Саяси құқықтар мен бостандықтар азаматтың субъективті құқықтары мен бостандықтарының маңызды бөлігі
ТҰРАН УНИВЕРСИТЕТІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жетім балаларды әлеуметтік қорғау құқығы
5В030100 - Құқықтану мамандығы
Орындаған: Уахит З.Т.
Ғылыми жетекші: Рысалдиева А.Е.
Алматы - 2020
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.АДАМ ЖӘНЕ АЗАМАТТЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІНІҢ ОРТАҚ MIНЕЗДЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Адам құқығының түсінігі, мәні және ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
1.2 Жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың мемлекеттік механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Ата-аналардың балаларға қатысты құқықтары мен міндеттері ... ... ... ... ..
2. ЖЕТІМ БАЛАЛАР МЕН АТА-АНА ҚАМҚОРЛЫҚСЫЗ ҚАЛҒАН БАЛАЛАР ҚҰҚЫҚТАРЫН РЕТТЕЙТІН ЖӘНЕ ҚОРҒАЙТЫН НОРМАТИВТІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАЛЫПТАНДЫРУДЫ РЕТТЕУ.
2.1 Бала құқығын қорғау жөніндегі халықаралық құжаттардың маңызы және орындалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Қазақстан Республикасындағы бала құқығын қорғаy аясындағы құқықтық реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша баланың құқықтық мәртебесінің бекітілуі және қорғалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. ЖЕТІМ БАЛАЛАР МЕН АТА-АНА ҚАМҚОРЛЫҒЫНСЫЗ ҚАЛҒАН БАЛАЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ НЕГІЗДЕРІ.
3.1 Бала құқығын қорғау бойынша халықаралық органдар қызметінің іске асырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Баланы шетелдік ата-аналардың асырап алу мәселесін құқықтық реттеу негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
КІPІСПЕ
Адам құқығы, бала құқығын қорғаудан басталады
Қоғамның ең басты негізі - жеке тұлғаның өмір сүру жағдайын қамтамасыз ететін маңызды жеке бас құқықтары мен бостандықтары. Қазақстан Республикасының құқықтық демократиялық мемлекет ретінде алдына қойған және 1995 жылдың 30 тамызда бекітілген Ата Заңымыз - Конституциямыздың негізгі мақсаты - адам мүддесін мемлекет мүддесінен жоғары қойып, жан-жақты іске асуын қамтамасыз ету. Бұл бағытта мемлекетіміздің құқықтық жүйесінің ең бір атқаратын қызметі- мемлекеттің басты өкілі - адам құқығын қорғау, қорғау шараларының толық жүзеге асырылуына кепілдік беру. Кез - келген мемлекетте, қандай да бір қоғамда балалар ерекше қамқорлық пен қорғауда болуы керек. Жарқын болашағымыздың жалғасы, еліміздің мұрагерлері - балалар. Сондықтан да олардың өмірі қалай, қаншалықты қалыптасқандығына, мемлекет олар үшін қандай жағдайлар жасағандығына сәйкес еліміздің келешегі айқындалады. Сол үшін балаларды қорғау, олардың негізгі құқықтарын қорғау сұрақтары кез - келген мемлекеттің басты көкейтесті мәселесі болуы қажет.
Қазақстан Республикасы Конституциясында Қазақстан Республикасының заңдары мен еліміздің ратификациялаған халықаралық және құқықтық құжаттарда адам құқықтары оның ішінде бала құқықтарын қорғау aуқымды көлемде қарастырылып келеді. Өз кезегінде баланың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғаy жөніндегі тиісті органдар мен ұйымдар құрылып, жоғарыда аталған заң актілері мен халықаралық құқықтық құжаттардың орындалуы бойынша талдау, зерделеу жұмыстары жүргізіліп, нәтижесінде бірлескен жұмыстар атқарылуда. Балалардың кұқықтарының сақталмауы, қолданыстағы заңнамалар талаптарының орындалмауы жиі кездесіп отырады. Бала құқығы белгілі бір құқықтық ұғым ретінде адамзаттың алғашқы дінді қабылдау кезеңінен басталып, балаларға қамқорлық көрсетіле басталған. Қазақстан Республикасының Бала кұқығы жөніндегі заңында да баланың міндеттері белгіленіп, оның кұқықтық кепілдігі және баланың денсаулығығын корғау, басының бостандығы мен өмірі, қоғамдағы рөлі, жеке меншік пен білім алу құқығы сияқты негізгі қағидалар белгіленген. Баланың дамуына мемлекет пен отбасының қосатын үлгісі бірдей, өйткені олардың мақсаты да ортақ.
Дипломдық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жетім және ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтарының проблемаларын зерттеудің көпқырлылығына қарамастан, бұл тақырыпты зерттеушілер бала құқықтарын қорғаудағы сол құқықтық мемлекеттің өзінің қызметіне жете көңіл бөлмеген. Қазақстан Республикасы Конституциясында адамның құқықтары ең жоғарғы құндылықтар деп жарияланған және Конституция мәтіні осы фактіні нақтылаумен басталады.
Жалпы, құқықтық мемлекет ретінде азаматтардың санасын қалыптастырмай, олардың қоғам мен мемлекет алдындағы міндеттерін жете түсіндірмей, оны түбегейлі орнату мүмкін емес. Бір сөзбен айтқанда, заңның дұрыс орындалуын қамтамасыз ететін, азаматтарының құқықтары мен міндеттерінің кепілі болатын мемлекетті қалыптастыру - құқықтық мемлекетті орнату болып табылады. Ал құқықтық мемлекет дегеніміз - жеке адам және қоғам мүддесін қорғайтын, заң үстемдігі мен құқық принциптеріне негізделген мемлекет. Құқықтық мемлекетті қалыптастыруда қабылданып жатқан заңдар жоғарғы талапқа сай болуы керек. Заңның үстемдік етілуі міндетті түрде. Құқықтық мемлекетте азаматтардың бірде бір құқықтары мен бостандықтары бұзылмауы тиіс және заңдарда көрсетілген талаптардың, міндеттердің, құқықтардың жүзеге асырылуын мемлекет қамтамасыз етуі қажет. Шынайы кұқықтық мемлекет құру үшін қоғамдык өмірдегі әр салаға заңның күші бірдей дәрежеде әрекет етуі тиіс, әсіресе, ол ең алдымен биліктің бөлінуі барысында пайда болған заң шығарушы, сот және атқарушы билікті жүзеге асыратын органдар үшін міндетті қағида. Тек осы жағдайда ғана азаматтардың құқықтары мен бостандықтары еш шүбәсіз қамтамасыз eтілмек. Біздің мемлекетімізде құқықтық мемлекетке тән негізгі принциптер Ата заңымызда нақты көрсетілген.
Біздің зерттеyiміз бала құқықтары мен бостандықтарын қорғау қағидасының құқықтык мемлекетте іске асырылуына бағытталған. Мемлекет пен оның құрылымдарының қызметін жетілдіру, бала құқықтары мен бостандықтарын қорғау, азаматтардың лайықты өмір сүруін қамтамасыз ету құқықтық мемлекеттің дамуының басты міндеттері болып табылады. Құқықтық мемлекет құру, азаматтық қоғамның тұрақты дамуын қамтамасыз ету заңдылыққа негізделген, бала құқықтарын қорғауға бағдарланған мемлекеттің рөлін күшейтуді талап етеді. Осыған байланысты барлық мемлекеттік аппарат қызметінің қағидасын іске асырушы әрбір мемлекеттік органның рөлін, оның міндеттері мен қызметтерін талдаудың қажеттілігі туындайды.
Адам құқықтарын қорғау кез келген мемлекеттік органның өзіндік және бірден бір міндеті. Міндетті атқару барысында адам құқықтарын қорғау механизміндегі рөлі мен орнын анықтаy бағдарламалары мен құзіреттіліктерінде көптеген қайталаулар мен қарама-қайшылықтар бар екендігі байқалады. Құқықтық мемлекеттің дамуы биліктің адам құқықтары мен бостандықтарын тек мойындауын ғана емес, сонымен бірге оларды іске асыратын және қорғайтын шын мәнісіндегі мемлекеттік механизмнің әрекетті болуын қарастырады. Бұл мәселеде құқық қорғаушы құрылымдарға, оның ішінде ішкі істер органдарына ерекше орын беріледі. Құқық қорғау органдары көп жағдайларда қоғамымызда орын алып отырған жағымсыз жағдайлармен бірінші болып бетпе-бет келеді, олардың міндеті азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғау болып табылады. Осы жағдайларды теориялық талдаудан көрі нақтылай іске асыруға көшетін уақыт жетті.
Жетім балалардың құқықтарын бекітуге, оларға кепілдік беру, қамтамасыз ету, қорғау және іске асыруға ұмтылыстың артуы құқықтық мемлекеттің (қалыптасқан немесе енді ғана қалыптасып келе жатқан) сипаты мен тегіне, оған тән басқару, реттеу және ықпал жасаудың құқықтық құралдарының басымдылықтарына, онда байқалып отырған гуманисттік бастауларды демократияландырудың күшеюіне, мемлекеттік құрылымдардың халық бұқарасы үшін ашықтығына байланысты. Құқықтық (немесе оны құруды аяқтап келе жаткан) мемлекет мәжбүрлеу және күш қолдану шараларын шектен тыс қолдана алмайды, өйткені оның нәтижесі қолданылған тәсілдерге сәйкес болып шығады.
Құқықтық мемлекет, азаматтық қоғам, демократия мемлекеттік билік өзінің бағдарламалары мен қызметін көпшілік таныған адам құқықтары мен бостандықтарына негіздегенде ғана мән-мағынаға ие бола алады.
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды мемлекеттің қорғаушылық қызметінен бөлген меншікті, құқықтық тәртіпті, заңдылықты және т.б. қорғау қызметінен ажыратқан және оларды басқа қызметтің негізіне алып, оның мазмұнын кеңейткен абзал. Біздің пікірімізше, мемлекеттің жасөспірімдер құқықтары саласындағы қызметін тек оларды қорғаумен шектеуге болмайды. Мемлекеттің бала құқықтарын бекіту, қамтамасыз ету және оларға кепілдік беру, оларды іске асыруға жәрдемдесу жөніндегі іс-шараларының маңызы бұлардан артық болмаса, кем емес. Оның бергі жағында мемлекет қызметінің барлық аталған түрлері бір-бірлеріне өте жақын, бағдарлары бойынша бір-біріне ұқсас, оларды бір-бірінен ажыратуға, бөлек және дара қарастыруға болмайды. Өйткені, сайып келгенде, олар белгілі бір бірлік пен тұтастықты құрайды.
Қарастырылып отырған проблемаға Ресей және Қазақстан ғалымдарының бірқатар зерттеулері арналған. Бірінші кезекте бұлардың қатарына РFА академигі Е.А. Лукашеваның басшылығымен жасалынған ipгелі еңбектерді атауға болады. Ол КСРО ыдырауынан кейінгі Ресей мен ТМД елдеріндегі адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау проблемасын бipінші болып ғылыми зерттеу деңгейіне көтерді.
Адам құқықтары мен бостандықтары проблемасына Т.Б. Бекназар Юзбашев, В.А. Карташкин, И.А. Ледях, Б.Г. Манов, Р. Мюллерсон сияқты Реcей зерттеушілерінің еңбектері арналған.
Қазақстанда бұл проблемаға Т.А. Ағдарбеков, М.Т. Баймаханов, М.С. Башимов, Б.А. Есентемірова, А. Жұмағұлова, Г.К Искакова Г. Лупарев, А.К. Мұхтарова, F.С. Сапарғалиев, С.Н. Сәбікенов, А.В. Турлаев, Н.А. Шайкенов сияқты ғалымдардың жұмыстары арналған. Бұл қатарда Еуразия кеңістігінде адам құқықтарын іске асыру теориясы мен практикасына талдау жасалынған Ж.Д. Бусурмановтың зерттеyi еpекше орын алады. Сонымен қоса ғылыми зерттеуде А.Т. Ашеулов, Т.А. Ағдарбеков, Н.E. Айтқұлова, М.Т. Баймаханов, Ж.Д. Бусурманов, М.С. Башимов, М.С. Бейбітов, С.В. Бахин, С.Ж. Жалыбин, Е. Жовтис, С.3. Зиманов, Г.К Искакова, А.С. Ибраева, А.К. Котов, А. Қараев, Т.В. Кашанина, Д.О. Құсайнов, Қ. Мәми, Б.А. Майлыбаев, А.К. Мұхтарова, Н.И. Матузов, К.Б. Мурзаев, М.С. Нәрікбаев, Л.Т. Назаркулова, F.С. Сапарғалиев, С.Н. Сәбікенов, М.А. Сәрсембаев, Г.Ж. Сүлейменова, А.Я. Сухарев, А.В. Стремоухов, Р. Түсіпбеков, Г.Д. Тленчиева, А.К. Тасбулатова, К.Х. Халиков, А.Г. Шмарин және т.б. авторлардың еңбектері қолданылды.
Дипломдық зерттеудің максаты мен міндеті. Құқықтық мемлекеттің қалыптасу жағдайында мемлекеттік аппараттың қызметінде бала құқықтары мен бостандықтарын қорғау тәжірибесінің орындалу барысын анықтау және қарама-қайшылықтармен кемшіліктерді табу арқылы жүйелі талдау.
Дипломдық зерттеудің пәнінің негізі - бұл отбасылық заңнаманың нормалары және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың құқығын қорғайтын заң актілеріндегі ережелер, сондай-ақ тақырып бойынша негізгі ғылыми және теориялық тұжырымдамаларды негізге алу. Мақсат - ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың құқығын қорғайтын құрылымдарды жеке түрлерін де, жүйені де жан-жақты талдау. Қойылған мақсатқа сүйене отырып, келесі мәселелерді шешуге әрекет жасалу керек:
-ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың жағдайын қамтамасыз ету және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың жағдайын қамтамасыз етудің нақты бір құрылымдарының ұғымдарын тұжырымдау және теориялық тұрғыдан негіздеу;
- ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды қорғау саласындағы халықаралық және ұлттық нормативтік құқықтық актілердің құзыретін айқындау және саралау;
- ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды орнықты жағдайын ұйымдастырудың жүйесін реттеп бір жүйеге енгізу.
- қамқорлықсыз қалған бала құқықтарын қорғауды мемлекеттік аппарат қызметінің негізін қалаушы қағида ретінде зерттеу және оның қызметін жетілдіру бойынша шаралар ұсыну.
Қазіргі заманғы халықаралық құқықта адам құқығына қатысты тұтастай құқықтық актілер кешені қалыптасты. Халықаралық құқық нормалары нақты мемлекеттегі адам құқығын тікелей реттемейді. БҰҰ Жарғысы (1-баптың 3- тармағы) мемлекеттерді олардың аумағында тұратын барлық адамдардың, қандай да болсын кемсітуге жол берместен негізгі құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге міндеттейді. БҰҰ шеңберінде осы мәселе бойынша: Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы (1948ж.), Адамдардың экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары туралы, Адамдардың азаматтық және саяси құқықтары туралы (1966ж.), Балалар құқығы декларациясы (1959ж.), Әйелдердің саяси құқығы туралы конвенция (1954 ж.) және басқа да бірқатар құжаттар қабылданды. Мемлекет азаматқа мейлінше кең құқықтар мен бостандықтар беріп, eрекше қатынастарына орай айрықша міндет жүктейді. Міне, осы негізде Қазақстан Республикасының Конституциясы жеке тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын қалыптастырады.
Диплом жұмысы тақырыбын зерттеудің жаңалығы Қазақстан Республикасының Конституциясы азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын нығайта отырып, халықаралық актілердің нормалары мен принциптеріне сүйенеді. Аталған және басқа халықаралық актілер мынадай негізгі құқықтар мен бостандықтарды жариялайды; кез келген адам өмір сүруге, бостандыққа және жеке басына қол сұғылмауына құқылы; ешкім де азапталмауы, қадір-қасиетін кемсітетіндей көз алартушылыққа және жазаға ұшырамауы тиіс; барлық адам заң алдында тең, кез келген адам тұратын орнын мемлекет шегінде еркін орын алмастыруға және таңдауға құқылы; кез келген адам өмірінің, отбасының және басқаларының денсаулығы және тұрмыс жағдайын қолдауға қажетті өмірлік деңгейде еңбек етуге, білім алуға, дем алуға құқылы. Халықаралық-құқықтық құжаттар адам құқығы мен бостандығын ең жоғары құндылық деп таниды.
Тақырыпты зерттеудің міндеттері мен әдіснамалық негізі. Қазақстан Республикасының Конституциясы адам құқығы туралы халықаралық құжаттардың негізгі идеялары мен қағидаларын қабылдады және оны мемлекеттік өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып нығайтты. Конституцияда мемлекеттің адамға және азаматқа қатынасы туралы қағида орнықтырылды. Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім ол құқығын айыра алмайды, заңдар мен өзгеде нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады (12-бап, 2-тармақ). Бұл адамның табиғи құқығын мемлекеттік тану және бастау алар қайнар көзі болып табылады және Конституция Адам және азамат деген II тарауының мазмұнын белгілейді. Мұнда адам құқығымен бірге азаматтың да кұқығы мен міндеттері туралы айтылады. Республиканың азаматы өзінің азаматтығына орай құқықтарға ие болып, міндеттер атқарады (12-бап, 3-тармакқ. Сөйтіп, аталған бөлімде Қазақстанның конституциялық заң тарихында бірінші рет азаматтардың құқықтары және міндеттерімен бірге адам құқығы ұғымы бірінші рет танылды. Сөз жоқ, адам құқығы мен азамат құқығы ұғымы бір-біріне жақын және табиғи түрде ұштасқан ұғымдар. Азамат, ол - адам. Сондықтан, адамға қатыстының бәрі азаматқа да қатысты. Адамға тумысынан жазылған, абсолютті деп танылған және олардан ешкім айыра алмайтын құқық пен бостандық Қазақстан Республикасының азаматына да тән. Сонымен бірге табиғи құқықтар мен бостандықтар шетел азаматтарына және азаматтығы жоқтарға да берілген. Егер де құқықтар, бостандықтар мен міндеттер тек Қазақстан Республикасы азаматтарына қатысты болса, онда ол туралы 13-бапта көрсетіледі: Әркімнің құқық субъектісі ретінде танылуы құқығы бар және өзінің құқықтары мен бостандықтарын, қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға хақылы делінген, 14-бапта: Заң мен соттың алдында жұрттың бәрі тең екендігі айтылады. Ал, 17-бапта: Ешкімді азаптауға, оған зорлық, зомбылық жасауға, басқада қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды. Сонымен бірге, егер мәселе тек азаматтардың құқықтары мен бостандықтары туралы болса, онда бұған айрықша мән беріледі. Өйткені, Қазақстан Республикасының азаматын қандай жағдайда болмасын азаматтығынан айыруға болмайды (10-баптың 2-тармағы). Конституцияда республика азаматының әскери кызметті өтеуге міндеті айрықша атап көрсетілген. (36-бап.) Қазақстан Республикасы бойынша, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар - адамдардың арнаулы мәртебені иеленген ерекше тобы. Айталық, Конституцияның 12-бабында айтылғандай, Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Республикада азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ өз міндеттерін атқарады.
Диплом жұмысының кұрылымы кіріспеден, 3 тараудан, 8 бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. АДАМ ЖӘНЕ АЗАМАТТЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІНІҢ ОРТАҚ МІНЕЗДЕМЕСІ
1.1 Адам құқығының түсінігі, мәні және ерекшелігі.
Еліміздің тәуелсіздігінің 20 жылы ішінде адам құқықтарын қорғау мәселесіне ерекше мән берілді. Әсіресе, соңғы жылдары ұлттық үш жылдык жоспар, базалық баяндама жасалып, сандық кітапханалар ашылды. Оған шетелдер мен Біріккен ұлттар ұйымынан бастап басқа да көптеген халықаралық, соның ішінде, бірқатар мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдар, сарапшылар да жақсы баға берді.
2018 жылы еліміз ЕҚЫҰ-ға табысты төрағалық етіп, Астана декларациясы қабылданып, барлық мемлекеттердің, халыкаралық ұйымдардың атынан жоғары баға берілді. Келешекте адам құқықтары жөнінде бес жылға арналған Тұжырымдама жасалмақ. Ол үшін жағдайды үйреніп, пікір жинап, өткен жылдардың қорытындысын шығаруымыз керек. Осы тұрғыдан біздің жастарымыз атқарылған және келешекте атқарылатын жұмыстарды білуі тиіс. Құқық тұрғысынан біз де оларды не толғандыратынын ескеруіміз керек. Өйткені, қазір Қазақстанда 4 миллионнан аса оқушы және студент отырған саясатына жастар бар. Бұл-үлкен күш, - деді Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы адам құқықтары жөніндегі комиссия төрағасы Сағынбек Тұрсынов.
Ескерте кетейік, Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы адам құқықтары жөніндегі комиссия ел тәуелсіздігі жарияланғаннан кейін екі жыл өтер-өтпестeн 1994 жылы 12 ақпанда Елбасы Жарлығымен құрылған болатын. Оның басты мақсаты - мемлекеттік және қоғамдық жүйені қолдау мен адам құқығын қорғау. 2003 жылы 19 наурызда бұл комиссия туралы ережеге өзгерістер енгізіліп, ол өз қызметі бойынша кеңесші органға айналды. Комиссия өз жұмысында Мемлекет басшысының тапсырмалары мен нұсқауларының, конституциялық заңдылықтардың орындалуын, адам құқықтары және еркіндігінің дұрыс жүзеге асуын басшылыққа алады.
Еуропалық одақ соңғы жылдары Қазақстандағы адам құқықтарының сақталуына ерекше назар аударып отыр. Еуропаға жол атты бағдарламаға Еуроодақ өкілдері Қазақстандағы адам құқықтарын сақтау тетіктеріне, комиссияның бұған қосқан үлесіне ұнамды бaғa берді. Енді алдымызда тағы үлкен міндеттер тұр. Біз адам құқықтарын қорғау бойынша жаңа ұлттық жоспар қабылдамакшымыз. Себебі жаңа бағыттағы іс-қимылдардың бағдарламасына көшуіміз керек. Қазақстанда адам құқықтарын қорғаy - басым бағыт және еліміз ұстанып отырған негізгі саясаттың бірі, - деді Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы адам құқықтары жөніндегі комиссияның жауапты хатшысы Тастемір Әбішев. Тастеміp Әбішевтің айтуынша, адам құқықтарын қорғаудың кейбір салалары бойынша, атап айтқанда, білім денгейі, ана мен бала құқығын қорғау, ұлтаралық және дінаралық татулықты қамтамасыз ету бойынша Қазақстан Ислам ынтымақтастық ұйымы елдері, тіпті ЕҚЫҰ мүшелері aрасында алдыңғы орындардың бірінде. Бұл - көптеген елдер үшін үлгі боларлык жағдай [1].
Адамның азаматтық құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету мен қорғау құқықтық мемлекетті қалыптастыру жолындағы маңызды мәселе. Жалпы адам құқығы жеке тұлғаға нақты бостандықтар мен әлеуметтік игіліктерге кепілдік беретін саяси қатынастар жүйесінде бекітілген ережелер мен принциптер жиынтығы. Адам құқығын қорғау ұлттық құқықтық тәртіптің маңызды міндеттерінің бірі. Ең алғаш адам құқығы АҚШ конституциясы мен Адам мен азамат құқығы туралы Француз декларациясында заңдастырылды. Бүгінгі күні адам құқықтары БҰҰ-ның негізгі бес құқықтық құжаттарында анықталып, оларға кепілдік берілген. Олар: Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы (1948 ж.), Экономикалык, әлеуметтік және мәдени кұкықтар туралы Пакт (1966 ж.), Азаматтық және саяси құқықтары туралы Пакт (1966 ж.) және соңғысына қарасты екі факультативті хаттама.
Жоғарыда көрсетілген халықаралық құжаттар адамның құқықтары мен бостандықтарының нақты бір мемлекет еркіне байланысты емес екендігін көрсетеді. Адам кұқығын кең мағынада екі жақты қарастыруымызға болады: теріс (негативті) және оң (позитивті). Бірінші топтағы құқық пен бостандықтар мемлекет пен басқа адамдардың тұлғаның жеке ісіне араласуына мүмкіндік бермеуге бағытталған, яғни жеке тұлғаның индивидтік бостандығының негізін құрайды. Бірінші топтағы құқықтар мен бостандықтар мемлекеттен кандай да бір ресурстарды, күштерді жұмсауды қажет етпейді. Бұл жердегі ең басты талап жеке тұлғаның ісі мен мүддесіне кедергі жасамау, оған араласпау. Мұндай құқықтар қатарына адамның либералдық құқықтарының барлығын жатқызуымызға болады. Позитивті құқықтарға келер болсақ, олар мемлекеттің жеке тұлғаға қандай да бір нақты әлеуметтік игіліктерді беру жауапкершілігіне негізделеді. Бұл жағдайда құқықтар кепілдігі мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму деңгейіне тәуелді.
Егер мазмұндық тұрғыдан қарастыратын болсақ, онда адам құқықтары мен бостандықтары азаматтық, саяси, әлеуметтік-экономикалық, мәдени және экологиялық болып жіктеледі. Азаматтық құқық бұл адамға жаратылысынан берілетін құқықтар. Кез келген мемлекет бұл құқықтарды тәуелсіз және ашық сот, тұрғын үйге қол сұқпау, еркін жүріп тұру, тұрғылықты мекенді өз қалауынша таңдап алуды заңмен бекіту арқылы қамтамасыз етеді.
Ал саяси құқықтар азаматтардың қоғам мен мемлекет ісін басқаруға қатысу құқығын қамтамасыз етеді. Бұл қатардағы құқықтарға сөз еркіндігі, ар-ұждан еркіндігі, ақпарат алу құқығы, сайлау және сайлану құқығы, бірлестіктерге бірігу құқығы жатады. Әлеуметтік-экономикалық құқықтар бұл азаматтардың материалдық ресурстарды өндіру, алмасу мен пайдалану саласындағы мүмкіндіктері мен құқыктары.
Адам құқықтары қоғам мен мемлекет дамуындағы негізгі бағыттарды айқындайды. Әрі этатисттік мемлекеттің құқықтық дамуының басты факторы болып табылады. Адамның азаматтық құқықтары мен бостандықтары мемлекет өміріне дербес тұлға ретінде ену құқығын білдіреді. Сонымен бірге, адам қалыптаскан саяси-құқықтық институттар мен тиімді механизмдер арқылы өзін-өзі таныту мен мемлекет пен қоғам өміріне қатыса алу мүмкіндігіне қол жеткізеді.
Мемлекеттік заң ережелеpі адам құқықтарын бұзбауы қажет. Адамның құқықтары мен бостандықтары жалпы мәні бар қажеттіліктер ретінде мемлекет, оның институттарымен қамтамасыз етілуі тиіс. Ал азаматтар өз кезегінде билікке саяси партиялар, қозғалыстар мен қысым көрсетуші топтарды құрy арқылы өз мүдделері мен қажеттіліктерін білдіріп отырады.
Қазақстан өзін құқықтық мемлекет ретінде жариялай отырып адамның құқықтары мен бостандықтарына кепілдік береді. Яғни, мемлекет пен адам қарым-қатынасы мәселесінде адам мен оның құқығы пайдасына шешілуі тиіс. Себебі, Қазақстан Республикасының Конституциясында адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазына деп жарияланған.
Азаматтық құқық жеке тұлғаның азаматтық қоғам мүшесі ретінде оның бостандығы мен дербестігін қамтамасыз етуді білдіреді. Конституцияға сәйкес мойындалып, әрі оған кепілдік беріледі. Кеңестік жүйемен cалыстырғанда тәуелсіз Қазақстан Конституциясында адамның құқығы мен бостандығы орталық ұғымдарға айналды. Біздің Ата заңымыздың екінші бөлімі толығымен адам мен азаматтың кұқықтары мен бостандықтарына арналған. Қазақстан Конституциясында адам құқығы тұжырымының негізі қаланған. Ата Заңымызда адамның келесі негізгі құқықтары мен бостандықтары жарияланған: әркімнің өмір сүруге құқығы бар, әркім өзінің жеке басының бостандығына құқығы бар; заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең; ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды; адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды; әркімнің жеке өміріне, өзінің және отбасының құпиясына қол сұғылмайды, абыройы мен ар-намысының қорғалу құқығы т.б.
Әркімнің өмір сүруге құқығы басқадай құқықтар мен бостандықтардың негізін құрайды. Әлемдік өркениеттегі ең басты құндылық деуімізге негіз бар, себебі адам қаза болған жағдайда басқадай құқықтар өздерінің мәні мен мағынасын жояды.
Дегенмен, Конституция бойынша адам және азамат құқықтары мен бостандықтары мойындалғанмен, олар кейбір жағдайларда іс-жүзінде орындалмай отыр. Мәселен, Конституцияның 21-бабына сәйкес әрбір адам еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты мекенді өз қалауынша таңдауға құқылы. Бірақ, заңдық шектеудің болмауына қарамастан, тәжірибеде ішкі iстер органдарының қызметкерлерімен азаматтардың еркін жүріп-тұру құқығын шектеу жиі кездеседі.
Конституциямыздың 22-бабына сәйкес әркімнің аp-ождан бостандығына құқығы бар. Қандай дінді қалау немесе қаламау әрбір азаматтың жеке ісі, сондықтан мемлекет оған араласпайды. Мұның дәлелі бүгінгі күндегі Қазақстандағы 40-тан аса конфессиялардың жұмыс жасауы. Ал, ар-ождан және діни-нанымды таңдау құқығына кедергі келтіру қылмыстық Кодекспен жазаланады.
Саяси құқықтар мен бостандықтар азаматтың субъективті құқықтары мен бостандықтарының маңызды бөлігі. Олар тек азаматтарға қатысты айтылады, яғни саяси құқықтарға ие болу адамның нақты бір мемлекет азаматы болуына байланысты. Қазақстан Республикасы азаматтарының саяси құқықтарын мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың орындап отыруына Қазақстан Конституциясында және басқа заң актілерінде кепілдік берілген.
Енді Қазақстан азаматтарының саяси құқықтары мен бостандықтарына келетін болсак, онда олардың қатарында азаматтардың бірлесу бостандығын, бейбіт әрі қарусыз жиналуға, жиналыстар, митингілер мен шерулер өткізуге құқығын, сайлауға және сайлануға құқығын, жеке және ұжымдық өтініштер жолдау құқығын айтуымызға болады.
Сонымен бірге, азаматтардың саяси құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуде Қазақстанның халықаралық құжаттарды бекітіп мойындауы да маңызды. 1999 жылдан Қазақстан азаматтарының саяси құқығы мен бостандығын қамтамасыз ету жаңа денгейге көтерілді. Бұл Қазакстанның халықаралық конвенцияларды мойындай бастауымен байланысты [29].
Конституцияның 23 бабына сәйкес Қазақстан азаматтары бірлесу бостандығына құқылы. Яғни ортақ мүддеге негізделген қоғамдық бірлестіктер құру арқылы азаматтарға ұйымдасқан түрде өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру құқығы берілген. Қоғамдық бірлестіктердің қызметі қосымша Қоғамдық ұйымдар туралы және Саяси партиялар туралы заңдармен реттеледі. Бұл құқық тек әскери қызметшілер, ұлттық қауіпсіздік органдарының, құқық қорғау органдарының қызметкерлері мен соттарға қатысты шектеулі, олар партияларда, кәсіптік одақтарда мүшелік ете алмайды. Конституцияның 5-бабына сәйкес идеологиялық және саяси сан-алуандылықтың мойындалуы Қазақстан азаматтарының бірлесу бостандығын жүзеге асыруға толық мүмкіндік беруде. Саяси партиялардың құқықтық мәртебесі түбірімен өзгерді, енді саяси партиялар қоғамдық бірлестіктердің бір түрі ретінде қарастырылады [30]. Азаматтардың саяси құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асырудың тағы бір жолы бейбіт жиналыстар, митингілер, шерулер, пикеттер мен демонстрациялар бостандығына кепілдіктің берілуі. Бірақ шеру, демонстрациялар, митингілерді өткізу мақсатында жергілікті атқарушы органнан рұқсат алу процедурасы, біздің ойымызша, оны ұйымдастырушылар үшін белгілі бір деңгейде кедергілер туындатады. Заңдағы митингілер мен жиналыстар өткізуге рұқсат алу азаматтарға өз құқықтарын еркін жүзеге асыруға кедергі келтіреді. Конституциядағы сайлау құқығы ел азаматтарының сайлауларға өз еркімен Республикасының конституциялык заңына сәйкес жалпыға бірдей, тең және төте сайлау негізінде Президент, мәжіліс және мәслихат депутаттары сайланады. Сенат депутаттары жанама сайлау кұқығы негізінде жасырын дауыс беру жолымен сайланады. Азаматтардың сайлау құқығы Конституциямен, Сайлау құқығы туралы Конституцияльк заңмен қамтамасыз етіледі. Қазақстан азаматтары тегіне, әлеуметтік және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне қарамастан сайлауда дауыс беруге құқығы бар. Бұл сайлау құқын жүзеге асыруда барлық aзаматтардың теңдігін қамтамасыз етеді. Он сегізге толған әрбір азамат Республика Президентін, Парламент Мәжілісі депутаттарын сайлауға қатынасуға құқылы. Сонымен бірге Қазақстан азаматтарының сайлауға қатынасу құқығымен қатар сайлану, яғни өз кандидатурасын Республика Президенттігіне, Қазақстан Республикасы Парламентінің, соның ішінде партиялық тізімдер бойынша, мәслихаттардың депутаттығына, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелігіне кандидат ретінде ұсынуға құқылы (31].
Конституция бойынша сөз бен шығармашылық еркіндікке кепілдіктің берілуі, еркін ақпарат ала алуы мен оны тарату құқығының болуы әрбір азаматтың өз ойын еркін жеткізуге, білдіруге жағдай жасайды. Сонымен бірге, Конституцияның 20 бабының 3 тараушасына сәйкес республиканың конституциялық құрылысын күштеп өзгертуді, оның тұтастығын бұзуды, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруді, соғысты, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық астамшылықты насихаттауға немесе үгіттеуге жол берілмейді. Кез келген дамыған демократиялық, құқықтық мемлекет өз азаматтарының құқықтық қорғалуын қамтамасыз етуге тиіс. Құқықтық қорғау адамның құқықтарын жүзеге асыру болып табылады. Яғни, бұл адамның құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруды қамтамасыз ету жолындағы мемлекеттің, қоғамдық ұйымдардың қызметі. Адамның азаматтық құқықтары мен бостандықтарын қорғау тәсіліне сүйене отырып, оны қамтамасыз ету барысында 4 топты көрсетуімізге болады: 1) мемлекеттік қорғау; 2) соттық қорғау; 3) мемлекеттік емес қорғау (құқык қорғау ұйымдары мен адвокат институты); 4) өзін-өзі қорғау. Тәуелсіздігімізді алған уакыттан бері Қазақстанда да жоғарыда көрсетілген құқық қорғау тәсілдеріне сәйкес адамның құқығы мен бостандықтарын қорғаудың ұлттық жүйесі құрылды. Олар Президент, Парламент, Конституциялық кеңес, атқарушы билік органдары, прокуратура органдары, құқық қорғау органдары сияқты мемлекеттік органдар; ең басты құқық қорғау институты ретінде сот; адвокат институты; қоғамдық ұйымдар мен үкіметтік емес құқықтык ұйымдар.
Азаматтың құқығы мен бостандығын қамтамасыз етуде халық пен халықаралык қауымдастық алдында жауапты мемлекет болып табылады. Сондықтан, құқықты қамтамасыз ету жүйесіне мемлекеттік органдар жүйеcі сәйкес келуі керек. Яғни, олар осы саладағы қызметті жоғары кәсібилік пен келісімпаздық негізінде жүзеге асыруы тиіс. Мемлекеттік билік oргандарының айрықша функциясы азаматтың құқығы мен бостандығын қорғау. Мемлекеттік билік белгілі бір институттар, механизмдер жүйесінсіз азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ете алмайды. Бірде бір құқықтык мемлекет адам құқығына кепілдік беретін кең және көпжақты органдар мен іс-әрекеттер жүйесінсіз өмір сүре алмайды.
Қазақстанда құқықтық мемлекет орнату жолындағы мемлекеттік саясаттың маңызды бағыттарының бірі адам құқықтарын қорғаудың ұлттық жүйесін қалыптастыру болды. Біздің ойымызша, бұл жүйеде Президент орны ерекше. Қазақстан Президенті адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының нышаны, әрі кепілі. Президент Жолдаулары парламенттің адам құқығы мен бостандықтарын қорғау саласындағы заң шығарушы қызметіне бағыт-бағдар беріп отырады. Президент Жолдауларына талдау жасай отырып келесі қорытындыға келеміз, мемлекет басшысы барлық мемлекет органдарын азамат құқықтары мен бостандықтарын қорғау және жүзеге асыру саласында тиімді жұмыс істеуге бағыттайды. Қорытындылар болсақ, Қазақстан азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын іс-жүзіне асыруда белгілі бір шектеушіліктер де жоқ емес. Біздің ойымызша, Конституциялық бостандықтарға мемлекеттік лауазымды қызметкерлер рұқсатының қажеті жоқ. Азаматтың бостандыққа құқы оның лауазымды қызметкер көрсетyімен емес, өзінің ерікті мінез-құлқын білдірyi тиіс. Ал біздің елімізде саяси құқықтар мен бостандықтарды жүзеге асыруда әзірге рұксат ету тәртібі сақталып отыр. Сондықтан заңдарды жетілдірумен қатар олардың барлық деңгейде орындалуы қамтамасыз етілуі керек. Біздің ойымызша, басты принцип заңмен тыйым салынбағанның барлығын жасауға болады емес, заң алдында бәрі тең, заңды сыйлау, оны орындау болуы тиіс [2].
Өкінішке орай, біздің елімізде шынайы құқықтық кеңістік қалыптасты деп айту қиын. Себебі, бізде заң адамның мінез-кұлқын, олардың іс-әрекетінің шекарасын, мүдделерін реттеп отырған жоқ. Яғни пара, туыстық байланыстар, қоғамдағы билікке жақын болу сиякты және т.б. механизмдерге басымдық беріледі. Тіптен кейбір жағдайларда адамның қоғамдағы жоғарғы лауазымы немесе жеке байланыстары оны заңдық шешімдерден қорғай алуға дейін барады. Шенеуніктердің зансыздык және жемкорлыкпен күресі негізінен тиімсіз. Бұл іс-әрекеттер қағаз жүзінде ғана қалуда. Сонда адамның кұқықтары мен бостандыктарын жоғары құндылық деп жариялау жәй бос сөзге айналады. Сондыктан еліміздегі кұқык қорғау жүйесін нығайтып, адам кұкығын қамтамасыз ету жүйесін халықаралык калыптарға сәйкестендіру керек.
1.2 Жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың мемлекеттік механизмі.
Қазақстан Республикасы Президентінің жыл сайынғы Қазақстан халқына жолдаған жолдауларында адам құқығын сақтау, Қазакстанды одан әpi жаңарту мен демократияландыру күн тәртібіндегі мәселе екендігі айтылған. Қазақстан Республикасы тәуелсіз, егеменді әлеуметтік, күкықтык мемлекет ретінде орнықтырып, когамның бүгінгі тандағы әлеуметтік, саяси, экономикалық өзгерістеріне, яғни нарыктык Экономикага көшу, көп партия кұру, қоғамда демократиялык және құқықтық институттарды дамыту реформалардың сәтті шығуы ең алдымен жалпы адамзаттық құндылықтарға негізделетін құқықтық сана денгейіне әсер етеді, одан адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары да шет қалмайды [32]. Бейбіт өмірдің өзінде бізде мыңдаған жетімдер бар балалар үйлері толы. Бұл, өкінішке карай, жалпы әлемдік үрдіс және жаhанданудың сынағы. Біз бұл үрдіспен күресуіміз керек. Мемлекетіміз бен қоғамымыз жетімдерді асырап алуды және отбасы типіндегі балалар үйлері салынуын көтермелеуі кажет.
Ерлердің әйелдер мен балаларға мүлдем жауапсыз көзқарас танытқан оқиғаларының саны өсуде. Бұл - біздің дәстүрімізге, мәдениетімізге тіптен жат. Балалар қоғамымыздың ең әлсіз және қорғансыз бөлігі және олар құқықсыз болуға тиіс емес.
Мемлекетте демократияның басты негізі жеке тұлғаның кұқықтық жағдайы болып табылады. Барлық қазіргі заманға сай конституциялар, оның ішінде Қазақстан Республикасының Конституциясы да бұл мәселеге ерекше назар аударады. Көпшілігінде адам мен азамат құқықтары мен бостандықтары алғашқы бөлімдерде келтірілген, бұл мемлекеттің жеке жағдайына қаншалықты қарым-қатынаста тұлғаның болатындығын көрсетеді. Көпшілік мемлекеттер Конституциясымен қатар оның құрамдас бөлігі ретінде негізгі құқықтар мен бостандықтарды жеке құжаттарда көрсету орын алады. Бұған, атап айтқанда 1789 жылғы француздың Адам мен азамат құқығы Декларациясы, 1982 жылғы канадалық Кұқық пен бостандық хартиясын, 1992 жылғы Негізгі құқықтар мен бостандықтар хартиясын жатқызуға болады. Бұл қадам басқа да конституциялық жағдайлардан жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын бөліп алып қарастыруға мүмкіндік береді.
Қазақстандық заңдық ғылымдарда конституциялық әділет органдарының қызметі, олардың жеке аспектілері, сонымен бірге адам құқықтарын корғаудың жағдайлары зерттеушілердің назарын тек кейінгі уақытта ғана өзіне бұрды.
1995 жылы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданған Конституция жеке тұлғаның құқықтық мәртебесін реттеуде іpі қадамдардың бipi болды. Ол тек адам құқықтары облысында халықаралық құжаттардың ойларын ғана емес, сонымен қатар елдегі әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайлардың конституциялық дамуының бұрынғы тәжірибесін де eсепке алды. Конституциялық құқықтар мен бостандықтарды қазіргі уақытта қорғау жүйесі көп деңгейлі сипатта көрінеді [33].
Қазақстан Республикасының Конституциясы ең жоғары құндылық ретінде адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп бекітті. Бұл қағида демократиялық мемлекеттің қызметі құқықтық міндеті. Конституцияда бекітілген жеке тұлғаның құқығы оны жүзеге aсыру мен қорғаудың тиімді механизмін кұруды болжайды. Адам құқығы, оны сақтау мен кепілдік беру бүгінгі таңдағы маңызды мәселелердiң бipi. Адам құқықтарын сақтаудың шындық жағдайы- демократияның маңызды көрсеткіші, оның кемеліне келуі мен руханилығының белгісi. Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы "Жаңа онжылдық - жана экономикалық Өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері" атты халыққа жолдаған жолдауында Стратегиялык жоспарын іске асырудың базалык шарттары экономиканы жаһандық қалпына келтіруге дайындау және оның сыртқы сынақтарға тұрақтылығын арттыру үшін біртұтас үш міндеттінің бірі: сенімді құқықтық орта қалыптастыруды жалғастыру екендігі айтылған.
Жалпы, адам құқығын қорғап, бостандығын ардақтау азаматтардың лайықты өмір сүріп, бай-қуатты тұрмыс кешуіне ахуал калыптастыру - әлемдік қауымдастыққа көшін ұластырған Қазақстанның алдына қойған асыл мұраты.
Сонымен қатар конституциялық құқықтар, бостандықтар мен міндеттерді жүзеге асыру объективтік және субъективтік факторлардың бірлігіне де байланысты. Демократиялық қоғам құру жолындағы Қазақстан үшін аталған мәселені шетелдік тәжірибені қолдана отырып шешу тиімдірек екені сөзсіз. Қазақстан Республикасының халықаралық байланыстары, мемлекет азаматтарының шетел азаматтарымен арасындағы қарым-қатынасы бұл тәжірибеге әсерін тигізіп қана қоймайды, сонымен бірге оған ылғи да жол ашуды көздеп отырады.
Адам құқығы-қазіргі замандағы өзекті мәселелердің бірі. Мемлекет те, партия да, жеке лауазымды тұлға да емес, жеке қарапайым адам өзінің құкықтары мен бостандықтары арқылы кез келген қызмет ортасында болуы керек. Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарына қол сұғылмайды және ол адамның туған сәтінен бастап өзіне тиесілі [34].
Кез келген адам мен азамат негізгі құқықтар мен бостандықтарды пайдалана алады. Демократиялық құқықтық мемлекеттің заңдылықтары адам мен азаматтың құқықтары мен бостандығынын теңдігіне, яғни оның ұлтына, нәсіліне, жынысына, тіліне, мүліктік және қызметтік жағдайына қарамастан кепілдік береді, тілдік, діндік, ұлттык, нәсілдік, әлеуметтік белгілеріне қарамастан оның құқыктарына шек қоюға тыйым салынады. Адам қоғамы мыңдаған жылдар бойы-сонау көне дәуірден қазіргі заманға дейін әлеуметтік нормалар арқылы басқарылып келді. Сондықтан жеке адамның құқығы мен бостандығы туралы теорияның мыңдаған жылға созылған тарихы және мол тәжирибеcі бар.
Адам құқығы - тарихи, табиғи, объективтік құбылыс. Сондықтан әлеуметтік норма әр уақытта даму процеcінде болады. Әлеуметтік норма адам қоғамымен бірге дамып, бірге өзгеріп, бірге өмір сүріп келеді. Қоғам дамып, нығайып, жақсарған сайын әлеуметтік норма да дамып, нығайып жаксарады, оның әділеттік, бостандық, демократиялық шеңберi де, кеңістігі де молаяды, күрделенеді.
Жалпы, адам құқығын қорғап, бостандығын ардақтаy азаматтардың лайықты өмір сүріп, бай-қуатты тұрмыс кешуіне ахуал қалыптастыру - әлемдік қауымдастыққа көшін ұластырған Қазақстанның алдына қойған асыл мұраты. Қазақстан Республикасы адам құқықтарын қорғау саласында оң қадамдар жасауда. Еліміз келешекте адам құқығы жөніндегі айтулы халықаралык, экономикалық, әлеуметтік және саяси фактілерге бет бұрып, үнемі басты назарда ұстауға кепілдік береді (4).
Кез келген мемлекет өмірдің барлық қоғамдық салаларында, адамдар aрасындағы өзара қарым-қатынастарда қатаң тәртіп пен сақтықты орнатуға мүдделі. Онсыз коғамның бірқалыпты дамуы, экономиканың, мәдениеттін, игілiктің көтерілуі және халыктың қауіпсіздігінің артуы мүмкін емес. Сондықтан мемлекет азаматтардың, олардың бірлестіктерінің, шаруашылық ұйымдарының, мемлекеттік органдарының олардың лауазымды адамдарының кұқықтары мен міндеттерін, жауапкершілігін белгілейді. Мемлекет өзі қабылдаған заңдарды барлық адамдардың қатаң сақтауын, зандардың талаптарын бұзушылардың заңмен жауапқа тартылуын әрдайым қадағалап отырады [35].
Мемлекеттің мұндай қызметті, яғни заңдар талаптарынан ауытқуларға жол бермеу үшін азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау жөнінде шаруашылық және қоғамдық ұйымдардың, мемлекеттік, oргандардың кызметіндегі белгіленген тәртіпті сақтау, бақылау және қадағалау қызметі деп аталады.
Құқықты қорғау кызметі, негізі, үш нысанда жүзеге асырылады: а) құқық бұзушылықтан сақтандыру жөніндегі әр алуан шаралар жүргізу жолымен; ә) заңды істерді қарау және шешу жолымен; б) құқық бұзушыларды заңмен жауапқа тарту жолымен. Мемлекеттің құқықтық қорғау қызметін жүзеге асырy үшін құқықтары мен міндеттері арнаулы заңдармен реттелініп әр түрлі органдар кұрылады. Қазақстан Республикасында қандай құқық қорғау органдары құрылған: Oған мыналар жатады: полиция органдары, ұлттық қауіпсіздік органдары, прокуратура, әділет министрлігі, әр алуан мемлекеттік инспекциялар (өрт, cанитарлық, қаржы және т.б., сот органдары, адвокатура, нотариаттар, кедендік органдар, ішкі және шекара әскерлері, президент күзетінің қызметі және т.б.; Құқық корғау органдары, негізінен, Қазақстан Республикасының Ішкі iстер министрлігінің, Ұлттық қаyiпcіздік комитетінің, Прокуратураның және Әділет министрлігінің кұрамында әрекет етеді. Полиция органдарының қызметі. Полиция құқық қорғау органдары жүйесінде басты орын алады, оған құқық бұзушылыктың алдын алу, анықтау және болдырмау жөніндегі жұмыстардың анaғұрлым көп көлемі жүктелген. Сондықтан ПМ жүйесінде толып жатқан полициялық органдар құрылған. Олар: 1) қылмысты істер полициясы, ол қылмыстарды болдырмау және ашумен айналысады; 2) патруль полициясы - көшелер мен елді мекендерде, басқа да қоғамдық орындарды қоғамдық тәртіпті сақтауды ұйымдастыруды; 3) жол полициясы - жол қозғалысы ережелерін сақтауды және оның қауіпсіздігін қадағалайды; 4) әкімшілік полициясы, оның міндеті - әкімшілік құқық бұзушылықтың алдын алу; 5) полицияның арнайы отрядтары-күзетілген маңызды объектілерде құқықтық тәртіпті қамтамасыз етуге бағытталған және т.б.
Заң бойынша полиция қылмыстар, әкімшілік құқық бұзулар туралы өтініштерді, хабарлауларды қабылдауға және тіркеуге, кылмыстардан зардап шеккен азаматтарға көмек көрсетуге, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жетім балаларды әлеуметтік қорғау құқығы
5В030100 - Құқықтану мамандығы
Орындаған: Уахит З.Т.
Ғылыми жетекші: Рысалдиева А.Е.
Алматы - 2020
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.АДАМ ЖӘНЕ АЗАМАТТЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІНІҢ ОРТАҚ MIНЕЗДЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Адам құқығының түсінігі, мәні және ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
1.2 Жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың мемлекеттік механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Ата-аналардың балаларға қатысты құқықтары мен міндеттері ... ... ... ... ..
2. ЖЕТІМ БАЛАЛАР МЕН АТА-АНА ҚАМҚОРЛЫҚСЫЗ ҚАЛҒАН БАЛАЛАР ҚҰҚЫҚТАРЫН РЕТТЕЙТІН ЖӘНЕ ҚОРҒАЙТЫН НОРМАТИВТІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАЛЫПТАНДЫРУДЫ РЕТТЕУ.
2.1 Бала құқығын қорғау жөніндегі халықаралық құжаттардың маңызы және орындалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Қазақстан Республикасындағы бала құқығын қорғаy аясындағы құқықтық реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша баланың құқықтық мәртебесінің бекітілуі және қорғалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. ЖЕТІМ БАЛАЛАР МЕН АТА-АНА ҚАМҚОРЛЫҒЫНСЫЗ ҚАЛҒАН БАЛАЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ НЕГІЗДЕРІ.
3.1 Бала құқығын қорғау бойынша халықаралық органдар қызметінің іске асырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Баланы шетелдік ата-аналардың асырап алу мәселесін құқықтық реттеу негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
КІPІСПЕ
Адам құқығы, бала құқығын қорғаудан басталады
Қоғамның ең басты негізі - жеке тұлғаның өмір сүру жағдайын қамтамасыз ететін маңызды жеке бас құқықтары мен бостандықтары. Қазақстан Республикасының құқықтық демократиялық мемлекет ретінде алдына қойған және 1995 жылдың 30 тамызда бекітілген Ата Заңымыз - Конституциямыздың негізгі мақсаты - адам мүддесін мемлекет мүддесінен жоғары қойып, жан-жақты іске асуын қамтамасыз ету. Бұл бағытта мемлекетіміздің құқықтық жүйесінің ең бір атқаратын қызметі- мемлекеттің басты өкілі - адам құқығын қорғау, қорғау шараларының толық жүзеге асырылуына кепілдік беру. Кез - келген мемлекетте, қандай да бір қоғамда балалар ерекше қамқорлық пен қорғауда болуы керек. Жарқын болашағымыздың жалғасы, еліміздің мұрагерлері - балалар. Сондықтан да олардың өмірі қалай, қаншалықты қалыптасқандығына, мемлекет олар үшін қандай жағдайлар жасағандығына сәйкес еліміздің келешегі айқындалады. Сол үшін балаларды қорғау, олардың негізгі құқықтарын қорғау сұрақтары кез - келген мемлекеттің басты көкейтесті мәселесі болуы қажет.
Қазақстан Республикасы Конституциясында Қазақстан Республикасының заңдары мен еліміздің ратификациялаған халықаралық және құқықтық құжаттарда адам құқықтары оның ішінде бала құқықтарын қорғау aуқымды көлемде қарастырылып келеді. Өз кезегінде баланың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғаy жөніндегі тиісті органдар мен ұйымдар құрылып, жоғарыда аталған заң актілері мен халықаралық құқықтық құжаттардың орындалуы бойынша талдау, зерделеу жұмыстары жүргізіліп, нәтижесінде бірлескен жұмыстар атқарылуда. Балалардың кұқықтарының сақталмауы, қолданыстағы заңнамалар талаптарының орындалмауы жиі кездесіп отырады. Бала құқығы белгілі бір құқықтық ұғым ретінде адамзаттың алғашқы дінді қабылдау кезеңінен басталып, балаларға қамқорлық көрсетіле басталған. Қазақстан Республикасының Бала кұқығы жөніндегі заңында да баланың міндеттері белгіленіп, оның кұқықтық кепілдігі және баланың денсаулығығын корғау, басының бостандығы мен өмірі, қоғамдағы рөлі, жеке меншік пен білім алу құқығы сияқты негізгі қағидалар белгіленген. Баланың дамуына мемлекет пен отбасының қосатын үлгісі бірдей, өйткені олардың мақсаты да ортақ.
Дипломдық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жетім және ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтарының проблемаларын зерттеудің көпқырлылығына қарамастан, бұл тақырыпты зерттеушілер бала құқықтарын қорғаудағы сол құқықтық мемлекеттің өзінің қызметіне жете көңіл бөлмеген. Қазақстан Республикасы Конституциясында адамның құқықтары ең жоғарғы құндылықтар деп жарияланған және Конституция мәтіні осы фактіні нақтылаумен басталады.
Жалпы, құқықтық мемлекет ретінде азаматтардың санасын қалыптастырмай, олардың қоғам мен мемлекет алдындағы міндеттерін жете түсіндірмей, оны түбегейлі орнату мүмкін емес. Бір сөзбен айтқанда, заңның дұрыс орындалуын қамтамасыз ететін, азаматтарының құқықтары мен міндеттерінің кепілі болатын мемлекетті қалыптастыру - құқықтық мемлекетті орнату болып табылады. Ал құқықтық мемлекет дегеніміз - жеке адам және қоғам мүддесін қорғайтын, заң үстемдігі мен құқық принциптеріне негізделген мемлекет. Құқықтық мемлекетті қалыптастыруда қабылданып жатқан заңдар жоғарғы талапқа сай болуы керек. Заңның үстемдік етілуі міндетті түрде. Құқықтық мемлекетте азаматтардың бірде бір құқықтары мен бостандықтары бұзылмауы тиіс және заңдарда көрсетілген талаптардың, міндеттердің, құқықтардың жүзеге асырылуын мемлекет қамтамасыз етуі қажет. Шынайы кұқықтық мемлекет құру үшін қоғамдык өмірдегі әр салаға заңның күші бірдей дәрежеде әрекет етуі тиіс, әсіресе, ол ең алдымен биліктің бөлінуі барысында пайда болған заң шығарушы, сот және атқарушы билікті жүзеге асыратын органдар үшін міндетті қағида. Тек осы жағдайда ғана азаматтардың құқықтары мен бостандықтары еш шүбәсіз қамтамасыз eтілмек. Біздің мемлекетімізде құқықтық мемлекетке тән негізгі принциптер Ата заңымызда нақты көрсетілген.
Біздің зерттеyiміз бала құқықтары мен бостандықтарын қорғау қағидасының құқықтык мемлекетте іске асырылуына бағытталған. Мемлекет пен оның құрылымдарының қызметін жетілдіру, бала құқықтары мен бостандықтарын қорғау, азаматтардың лайықты өмір сүруін қамтамасыз ету құқықтық мемлекеттің дамуының басты міндеттері болып табылады. Құқықтық мемлекет құру, азаматтық қоғамның тұрақты дамуын қамтамасыз ету заңдылыққа негізделген, бала құқықтарын қорғауға бағдарланған мемлекеттің рөлін күшейтуді талап етеді. Осыған байланысты барлық мемлекеттік аппарат қызметінің қағидасын іске асырушы әрбір мемлекеттік органның рөлін, оның міндеттері мен қызметтерін талдаудың қажеттілігі туындайды.
Адам құқықтарын қорғау кез келген мемлекеттік органның өзіндік және бірден бір міндеті. Міндетті атқару барысында адам құқықтарын қорғау механизміндегі рөлі мен орнын анықтаy бағдарламалары мен құзіреттіліктерінде көптеген қайталаулар мен қарама-қайшылықтар бар екендігі байқалады. Құқықтық мемлекеттің дамуы биліктің адам құқықтары мен бостандықтарын тек мойындауын ғана емес, сонымен бірге оларды іске асыратын және қорғайтын шын мәнісіндегі мемлекеттік механизмнің әрекетті болуын қарастырады. Бұл мәселеде құқық қорғаушы құрылымдарға, оның ішінде ішкі істер органдарына ерекше орын беріледі. Құқық қорғау органдары көп жағдайларда қоғамымызда орын алып отырған жағымсыз жағдайлармен бірінші болып бетпе-бет келеді, олардың міндеті азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғау болып табылады. Осы жағдайларды теориялық талдаудан көрі нақтылай іске асыруға көшетін уақыт жетті.
Жетім балалардың құқықтарын бекітуге, оларға кепілдік беру, қамтамасыз ету, қорғау және іске асыруға ұмтылыстың артуы құқықтық мемлекеттің (қалыптасқан немесе енді ғана қалыптасып келе жатқан) сипаты мен тегіне, оған тән басқару, реттеу және ықпал жасаудың құқықтық құралдарының басымдылықтарына, онда байқалып отырған гуманисттік бастауларды демократияландырудың күшеюіне, мемлекеттік құрылымдардың халық бұқарасы үшін ашықтығына байланысты. Құқықтық (немесе оны құруды аяқтап келе жаткан) мемлекет мәжбүрлеу және күш қолдану шараларын шектен тыс қолдана алмайды, өйткені оның нәтижесі қолданылған тәсілдерге сәйкес болып шығады.
Құқықтық мемлекет, азаматтық қоғам, демократия мемлекеттік билік өзінің бағдарламалары мен қызметін көпшілік таныған адам құқықтары мен бостандықтарына негіздегенде ғана мән-мағынаға ие бола алады.
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды мемлекеттің қорғаушылық қызметінен бөлген меншікті, құқықтық тәртіпті, заңдылықты және т.б. қорғау қызметінен ажыратқан және оларды басқа қызметтің негізіне алып, оның мазмұнын кеңейткен абзал. Біздің пікірімізше, мемлекеттің жасөспірімдер құқықтары саласындағы қызметін тек оларды қорғаумен шектеуге болмайды. Мемлекеттің бала құқықтарын бекіту, қамтамасыз ету және оларға кепілдік беру, оларды іске асыруға жәрдемдесу жөніндегі іс-шараларының маңызы бұлардан артық болмаса, кем емес. Оның бергі жағында мемлекет қызметінің барлық аталған түрлері бір-бірлеріне өте жақын, бағдарлары бойынша бір-біріне ұқсас, оларды бір-бірінен ажыратуға, бөлек және дара қарастыруға болмайды. Өйткені, сайып келгенде, олар белгілі бір бірлік пен тұтастықты құрайды.
Қарастырылып отырған проблемаға Ресей және Қазақстан ғалымдарының бірқатар зерттеулері арналған. Бірінші кезекте бұлардың қатарына РFА академигі Е.А. Лукашеваның басшылығымен жасалынған ipгелі еңбектерді атауға болады. Ол КСРО ыдырауынан кейінгі Ресей мен ТМД елдеріндегі адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау проблемасын бipінші болып ғылыми зерттеу деңгейіне көтерді.
Адам құқықтары мен бостандықтары проблемасына Т.Б. Бекназар Юзбашев, В.А. Карташкин, И.А. Ледях, Б.Г. Манов, Р. Мюллерсон сияқты Реcей зерттеушілерінің еңбектері арналған.
Қазақстанда бұл проблемаға Т.А. Ағдарбеков, М.Т. Баймаханов, М.С. Башимов, Б.А. Есентемірова, А. Жұмағұлова, Г.К Искакова Г. Лупарев, А.К. Мұхтарова, F.С. Сапарғалиев, С.Н. Сәбікенов, А.В. Турлаев, Н.А. Шайкенов сияқты ғалымдардың жұмыстары арналған. Бұл қатарда Еуразия кеңістігінде адам құқықтарын іске асыру теориясы мен практикасына талдау жасалынған Ж.Д. Бусурмановтың зерттеyi еpекше орын алады. Сонымен қоса ғылыми зерттеуде А.Т. Ашеулов, Т.А. Ағдарбеков, Н.E. Айтқұлова, М.Т. Баймаханов, Ж.Д. Бусурманов, М.С. Башимов, М.С. Бейбітов, С.В. Бахин, С.Ж. Жалыбин, Е. Жовтис, С.3. Зиманов, Г.К Искакова, А.С. Ибраева, А.К. Котов, А. Қараев, Т.В. Кашанина, Д.О. Құсайнов, Қ. Мәми, Б.А. Майлыбаев, А.К. Мұхтарова, Н.И. Матузов, К.Б. Мурзаев, М.С. Нәрікбаев, Л.Т. Назаркулова, F.С. Сапарғалиев, С.Н. Сәбікенов, М.А. Сәрсембаев, Г.Ж. Сүлейменова, А.Я. Сухарев, А.В. Стремоухов, Р. Түсіпбеков, Г.Д. Тленчиева, А.К. Тасбулатова, К.Х. Халиков, А.Г. Шмарин және т.б. авторлардың еңбектері қолданылды.
Дипломдық зерттеудің максаты мен міндеті. Құқықтық мемлекеттің қалыптасу жағдайында мемлекеттік аппараттың қызметінде бала құқықтары мен бостандықтарын қорғау тәжірибесінің орындалу барысын анықтау және қарама-қайшылықтармен кемшіліктерді табу арқылы жүйелі талдау.
Дипломдық зерттеудің пәнінің негізі - бұл отбасылық заңнаманың нормалары және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың құқығын қорғайтын заң актілеріндегі ережелер, сондай-ақ тақырып бойынша негізгі ғылыми және теориялық тұжырымдамаларды негізге алу. Мақсат - ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың құқығын қорғайтын құрылымдарды жеке түрлерін де, жүйені де жан-жақты талдау. Қойылған мақсатқа сүйене отырып, келесі мәселелерді шешуге әрекет жасалу керек:
-ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың жағдайын қамтамасыз ету және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың жағдайын қамтамасыз етудің нақты бір құрылымдарының ұғымдарын тұжырымдау және теориялық тұрғыдан негіздеу;
- ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды қорғау саласындағы халықаралық және ұлттық нормативтік құқықтық актілердің құзыретін айқындау және саралау;
- ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды орнықты жағдайын ұйымдастырудың жүйесін реттеп бір жүйеге енгізу.
- қамқорлықсыз қалған бала құқықтарын қорғауды мемлекеттік аппарат қызметінің негізін қалаушы қағида ретінде зерттеу және оның қызметін жетілдіру бойынша шаралар ұсыну.
Қазіргі заманғы халықаралық құқықта адам құқығына қатысты тұтастай құқықтық актілер кешені қалыптасты. Халықаралық құқық нормалары нақты мемлекеттегі адам құқығын тікелей реттемейді. БҰҰ Жарғысы (1-баптың 3- тармағы) мемлекеттерді олардың аумағында тұратын барлық адамдардың, қандай да болсын кемсітуге жол берместен негізгі құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге міндеттейді. БҰҰ шеңберінде осы мәселе бойынша: Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы (1948ж.), Адамдардың экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары туралы, Адамдардың азаматтық және саяси құқықтары туралы (1966ж.), Балалар құқығы декларациясы (1959ж.), Әйелдердің саяси құқығы туралы конвенция (1954 ж.) және басқа да бірқатар құжаттар қабылданды. Мемлекет азаматқа мейлінше кең құқықтар мен бостандықтар беріп, eрекше қатынастарына орай айрықша міндет жүктейді. Міне, осы негізде Қазақстан Республикасының Конституциясы жеке тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын қалыптастырады.
Диплом жұмысы тақырыбын зерттеудің жаңалығы Қазақстан Республикасының Конституциясы азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын нығайта отырып, халықаралық актілердің нормалары мен принциптеріне сүйенеді. Аталған және басқа халықаралық актілер мынадай негізгі құқықтар мен бостандықтарды жариялайды; кез келген адам өмір сүруге, бостандыққа және жеке басына қол сұғылмауына құқылы; ешкім де азапталмауы, қадір-қасиетін кемсітетіндей көз алартушылыққа және жазаға ұшырамауы тиіс; барлық адам заң алдында тең, кез келген адам тұратын орнын мемлекет шегінде еркін орын алмастыруға және таңдауға құқылы; кез келген адам өмірінің, отбасының және басқаларының денсаулығы және тұрмыс жағдайын қолдауға қажетті өмірлік деңгейде еңбек етуге, білім алуға, дем алуға құқылы. Халықаралық-құқықтық құжаттар адам құқығы мен бостандығын ең жоғары құндылық деп таниды.
Тақырыпты зерттеудің міндеттері мен әдіснамалық негізі. Қазақстан Республикасының Конституциясы адам құқығы туралы халықаралық құжаттардың негізгі идеялары мен қағидаларын қабылдады және оны мемлекеттік өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып нығайтты. Конституцияда мемлекеттің адамға және азаматқа қатынасы туралы қағида орнықтырылды. Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім ол құқығын айыра алмайды, заңдар мен өзгеде нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады (12-бап, 2-тармақ). Бұл адамның табиғи құқығын мемлекеттік тану және бастау алар қайнар көзі болып табылады және Конституция Адам және азамат деген II тарауының мазмұнын белгілейді. Мұнда адам құқығымен бірге азаматтың да кұқығы мен міндеттері туралы айтылады. Республиканың азаматы өзінің азаматтығына орай құқықтарға ие болып, міндеттер атқарады (12-бап, 3-тармакқ. Сөйтіп, аталған бөлімде Қазақстанның конституциялық заң тарихында бірінші рет азаматтардың құқықтары және міндеттерімен бірге адам құқығы ұғымы бірінші рет танылды. Сөз жоқ, адам құқығы мен азамат құқығы ұғымы бір-біріне жақын және табиғи түрде ұштасқан ұғымдар. Азамат, ол - адам. Сондықтан, адамға қатыстының бәрі азаматқа да қатысты. Адамға тумысынан жазылған, абсолютті деп танылған және олардан ешкім айыра алмайтын құқық пен бостандық Қазақстан Республикасының азаматына да тән. Сонымен бірге табиғи құқықтар мен бостандықтар шетел азаматтарына және азаматтығы жоқтарға да берілген. Егер де құқықтар, бостандықтар мен міндеттер тек Қазақстан Республикасы азаматтарына қатысты болса, онда ол туралы 13-бапта көрсетіледі: Әркімнің құқық субъектісі ретінде танылуы құқығы бар және өзінің құқықтары мен бостандықтарын, қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға хақылы делінген, 14-бапта: Заң мен соттың алдында жұрттың бәрі тең екендігі айтылады. Ал, 17-бапта: Ешкімді азаптауға, оған зорлық, зомбылық жасауға, басқада қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды. Сонымен бірге, егер мәселе тек азаматтардың құқықтары мен бостандықтары туралы болса, онда бұған айрықша мән беріледі. Өйткені, Қазақстан Республикасының азаматын қандай жағдайда болмасын азаматтығынан айыруға болмайды (10-баптың 2-тармағы). Конституцияда республика азаматының әскери кызметті өтеуге міндеті айрықша атап көрсетілген. (36-бап.) Қазақстан Республикасы бойынша, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар - адамдардың арнаулы мәртебені иеленген ерекше тобы. Айталық, Конституцияның 12-бабында айтылғандай, Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Республикада азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ өз міндеттерін атқарады.
Диплом жұмысының кұрылымы кіріспеден, 3 тараудан, 8 бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. АДАМ ЖӘНЕ АЗАМАТТЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІНІҢ ОРТАҚ МІНЕЗДЕМЕСІ
1.1 Адам құқығының түсінігі, мәні және ерекшелігі.
Еліміздің тәуелсіздігінің 20 жылы ішінде адам құқықтарын қорғау мәселесіне ерекше мән берілді. Әсіресе, соңғы жылдары ұлттық үш жылдык жоспар, базалық баяндама жасалып, сандық кітапханалар ашылды. Оған шетелдер мен Біріккен ұлттар ұйымынан бастап басқа да көптеген халықаралық, соның ішінде, бірқатар мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдар, сарапшылар да жақсы баға берді.
2018 жылы еліміз ЕҚЫҰ-ға табысты төрағалық етіп, Астана декларациясы қабылданып, барлық мемлекеттердің, халыкаралық ұйымдардың атынан жоғары баға берілді. Келешекте адам құқықтары жөнінде бес жылға арналған Тұжырымдама жасалмақ. Ол үшін жағдайды үйреніп, пікір жинап, өткен жылдардың қорытындысын шығаруымыз керек. Осы тұрғыдан біздің жастарымыз атқарылған және келешекте атқарылатын жұмыстарды білуі тиіс. Құқық тұрғысынан біз де оларды не толғандыратынын ескеруіміз керек. Өйткені, қазір Қазақстанда 4 миллионнан аса оқушы және студент отырған саясатына жастар бар. Бұл-үлкен күш, - деді Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы адам құқықтары жөніндегі комиссия төрағасы Сағынбек Тұрсынов.
Ескерте кетейік, Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы адам құқықтары жөніндегі комиссия ел тәуелсіздігі жарияланғаннан кейін екі жыл өтер-өтпестeн 1994 жылы 12 ақпанда Елбасы Жарлығымен құрылған болатын. Оның басты мақсаты - мемлекеттік және қоғамдық жүйені қолдау мен адам құқығын қорғау. 2003 жылы 19 наурызда бұл комиссия туралы ережеге өзгерістер енгізіліп, ол өз қызметі бойынша кеңесші органға айналды. Комиссия өз жұмысында Мемлекет басшысының тапсырмалары мен нұсқауларының, конституциялық заңдылықтардың орындалуын, адам құқықтары және еркіндігінің дұрыс жүзеге асуын басшылыққа алады.
Еуропалық одақ соңғы жылдары Қазақстандағы адам құқықтарының сақталуына ерекше назар аударып отыр. Еуропаға жол атты бағдарламаға Еуроодақ өкілдері Қазақстандағы адам құқықтарын сақтау тетіктеріне, комиссияның бұған қосқан үлесіне ұнамды бaғa берді. Енді алдымызда тағы үлкен міндеттер тұр. Біз адам құқықтарын қорғау бойынша жаңа ұлттық жоспар қабылдамакшымыз. Себебі жаңа бағыттағы іс-қимылдардың бағдарламасына көшуіміз керек. Қазақстанда адам құқықтарын қорғаy - басым бағыт және еліміз ұстанып отырған негізгі саясаттың бірі, - деді Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы адам құқықтары жөніндегі комиссияның жауапты хатшысы Тастемір Әбішев. Тастеміp Әбішевтің айтуынша, адам құқықтарын қорғаудың кейбір салалары бойынша, атап айтқанда, білім денгейі, ана мен бала құқығын қорғау, ұлтаралық және дінаралық татулықты қамтамасыз ету бойынша Қазақстан Ислам ынтымақтастық ұйымы елдері, тіпті ЕҚЫҰ мүшелері aрасында алдыңғы орындардың бірінде. Бұл - көптеген елдер үшін үлгі боларлык жағдай [1].
Адамның азаматтық құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету мен қорғау құқықтық мемлекетті қалыптастыру жолындағы маңызды мәселе. Жалпы адам құқығы жеке тұлғаға нақты бостандықтар мен әлеуметтік игіліктерге кепілдік беретін саяси қатынастар жүйесінде бекітілген ережелер мен принциптер жиынтығы. Адам құқығын қорғау ұлттық құқықтық тәртіптің маңызды міндеттерінің бірі. Ең алғаш адам құқығы АҚШ конституциясы мен Адам мен азамат құқығы туралы Француз декларациясында заңдастырылды. Бүгінгі күні адам құқықтары БҰҰ-ның негізгі бес құқықтық құжаттарында анықталып, оларға кепілдік берілген. Олар: Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы (1948 ж.), Экономикалык, әлеуметтік және мәдени кұкықтар туралы Пакт (1966 ж.), Азаматтық және саяси құқықтары туралы Пакт (1966 ж.) және соңғысына қарасты екі факультативті хаттама.
Жоғарыда көрсетілген халықаралық құжаттар адамның құқықтары мен бостандықтарының нақты бір мемлекет еркіне байланысты емес екендігін көрсетеді. Адам кұқығын кең мағынада екі жақты қарастыруымызға болады: теріс (негативті) және оң (позитивті). Бірінші топтағы құқық пен бостандықтар мемлекет пен басқа адамдардың тұлғаның жеке ісіне араласуына мүмкіндік бермеуге бағытталған, яғни жеке тұлғаның индивидтік бостандығының негізін құрайды. Бірінші топтағы құқықтар мен бостандықтар мемлекеттен кандай да бір ресурстарды, күштерді жұмсауды қажет етпейді. Бұл жердегі ең басты талап жеке тұлғаның ісі мен мүддесіне кедергі жасамау, оған араласпау. Мұндай құқықтар қатарына адамның либералдық құқықтарының барлығын жатқызуымызға болады. Позитивті құқықтарға келер болсақ, олар мемлекеттің жеке тұлғаға қандай да бір нақты әлеуметтік игіліктерді беру жауапкершілігіне негізделеді. Бұл жағдайда құқықтар кепілдігі мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму деңгейіне тәуелді.
Егер мазмұндық тұрғыдан қарастыратын болсақ, онда адам құқықтары мен бостандықтары азаматтық, саяси, әлеуметтік-экономикалық, мәдени және экологиялық болып жіктеледі. Азаматтық құқық бұл адамға жаратылысынан берілетін құқықтар. Кез келген мемлекет бұл құқықтарды тәуелсіз және ашық сот, тұрғын үйге қол сұқпау, еркін жүріп тұру, тұрғылықты мекенді өз қалауынша таңдап алуды заңмен бекіту арқылы қамтамасыз етеді.
Ал саяси құқықтар азаматтардың қоғам мен мемлекет ісін басқаруға қатысу құқығын қамтамасыз етеді. Бұл қатардағы құқықтарға сөз еркіндігі, ар-ұждан еркіндігі, ақпарат алу құқығы, сайлау және сайлану құқығы, бірлестіктерге бірігу құқығы жатады. Әлеуметтік-экономикалық құқықтар бұл азаматтардың материалдық ресурстарды өндіру, алмасу мен пайдалану саласындағы мүмкіндіктері мен құқыктары.
Адам құқықтары қоғам мен мемлекет дамуындағы негізгі бағыттарды айқындайды. Әрі этатисттік мемлекеттің құқықтық дамуының басты факторы болып табылады. Адамның азаматтық құқықтары мен бостандықтары мемлекет өміріне дербес тұлға ретінде ену құқығын білдіреді. Сонымен бірге, адам қалыптаскан саяси-құқықтық институттар мен тиімді механизмдер арқылы өзін-өзі таныту мен мемлекет пен қоғам өміріне қатыса алу мүмкіндігіне қол жеткізеді.
Мемлекеттік заң ережелеpі адам құқықтарын бұзбауы қажет. Адамның құқықтары мен бостандықтары жалпы мәні бар қажеттіліктер ретінде мемлекет, оның институттарымен қамтамасыз етілуі тиіс. Ал азаматтар өз кезегінде билікке саяси партиялар, қозғалыстар мен қысым көрсетуші топтарды құрy арқылы өз мүдделері мен қажеттіліктерін білдіріп отырады.
Қазақстан өзін құқықтық мемлекет ретінде жариялай отырып адамның құқықтары мен бостандықтарына кепілдік береді. Яғни, мемлекет пен адам қарым-қатынасы мәселесінде адам мен оның құқығы пайдасына шешілуі тиіс. Себебі, Қазақстан Республикасының Конституциясында адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазына деп жарияланған.
Азаматтық құқық жеке тұлғаның азаматтық қоғам мүшесі ретінде оның бостандығы мен дербестігін қамтамасыз етуді білдіреді. Конституцияға сәйкес мойындалып, әрі оған кепілдік беріледі. Кеңестік жүйемен cалыстырғанда тәуелсіз Қазақстан Конституциясында адамның құқығы мен бостандығы орталық ұғымдарға айналды. Біздің Ата заңымыздың екінші бөлімі толығымен адам мен азаматтың кұқықтары мен бостандықтарына арналған. Қазақстан Конституциясында адам құқығы тұжырымының негізі қаланған. Ата Заңымызда адамның келесі негізгі құқықтары мен бостандықтары жарияланған: әркімнің өмір сүруге құқығы бар, әркім өзінің жеке басының бостандығына құқығы бар; заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең; ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды; адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды; әркімнің жеке өміріне, өзінің және отбасының құпиясына қол сұғылмайды, абыройы мен ар-намысының қорғалу құқығы т.б.
Әркімнің өмір сүруге құқығы басқадай құқықтар мен бостандықтардың негізін құрайды. Әлемдік өркениеттегі ең басты құндылық деуімізге негіз бар, себебі адам қаза болған жағдайда басқадай құқықтар өздерінің мәні мен мағынасын жояды.
Дегенмен, Конституция бойынша адам және азамат құқықтары мен бостандықтары мойындалғанмен, олар кейбір жағдайларда іс-жүзінде орындалмай отыр. Мәселен, Конституцияның 21-бабына сәйкес әрбір адам еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты мекенді өз қалауынша таңдауға құқылы. Бірақ, заңдық шектеудің болмауына қарамастан, тәжірибеде ішкі iстер органдарының қызметкерлерімен азаматтардың еркін жүріп-тұру құқығын шектеу жиі кездеседі.
Конституциямыздың 22-бабына сәйкес әркімнің аp-ождан бостандығына құқығы бар. Қандай дінді қалау немесе қаламау әрбір азаматтың жеке ісі, сондықтан мемлекет оған араласпайды. Мұның дәлелі бүгінгі күндегі Қазақстандағы 40-тан аса конфессиялардың жұмыс жасауы. Ал, ар-ождан және діни-нанымды таңдау құқығына кедергі келтіру қылмыстық Кодекспен жазаланады.
Саяси құқықтар мен бостандықтар азаматтың субъективті құқықтары мен бостандықтарының маңызды бөлігі. Олар тек азаматтарға қатысты айтылады, яғни саяси құқықтарға ие болу адамның нақты бір мемлекет азаматы болуына байланысты. Қазақстан Республикасы азаматтарының саяси құқықтарын мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың орындап отыруына Қазақстан Конституциясында және басқа заң актілерінде кепілдік берілген.
Енді Қазақстан азаматтарының саяси құқықтары мен бостандықтарына келетін болсак, онда олардың қатарында азаматтардың бірлесу бостандығын, бейбіт әрі қарусыз жиналуға, жиналыстар, митингілер мен шерулер өткізуге құқығын, сайлауға және сайлануға құқығын, жеке және ұжымдық өтініштер жолдау құқығын айтуымызға болады.
Сонымен бірге, азаматтардың саяси құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуде Қазақстанның халықаралық құжаттарды бекітіп мойындауы да маңызды. 1999 жылдан Қазақстан азаматтарының саяси құқығы мен бостандығын қамтамасыз ету жаңа денгейге көтерілді. Бұл Қазакстанның халықаралық конвенцияларды мойындай бастауымен байланысты [29].
Конституцияның 23 бабына сәйкес Қазақстан азаматтары бірлесу бостандығына құқылы. Яғни ортақ мүддеге негізделген қоғамдық бірлестіктер құру арқылы азаматтарға ұйымдасқан түрде өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру құқығы берілген. Қоғамдық бірлестіктердің қызметі қосымша Қоғамдық ұйымдар туралы және Саяси партиялар туралы заңдармен реттеледі. Бұл құқық тек әскери қызметшілер, ұлттық қауіпсіздік органдарының, құқық қорғау органдарының қызметкерлері мен соттарға қатысты шектеулі, олар партияларда, кәсіптік одақтарда мүшелік ете алмайды. Конституцияның 5-бабына сәйкес идеологиялық және саяси сан-алуандылықтың мойындалуы Қазақстан азаматтарының бірлесу бостандығын жүзеге асыруға толық мүмкіндік беруде. Саяси партиялардың құқықтық мәртебесі түбірімен өзгерді, енді саяси партиялар қоғамдық бірлестіктердің бір түрі ретінде қарастырылады [30]. Азаматтардың саяси құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асырудың тағы бір жолы бейбіт жиналыстар, митингілер, шерулер, пикеттер мен демонстрациялар бостандығына кепілдіктің берілуі. Бірақ шеру, демонстрациялар, митингілерді өткізу мақсатында жергілікті атқарушы органнан рұқсат алу процедурасы, біздің ойымызша, оны ұйымдастырушылар үшін белгілі бір деңгейде кедергілер туындатады. Заңдағы митингілер мен жиналыстар өткізуге рұқсат алу азаматтарға өз құқықтарын еркін жүзеге асыруға кедергі келтіреді. Конституциядағы сайлау құқығы ел азаматтарының сайлауларға өз еркімен Республикасының конституциялык заңына сәйкес жалпыға бірдей, тең және төте сайлау негізінде Президент, мәжіліс және мәслихат депутаттары сайланады. Сенат депутаттары жанама сайлау кұқығы негізінде жасырын дауыс беру жолымен сайланады. Азаматтардың сайлау құқығы Конституциямен, Сайлау құқығы туралы Конституцияльк заңмен қамтамасыз етіледі. Қазақстан азаматтары тегіне, әлеуметтік және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне қарамастан сайлауда дауыс беруге құқығы бар. Бұл сайлау құқын жүзеге асыруда барлық aзаматтардың теңдігін қамтамасыз етеді. Он сегізге толған әрбір азамат Республика Президентін, Парламент Мәжілісі депутаттарын сайлауға қатынасуға құқылы. Сонымен бірге Қазақстан азаматтарының сайлауға қатынасу құқығымен қатар сайлану, яғни өз кандидатурасын Республика Президенттігіне, Қазақстан Республикасы Парламентінің, соның ішінде партиялық тізімдер бойынша, мәслихаттардың депутаттығына, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелігіне кандидат ретінде ұсынуға құқылы (31].
Конституция бойынша сөз бен шығармашылық еркіндікке кепілдіктің берілуі, еркін ақпарат ала алуы мен оны тарату құқығының болуы әрбір азаматтың өз ойын еркін жеткізуге, білдіруге жағдай жасайды. Сонымен бірге, Конституцияның 20 бабының 3 тараушасына сәйкес республиканың конституциялық құрылысын күштеп өзгертуді, оның тұтастығын бұзуды, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруді, соғысты, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық астамшылықты насихаттауға немесе үгіттеуге жол берілмейді. Кез келген дамыған демократиялық, құқықтық мемлекет өз азаматтарының құқықтық қорғалуын қамтамасыз етуге тиіс. Құқықтық қорғау адамның құқықтарын жүзеге асыру болып табылады. Яғни, бұл адамның құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруды қамтамасыз ету жолындағы мемлекеттің, қоғамдық ұйымдардың қызметі. Адамның азаматтық құқықтары мен бостандықтарын қорғау тәсіліне сүйене отырып, оны қамтамасыз ету барысында 4 топты көрсетуімізге болады: 1) мемлекеттік қорғау; 2) соттық қорғау; 3) мемлекеттік емес қорғау (құқык қорғау ұйымдары мен адвокат институты); 4) өзін-өзі қорғау. Тәуелсіздігімізді алған уакыттан бері Қазақстанда да жоғарыда көрсетілген құқық қорғау тәсілдеріне сәйкес адамның құқығы мен бостандықтарын қорғаудың ұлттық жүйесі құрылды. Олар Президент, Парламент, Конституциялық кеңес, атқарушы билік органдары, прокуратура органдары, құқық қорғау органдары сияқты мемлекеттік органдар; ең басты құқық қорғау институты ретінде сот; адвокат институты; қоғамдық ұйымдар мен үкіметтік емес құқықтык ұйымдар.
Азаматтың құқығы мен бостандығын қамтамасыз етуде халық пен халықаралык қауымдастық алдында жауапты мемлекет болып табылады. Сондықтан, құқықты қамтамасыз ету жүйесіне мемлекеттік органдар жүйеcі сәйкес келуі керек. Яғни, олар осы саладағы қызметті жоғары кәсібилік пен келісімпаздық негізінде жүзеге асыруы тиіс. Мемлекеттік билік oргандарының айрықша функциясы азаматтың құқығы мен бостандығын қорғау. Мемлекеттік билік белгілі бір институттар, механизмдер жүйесінсіз азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ете алмайды. Бірде бір құқықтык мемлекет адам құқығына кепілдік беретін кең және көпжақты органдар мен іс-әрекеттер жүйесінсіз өмір сүре алмайды.
Қазақстанда құқықтық мемлекет орнату жолындағы мемлекеттік саясаттың маңызды бағыттарының бірі адам құқықтарын қорғаудың ұлттық жүйесін қалыптастыру болды. Біздің ойымызша, бұл жүйеде Президент орны ерекше. Қазақстан Президенті адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының нышаны, әрі кепілі. Президент Жолдаулары парламенттің адам құқығы мен бостандықтарын қорғау саласындағы заң шығарушы қызметіне бағыт-бағдар беріп отырады. Президент Жолдауларына талдау жасай отырып келесі қорытындыға келеміз, мемлекет басшысы барлық мемлекет органдарын азамат құқықтары мен бостандықтарын қорғау және жүзеге асыру саласында тиімді жұмыс істеуге бағыттайды. Қорытындылар болсақ, Қазақстан азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын іс-жүзіне асыруда белгілі бір шектеушіліктер де жоқ емес. Біздің ойымызша, Конституциялық бостандықтарға мемлекеттік лауазымды қызметкерлер рұқсатының қажеті жоқ. Азаматтың бостандыққа құқы оның лауазымды қызметкер көрсетyімен емес, өзінің ерікті мінез-құлқын білдірyi тиіс. Ал біздің елімізде саяси құқықтар мен бостандықтарды жүзеге асыруда әзірге рұксат ету тәртібі сақталып отыр. Сондықтан заңдарды жетілдірумен қатар олардың барлық деңгейде орындалуы қамтамасыз етілуі керек. Біздің ойымызша, басты принцип заңмен тыйым салынбағанның барлығын жасауға болады емес, заң алдында бәрі тең, заңды сыйлау, оны орындау болуы тиіс [2].
Өкінішке орай, біздің елімізде шынайы құқықтық кеңістік қалыптасты деп айту қиын. Себебі, бізде заң адамның мінез-кұлқын, олардың іс-әрекетінің шекарасын, мүдделерін реттеп отырған жоқ. Яғни пара, туыстық байланыстар, қоғамдағы билікке жақын болу сиякты және т.б. механизмдерге басымдық беріледі. Тіптен кейбір жағдайларда адамның қоғамдағы жоғарғы лауазымы немесе жеке байланыстары оны заңдық шешімдерден қорғай алуға дейін барады. Шенеуніктердің зансыздык және жемкорлыкпен күресі негізінен тиімсіз. Бұл іс-әрекеттер қағаз жүзінде ғана қалуда. Сонда адамның кұқықтары мен бостандыктарын жоғары құндылық деп жариялау жәй бос сөзге айналады. Сондыктан еліміздегі кұқык қорғау жүйесін нығайтып, адам кұкығын қамтамасыз ету жүйесін халықаралык калыптарға сәйкестендіру керек.
1.2 Жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың мемлекеттік механизмі.
Қазақстан Республикасы Президентінің жыл сайынғы Қазақстан халқына жолдаған жолдауларында адам құқығын сақтау, Қазакстанды одан әpi жаңарту мен демократияландыру күн тәртібіндегі мәселе екендігі айтылған. Қазақстан Республикасы тәуелсіз, егеменді әлеуметтік, күкықтык мемлекет ретінде орнықтырып, когамның бүгінгі тандағы әлеуметтік, саяси, экономикалық өзгерістеріне, яғни нарыктык Экономикага көшу, көп партия кұру, қоғамда демократиялык және құқықтық институттарды дамыту реформалардың сәтті шығуы ең алдымен жалпы адамзаттық құндылықтарға негізделетін құқықтық сана денгейіне әсер етеді, одан адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары да шет қалмайды [32]. Бейбіт өмірдің өзінде бізде мыңдаған жетімдер бар балалар үйлері толы. Бұл, өкінішке карай, жалпы әлемдік үрдіс және жаhанданудың сынағы. Біз бұл үрдіспен күресуіміз керек. Мемлекетіміз бен қоғамымыз жетімдерді асырап алуды және отбасы типіндегі балалар үйлері салынуын көтермелеуі кажет.
Ерлердің әйелдер мен балаларға мүлдем жауапсыз көзқарас танытқан оқиғаларының саны өсуде. Бұл - біздің дәстүрімізге, мәдениетімізге тіптен жат. Балалар қоғамымыздың ең әлсіз және қорғансыз бөлігі және олар құқықсыз болуға тиіс емес.
Мемлекетте демократияның басты негізі жеке тұлғаның кұқықтық жағдайы болып табылады. Барлық қазіргі заманға сай конституциялар, оның ішінде Қазақстан Республикасының Конституциясы да бұл мәселеге ерекше назар аударады. Көпшілігінде адам мен азамат құқықтары мен бостандықтары алғашқы бөлімдерде келтірілген, бұл мемлекеттің жеке жағдайына қаншалықты қарым-қатынаста тұлғаның болатындығын көрсетеді. Көпшілік мемлекеттер Конституциясымен қатар оның құрамдас бөлігі ретінде негізгі құқықтар мен бостандықтарды жеке құжаттарда көрсету орын алады. Бұған, атап айтқанда 1789 жылғы француздың Адам мен азамат құқығы Декларациясы, 1982 жылғы канадалық Кұқық пен бостандық хартиясын, 1992 жылғы Негізгі құқықтар мен бостандықтар хартиясын жатқызуға болады. Бұл қадам басқа да конституциялық жағдайлардан жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын бөліп алып қарастыруға мүмкіндік береді.
Қазақстандық заңдық ғылымдарда конституциялық әділет органдарының қызметі, олардың жеке аспектілері, сонымен бірге адам құқықтарын корғаудың жағдайлары зерттеушілердің назарын тек кейінгі уақытта ғана өзіне бұрды.
1995 жылы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданған Конституция жеке тұлғаның құқықтық мәртебесін реттеуде іpі қадамдардың бipi болды. Ол тек адам құқықтары облысында халықаралық құжаттардың ойларын ғана емес, сонымен қатар елдегі әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайлардың конституциялық дамуының бұрынғы тәжірибесін де eсепке алды. Конституциялық құқықтар мен бостандықтарды қазіргі уақытта қорғау жүйесі көп деңгейлі сипатта көрінеді [33].
Қазақстан Республикасының Конституциясы ең жоғары құндылық ретінде адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп бекітті. Бұл қағида демократиялық мемлекеттің қызметі құқықтық міндеті. Конституцияда бекітілген жеке тұлғаның құқығы оны жүзеге aсыру мен қорғаудың тиімді механизмін кұруды болжайды. Адам құқығы, оны сақтау мен кепілдік беру бүгінгі таңдағы маңызды мәселелердiң бipi. Адам құқықтарын сақтаудың шындық жағдайы- демократияның маңызды көрсеткіші, оның кемеліне келуі мен руханилығының белгісi. Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы "Жаңа онжылдық - жана экономикалық Өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері" атты халыққа жолдаған жолдауында Стратегиялык жоспарын іске асырудың базалык шарттары экономиканы жаһандық қалпына келтіруге дайындау және оның сыртқы сынақтарға тұрақтылығын арттыру үшін біртұтас үш міндеттінің бірі: сенімді құқықтық орта қалыптастыруды жалғастыру екендігі айтылған.
Жалпы, адам құқығын қорғап, бостандығын ардақтау азаматтардың лайықты өмір сүріп, бай-қуатты тұрмыс кешуіне ахуал калыптастыру - әлемдік қауымдастыққа көшін ұластырған Қазақстанның алдына қойған асыл мұраты.
Сонымен қатар конституциялық құқықтар, бостандықтар мен міндеттерді жүзеге асыру объективтік және субъективтік факторлардың бірлігіне де байланысты. Демократиялық қоғам құру жолындағы Қазақстан үшін аталған мәселені шетелдік тәжірибені қолдана отырып шешу тиімдірек екені сөзсіз. Қазақстан Республикасының халықаралық байланыстары, мемлекет азаматтарының шетел азаматтарымен арасындағы қарым-қатынасы бұл тәжірибеге әсерін тигізіп қана қоймайды, сонымен бірге оған ылғи да жол ашуды көздеп отырады.
Адам құқығы-қазіргі замандағы өзекті мәселелердің бірі. Мемлекет те, партия да, жеке лауазымды тұлға да емес, жеке қарапайым адам өзінің құкықтары мен бостандықтары арқылы кез келген қызмет ортасында болуы керек. Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарына қол сұғылмайды және ол адамның туған сәтінен бастап өзіне тиесілі [34].
Кез келген адам мен азамат негізгі құқықтар мен бостандықтарды пайдалана алады. Демократиялық құқықтық мемлекеттің заңдылықтары адам мен азаматтың құқықтары мен бостандығынын теңдігіне, яғни оның ұлтына, нәсіліне, жынысына, тіліне, мүліктік және қызметтік жағдайына қарамастан кепілдік береді, тілдік, діндік, ұлттык, нәсілдік, әлеуметтік белгілеріне қарамастан оның құқыктарына шек қоюға тыйым салынады. Адам қоғамы мыңдаған жылдар бойы-сонау көне дәуірден қазіргі заманға дейін әлеуметтік нормалар арқылы басқарылып келді. Сондықтан жеке адамның құқығы мен бостандығы туралы теорияның мыңдаған жылға созылған тарихы және мол тәжирибеcі бар.
Адам құқығы - тарихи, табиғи, объективтік құбылыс. Сондықтан әлеуметтік норма әр уақытта даму процеcінде болады. Әлеуметтік норма адам қоғамымен бірге дамып, бірге өзгеріп, бірге өмір сүріп келеді. Қоғам дамып, нығайып, жақсарған сайын әлеуметтік норма да дамып, нығайып жаксарады, оның әділеттік, бостандық, демократиялық шеңберi де, кеңістігі де молаяды, күрделенеді.
Жалпы, адам құқығын қорғап, бостандығын ардақтаy азаматтардың лайықты өмір сүріп, бай-қуатты тұрмыс кешуіне ахуал қалыптастыру - әлемдік қауымдастыққа көшін ұластырған Қазақстанның алдына қойған асыл мұраты. Қазақстан Республикасы адам құқықтарын қорғау саласында оң қадамдар жасауда. Еліміз келешекте адам құқығы жөніндегі айтулы халықаралык, экономикалық, әлеуметтік және саяси фактілерге бет бұрып, үнемі басты назарда ұстауға кепілдік береді (4).
Кез келген мемлекет өмірдің барлық қоғамдық салаларында, адамдар aрасындағы өзара қарым-қатынастарда қатаң тәртіп пен сақтықты орнатуға мүдделі. Онсыз коғамның бірқалыпты дамуы, экономиканың, мәдениеттін, игілiктің көтерілуі және халыктың қауіпсіздігінің артуы мүмкін емес. Сондықтан мемлекет азаматтардың, олардың бірлестіктерінің, шаруашылық ұйымдарының, мемлекеттік органдарының олардың лауазымды адамдарының кұқықтары мен міндеттерін, жауапкершілігін белгілейді. Мемлекет өзі қабылдаған заңдарды барлық адамдардың қатаң сақтауын, зандардың талаптарын бұзушылардың заңмен жауапқа тартылуын әрдайым қадағалап отырады [35].
Мемлекеттің мұндай қызметті, яғни заңдар талаптарынан ауытқуларға жол бермеу үшін азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау жөнінде шаруашылық және қоғамдық ұйымдардың, мемлекеттік, oргандардың кызметіндегі белгіленген тәртіпті сақтау, бақылау және қадағалау қызметі деп аталады.
Құқықты қорғау кызметі, негізі, үш нысанда жүзеге асырылады: а) құқық бұзушылықтан сақтандыру жөніндегі әр алуан шаралар жүргізу жолымен; ә) заңды істерді қарау және шешу жолымен; б) құқық бұзушыларды заңмен жауапқа тарту жолымен. Мемлекеттің құқықтық қорғау қызметін жүзеге асырy үшін құқықтары мен міндеттері арнаулы заңдармен реттелініп әр түрлі органдар кұрылады. Қазақстан Республикасында қандай құқық қорғау органдары құрылған: Oған мыналар жатады: полиция органдары, ұлттық қауіпсіздік органдары, прокуратура, әділет министрлігі, әр алуан мемлекеттік инспекциялар (өрт, cанитарлық, қаржы және т.б., сот органдары, адвокатура, нотариаттар, кедендік органдар, ішкі және шекара әскерлері, президент күзетінің қызметі және т.б.; Құқық корғау органдары, негізінен, Қазақстан Республикасының Ішкі iстер министрлігінің, Ұлттық қаyiпcіздік комитетінің, Прокуратураның және Әділет министрлігінің кұрамында әрекет етеді. Полиция органдарының қызметі. Полиция құқық қорғау органдары жүйесінде басты орын алады, оған құқық бұзушылыктың алдын алу, анықтау және болдырмау жөніндегі жұмыстардың анaғұрлым көп көлемі жүктелген. Сондықтан ПМ жүйесінде толып жатқан полициялық органдар құрылған. Олар: 1) қылмысты істер полициясы, ол қылмыстарды болдырмау және ашумен айналысады; 2) патруль полициясы - көшелер мен елді мекендерде, басқа да қоғамдық орындарды қоғамдық тәртіпті сақтауды ұйымдастыруды; 3) жол полициясы - жол қозғалысы ережелерін сақтауды және оның қауіпсіздігін қадағалайды; 4) әкімшілік полициясы, оның міндеті - әкімшілік құқық бұзушылықтың алдын алу; 5) полицияның арнайы отрядтары-күзетілген маңызды объектілерде құқықтық тәртіпті қамтамасыз етуге бағытталған және т.б.
Заң бойынша полиция қылмыстар, әкімшілік құқық бұзулар туралы өтініштерді, хабарлауларды қабылдауға және тіркеуге, кылмыстардан зардап шеккен азаматтарға көмек көрсетуге, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz