), сауда-саттықтың құрылымына және Одақ елдерінің ұлттық валюта бағамының өзгеруіне байланысты, оның ішінде теңгенің, ол қатысушы елдердің ортақ нарығында ұлттық өнімнің бағалық бәсекеге қабілеттілік деңгейіне тікелей әсер етті.
Қазақстан мен ЕАЭО арасындағы өзара сауда құрылымында теріс сауда сальдосы зерттеу кезеңінде сақталды, бұл кезде ЕАЭО елдерінен Қазақстанға импорт көлемі $ 12,899,5 13 222,5 млн. долларды құрады (2010 жылдың деңгейіне 2,5-ке өсу) %), ал экспорт - 5999,2 $ 2010 2010 және 2018 жылдары 5892 млн. сәйкесінше (2010 жылдың базасына төмендеу - 1,8%). Дәл осы факт Қазақстандағы сараптамалық полемикада теріс пікір туғызады, өйткені ЕАЭО ортақ нарығына экспорт көлемін азайту республиканың бастапқы мақсаттарына қарама-қайшы келеді: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz