Мінез және лиризм
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Т.Нұрмағамбетов шығармаларындағы мінез ерекшелігі
және юморлық кейіпкерлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
І.1 Мінез және лиризм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
І.2 Юморлық бейнелер және стиль ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..26
2Т.Нұрмағамбетов прозасындағы реализм,мистика және психологизмсипат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
ІІ.1 Реализм, мистика және көркемдік сипат ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 38
ІІ.2 Т.Нұрмағамбетов прозасындағы психологизм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. XIX ғасырдың екінші жартысында пайда болып, XX ғасырдың басында қанатын кеңге жайған қазақ прозасы өткен ғасырдың екінші жартысында биік көркемдік-эстетикалық құндылықтарды игеріп, саналық өзгеріс, көркемдік ізденістерімен дараланғандығы баршаға аян. Әдебиеттің өзге жанрына қарағанда, қазақ прозасының жоғары көркемдік-эстетикалық қуатымен халықтың рухани өмірінде үлкен орын алатыны ақиқат. Әсіресе, соңғы 20-30 жыл көлемінде кемелденіп, әдебиет зерттеушілері мен ғалымдар тарапынан осы жанрдың негізгі мэселелері әр қырынан зерттеліп, өз бағаларын алып та келеді.
Қазіргі қазақ прозасының даму жағдайы кім-кімнің болса да көңілін аудармай қоймайды. Өйткені, туған әдебиетіміздегі белді де белсенді жанр -прозада бүгінгі күннің көкейтесті мәселелері, әлеуметтік проблемалары негізінен айтылып келеді. Осы әдеби қозғалыста өнімді еңбек етіп келе жатқан жазушы - Т. Нұрмағамбетов.
Дипломдық еңбегімізде аталған қаламгердің шығармашылығына кеңінен тоқталуды жөн көрдік. Қаламгер өз шығармаларын жазу барысында қым-қиғаш сюжет, елден ерек кейіпкер іздеп әуреленбейді. Әдеттегі өмірдің өзіндей, айналаңдағы күнде көріп жүрген құбылысты өзіндік шұрайлы да құнарлы тілімен, қарапайым тәсілдерімен тамаша етіп бейнелеп береді. Сол себепті де, оның шығармалары мен ондағы кейіпкерлер адам жанына неғұрлым жақын, күнделікті өмірде өзімізбен араласып бірге жүргендей шынайы, табиғи қасиетке ие болып келеді. Жазушы көркем әдебиеттің табиғатын, әсіресе әңгіме мен повесті бар болмысымен, ішкі жан дүниесімен терең түсінеді. Өзі өмір кешіп жатқан ортаны, қоғамды, уақытты жіті бақылап, өз соқпағынан жаңылмай келеді. Қайсыбір көркем дүниелері мен әңгімелеріндегі кейіпкерлер суреткерлік шеберлікпен екшеліп, үлттық бояумен зерделенген бейнелер. Жазушының әрбір шығармасы мен кейіпкерінің жүріс-тұрысы, қимыл-қозғалысы, сөйлеген сөзі мен істеген ісі шыншыл да нанымды бейнеленетіні соншалық, үлкен сүйіспеншілікпен жазылғанына шүбә келтіре алмайсыз. Оның сомдаған кейіпкерлерінің барлығы да - ауыл түрғындары, сол ауылдан нәр алған жандар. Қаһармандарының мінез-құлқы, сана болмысы ауыл өмірімен ажырамас бірлікте, соған сай қалыптасып дамиды. Ал, халқымыздың бар ұлттық қадір-қасиеті, ерекшелігі, таным-болмысы сақталған ауыл-әр саналы азаматтың көкейіндегі асыл ұғым болып қала беретіні даусыз.
Әдебиет әрқашан халық жүрегімен бірге соғып, замана туралы ой толғап, жаңа бейнелер туғызып отырады десек, қаламгер прозасының идеялық-көркемдік мазмұнына тереңірек ену барысында жаңа бір ізденістердің, қолданыстардың, сипаттың куәсі бола аламыз. Бұл тұрғыда ұлы жазушы М. Әуезов: "Әрбір даму үстіндегі әдебиет шеберлігі ілгерілеп, үдей түседі де, өзінен бүрынғы ұлттық дәстүрдің бар жақсылығын пайдалана отырып, соған тың жаңалықтар, игі үлгілер қосып, үдете, өсіре береді" [1, 350 б.] - дейді. Яғни, ұлттық әдебиет - ұлттық идеяға, үлттық ойға, белгілі бір халықтық ақиқат пікірге ойысып, түйінді тоқтамға келгені абзал десек, бұл ойымыз әрі шындықтан ауытқымай, әрі сауатты болуға тиіс. Талай қаламгер ат ізін салған ауыл өмірін тілге тиек етіп, өзіндік ерекше мазмұнға ие, дара келбет, жеке дидар, бөлек болмысы бар бейнелер сомдаған Т. Нұрмағамбетов есімінің соңғы уақыттарда сыншылар тарапынан қалыстау қалып отырғандығы өкінішті-ақ. Жазушының қаламгерлік келбеті мен суреткерлік шеберлігін көркем дүниелері арқылы бағамдайтынымыз белгілі бола тұра, жазу үрдісі жағынан Бейімбеттің шәкірті саналатын қаламгерді тұрғыластарының, жас оқырмандардың көбі жете біле бермеуі қынжылтатын-ақ жайт.
Жазушының арнасынан аса асқақтамай, бүлкілдеп ағатын мөлдір тұмадай әңгімелерінің табиғатында адами, табиғи тазалық, адамгершілік суреттеледі. Қаламгер белгілі тақырыптың өзінен бұрын байқалмаған бедер тауып, безендіре біледі. Ол бедер белгілі тақырыптың терең қойнау-қатпарларына бойлатып, шыңырауларынан шым-шымдап сыр суыртпақтап, сонылығымен тәнті етеді. Жазушы шығармаларын талдау арқылы стильдік даралық, жанрды жаңа идеялық-көркемдік ізденістермен байыту, т.б. байқаймыз.
Жазушы әдебиетке 70 - жылдардан бастап дендеп араласты. Және батыл кірісті. Осының нәтижесі ретінде Т. Нұрмағамбетовтің 1971 - жылы "Жазушы" баспасынан "Қауын исі" атты тырнақалды жинағы жарық көрді. Бұл кітапқа "Қауын исі", "Назым", "Жиырма жас", "Менің інілерім", "Перзент", "Жеңеше", "Әже", "Мазасыз түн", "Қүдаша", "Қайықшы" деп аталатын әңгімелері топтастырылған. Осыдан кейін-ақ оның қаламынан небір көркем дүниелер туындады.
Орыстың ұлы жазушысы Л. Н. Толстой: "Жаңа автордың кез-келген көркем шығармасын оқығанда немесе талдағанда, жан сарайымызда ең алдымен: Адам дегеніміз кім? Тылсым құдірет иесі туралы қандай ойлар түйінделеді? Өмір құпиясы жайында не толғамдар айтылады? деген сұрақтар мазалайды. Егер бізге бұрыннан таныс жазушы болса, онда өмірдің қай қырын ашып, қандай жаңа ойлар айтады екен деп ұмтыласың"[2, 22 б.],- дейді.
Осы тұрғыдан алғанда, жазушының прозалық шығармаларының негізгі арқауын қарапайым адамдардың бейнесі, солардың сезім-сағынышы, ұғым-түсінігі, куаныш-сүйінІші және тағдыр-талайы, адамшылық келбеті мен адамдық парызы құрайды. Аузын ашса, көмейі көрінетін, жан сезімі бай, өз басының қадырын басқа жанға керектігімен өлшейтін, нағыз ұлттық сипаттағы қаламгер кейіпкерлері туған әдебиетімізде өзіндік кескін-келбетімен ерекшеленеді.
Т. Нұрмағамбетов шығармашылығы қазақ әдебиетінде қарапайым ауыл адамдарының психологиясын, сана-сезіміндегі әлеуметтік түбірлі өзгерістерді реалистікпен суреттеген Б. Майлинмен көп үндес. Оның әңгіме-повесінде "Шұғаның белгісіндегі" лирикалық психологизм мен тұнық та мөлдір реализм іздері мен мұндалап тұрады. Көркем туындыларында ауыл өмірін жазған басқа да жазушылардан өзіндік қолтаңбасы, лирикалық сыршылдығы мен психологиялық көріністері, астарлы юморымен дараланып, өзгешеленіп түрады. Көлемі екі-үш беттен аспайтын шағын әңгімелерінің өзінде-ақ, күнделікті тіршілікті көркем түйіндеп, философиялық ой айтуға ұмтылады. Жазушы прозасының ұлттық болмысын сөз еткенде, кең ауқымды ұлттық менталитеті жағынан және ол бейнелеген кейіпкерлер турасында да ауыз толтырып айтуға тұрады. Қаламгер ұнемі ізденіс үстінде болды. Әрбір оқиғаларды жіті бақылай отырып, аңқылдаған ақкөңілді де, өз дегенінен қайтпайтын қырсық-қыңырды да, басқа жанға бұрылмайтын өзімшіл тәкаппарды да, түсінігі таяз ақымақты, ашуын сабырға шақыра алмайтын долымен қатар, нағыз адамдық сипаттағы адамды да, т.б. бәрін суреттей алды. Әрине, оның шығармаларындағы ортақ тұлға- жайсаң да жазира қасиеттердібойына жинаған жақсыадам екендігіне дау жоқ. Жазушы кейіпкердің жан-дүние байлығымен қатар, сезім шынайылығына, көңіл тазалығына, мақсат биіктігіне баса назар аударады. Өмірден өз бақытын өздері іздеген, өз бойындағы қайрат-жігерін мұратына жету жолына бағыштаған әр түрлі кәсіп иелері, қой баққан шопан, қорашы, күзетші, ата-қонысымен біте қайнасып кеткен шал-кемпір, т.б. суреттей келе қаламгер олардың бойындағы осы бір саналы қасиеттерді дәл танып қана қоймай, табиғи, шынайы қалпында терең сезімдер арқылы өрнектеп, тәрбие құралына айналдырды. Осы себептен де, оның кез-келген көркем туындысы ұлттық калоритке бай, кез-келген кейіпкері нағыз ұлтжанды болып келеді. Ол халықтық тіл мен әдет-ғұрыптарды жақсы біледі. Бұны жазушының өзі де растай түседі.
"Тіл демекші... Көпшілігі өмірден кетіп үлгерген аулымыздың қарияларының тілдерінің шұрайлылығы мен көркемдігіне мен қазір де таңданып отырамын. Ал бала кезімізде біз оларды тыңдап өстік. Тыңдамасқа амалымыз да жоқ еді. Балалар бөліне қоятындай бөлек бөлмесі жоқ үйде ол кісілердің әңгімелерін тыңдамағанда қайда барасың? Бағыңа тырайып ұйықтап қалсаң жақсы... ұйықтамасаң түн жарымына дейін кейде қызық, кейде мезі етердей болып көрінетін сол гүрің-гүрің әңгімелердің қасиетін біз әрине кейін ұқтық... Аңсадық..." [3, 92 б.].
Осыдан-ақ, қаламгердің шынайы шындықтан шабыттанғаныныңкуәсі боламыз. Т. Нұрмағамбетовтің қаламгерлік қарымы, ауыл өмірін, тіршілік құбылыстарын суреттеудегі өзіне ғана тән қолтаңбасы, болмыс пен бітім, тақырып пен идея бірлігін сақтаудағы идеялық-көркемдік ізденістері замана қоятын талаптарға сай келеді. Суреткер әрдайым уақыт талабына орай тамыры тереңде жатқан ұлттық әдебиетіміздің көрікті бір бұтағы - проза жанрында жемісті еңбектеніп, жаңа сипатты қасиеттерімен танылып, соны көркемдік тұр, нақыш, ұлттық тағылым мен рухани ізденістерге бой ұрып келеді.
Әдебиет әлеміне үлкен білім мен даярлықпен кірген өкілдердің, оның ішінде Т. Нүрмағамбетов шығармашылығынан әлемдік әдебиеттегі көркемдік түр мен әдістерді кездестіріп, көркем дүниелеріне жаңа сипат беруге талпынған ізденістерін ұштастырсақ, оған таңданудың реті жоқ. Қолына қалам ұстағалы оқушыға тың ой айтатын, келісті көркем дүние ұсынумен келе жатқан белді қаламгер өз бетінше ізденіп, үнемі еңбектенумен келе жатқаны ақиқат. "Қаламгер дүниетанымы қалыптасқан, орнықты болған сайын, оның өз мақсаты, идеалы үшін күресі табанды, куатты бола түседі және түрлі идеологиялар ықпалына бұрыла қоймайды" [4, 77 б.] - деп профессор 3. Бисенғали айтқандай, бүгінде алпыстың асқарына шыққалы отырған жазушының шығармашылығы кемелді ізденістер мен іргелі өзгерістерге толы болып келеді.
Жалпы әдебиеттану ғылымында көркем шығарманың табиғатын түсіну үшін оның көркемдік ерекшеліктерін зерттеудің маңызы зор. Жазушының шеберлік қырлары, көркем әдебиет туындысының эстетикалық қуаты -суреткер қаламгердің поэтикалық ізденістерінен көрінеді.
Т. Нұрмағамбетовтің прозасындағы көркемдік-идеялық ізденістер оның прозалық шығармаларының тілінен де, баяндау әдісі мен характер, образ жасау жолында пайдаланылған шығармашылық тәсілдерінен де, кейіпкердің психологиялық-әлеуметтік портретін берудегі ерекшелігінен де, қысқасы, бүкіл шығармашылық ойлау жүйесі мен өзіндік стилінен айқын көрінеді.
Сондықтан да бүгінгі қоғамдық ой-пікір өзгерген заманда жазушы прозасын жаңа көзқарас тұрғысынан зерттеу, идеялық ерекшелігін айқындау, көркемдік қуатын тану - қазақ әдебиеттануында басты мәселе болып қалмақ. Тынымбай Нұрмағамбетовтің шығармаларындағы идеялық ерекшелік оның жазу шеберлігінің басты айғағы болғандықтан біздің диплом жұмысының өзекті тақырыбына айналды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.Әдеби шығарма әрбір қаламгердің таланты мен өмірлік тәжірибеден түйіп-білгенінің жемісі. Әдеби шығарма үшін ең бастысы тек өмір құбылысы, алынған тақырып қана емес, сонымен қатар оның бейнеленуі, авторлық көзқарас, оны жеткізудегі автордың қаламгерлік машығы мен ізденістері де маңызды. Осы орайда, Тынымбай Нұрмағамбетов шығармаларының әдеби процестен алатын орнын, көркемдік-эстетикалық қуатын, т.б. айқындау зерттеу жұмысының басты мақсаты болып табылады. Сондай-ақ, жалпы қазақ прозасы жайлы еңбектерге сүйене отырып, қаламгер шығармашылығы хақында жазылған мақалаларды назарға ала отырып, қазақ әдебиетіндегі осы турасындағы зерттеулерге ой қосу, ғылыми тұжырым жасау. Сол арқылы
Т. Нұрмағамбетов шығармашылығының өсу, өркендеу жолына баға беру. Бұл үшін мынадай мәселелерге бет бұрдық.
- Т. Нұрмағамбетов прозасын сөз ете келе, жазушының өзін қоршаған ортадан, өмірден таңдап алған тақырыбын көркем шығармаға арқау етуіндегі ізденіс сипаты мен көркемдеуші-бейнелеуші құралдарды қолдану шеберлігін пайымдау.
:: шығарма кейіпкерін қазақи болмыс, ұлттық менталитетпен үйлестіре бейнелеудегі авторлық дүниетанымды саралау.
:: жазушының прозалық шығармаларына бүгінгі күн тұрғысынан талдау жасай келе, оның әдеби процестегі орнын, оның қаламгерлік шеберлігін, өзіндік машық-мәнерін айқындау. Сондай-ақ, жазушы прозасының қазақ әдебиетін дамытудағы үлесін бағамдау.
:: өмірлік шындықты көркем шындыққа айналдырудағы жазушы қолтаңбасын анықтау.
- қаламгер шығармашылығындағы қарымды ізденістердің аясына назар аудару.
Негізгі мақсатқа қол жеткізуде шығармашылық тәжірибесінде өзіндік мәнерімен дараланатын Т. Нұрмағамбетовтің қаламгерлік шеберлігі мен дүниетанымын, нәр алған бұлақ -бастауларын және сөз еткен тақырыбы мен негізгі идеясын, шығармаларының сюжеттік құрылымын, оның әдіс-тәсілдерін қолдану шеберлігін пайдаланамыз.
Диплом жұмысының нысаны.Т. Нұрмағамбетовтің әр жылдары баспасөз бетінде жарық көрген көркем әңгімелерімен, сондай-ақ, повестері мен "Жер иісі" романы, "Айқай" кітабына енген соңғы жылдардағы шығармалары алынды.
Қазақ прозасындағы талантты жазушылардың қатарынан табылатын Т. Нүрмағамбетовтің шығармалары сөз болмай қалған жоқ. Алайда, тек жекелеген мақалалар түрінде ғана, көбінесе прозадағы адам мәселесімен, өмір шындығын бейнелеудегі қарапайымдылығына, ауыл өмірін жазудағы суреткерлігіне қатысты ғана сараңдау сөз болды. Қаламгер прозасының көркемдік деңгейі, жазушылық шеберлігі, тіл айшығы, жеңіл юморы мен тақырыптық даралығы жэне тағы басқа қырлары туралы баспасөз беттерінде бірқатар әдеби-сын мақалалар жарық көрді. Бұл бағытта, Қ. Баяндиннің [5], М. Есламғалиүлының [6], Ш. Елеукеновтің [7], Н. Қазыбектің [8], Б. Сарбалаұлының [9], А. Сәдібекұлының [10], Қ. Тоқмырзиннің [11], тағы басқалардың мақалаларын атап өткен орынды. Сондай-ақ, жазушының өмір шындығын бейнелеудегі қаламгерлік машығы, шығармаларының ұлттық сипаты және қазақ әдебиетінің дамуындағы үлес-салмағы С. Асылбековтің [12], Г. Балтабаеваның [13], Ж. Жарылғаповтың [14] зерттеу жүмыстарында басқа да қаламгерлермен қатар қарастырыльш, сараланады.
Диплом жұмысының ғылымилығы.Т. Нұрмағамбетов көркем шығарма табиғатын терең меңгерген жазушы ретінде адам баласына рухани нәр беріп, соны жаңалықтардан сыр шертіп, үлкен ойларға қозғау салатын өзгеше көркем дүниелер жазуды басты мақсат етіп қойған. Оның прозасындағы идеялық-көркемдік ізденістерін талдағанда туындының өзіндік идеялық құрылымын тереңірек пайымдаумен қатар, персонаждар жүйесі мен сюжет пен композициясының да қатпарларына жете үңілуге қол жеткіземіз. Және бұлардың бір-біріне деген әсерін жүйелік бірліктен саралауға болады. Бұдан өзге, қаламгердің шығармашылық тәсілі мен стилін танып-білуге мүмкіндік аламыз.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы ретінде қазақ прозасындағы көрнекті жазушы Т. Нұрмағамбетовтің шығармашылығының қазақ прозасының көркемдік аясындағы орны мен ролін, қаламгердің өзіндік стилі мен өмір шындығы мен кейіпкерді бейнелеудегІ арнайы машық-мәнерін көрсету ұсынылады. Сондықтан жұмыстың ғылыми жаңалығы көтерілген мәселенің өзектілігімен айқындалады.
:: қаламгер шығармашылығындағы өрелі ізденістерге бүгінгі күн тұрғысынан баға беріледі;
:: жазушының суреткерлік қарымы мен қаламгерлік шеберлігінің қырлары ғылыми тұрғыдан студенттік көзқараспен алғаш рет дәйектеледі;
:: жазушы шығармаларының көркемдік ерекшеліктері, кейіпкер бейнесін жасау мен өмір шындығын көркем шындыққа айналдырудағы машығына осы жұмыста терең талдау жасалынады.
Диплом жұмысының әдістері.Т. Нұрмағамбетов шығармашылығының қазақ прозасындағы орны мен қаламгерлік шеберлігі мен жазушылық стилін айқындауда салыстырмалы талдау, хронологиялық, тағы басқа да әдістерді басшылыққа алдық.
Диплом жұмысының құрылымы.Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1 Т.Нұрмағамбетов шығармаларындағы мінез ерекшелігі және юморлық кейіпкерлер
1.1 Мінез және лиризм
Әрбір суреткер әдебиет арқылы өз бойындағы энергиясын шығаруға машықтанды. Көп жазушылар оқырман қабылдауымен санаспайды. Олар үшін тек субьективті дүниетанымын суреттеу ғана маңызды болды. Не болмаса, шығарма терең ойлы, ерекше саналы оқырманға лайықталады. Әдебиет қоғамдағы өзгерістерді жіті бақылап отыр, әйтсе де сол құбылыстарға ілесе алмай қалатын кездер де байқалады.
Әдебиеттануда көркемдік әдістер алмасуы әр кезеңде түрлі көзқарастар тұрғысынан көп рет талқыға түскен еді. Негізгі жетекші әдістер реализм мен романтизм деп, ал модернистік жүйе әдістері керітартпа, декаденттік әдістер ретінде түсіндіріліп келді. Тіпті, әлемдік әдебиет пен өнер тарихы реалистік өнердің пайда болу, қалыптасу, даму және антиреалистік ағымдармен күрес тарихы ретінде қарастырылды. Шын мәнінде шығармашылық әдіс суреткердің шындыққа қатысымен анықталатыны белгілі.
Әдебиет жазушы еңбегі арқылы жасалса, жанр да, кезі келгенде сөз суреткерлерінің ізденістерінен туады. Барлық жанрлар да өздерін қызықтырған нәрсені жалаң оқиғалар тізбегімен дәлелдей салмай, образ арқылы көрсетеді, бейнелейді, суреттейді. Суреттеу, дәлелдеу арқылы өздерін тебіренткен, толқытқан жайдың сырын ашып, жазушы жанрды идеялық ой жеткізуге тәсіл, амал есебінде пайдаланады.Қалаған жанрды таңдауға жазушы ерікті, ықтиярлы.
Көркем прозаға қатысты көрікті ой мен кешелі табиғатты толыққанды танып, көңіл көрігіне суара білетін сөз зергері жазар әлемін әдбен зерттеп, зерделеп, иін қандырып, илеуін пісірмей, тақырыбына тағдырын танып, табиғатын түгендемей, тәуекелге бармайды.Орнықсыз ой балалатып, орынсыз күшену, кейіпкерін тізелетіп тезге салу, жалған, жылтыр сөйлеу жазушыға жат.
Кез келген жазушы психолог бола білуі керек. Ол кейіпкерлердің типтік характерін суреттеп қана қоймай, сол характердің бұлттартпай сендіретін психологиялық мотивировкасын көрсете білген жөн 1,42. Демек, әр жазушы үшін кейіпкер жанындағы психологиялық нәзік те сырлы әрі күрделі құбылыстарды аша отырып, характер логикасына сай келетін шешімдер табу басты мақсаттың бірі болуға тиіс, кейіпкердің характері сонда ғана жан - жақты ашылады. Қазіргі әңгіме, повесть, роман болсын олардың бір ерекшелігі кейіпкер саны аз болып келеді. Сондай - ақ, алдымен монологқа құрылады да диалогқа ұласады. (Бұл ойымызды алдағы мысалдарда дәлелдейміз). Терең психологизм дәлдігі, сенімділігі үшін монолог қандай қызмет атқарса, диалогтың да идеялық - көркемдік орны сондай үлкен.
Жалпы прозаның көркемдік сапасы, идеялық мазмны қоғамдық әлеуметтік мәні бар күрделі, қомақты шындықтарды көтеріп, соған байланысты философиялық тың ойлар түйіндеумен өлшеніп таразыланады.
Біз қарастырғалы отырған жазушылардың прозасында жекелеген адамдар тағдыры суреттелініп, бүкіл әлеуметтік өмірдің күнгейі мен көлеңкесіне, даму барысына, жалпы моральдық болмысына философиялық тұрғыда талдаулар жасалынады. Әрине, әлеуметтік шындықты көркемдік шындыққа айналдыруда жазушыға ең қажетті фактордың бірі - суреткерлік екеніне көз жеткіземіз.
Шындығында, көркемөнердің өзі адам көңіл-күйі, ой-қиялы мен қоғамдағы тарихи-әлеуметтік, эстетикалық алғышарттардың бірлігінен өрістегенін жадымызда ұстасақ, "ХІҮ ғасырдың аяғы мен ХҮ ғасырдың басында жазушылардың назарында адамның кейбір пихологиялық жағдайлары, сезімдері, сыртқы әлем құбылыстарына орай эмоционалдық үн қосу сәттері түсті. Бірақ, бұл сезімдер, адам жанының жекелеген шақтары характер болып тұтаспайды", - деген Д.С.Лихачев тұжырымына ден қою дұрыс. Демек, лиризм мен психологизмнің де негізгі көзі - авторлық экспрессияның идеялық-көркемдік генезисі тереңде жатыр. Бүкіл факторлардың айшықты поэтикалық жүйесі ақын-жыраулардың оттты пафосқа құрылған романтикалық поэзиясы және заманның асқақ идеяларын барынша шынайы әрі мол оптимизм, нақты гуманизммен бейнелеу талаптарынан туған жаңа әдебиеттің лейтмотивіне лирика нақыштары жат элемент болып табылмайды.
Л.И.Залесская кеңес әдебиетінде: "Қаһармандық-романтикалық, алайда типтік характерлер ерекше тосын болғанмен, өмірлік, типтік ахуалдарда ашылатынын" айта келіп, дербес поэтикасына қарамастан, романтизм реализмнің бір стильдік қанатына жатаныны туралы бір пікірге келеді. Осы ретте кейбір мағыналық ұғымдарды анықтап алу үшін ақиқатқа жақын паймдауларға жүгінеміз. "Романтизм қашанда лирикалық табиғатқа ие. Әйтсе де, лирикалық әуенділік шығарманың романтикалық сипатына дәлел емес. Лирикалық өнер әрі реалистік негіздерде өмір сүреді", - дейтін С.А.Липин лиризмнің белгілі бір көркемдік әдістер мен бағыттарға тәуелсіздігін, психологизм сияқты әдебиеттің "тектік" қасиетіне бейім екенін аңғартады 2.162.Майтанов.
Адамның мінез - қырларын белгілі бір сәттердегі сезім - күйлерін тапқыр әрі ұтымды, қысқа да мағыналы бейнелеуде диалог ерекше тєсіл. Яғни, автор кейіпкер характерін ашу үшін диалогті қолданады. Әрине кейіпкердің іс - єрекетімен сөйлер сөзінде тамырластық болу шарт. Әдебиет зерттеушісі М.Базарбаев: Тіл көркемдігінің бір байқалар тұсы диалог пен монолог құруда. Мұнда шеберлік керек - ақ. Өйткені диалог адам мінездерін ашуға бірден - бір қолайлы форма 3,53,- деп атап өтеді. Жалпы кейіпкердің сөзі өмірдегі ауызекі тілге мейлінше жақын болып келеді. Әрине, көркем диалог пен ауызекі әңгімелесу тілі толық сай келуі мүмкінде емес. Сөзі өмірдегі ауызекі тілге мейлінше жақын болып келеді. Әрине, көркем диалог пен ауызекі әңгімелесу тілі толық сай келуі мүмкінде емес. Бұл орайда орыс ғалымы Р.Будагов көркем диалогтың ауызекі тілден төрт түрлі айырмашылығы бар екенін көрсетеді.
1.Көркем диалог белгілі бір дєрежеде созылыңқы болып келеді, өмірдегі диалог үшін бұл міндетті емес.
2.Автор көркем диалогты алдын - ала ойластырып алады, табиғи диалогта сөйлеуші оны ойластырып жатпайды.
3.Көркем диалог - оқиғаны дамытып, оның алға жылжуына қызмет етеді, оның барлық элементтері өзара тығыз байланысты, бұл да өмірдегі диалог үшін міндетті емес.
4. Көркем текстегі диалог уақыттың, ырғақ пен қарқынның ережелеріне бағынады. Бұларсыз көркем мәтін болмайды.
Кейіпкер сөзінің тағы бір ерекшелігі туралы Л.Тимофеев: Кейіпкерлердің өз мінездерінің ерекшеліктеріне жауап беретін, оның мәдени өресін, психологиялық қырларын, жан - дүниесінің жағдайын білдіретін өзіне ғана тірі адам тәрізді әсер етпек 4,31 - дейді. Демек, диалогтан кейіпкер ерекшелігі моральдық - этикалық қасиеті, мінез - құлқы, танымы, рухани дүниесі, психикасы, бір сөзбен айтқанда өзіндік болмысы, характері көрінеді. Түйіндеп айтқанда - шығармадағы шешуші сәттің бірі диалог құру. Диалог арқылы да кейіпкер психологиясын көрсете алады.
Әдебиеттегі психологизм дегеніміз - кейіпкердің ойы мен іс-әрекетінің кереғарлығы, сана қақтығысынан тұратын ерекше көркемдік жүйе. "Алайда осы жерде ескерер бір жәйт - әдеби психологизмде автор мен кейіпкердің ой-толғаныстары мен ой ағымдары, сана қақтығыстары қайшылыққа толы болса да жүйеліліктің сақталатындығы, ал модернистік бағыттағы жазушылар пір тұтатын сана тасқынында жүйеліліктің ауылы алыс екендігі" 5,74.
Біз бұл жұмысымызда қазіргі кездегі прозадағы лиризмнің, психологизмнің көріністерін нақтырақ айтқанда - монолог, диалог, түс көру, заттық әлем тұрғысынан талдап қарастыруды мақсат еттік.
Қазіргі қазақ прозасының өкілдерінің нақты бір бағыт ұстанып, мектепке бірікпеуінің тарихи астарлы себептері де бар. ХХ ғасырдың соңы - қандай да бір қоғамдық құрылымдар жойылып, ортақ идеялардан бас тарту заманы болды. Бірнеше адамның бір идеяны ұстануы сирек кездесетін құбылысқа айналды. Әр жазушы аласапыран дүниеден шындықты өзі ғана іздейді, әрі соны жалғыз ақиқат деп дәлелдеуге тырысады. Жазушылар әр қайсысы өз субьективті пікірін ұстанады, өз дүниетанымын өзгелерге танытуға ұмтылады. Сонымен қатар, әлемдік сананың өзгеруі жаңа дүниетанымға негіз болды., жаңа кейіпкер типін жасауға, сол кейіпкер бойына көбіне өз субьективті қабылдаулары мен түсініктерін дарытуға әкеп соқты.
Көркемдік дәстүрге жаңа көзқарас пайда болды. Бұрынырақта айтылған шығармаларға, сол шығармалардағы әлем модуліне, кейіпкер типіне жөнді-жөнсіз сын пікірлер айтыла бастады. Алдыңғы буын әдебиетін мойындамайтын жас толқын мен өзінен кейінгілерді түсінбейтін ағалар, бір-бірін ұқпайтын тұстастар - қазіргі әдеби процесті осылай деп сипаттауға болады.
Дегенмен де, қазіргі қазақ прозасында көркемдік ізденістер жоқ емес. Бүгінгі таңда бұрынғы барлық әдістердің танымдыќ тұрғылары бірге көрінуде. Көркемдік танымның жалпы предметі болып табылатын субьект пен обьект қарым - қатынасы әр дєуірде әр түрлі болған. Орта ғасырлық діни өнері негізгі таным обьектісі етіп адам мен құдай арасындағы, Ќайта өркендеу дәуірі өнері - адам мен табиғат арасындағы, 20 - ғасырдағы сыншыл реализм ең алдымен тұлға мен қоғам арасындағы қарым - қатынасты алып отырса, романтиктер танымдық ізденістерін рухани - ұждандық қатынас аясына, ал натуралистер адам санасы мен єрекетініњ биологиялық алғышарттары саласына бағыттап отырған.
Модернизмде екі басты танымдық бағытта ажыратуға болады: оның бірі өнердің кейде қалыпты, кейде патологиялық типтегі индивидуальды психология микрокосымына сараптай отырып енуінен көрінеді (мысалы, психоаналитикалық романында), ал екіншісі макрокосондық масштабтағы жалпы заңдылықтарды ұғынуға ұмтылады. Көркемдік таным мен шығармашылық әдіс арасындағы байланыстың бір саласы осындай.
Осы танымдығы бағыттар қазіргі қазақ прозасында көркем синтезбен көрінеді. Ал ең басты қатынас - адамның өз - өзімен, ішкі менімен қатынасы. Қазіргі кейіпкер типтері - бәрімен келісе бермейтін, бәрін қабылдай алмайтын адам және ештеңемен, тіпті өз - өзімен де келісімге келе алмайтын адам.
Қазіргі кейіпкер қоршаған әлемге салғырт қарай алмайды, ол бәрін де өз бойынан өткізеді. Сыртқы дүниеде болып жатқан өзгерістер кейіпкер санасына керемет әсер етеді, әрбір құбылысқа кейіпкер санасы сезімдік импульстармен жауап береді. Т.Нұрмағамбетов, С.Елубаев, М. Байғұтов, А.Асқар, Р.Мұқанова, Д.Амантай, А.Кемелбаева, Т.Ахметжан, Қ.Түменбай, Қ.Жиенбай, Ж.Қорғасбек, Ә.Асқар, К.Құдабаева, т.б. шығармашылығындағы қазіргі қазақ прозасы осы арнада дамып келеді. Бұл жазушылар үшін ең бастысы - ой қозғалысы, психологиялық күйлер ауысуымен біздің замандасымыз алдында тұрған ең маңызды мәселелерді ашып, анықтау.
Қазіргі қазақ прозасын саралау ол өз бейнелілігінің түптамырына барып қана қоймай, кері байланыс та болуы мүмкін екенін мойындауға мүмкіндік береді: көркем түсініктерді жања бояулармен жаңартып, кең көлемді метафоралар қалыптастырып, қазіргі прозаның бейнелік қорын ғана емес, оның потенцалды жанрлық - стильдік арсеналында кеңейте отырып, бейнеліліктің бастапқы архетиптері актуальданады.
Жазушы ізденістері, жаңашыл мазмұнды форма көркем әдебиеттің өміршеңдігіне қажетті басты шарт болғандықтан, әрбір кезеңдегі тұтас әдеби ағым немесе жекелеген қаламгерлер стиліндегі соны қасиеттер әдебиет сыны мен ғылымын бірдей қатр толғандырмақ. Әдеби процестегі сан алуан тың сипаттар мен тенденцияларды алдымен аңғарушы сынның өзін-өзі қайталай беретін тұстары, бастаған ісін аяқсыз қалдыратының да таңқаларлық емес. Алайда ол бекерге сөз бастамасы және айтқанын кездейсоқ доғара салғаны емес. Бұл өзгерістердің барлығына дирижерлық еететін таяқша - әдебиетте.
Елуінші жылдардың соңы мен жетпісінші жылдардың бірінші жартысына дейін көп әңгімеге тиек болғанмен, қазірде уақытша болса да ұмытылған тәрізді тақырыптың бірі - прозадағы лиризм. Кеңес әдебиетінде Ольга Бергольцтің "Күндізгі жұлдыздар", Владимир Солоухиннің "Владимир соқпақтары" атты кітаптарына байланысты туып, тез өрбіп, стильдік ағым, яки жанрға негіз салған күрделі құбылыстың бұрынғыдай қызу таласқа бұйда беормеуінде табиғи заңдылық бар. Өйткені, біз бүгінгі прозадан лиризм құбылыстарын жиі кездестіргенмен, аталған дәуірдегі "лирикалық прозаны" мезгіл архивіне сақтай тұруға қойдық.
Көркем шығарманың белгілі бір әдісте жазылуы дүниетаным мен стильдік факторлардың тығыз байланысымен анықталса, оған хас лиризм өрнектері ең алдымен, стильдік, жанрлық және қаламгерлік мақсаттар тәрізді неғұрлым ішкі себептермен тамырлас. Әрине, бұл компоненттің кең мағынада алғанда, объективті болмысы да сақталар еді. Асылы лирика өнер иесінің қоғамдық және интимдік шындықтарға өз көзқарасын ашық білдіруді, эпикалық тәсілге тән пластикалық бейнелеу құдіретінен басқаша, психологиялық суреттеу амалдарынан өрбиді. Алайда, психологизм мен лиризм өзара туыс, етене жақын құбылыстар болғанымен, біріншісінде мейлінше терең аналитикалық рух басты атрибутқа айналуы арқылы оны негізгі желі етіп алатын жазушы назарының әралуандығы, шығарманың баяндаушылық образдық жүйесіндегі қамту ауқымждылығы нәтижесінде соңғысынан (лиризмнен) молырақ ұғым туғызады. Бұдан кейінгі көркемдік-эстетикалық принциптің ішкі мүмкіндігі аз деген теріс пікір тумаса керек. Кейде автор үшін көркемдік-философиялық талдау сфераларының шекутеулілігі қажетті шарт болып, өмір шындығын лирикалық планда жеткізу амалы жаңашыл дәстүрге айналары рас. Мәселен, зерттеуші Б.А.Ахундов: "ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы шұғыл әлеуметтік қадамдар шындықтың тек эпикалық кең картинасын ғана емес, өзгермелі дәуірдің эмоционалдық атмосферасын бере алатын лирикалық баяндауларды да қажетсінеді. Лирикалық романда идеялық салмақ "эпикалық" емес, лирикалық бөлімге, яғни, кейіпкер істері мен әрекеттерін сипаттауға емес, оның толғаныс, әсерлену, сыр ашу сәттеріне түседі"", - деп жазады. А.П.Чеховтың лирикалық проза мүмкіндіктерін танытушы ұлы қаламгерлердің бірі ретінде әдетте бірауыздан мақұлданатын қатал реалистік өнерінің тұла бойына лиризм шуағын жарасымды жинақтай білгені - басы ашық тартымды факт.
Нағыз реалистік лиризм орыс әдебиетінде И.С.Тургенев, Н. Короленко, И.А.Бунин сияқты саңлақтар шығармашылығында өзгеше стильдік бедер танытқаны мәлім. К.Паустовский табиғат және адам сұлулығын ерекше нәзіктікпен мөлдірете суреттеуде романтикалық лиризм оңтайлығын дәлелдеді. Осынау жемісті бағдар айшықтарын М.Әуезов, С.Сейфуллин, Ғ.Мүсірепов, Т.Ахтанов, Ә.Нұршайықов, Т.Әлімқұлов, Ә.Әлімжанов тәрізді қазақ қаламгерлері де орнымен пайдалана білгені аян. Барлық көркемдік-эстетикалық көріністерінде де лиризм психологизмнің, психологизм лиризмнің ажырамас өрімі ретінде стиль түзушілік қызмет атқарысты. Анығына барғанда, лиризм жазушы субъектісімен тамырлас та, психологизм сан алуан антипод қаһармандар танымы, жан әлемі танылатын объективті ақиқаттарға баяндаушылық аялармен жол салады.
Қаламгердің шын жан сыры халық жүрегінен орын табуы үшін ол әңгіме, көңіл-күйдің, ой-арманның гуманистік, интернационалдық сипаттары болмыс болары хақ. Себебі, лиризм "оқушының интеллектуалды-эмоционалдық сергектігіне сенімнен" (Е.Горбунова) қуат алады. Сондықтан да, ғалымдар лирикалық прозадағы басты шеберлік кілті суреткердің дара өмірбаяны мен уақыттың күрделі тарихи-қоғамдық, рухани құбылыстары терең байланыстырылып, өмір шындығының қызғылықты бейнеленуінде деп ұғады.
Орыс әдебиетіндегі лиризмнің кең өрістеу кезеңі елуінші жылдардың екінші жартысынан күні бүгінге дейін алуан таластарға өзек болып келе жатқан, шартты түрде "деревнялық проза" аталатын ағыммен тұспа-тұс шықты. Айтылмыш атаумен М.Слуцкис, Ю.Бондарев, Ю.Казаков, Ф.Абрамов, Е.Дорош, В.Бубнис сияқты ірі қаламгерлердің есімімен байланыстырылды. Оның заңдылығы көп жағдайда жазушының ішкі сезім толғаныстары туған жер, өскен орта тіршілігімен бетпе-бет ұшырасу сәттерінде қанат жаюында жатса керек.
Бұл ыңғаймен келгенде, негізінен ауыл тұрмысы, бір кездегі балалық шағы мен артта қалған аяулы мекен жайлы жан-жақты көңіл-күй әуендерін толғайтын қазақ прозаиктерінің де қалыс қалар реті жоқ еді. Жоғарыдағы дәуірде жарияланған туындылардың көбінде жалпыодақтық әдебиеттегі бағдарға сай адамгершілік, ар-ождан мәселелері дайым көне салт, дәстүрге мән бюермей, өмірдегі жаңаға оның шын парқын айырмай, ес-түссіз құмартатындығы үшін сыналуға лайық қала мен ата-бабалар, халықтың асыл мирасын, әдебін әлі де шын жүректен әлпештейтін ел адамдарының ара-қатынасы, көзқарастар шарпысуы арқылы пайымдалды. Бір себептен лиризмның мазмұндық-идеялық төркіні осынау сағыныштан, аңсау, адалдық тазалық, жақсы мұраттарды алыс естеліекьтерден іздеп, өткенді бағалау сарындарымен тамырлас шыққан сияқты.
Қаламгерлердің шартарап ізденістері лирикалық прозаның композициясына өзгерістер енгізуге итермеледі және ол қадамдар ежелні озық әдеби үрдістерді өнерпаздықпен пайдалана білуге жетеледі. Мысалы, Прибалтика әдебиетінде шағын новеллалар құрылымына "ассоциативтік пен метафоралық" (А.Бучис) сипаттар дендеп енді.
Мұндай құбылыс қазақ әдебиетінде де мол байқалады. Фольклорлық сарындар, тарих пен бүгінгі таң оқиғаларын салыстыра бейнелеу, көне аңыз, әңгімиелерде түйінделген өмір ақиқаттарына қазіргі шындықтан үндестік іздеу арқылы психологиялық танымдыққа қол арту - прозаның барлық жанрларында бел алған стильдік тенденция. Ал, әсіресе, жетпісінші жылдары С.Мұратбеков туындылары, Ә.Кекілбаевтың "Бір шөкім бұлт", Т.Жармағамбетолвтың "Нәзік бұлттар", Н.Ғабдуллиннің "Өмір, қымбатсың маған", Ә.Сараевтың "Қараша өткен соң", "Тырналар жоғары ұшқан жыл", Қ.Ысқақовтың "Қоңыр күз еді", "Ананың ақ сүті", О.Бөкейдің "Сарыарқаның жаңбыры", "Іңкәр", Б.Соқпақбаевтың "Өлгендер қайтып келмейді", Т.Әбдіковтың "Күзгі жапырақтар", "Оралу", Т.Ахтановттың "Махаббат мұңы" атты туындылары осы адам жан сырын ізгі мұраттар жолындағы өрлеу сұлулығымен суреттейтін нәзік күйлі арнаның өрістей түскенін айғақтайды
Мінез - адамның ішкі болмысы, белгілі қоғамдық жағдай қалыптастырған қоғамдық құлқы, барлық психологиялық ерекшеліктерінің жинытығы. Авторлық мінездеме дегеніміз біздің түсінуімізше автордың төл шығармасында орын алған кейіпкерлерге берген анықтамасы. Мінез жоқ жерде, Л.И.Тимофеевше айтсақ, ақиқатты адамдандыру мүмкін емес. Ал біз әдебиетте ақиқат шындықты тек адамдар арқылы ғана танитынымыз белгілі. Сондықтан өз шығармасында өндірістік процестерді суреттеудің тасасынан болар - болмас бұлдырап көрінетін кері ауызданған мәнекендер, емес толық қанды көркем образдар жасағысы келген суреткер бар шеберлігін өмір шындығын жинақтаумен қатар адам мінезін даралауға жұмсайды. Суреткер үшін керемет қиын нәрсе адамның жаны мен жүрегіндегі көзге ілінбес көп иірімдерді (Гоголь) табу, тану және жазу. Сезімнің тілі - бір түрлі, тілсіз тіл. Сол тілсіз сезімге тіл бітіргендей, қағаз бетін адамның ішкі күйінің суретіне, құбылысына, қимылына айналдыру - суреткерден қаншылық нәзіктікті, шеберлікті қажет ететіні түсінікті болуға тиіс.
Характерология жалпы психологияның бір тармағы болғандықтан, көркем көркем туындыдағы авторлық мінездемелердің орны бөлек. Әдебиет сабағында осы мәселеге арнайы көңіл аудару қажет, - дейді ғалым Б.Майтанов 13. 8.
А.Г. Цейтлиннің зерттеуіне қарағанда, адамның мінезін - сезім иірімдерін суреттеу - Жорж Сандтың қолынан келмеген нәрсе де, Писемскийдің ең осал жері. Пушкин Вольтерді алпыс жыл жазса адамында жібі түзу мінез жоқ, оңды - солды лепірген құр сөз ғана бар деп ажуалаған. Бұл да тегін емес. Ал Лев Толстой үшін ең басты нәрсе - адамның жан тіршілігі. Сондықтан ол Соғыс пен бейбітшілікті жазу үстінде эпопея қаһармандарының әрқайсысына алдын ала жан - жақты мінездеме жазып, әр алуан психологиялық паспорт толтырып отырған. Қызық жері - әр кейіпкердің мінез - құлқындағы алты түрлі (дәулет, қоғамдық, махаббат, ақындық, парасат және семьялық) ерекшелікке баса назар аударған. Мінездеу, жанама мінездеу, адамға тән күйініш, сүйініш сезімдерді суреттеу, адамның өз сөзін (монолог) немесе өзгемен сөйлесуін (диалог) келтіру - осылардың бәрі жеке - жеке тұрған, біріне - бірінің қатысы жоқ дара мақсатты (самоцель) нәрселер емес. Керісінше, бірін - бірі толықтырып, бірінен - бірі туып, біріне - бірі жалғасып жатқан дүниелер.. Мұндай бірліксіз бұлар адам мінезін де, тұлғасында жасай алмаған болар еді. Бұл - академик, ғалым Зейнолла Қабдоловтың Сөз өнері кітабында берілген анықтама. ( 1. 95 )
Жазушы өз геройының қимылын жеке - дара алмай, оның сөйлеген сөзімен ұштастыра суреттеп, оған өзінің авторлық көзқарасын (эстетикалық бағасын) білдіріп еді, бұл геройдың кім екенін, қандай мінез - құлықтың адамы екенін, қандай мінез құлықтың адамы екенін тасқа таңбалағандай білдік те алдық.
Қазақ әңгіме-повестеріндегі ерекше назар аударуды қажет ететінде жайттардың бірі - осы мінез мәселесі. Өйткені, көркем шығарма, оның ішінде әңгіме жанры да өмір шындығын қалай болса солай, талғамсыз, тарихи жағынан негізсіз етіп алмай, белгілі бір жайды белгілі бір қоғамдық-әлеуметтік орта шындығына сай, тарихи жағынан нақтылы алып суреттейді. Демек, мінез жоқ жерде тарихи оқиға, әлеуметтік жағдай шындығы көрінбейді де, керісінше әлеуметтік орта, оның шындығы ашылмаған жерде мінез жоқ.
Лирикалық проза көркемдік ағым болса, лиризмді тарихи-генетикалық тұрғыдан өнердің тектік қасиеті деп, авторлық позиция роайында бейнелеу принципі ретінде, әдеби процесс өлшемімен тенденция, творчестволық типология талабымен стильдік құбылыс, мазмұндық-құрылымдық аяда компонент есебінде танып-қабылдауға болатын тәрізді.
Бүгінгі қазақ әңгімелерін барлағанда байқалатын тағы бір нәрсе - қаламгерлеріміздің өз кейіпкерінің жүріс-тұрысын ежіктеп кетпей, олардың ішкі жан-дүниесіне зер сала бастағандары, қаһарманның іс-әрекетін жан-дүниесімен сабақтас алып суреттеуге ден қойғандары. әрине, бұл басқа жанрларға қарағанда шағын әңгімеде кейіпкердің бүкіл рухани әлемін ашып тастау әлдеқайда қиын, әлдеқайда күрделі екендігін ескермеске болмайды. Әңгіме жанрында кейіпкер психологиясын терең де толымды ашу мүмкіндігі повесть-романға қарағанда әлдеқайда шектеулі. Дегенмен, психологизмнің элементтері әңгімеде де жоқ емес. Айталық, Т.Нұрмағамбетовтың "Жәрдемші" әңгімесінің өзегі - бас шопан Қабылдың өз жәрдемшісіне қамшы жұмсап, орнынан босауы, содан байырғы әріптесі Алдашбекке жәрдемшілікке келуі. Бұл жерде назар аударатын нәрсе - екі түрлі жағдайда суреттелетін Қабылдың мінезіндегі өзгеріс, Қабыл психологиясындағы құбылыс 18.90.
Әңгімеде ескі көзқарастарынан азап шеккен Қабылдың қайшыласқан сезімдері, асып-тасыған көңілінің сабасына түсуі, рухани дүниесігндегі өзгерістер ккөрінеді. Бұл жердегі қабыл психологиясы бір күйден екінші күйге ауысып, құбылып отыруымен қызық. Мысалы, екі айтқызбайтын елгезек жәрдемші тапқанына риза бас шопанның алғашқы ойы: "баяғының құл жұмсаған байлары да осындай рахат көре алды ма? Жоқ па?... Әй, дәл осындай тілсіз жәрдемші жұртттың бәрінде бола береді дейсің бе? Кітаптардан оқып жүрміз ғой... Иесін сабап кетеді", - деп келсе, өрісте жүріп, атынан түскен кездегі ойы: "Ол болғанда қолтығымнан демеп жіберетін еді-ау. Аттың шылбырын жинап, ердің басына өзі іліп, қамшымды әперіп тұрар еді-ау" 19.187. Қабылдың асып-тасыған бұл психологиясы, бұдан кейінгі жүріс-тұрысы, ірі-ірі шыға бастаған сөздері, өрісте өзі сияқты бас шопан Алдабекпен кездескен сәттегі Сырдың суы сирағынан келтірмейтін әңгімесі, ферма меңгерушісі мен совхоз директорын құйысқанына қыстырмай, әлемдік мәселелерді қозғап кететін кездері әдемі юмормен, ұтымды диологтармен берілген. Ал мұндайда көңілге күдік ала бастайтын оның тыңдаушысын (Алдашбекті) жазушы: "Осы әңгіменің аяғы бір пәлеге ұшырап жүрмесе етті" дегендей түсі қашып отырады", - деп суреттейді. Мұнан Алдашбектің Қабылдай емес момын, жуас жан екенін көреміз, бастықтары жөніндегі әңгімеден тартыншақтап, сақтанып отырғандығын, яғни мінездеріндегі ерекшеліктерді аңғарамыз.
Осылайша әңгіме кейіпкерлерінің ой-толғаныстары, мінез-құлқы мен көңіл-күй ерекшеліктері нақтылы ситуациядан, сыртқы жағдайдан туындап жатады. Олардың рухани дүниесіндегі сілкініс, ақтарылған сезім, шарықтаған қиял бір-бірімен байланыса келіп, бірін-бірі толықтыра келіп, кейіпкер жанының диалектикасын, сезімдер қозғалысының суретін жеткізетін әдемі өрнек құрайды. Тіпті осындағы кейіпкерлердің рухани дүниесіндегі өрлеуді көрсету үстінде бүгінгі әдеби шығармамызда көп кездесетін үлгілердің - гипербола элементтерінің ұшырасуы, бұл әңгіменің табысы. Мұның өзі гипербола элементтерін тек ауыз әдебиетінде ғана емес, бүгінгі әдебиетімізде де шығармашылықпен пайдалана білгендігінің нәтижесі.
"Қабыл Алдашбектің қолынан жетелеген күйі зорланғандай етіп, сан мұхитты саптама етіктермен кешіп өтіп, америкаға апарады. "Қабылжан-ау, Америка менің не теңім, ауылға апаршы" дегенін тыңдамайды. Және білмейтіні жоқ. "анау Ақ үй, мынау Көк үй" деп жағалап көрсете жүріп, ЦРУ-дың жанына келеді. "Біраз пәле осы жерден басталады, біліп қой" дегендей сол үйге қарай Қабыл саусағын шошайтып тұрып алады.
...Қайтарда тағы да әлгі мұхитты саптама етіктерімен кешіп өтіп, Египет пен Израильдің жеріне соғып, Ирак пен Иранның шекарасына келеді. Шекарада қабыл бір алақанын Иранға, екінші алақанын Ирак жаққа жайып тұрып, оларды мүсіркегендей "Ау, мына бейбақтарға не жоқ" дейді.
Мұнда ауыз әдебиетіндегі үлгі сол күйінде қолданылмайды, бұлардың арасында үлкен сапалық өзгешелік бар. Эпостық жырда құтан мен Қарабай, құлан мен бұлан, алты айшылық жер тілге тиек болса, бұл әңгімеде метеориттер, астероидтер, галактика, Мұхат, Ақ үй, ЦРУ, Египет пен израиль, Иран мен Ирак секілді бүгінгі ұғымымызға тән терминдер қолданылады 20.15.
Қазіргі таңда жазушы Тынымбай Нұрмағамбетовтің қазақ әдебиетінде өз отауы, төл әлемі бар. Т.Нұрмағамбетов шығармалары жеке дара бір жарқын құбылыс болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Т.Нұрмағамбетов шығармаларындағы мінез ерекшелігі
және юморлық кейіпкерлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
І.1 Мінез және лиризм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
І.2 Юморлық бейнелер және стиль ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..26
2Т.Нұрмағамбетов прозасындағы реализм,мистика және психологизмсипат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
ІІ.1 Реализм, мистика және көркемдік сипат ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 38
ІІ.2 Т.Нұрмағамбетов прозасындағы психологизм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. XIX ғасырдың екінші жартысында пайда болып, XX ғасырдың басында қанатын кеңге жайған қазақ прозасы өткен ғасырдың екінші жартысында биік көркемдік-эстетикалық құндылықтарды игеріп, саналық өзгеріс, көркемдік ізденістерімен дараланғандығы баршаға аян. Әдебиеттің өзге жанрына қарағанда, қазақ прозасының жоғары көркемдік-эстетикалық қуатымен халықтың рухани өмірінде үлкен орын алатыны ақиқат. Әсіресе, соңғы 20-30 жыл көлемінде кемелденіп, әдебиет зерттеушілері мен ғалымдар тарапынан осы жанрдың негізгі мэселелері әр қырынан зерттеліп, өз бағаларын алып та келеді.
Қазіргі қазақ прозасының даму жағдайы кім-кімнің болса да көңілін аудармай қоймайды. Өйткені, туған әдебиетіміздегі белді де белсенді жанр -прозада бүгінгі күннің көкейтесті мәселелері, әлеуметтік проблемалары негізінен айтылып келеді. Осы әдеби қозғалыста өнімді еңбек етіп келе жатқан жазушы - Т. Нұрмағамбетов.
Дипломдық еңбегімізде аталған қаламгердің шығармашылығына кеңінен тоқталуды жөн көрдік. Қаламгер өз шығармаларын жазу барысында қым-қиғаш сюжет, елден ерек кейіпкер іздеп әуреленбейді. Әдеттегі өмірдің өзіндей, айналаңдағы күнде көріп жүрген құбылысты өзіндік шұрайлы да құнарлы тілімен, қарапайым тәсілдерімен тамаша етіп бейнелеп береді. Сол себепті де, оның шығармалары мен ондағы кейіпкерлер адам жанына неғұрлым жақын, күнделікті өмірде өзімізбен араласып бірге жүргендей шынайы, табиғи қасиетке ие болып келеді. Жазушы көркем әдебиеттің табиғатын, әсіресе әңгіме мен повесті бар болмысымен, ішкі жан дүниесімен терең түсінеді. Өзі өмір кешіп жатқан ортаны, қоғамды, уақытты жіті бақылап, өз соқпағынан жаңылмай келеді. Қайсыбір көркем дүниелері мен әңгімелеріндегі кейіпкерлер суреткерлік шеберлікпен екшеліп, үлттық бояумен зерделенген бейнелер. Жазушының әрбір шығармасы мен кейіпкерінің жүріс-тұрысы, қимыл-қозғалысы, сөйлеген сөзі мен істеген ісі шыншыл да нанымды бейнеленетіні соншалық, үлкен сүйіспеншілікпен жазылғанына шүбә келтіре алмайсыз. Оның сомдаған кейіпкерлерінің барлығы да - ауыл түрғындары, сол ауылдан нәр алған жандар. Қаһармандарының мінез-құлқы, сана болмысы ауыл өмірімен ажырамас бірлікте, соған сай қалыптасып дамиды. Ал, халқымыздың бар ұлттық қадір-қасиеті, ерекшелігі, таным-болмысы сақталған ауыл-әр саналы азаматтың көкейіндегі асыл ұғым болып қала беретіні даусыз.
Әдебиет әрқашан халық жүрегімен бірге соғып, замана туралы ой толғап, жаңа бейнелер туғызып отырады десек, қаламгер прозасының идеялық-көркемдік мазмұнына тереңірек ену барысында жаңа бір ізденістердің, қолданыстардың, сипаттың куәсі бола аламыз. Бұл тұрғыда ұлы жазушы М. Әуезов: "Әрбір даму үстіндегі әдебиет шеберлігі ілгерілеп, үдей түседі де, өзінен бүрынғы ұлттық дәстүрдің бар жақсылығын пайдалана отырып, соған тың жаңалықтар, игі үлгілер қосып, үдете, өсіре береді" [1, 350 б.] - дейді. Яғни, ұлттық әдебиет - ұлттық идеяға, үлттық ойға, белгілі бір халықтық ақиқат пікірге ойысып, түйінді тоқтамға келгені абзал десек, бұл ойымыз әрі шындықтан ауытқымай, әрі сауатты болуға тиіс. Талай қаламгер ат ізін салған ауыл өмірін тілге тиек етіп, өзіндік ерекше мазмұнға ие, дара келбет, жеке дидар, бөлек болмысы бар бейнелер сомдаған Т. Нұрмағамбетов есімінің соңғы уақыттарда сыншылар тарапынан қалыстау қалып отырғандығы өкінішті-ақ. Жазушының қаламгерлік келбеті мен суреткерлік шеберлігін көркем дүниелері арқылы бағамдайтынымыз белгілі бола тұра, жазу үрдісі жағынан Бейімбеттің шәкірті саналатын қаламгерді тұрғыластарының, жас оқырмандардың көбі жете біле бермеуі қынжылтатын-ақ жайт.
Жазушының арнасынан аса асқақтамай, бүлкілдеп ағатын мөлдір тұмадай әңгімелерінің табиғатында адами, табиғи тазалық, адамгершілік суреттеледі. Қаламгер белгілі тақырыптың өзінен бұрын байқалмаған бедер тауып, безендіре біледі. Ол бедер белгілі тақырыптың терең қойнау-қатпарларына бойлатып, шыңырауларынан шым-шымдап сыр суыртпақтап, сонылығымен тәнті етеді. Жазушы шығармаларын талдау арқылы стильдік даралық, жанрды жаңа идеялық-көркемдік ізденістермен байыту, т.б. байқаймыз.
Жазушы әдебиетке 70 - жылдардан бастап дендеп араласты. Және батыл кірісті. Осының нәтижесі ретінде Т. Нұрмағамбетовтің 1971 - жылы "Жазушы" баспасынан "Қауын исі" атты тырнақалды жинағы жарық көрді. Бұл кітапқа "Қауын исі", "Назым", "Жиырма жас", "Менің інілерім", "Перзент", "Жеңеше", "Әже", "Мазасыз түн", "Қүдаша", "Қайықшы" деп аталатын әңгімелері топтастырылған. Осыдан кейін-ақ оның қаламынан небір көркем дүниелер туындады.
Орыстың ұлы жазушысы Л. Н. Толстой: "Жаңа автордың кез-келген көркем шығармасын оқығанда немесе талдағанда, жан сарайымызда ең алдымен: Адам дегеніміз кім? Тылсым құдірет иесі туралы қандай ойлар түйінделеді? Өмір құпиясы жайында не толғамдар айтылады? деген сұрақтар мазалайды. Егер бізге бұрыннан таныс жазушы болса, онда өмірдің қай қырын ашып, қандай жаңа ойлар айтады екен деп ұмтыласың"[2, 22 б.],- дейді.
Осы тұрғыдан алғанда, жазушының прозалық шығармаларының негізгі арқауын қарапайым адамдардың бейнесі, солардың сезім-сағынышы, ұғым-түсінігі, куаныш-сүйінІші және тағдыр-талайы, адамшылық келбеті мен адамдық парызы құрайды. Аузын ашса, көмейі көрінетін, жан сезімі бай, өз басының қадырын басқа жанға керектігімен өлшейтін, нағыз ұлттық сипаттағы қаламгер кейіпкерлері туған әдебиетімізде өзіндік кескін-келбетімен ерекшеленеді.
Т. Нұрмағамбетов шығармашылығы қазақ әдебиетінде қарапайым ауыл адамдарының психологиясын, сана-сезіміндегі әлеуметтік түбірлі өзгерістерді реалистікпен суреттеген Б. Майлинмен көп үндес. Оның әңгіме-повесінде "Шұғаның белгісіндегі" лирикалық психологизм мен тұнық та мөлдір реализм іздері мен мұндалап тұрады. Көркем туындыларында ауыл өмірін жазған басқа да жазушылардан өзіндік қолтаңбасы, лирикалық сыршылдығы мен психологиялық көріністері, астарлы юморымен дараланып, өзгешеленіп түрады. Көлемі екі-үш беттен аспайтын шағын әңгімелерінің өзінде-ақ, күнделікті тіршілікті көркем түйіндеп, философиялық ой айтуға ұмтылады. Жазушы прозасының ұлттық болмысын сөз еткенде, кең ауқымды ұлттық менталитеті жағынан және ол бейнелеген кейіпкерлер турасында да ауыз толтырып айтуға тұрады. Қаламгер ұнемі ізденіс үстінде болды. Әрбір оқиғаларды жіті бақылай отырып, аңқылдаған ақкөңілді де, өз дегенінен қайтпайтын қырсық-қыңырды да, басқа жанға бұрылмайтын өзімшіл тәкаппарды да, түсінігі таяз ақымақты, ашуын сабырға шақыра алмайтын долымен қатар, нағыз адамдық сипаттағы адамды да, т.б. бәрін суреттей алды. Әрине, оның шығармаларындағы ортақ тұлға- жайсаң да жазира қасиеттердібойына жинаған жақсыадам екендігіне дау жоқ. Жазушы кейіпкердің жан-дүние байлығымен қатар, сезім шынайылығына, көңіл тазалығына, мақсат биіктігіне баса назар аударады. Өмірден өз бақытын өздері іздеген, өз бойындағы қайрат-жігерін мұратына жету жолына бағыштаған әр түрлі кәсіп иелері, қой баққан шопан, қорашы, күзетші, ата-қонысымен біте қайнасып кеткен шал-кемпір, т.б. суреттей келе қаламгер олардың бойындағы осы бір саналы қасиеттерді дәл танып қана қоймай, табиғи, шынайы қалпында терең сезімдер арқылы өрнектеп, тәрбие құралына айналдырды. Осы себептен де, оның кез-келген көркем туындысы ұлттық калоритке бай, кез-келген кейіпкері нағыз ұлтжанды болып келеді. Ол халықтық тіл мен әдет-ғұрыптарды жақсы біледі. Бұны жазушының өзі де растай түседі.
"Тіл демекші... Көпшілігі өмірден кетіп үлгерген аулымыздың қарияларының тілдерінің шұрайлылығы мен көркемдігіне мен қазір де таңданып отырамын. Ал бала кезімізде біз оларды тыңдап өстік. Тыңдамасқа амалымыз да жоқ еді. Балалар бөліне қоятындай бөлек бөлмесі жоқ үйде ол кісілердің әңгімелерін тыңдамағанда қайда барасың? Бағыңа тырайып ұйықтап қалсаң жақсы... ұйықтамасаң түн жарымына дейін кейде қызық, кейде мезі етердей болып көрінетін сол гүрің-гүрің әңгімелердің қасиетін біз әрине кейін ұқтық... Аңсадық..." [3, 92 б.].
Осыдан-ақ, қаламгердің шынайы шындықтан шабыттанғаныныңкуәсі боламыз. Т. Нұрмағамбетовтің қаламгерлік қарымы, ауыл өмірін, тіршілік құбылыстарын суреттеудегі өзіне ғана тән қолтаңбасы, болмыс пен бітім, тақырып пен идея бірлігін сақтаудағы идеялық-көркемдік ізденістері замана қоятын талаптарға сай келеді. Суреткер әрдайым уақыт талабына орай тамыры тереңде жатқан ұлттық әдебиетіміздің көрікті бір бұтағы - проза жанрында жемісті еңбектеніп, жаңа сипатты қасиеттерімен танылып, соны көркемдік тұр, нақыш, ұлттық тағылым мен рухани ізденістерге бой ұрып келеді.
Әдебиет әлеміне үлкен білім мен даярлықпен кірген өкілдердің, оның ішінде Т. Нүрмағамбетов шығармашылығынан әлемдік әдебиеттегі көркемдік түр мен әдістерді кездестіріп, көркем дүниелеріне жаңа сипат беруге талпынған ізденістерін ұштастырсақ, оған таңданудың реті жоқ. Қолына қалам ұстағалы оқушыға тың ой айтатын, келісті көркем дүние ұсынумен келе жатқан белді қаламгер өз бетінше ізденіп, үнемі еңбектенумен келе жатқаны ақиқат. "Қаламгер дүниетанымы қалыптасқан, орнықты болған сайын, оның өз мақсаты, идеалы үшін күресі табанды, куатты бола түседі және түрлі идеологиялар ықпалына бұрыла қоймайды" [4, 77 б.] - деп профессор 3. Бисенғали айтқандай, бүгінде алпыстың асқарына шыққалы отырған жазушының шығармашылығы кемелді ізденістер мен іргелі өзгерістерге толы болып келеді.
Жалпы әдебиеттану ғылымында көркем шығарманың табиғатын түсіну үшін оның көркемдік ерекшеліктерін зерттеудің маңызы зор. Жазушының шеберлік қырлары, көркем әдебиет туындысының эстетикалық қуаты -суреткер қаламгердің поэтикалық ізденістерінен көрінеді.
Т. Нұрмағамбетовтің прозасындағы көркемдік-идеялық ізденістер оның прозалық шығармаларының тілінен де, баяндау әдісі мен характер, образ жасау жолында пайдаланылған шығармашылық тәсілдерінен де, кейіпкердің психологиялық-әлеуметтік портретін берудегі ерекшелігінен де, қысқасы, бүкіл шығармашылық ойлау жүйесі мен өзіндік стилінен айқын көрінеді.
Сондықтан да бүгінгі қоғамдық ой-пікір өзгерген заманда жазушы прозасын жаңа көзқарас тұрғысынан зерттеу, идеялық ерекшелігін айқындау, көркемдік қуатын тану - қазақ әдебиеттануында басты мәселе болып қалмақ. Тынымбай Нұрмағамбетовтің шығармаларындағы идеялық ерекшелік оның жазу шеберлігінің басты айғағы болғандықтан біздің диплом жұмысының өзекті тақырыбына айналды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.Әдеби шығарма әрбір қаламгердің таланты мен өмірлік тәжірибеден түйіп-білгенінің жемісі. Әдеби шығарма үшін ең бастысы тек өмір құбылысы, алынған тақырып қана емес, сонымен қатар оның бейнеленуі, авторлық көзқарас, оны жеткізудегі автордың қаламгерлік машығы мен ізденістері де маңызды. Осы орайда, Тынымбай Нұрмағамбетов шығармаларының әдеби процестен алатын орнын, көркемдік-эстетикалық қуатын, т.б. айқындау зерттеу жұмысының басты мақсаты болып табылады. Сондай-ақ, жалпы қазақ прозасы жайлы еңбектерге сүйене отырып, қаламгер шығармашылығы хақында жазылған мақалаларды назарға ала отырып, қазақ әдебиетіндегі осы турасындағы зерттеулерге ой қосу, ғылыми тұжырым жасау. Сол арқылы
Т. Нұрмағамбетов шығармашылығының өсу, өркендеу жолына баға беру. Бұл үшін мынадай мәселелерге бет бұрдық.
- Т. Нұрмағамбетов прозасын сөз ете келе, жазушының өзін қоршаған ортадан, өмірден таңдап алған тақырыбын көркем шығармаға арқау етуіндегі ізденіс сипаты мен көркемдеуші-бейнелеуші құралдарды қолдану шеберлігін пайымдау.
:: шығарма кейіпкерін қазақи болмыс, ұлттық менталитетпен үйлестіре бейнелеудегі авторлық дүниетанымды саралау.
:: жазушының прозалық шығармаларына бүгінгі күн тұрғысынан талдау жасай келе, оның әдеби процестегі орнын, оның қаламгерлік шеберлігін, өзіндік машық-мәнерін айқындау. Сондай-ақ, жазушы прозасының қазақ әдебиетін дамытудағы үлесін бағамдау.
:: өмірлік шындықты көркем шындыққа айналдырудағы жазушы қолтаңбасын анықтау.
- қаламгер шығармашылығындағы қарымды ізденістердің аясына назар аудару.
Негізгі мақсатқа қол жеткізуде шығармашылық тәжірибесінде өзіндік мәнерімен дараланатын Т. Нұрмағамбетовтің қаламгерлік шеберлігі мен дүниетанымын, нәр алған бұлақ -бастауларын және сөз еткен тақырыбы мен негізгі идеясын, шығармаларының сюжеттік құрылымын, оның әдіс-тәсілдерін қолдану шеберлігін пайдаланамыз.
Диплом жұмысының нысаны.Т. Нұрмағамбетовтің әр жылдары баспасөз бетінде жарық көрген көркем әңгімелерімен, сондай-ақ, повестері мен "Жер иісі" романы, "Айқай" кітабына енген соңғы жылдардағы шығармалары алынды.
Қазақ прозасындағы талантты жазушылардың қатарынан табылатын Т. Нүрмағамбетовтің шығармалары сөз болмай қалған жоқ. Алайда, тек жекелеген мақалалар түрінде ғана, көбінесе прозадағы адам мәселесімен, өмір шындығын бейнелеудегі қарапайымдылығына, ауыл өмірін жазудағы суреткерлігіне қатысты ғана сараңдау сөз болды. Қаламгер прозасының көркемдік деңгейі, жазушылық шеберлігі, тіл айшығы, жеңіл юморы мен тақырыптық даралығы жэне тағы басқа қырлары туралы баспасөз беттерінде бірқатар әдеби-сын мақалалар жарық көрді. Бұл бағытта, Қ. Баяндиннің [5], М. Есламғалиүлының [6], Ш. Елеукеновтің [7], Н. Қазыбектің [8], Б. Сарбалаұлының [9], А. Сәдібекұлының [10], Қ. Тоқмырзиннің [11], тағы басқалардың мақалаларын атап өткен орынды. Сондай-ақ, жазушының өмір шындығын бейнелеудегі қаламгерлік машығы, шығармаларының ұлттық сипаты және қазақ әдебиетінің дамуындағы үлес-салмағы С. Асылбековтің [12], Г. Балтабаеваның [13], Ж. Жарылғаповтың [14] зерттеу жүмыстарында басқа да қаламгерлермен қатар қарастырыльш, сараланады.
Диплом жұмысының ғылымилығы.Т. Нұрмағамбетов көркем шығарма табиғатын терең меңгерген жазушы ретінде адам баласына рухани нәр беріп, соны жаңалықтардан сыр шертіп, үлкен ойларға қозғау салатын өзгеше көркем дүниелер жазуды басты мақсат етіп қойған. Оның прозасындағы идеялық-көркемдік ізденістерін талдағанда туындының өзіндік идеялық құрылымын тереңірек пайымдаумен қатар, персонаждар жүйесі мен сюжет пен композициясының да қатпарларына жете үңілуге қол жеткіземіз. Және бұлардың бір-біріне деген әсерін жүйелік бірліктен саралауға болады. Бұдан өзге, қаламгердің шығармашылық тәсілі мен стилін танып-білуге мүмкіндік аламыз.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы ретінде қазақ прозасындағы көрнекті жазушы Т. Нұрмағамбетовтің шығармашылығының қазақ прозасының көркемдік аясындағы орны мен ролін, қаламгердің өзіндік стилі мен өмір шындығы мен кейіпкерді бейнелеудегІ арнайы машық-мәнерін көрсету ұсынылады. Сондықтан жұмыстың ғылыми жаңалығы көтерілген мәселенің өзектілігімен айқындалады.
:: қаламгер шығармашылығындағы өрелі ізденістерге бүгінгі күн тұрғысынан баға беріледі;
:: жазушының суреткерлік қарымы мен қаламгерлік шеберлігінің қырлары ғылыми тұрғыдан студенттік көзқараспен алғаш рет дәйектеледі;
:: жазушы шығармаларының көркемдік ерекшеліктері, кейіпкер бейнесін жасау мен өмір шындығын көркем шындыққа айналдырудағы машығына осы жұмыста терең талдау жасалынады.
Диплом жұмысының әдістері.Т. Нұрмағамбетов шығармашылығының қазақ прозасындағы орны мен қаламгерлік шеберлігі мен жазушылық стилін айқындауда салыстырмалы талдау, хронологиялық, тағы басқа да әдістерді басшылыққа алдық.
Диплом жұмысының құрылымы.Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1 Т.Нұрмағамбетов шығармаларындағы мінез ерекшелігі және юморлық кейіпкерлер
1.1 Мінез және лиризм
Әрбір суреткер әдебиет арқылы өз бойындағы энергиясын шығаруға машықтанды. Көп жазушылар оқырман қабылдауымен санаспайды. Олар үшін тек субьективті дүниетанымын суреттеу ғана маңызды болды. Не болмаса, шығарма терең ойлы, ерекше саналы оқырманға лайықталады. Әдебиет қоғамдағы өзгерістерді жіті бақылап отыр, әйтсе де сол құбылыстарға ілесе алмай қалатын кездер де байқалады.
Әдебиеттануда көркемдік әдістер алмасуы әр кезеңде түрлі көзқарастар тұрғысынан көп рет талқыға түскен еді. Негізгі жетекші әдістер реализм мен романтизм деп, ал модернистік жүйе әдістері керітартпа, декаденттік әдістер ретінде түсіндіріліп келді. Тіпті, әлемдік әдебиет пен өнер тарихы реалистік өнердің пайда болу, қалыптасу, даму және антиреалистік ағымдармен күрес тарихы ретінде қарастырылды. Шын мәнінде шығармашылық әдіс суреткердің шындыққа қатысымен анықталатыны белгілі.
Әдебиет жазушы еңбегі арқылы жасалса, жанр да, кезі келгенде сөз суреткерлерінің ізденістерінен туады. Барлық жанрлар да өздерін қызықтырған нәрсені жалаң оқиғалар тізбегімен дәлелдей салмай, образ арқылы көрсетеді, бейнелейді, суреттейді. Суреттеу, дәлелдеу арқылы өздерін тебіренткен, толқытқан жайдың сырын ашып, жазушы жанрды идеялық ой жеткізуге тәсіл, амал есебінде пайдаланады.Қалаған жанрды таңдауға жазушы ерікті, ықтиярлы.
Көркем прозаға қатысты көрікті ой мен кешелі табиғатты толыққанды танып, көңіл көрігіне суара білетін сөз зергері жазар әлемін әдбен зерттеп, зерделеп, иін қандырып, илеуін пісірмей, тақырыбына тағдырын танып, табиғатын түгендемей, тәуекелге бармайды.Орнықсыз ой балалатып, орынсыз күшену, кейіпкерін тізелетіп тезге салу, жалған, жылтыр сөйлеу жазушыға жат.
Кез келген жазушы психолог бола білуі керек. Ол кейіпкерлердің типтік характерін суреттеп қана қоймай, сол характердің бұлттартпай сендіретін психологиялық мотивировкасын көрсете білген жөн 1,42. Демек, әр жазушы үшін кейіпкер жанындағы психологиялық нәзік те сырлы әрі күрделі құбылыстарды аша отырып, характер логикасына сай келетін шешімдер табу басты мақсаттың бірі болуға тиіс, кейіпкердің характері сонда ғана жан - жақты ашылады. Қазіргі әңгіме, повесть, роман болсын олардың бір ерекшелігі кейіпкер саны аз болып келеді. Сондай - ақ, алдымен монологқа құрылады да диалогқа ұласады. (Бұл ойымызды алдағы мысалдарда дәлелдейміз). Терең психологизм дәлдігі, сенімділігі үшін монолог қандай қызмет атқарса, диалогтың да идеялық - көркемдік орны сондай үлкен.
Жалпы прозаның көркемдік сапасы, идеялық мазмны қоғамдық әлеуметтік мәні бар күрделі, қомақты шындықтарды көтеріп, соған байланысты философиялық тың ойлар түйіндеумен өлшеніп таразыланады.
Біз қарастырғалы отырған жазушылардың прозасында жекелеген адамдар тағдыры суреттелініп, бүкіл әлеуметтік өмірдің күнгейі мен көлеңкесіне, даму барысына, жалпы моральдық болмысына философиялық тұрғыда талдаулар жасалынады. Әрине, әлеуметтік шындықты көркемдік шындыққа айналдыруда жазушыға ең қажетті фактордың бірі - суреткерлік екеніне көз жеткіземіз.
Шындығында, көркемөнердің өзі адам көңіл-күйі, ой-қиялы мен қоғамдағы тарихи-әлеуметтік, эстетикалық алғышарттардың бірлігінен өрістегенін жадымызда ұстасақ, "ХІҮ ғасырдың аяғы мен ХҮ ғасырдың басында жазушылардың назарында адамның кейбір пихологиялық жағдайлары, сезімдері, сыртқы әлем құбылыстарына орай эмоционалдық үн қосу сәттері түсті. Бірақ, бұл сезімдер, адам жанының жекелеген шақтары характер болып тұтаспайды", - деген Д.С.Лихачев тұжырымына ден қою дұрыс. Демек, лиризм мен психологизмнің де негізгі көзі - авторлық экспрессияның идеялық-көркемдік генезисі тереңде жатыр. Бүкіл факторлардың айшықты поэтикалық жүйесі ақын-жыраулардың оттты пафосқа құрылған романтикалық поэзиясы және заманның асқақ идеяларын барынша шынайы әрі мол оптимизм, нақты гуманизммен бейнелеу талаптарынан туған жаңа әдебиеттің лейтмотивіне лирика нақыштары жат элемент болып табылмайды.
Л.И.Залесская кеңес әдебиетінде: "Қаһармандық-романтикалық, алайда типтік характерлер ерекше тосын болғанмен, өмірлік, типтік ахуалдарда ашылатынын" айта келіп, дербес поэтикасына қарамастан, романтизм реализмнің бір стильдік қанатына жатаныны туралы бір пікірге келеді. Осы ретте кейбір мағыналық ұғымдарды анықтап алу үшін ақиқатқа жақын паймдауларға жүгінеміз. "Романтизм қашанда лирикалық табиғатқа ие. Әйтсе де, лирикалық әуенділік шығарманың романтикалық сипатына дәлел емес. Лирикалық өнер әрі реалистік негіздерде өмір сүреді", - дейтін С.А.Липин лиризмнің белгілі бір көркемдік әдістер мен бағыттарға тәуелсіздігін, психологизм сияқты әдебиеттің "тектік" қасиетіне бейім екенін аңғартады 2.162.Майтанов.
Адамның мінез - қырларын белгілі бір сәттердегі сезім - күйлерін тапқыр әрі ұтымды, қысқа да мағыналы бейнелеуде диалог ерекше тєсіл. Яғни, автор кейіпкер характерін ашу үшін диалогті қолданады. Әрине кейіпкердің іс - єрекетімен сөйлер сөзінде тамырластық болу шарт. Әдебиет зерттеушісі М.Базарбаев: Тіл көркемдігінің бір байқалар тұсы диалог пен монолог құруда. Мұнда шеберлік керек - ақ. Өйткені диалог адам мінездерін ашуға бірден - бір қолайлы форма 3,53,- деп атап өтеді. Жалпы кейіпкердің сөзі өмірдегі ауызекі тілге мейлінше жақын болып келеді. Әрине, көркем диалог пен ауызекі әңгімелесу тілі толық сай келуі мүмкінде емес. Сөзі өмірдегі ауызекі тілге мейлінше жақын болып келеді. Әрине, көркем диалог пен ауызекі әңгімелесу тілі толық сай келуі мүмкінде емес. Бұл орайда орыс ғалымы Р.Будагов көркем диалогтың ауызекі тілден төрт түрлі айырмашылығы бар екенін көрсетеді.
1.Көркем диалог белгілі бір дєрежеде созылыңқы болып келеді, өмірдегі диалог үшін бұл міндетті емес.
2.Автор көркем диалогты алдын - ала ойластырып алады, табиғи диалогта сөйлеуші оны ойластырып жатпайды.
3.Көркем диалог - оқиғаны дамытып, оның алға жылжуына қызмет етеді, оның барлық элементтері өзара тығыз байланысты, бұл да өмірдегі диалог үшін міндетті емес.
4. Көркем текстегі диалог уақыттың, ырғақ пен қарқынның ережелеріне бағынады. Бұларсыз көркем мәтін болмайды.
Кейіпкер сөзінің тағы бір ерекшелігі туралы Л.Тимофеев: Кейіпкерлердің өз мінездерінің ерекшеліктеріне жауап беретін, оның мәдени өресін, психологиялық қырларын, жан - дүниесінің жағдайын білдіретін өзіне ғана тірі адам тәрізді әсер етпек 4,31 - дейді. Демек, диалогтан кейіпкер ерекшелігі моральдық - этикалық қасиеті, мінез - құлқы, танымы, рухани дүниесі, психикасы, бір сөзбен айтқанда өзіндік болмысы, характері көрінеді. Түйіндеп айтқанда - шығармадағы шешуші сәттің бірі диалог құру. Диалог арқылы да кейіпкер психологиясын көрсете алады.
Әдебиеттегі психологизм дегеніміз - кейіпкердің ойы мен іс-әрекетінің кереғарлығы, сана қақтығысынан тұратын ерекше көркемдік жүйе. "Алайда осы жерде ескерер бір жәйт - әдеби психологизмде автор мен кейіпкердің ой-толғаныстары мен ой ағымдары, сана қақтығыстары қайшылыққа толы болса да жүйеліліктің сақталатындығы, ал модернистік бағыттағы жазушылар пір тұтатын сана тасқынында жүйеліліктің ауылы алыс екендігі" 5,74.
Біз бұл жұмысымызда қазіргі кездегі прозадағы лиризмнің, психологизмнің көріністерін нақтырақ айтқанда - монолог, диалог, түс көру, заттық әлем тұрғысынан талдап қарастыруды мақсат еттік.
Қазіргі қазақ прозасының өкілдерінің нақты бір бағыт ұстанып, мектепке бірікпеуінің тарихи астарлы себептері де бар. ХХ ғасырдың соңы - қандай да бір қоғамдық құрылымдар жойылып, ортақ идеялардан бас тарту заманы болды. Бірнеше адамның бір идеяны ұстануы сирек кездесетін құбылысқа айналды. Әр жазушы аласапыран дүниеден шындықты өзі ғана іздейді, әрі соны жалғыз ақиқат деп дәлелдеуге тырысады. Жазушылар әр қайсысы өз субьективті пікірін ұстанады, өз дүниетанымын өзгелерге танытуға ұмтылады. Сонымен қатар, әлемдік сананың өзгеруі жаңа дүниетанымға негіз болды., жаңа кейіпкер типін жасауға, сол кейіпкер бойына көбіне өз субьективті қабылдаулары мен түсініктерін дарытуға әкеп соқты.
Көркемдік дәстүрге жаңа көзқарас пайда болды. Бұрынырақта айтылған шығармаларға, сол шығармалардағы әлем модуліне, кейіпкер типіне жөнді-жөнсіз сын пікірлер айтыла бастады. Алдыңғы буын әдебиетін мойындамайтын жас толқын мен өзінен кейінгілерді түсінбейтін ағалар, бір-бірін ұқпайтын тұстастар - қазіргі әдеби процесті осылай деп сипаттауға болады.
Дегенмен де, қазіргі қазақ прозасында көркемдік ізденістер жоқ емес. Бүгінгі таңда бұрынғы барлық әдістердің танымдыќ тұрғылары бірге көрінуде. Көркемдік танымның жалпы предметі болып табылатын субьект пен обьект қарым - қатынасы әр дєуірде әр түрлі болған. Орта ғасырлық діни өнері негізгі таным обьектісі етіп адам мен құдай арасындағы, Ќайта өркендеу дәуірі өнері - адам мен табиғат арасындағы, 20 - ғасырдағы сыншыл реализм ең алдымен тұлға мен қоғам арасындағы қарым - қатынасты алып отырса, романтиктер танымдық ізденістерін рухани - ұждандық қатынас аясына, ал натуралистер адам санасы мен єрекетініњ биологиялық алғышарттары саласына бағыттап отырған.
Модернизмде екі басты танымдық бағытта ажыратуға болады: оның бірі өнердің кейде қалыпты, кейде патологиялық типтегі индивидуальды психология микрокосымына сараптай отырып енуінен көрінеді (мысалы, психоаналитикалық романында), ал екіншісі макрокосондық масштабтағы жалпы заңдылықтарды ұғынуға ұмтылады. Көркемдік таным мен шығармашылық әдіс арасындағы байланыстың бір саласы осындай.
Осы танымдығы бағыттар қазіргі қазақ прозасында көркем синтезбен көрінеді. Ал ең басты қатынас - адамның өз - өзімен, ішкі менімен қатынасы. Қазіргі кейіпкер типтері - бәрімен келісе бермейтін, бәрін қабылдай алмайтын адам және ештеңемен, тіпті өз - өзімен де келісімге келе алмайтын адам.
Қазіргі кейіпкер қоршаған әлемге салғырт қарай алмайды, ол бәрін де өз бойынан өткізеді. Сыртқы дүниеде болып жатқан өзгерістер кейіпкер санасына керемет әсер етеді, әрбір құбылысқа кейіпкер санасы сезімдік импульстармен жауап береді. Т.Нұрмағамбетов, С.Елубаев, М. Байғұтов, А.Асқар, Р.Мұқанова, Д.Амантай, А.Кемелбаева, Т.Ахметжан, Қ.Түменбай, Қ.Жиенбай, Ж.Қорғасбек, Ә.Асқар, К.Құдабаева, т.б. шығармашылығындағы қазіргі қазақ прозасы осы арнада дамып келеді. Бұл жазушылар үшін ең бастысы - ой қозғалысы, психологиялық күйлер ауысуымен біздің замандасымыз алдында тұрған ең маңызды мәселелерді ашып, анықтау.
Қазіргі қазақ прозасын саралау ол өз бейнелілігінің түптамырына барып қана қоймай, кері байланыс та болуы мүмкін екенін мойындауға мүмкіндік береді: көркем түсініктерді жања бояулармен жаңартып, кең көлемді метафоралар қалыптастырып, қазіргі прозаның бейнелік қорын ғана емес, оның потенцалды жанрлық - стильдік арсеналында кеңейте отырып, бейнеліліктің бастапқы архетиптері актуальданады.
Жазушы ізденістері, жаңашыл мазмұнды форма көркем әдебиеттің өміршеңдігіне қажетті басты шарт болғандықтан, әрбір кезеңдегі тұтас әдеби ағым немесе жекелеген қаламгерлер стиліндегі соны қасиеттер әдебиет сыны мен ғылымын бірдей қатр толғандырмақ. Әдеби процестегі сан алуан тың сипаттар мен тенденцияларды алдымен аңғарушы сынның өзін-өзі қайталай беретін тұстары, бастаған ісін аяқсыз қалдыратының да таңқаларлық емес. Алайда ол бекерге сөз бастамасы және айтқанын кездейсоқ доғара салғаны емес. Бұл өзгерістердің барлығына дирижерлық еететін таяқша - әдебиетте.
Елуінші жылдардың соңы мен жетпісінші жылдардың бірінші жартысына дейін көп әңгімеге тиек болғанмен, қазірде уақытша болса да ұмытылған тәрізді тақырыптың бірі - прозадағы лиризм. Кеңес әдебиетінде Ольга Бергольцтің "Күндізгі жұлдыздар", Владимир Солоухиннің "Владимир соқпақтары" атты кітаптарына байланысты туып, тез өрбіп, стильдік ағым, яки жанрға негіз салған күрделі құбылыстың бұрынғыдай қызу таласқа бұйда беормеуінде табиғи заңдылық бар. Өйткені, біз бүгінгі прозадан лиризм құбылыстарын жиі кездестіргенмен, аталған дәуірдегі "лирикалық прозаны" мезгіл архивіне сақтай тұруға қойдық.
Көркем шығарманың белгілі бір әдісте жазылуы дүниетаным мен стильдік факторлардың тығыз байланысымен анықталса, оған хас лиризм өрнектері ең алдымен, стильдік, жанрлық және қаламгерлік мақсаттар тәрізді неғұрлым ішкі себептермен тамырлас. Әрине, бұл компоненттің кең мағынада алғанда, объективті болмысы да сақталар еді. Асылы лирика өнер иесінің қоғамдық және интимдік шындықтарға өз көзқарасын ашық білдіруді, эпикалық тәсілге тән пластикалық бейнелеу құдіретінен басқаша, психологиялық суреттеу амалдарынан өрбиді. Алайда, психологизм мен лиризм өзара туыс, етене жақын құбылыстар болғанымен, біріншісінде мейлінше терең аналитикалық рух басты атрибутқа айналуы арқылы оны негізгі желі етіп алатын жазушы назарының әралуандығы, шығарманың баяндаушылық образдық жүйесіндегі қамту ауқымждылығы нәтижесінде соңғысынан (лиризмнен) молырақ ұғым туғызады. Бұдан кейінгі көркемдік-эстетикалық принциптің ішкі мүмкіндігі аз деген теріс пікір тумаса керек. Кейде автор үшін көркемдік-философиялық талдау сфераларының шекутеулілігі қажетті шарт болып, өмір шындығын лирикалық планда жеткізу амалы жаңашыл дәстүрге айналары рас. Мәселен, зерттеуші Б.А.Ахундов: "ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы шұғыл әлеуметтік қадамдар шындықтың тек эпикалық кең картинасын ғана емес, өзгермелі дәуірдің эмоционалдық атмосферасын бере алатын лирикалық баяндауларды да қажетсінеді. Лирикалық романда идеялық салмақ "эпикалық" емес, лирикалық бөлімге, яғни, кейіпкер істері мен әрекеттерін сипаттауға емес, оның толғаныс, әсерлену, сыр ашу сәттеріне түседі"", - деп жазады. А.П.Чеховтың лирикалық проза мүмкіндіктерін танытушы ұлы қаламгерлердің бірі ретінде әдетте бірауыздан мақұлданатын қатал реалистік өнерінің тұла бойына лиризм шуағын жарасымды жинақтай білгені - басы ашық тартымды факт.
Нағыз реалистік лиризм орыс әдебиетінде И.С.Тургенев, Н. Короленко, И.А.Бунин сияқты саңлақтар шығармашылығында өзгеше стильдік бедер танытқаны мәлім. К.Паустовский табиғат және адам сұлулығын ерекше нәзіктікпен мөлдірете суреттеуде романтикалық лиризм оңтайлығын дәлелдеді. Осынау жемісті бағдар айшықтарын М.Әуезов, С.Сейфуллин, Ғ.Мүсірепов, Т.Ахтанов, Ә.Нұршайықов, Т.Әлімқұлов, Ә.Әлімжанов тәрізді қазақ қаламгерлері де орнымен пайдалана білгені аян. Барлық көркемдік-эстетикалық көріністерінде де лиризм психологизмнің, психологизм лиризмнің ажырамас өрімі ретінде стиль түзушілік қызмет атқарысты. Анығына барғанда, лиризм жазушы субъектісімен тамырлас та, психологизм сан алуан антипод қаһармандар танымы, жан әлемі танылатын объективті ақиқаттарға баяндаушылық аялармен жол салады.
Қаламгердің шын жан сыры халық жүрегінен орын табуы үшін ол әңгіме, көңіл-күйдің, ой-арманның гуманистік, интернационалдық сипаттары болмыс болары хақ. Себебі, лиризм "оқушының интеллектуалды-эмоционалдық сергектігіне сенімнен" (Е.Горбунова) қуат алады. Сондықтан да, ғалымдар лирикалық прозадағы басты шеберлік кілті суреткердің дара өмірбаяны мен уақыттың күрделі тарихи-қоғамдық, рухани құбылыстары терең байланыстырылып, өмір шындығының қызғылықты бейнеленуінде деп ұғады.
Орыс әдебиетіндегі лиризмнің кең өрістеу кезеңі елуінші жылдардың екінші жартысынан күні бүгінге дейін алуан таластарға өзек болып келе жатқан, шартты түрде "деревнялық проза" аталатын ағыммен тұспа-тұс шықты. Айтылмыш атаумен М.Слуцкис, Ю.Бондарев, Ю.Казаков, Ф.Абрамов, Е.Дорош, В.Бубнис сияқты ірі қаламгерлердің есімімен байланыстырылды. Оның заңдылығы көп жағдайда жазушының ішкі сезім толғаныстары туған жер, өскен орта тіршілігімен бетпе-бет ұшырасу сәттерінде қанат жаюында жатса керек.
Бұл ыңғаймен келгенде, негізінен ауыл тұрмысы, бір кездегі балалық шағы мен артта қалған аяулы мекен жайлы жан-жақты көңіл-күй әуендерін толғайтын қазақ прозаиктерінің де қалыс қалар реті жоқ еді. Жоғарыдағы дәуірде жарияланған туындылардың көбінде жалпыодақтық әдебиеттегі бағдарға сай адамгершілік, ар-ождан мәселелері дайым көне салт, дәстүрге мән бюермей, өмірдегі жаңаға оның шын парқын айырмай, ес-түссіз құмартатындығы үшін сыналуға лайық қала мен ата-бабалар, халықтың асыл мирасын, әдебін әлі де шын жүректен әлпештейтін ел адамдарының ара-қатынасы, көзқарастар шарпысуы арқылы пайымдалды. Бір себептен лиризмның мазмұндық-идеялық төркіні осынау сағыныштан, аңсау, адалдық тазалық, жақсы мұраттарды алыс естеліекьтерден іздеп, өткенді бағалау сарындарымен тамырлас шыққан сияқты.
Қаламгерлердің шартарап ізденістері лирикалық прозаның композициясына өзгерістер енгізуге итермеледі және ол қадамдар ежелні озық әдеби үрдістерді өнерпаздықпен пайдалана білуге жетеледі. Мысалы, Прибалтика әдебиетінде шағын новеллалар құрылымына "ассоциативтік пен метафоралық" (А.Бучис) сипаттар дендеп енді.
Мұндай құбылыс қазақ әдебиетінде де мол байқалады. Фольклорлық сарындар, тарих пен бүгінгі таң оқиғаларын салыстыра бейнелеу, көне аңыз, әңгімиелерде түйінделген өмір ақиқаттарына қазіргі шындықтан үндестік іздеу арқылы психологиялық танымдыққа қол арту - прозаның барлық жанрларында бел алған стильдік тенденция. Ал, әсіресе, жетпісінші жылдары С.Мұратбеков туындылары, Ә.Кекілбаевтың "Бір шөкім бұлт", Т.Жармағамбетолвтың "Нәзік бұлттар", Н.Ғабдуллиннің "Өмір, қымбатсың маған", Ә.Сараевтың "Қараша өткен соң", "Тырналар жоғары ұшқан жыл", Қ.Ысқақовтың "Қоңыр күз еді", "Ананың ақ сүті", О.Бөкейдің "Сарыарқаның жаңбыры", "Іңкәр", Б.Соқпақбаевтың "Өлгендер қайтып келмейді", Т.Әбдіковтың "Күзгі жапырақтар", "Оралу", Т.Ахтановттың "Махаббат мұңы" атты туындылары осы адам жан сырын ізгі мұраттар жолындағы өрлеу сұлулығымен суреттейтін нәзік күйлі арнаның өрістей түскенін айғақтайды
Мінез - адамның ішкі болмысы, белгілі қоғамдық жағдай қалыптастырған қоғамдық құлқы, барлық психологиялық ерекшеліктерінің жинытығы. Авторлық мінездеме дегеніміз біздің түсінуімізше автордың төл шығармасында орын алған кейіпкерлерге берген анықтамасы. Мінез жоқ жерде, Л.И.Тимофеевше айтсақ, ақиқатты адамдандыру мүмкін емес. Ал біз әдебиетте ақиқат шындықты тек адамдар арқылы ғана танитынымыз белгілі. Сондықтан өз шығармасында өндірістік процестерді суреттеудің тасасынан болар - болмас бұлдырап көрінетін кері ауызданған мәнекендер, емес толық қанды көркем образдар жасағысы келген суреткер бар шеберлігін өмір шындығын жинақтаумен қатар адам мінезін даралауға жұмсайды. Суреткер үшін керемет қиын нәрсе адамның жаны мен жүрегіндегі көзге ілінбес көп иірімдерді (Гоголь) табу, тану және жазу. Сезімнің тілі - бір түрлі, тілсіз тіл. Сол тілсіз сезімге тіл бітіргендей, қағаз бетін адамның ішкі күйінің суретіне, құбылысына, қимылына айналдыру - суреткерден қаншылық нәзіктікті, шеберлікті қажет ететіні түсінікті болуға тиіс.
Характерология жалпы психологияның бір тармағы болғандықтан, көркем көркем туындыдағы авторлық мінездемелердің орны бөлек. Әдебиет сабағында осы мәселеге арнайы көңіл аудару қажет, - дейді ғалым Б.Майтанов 13. 8.
А.Г. Цейтлиннің зерттеуіне қарағанда, адамның мінезін - сезім иірімдерін суреттеу - Жорж Сандтың қолынан келмеген нәрсе де, Писемскийдің ең осал жері. Пушкин Вольтерді алпыс жыл жазса адамында жібі түзу мінез жоқ, оңды - солды лепірген құр сөз ғана бар деп ажуалаған. Бұл да тегін емес. Ал Лев Толстой үшін ең басты нәрсе - адамның жан тіршілігі. Сондықтан ол Соғыс пен бейбітшілікті жазу үстінде эпопея қаһармандарының әрқайсысына алдын ала жан - жақты мінездеме жазып, әр алуан психологиялық паспорт толтырып отырған. Қызық жері - әр кейіпкердің мінез - құлқындағы алты түрлі (дәулет, қоғамдық, махаббат, ақындық, парасат және семьялық) ерекшелікке баса назар аударған. Мінездеу, жанама мінездеу, адамға тән күйініш, сүйініш сезімдерді суреттеу, адамның өз сөзін (монолог) немесе өзгемен сөйлесуін (диалог) келтіру - осылардың бәрі жеке - жеке тұрған, біріне - бірінің қатысы жоқ дара мақсатты (самоцель) нәрселер емес. Керісінше, бірін - бірі толықтырып, бірінен - бірі туып, біріне - бірі жалғасып жатқан дүниелер.. Мұндай бірліксіз бұлар адам мінезін де, тұлғасында жасай алмаған болар еді. Бұл - академик, ғалым Зейнолла Қабдоловтың Сөз өнері кітабында берілген анықтама. ( 1. 95 )
Жазушы өз геройының қимылын жеке - дара алмай, оның сөйлеген сөзімен ұштастыра суреттеп, оған өзінің авторлық көзқарасын (эстетикалық бағасын) білдіріп еді, бұл геройдың кім екенін, қандай мінез - құлықтың адамы екенін, қандай мінез құлықтың адамы екенін тасқа таңбалағандай білдік те алдық.
Қазақ әңгіме-повестеріндегі ерекше назар аударуды қажет ететінде жайттардың бірі - осы мінез мәселесі. Өйткені, көркем шығарма, оның ішінде әңгіме жанры да өмір шындығын қалай болса солай, талғамсыз, тарихи жағынан негізсіз етіп алмай, белгілі бір жайды белгілі бір қоғамдық-әлеуметтік орта шындығына сай, тарихи жағынан нақтылы алып суреттейді. Демек, мінез жоқ жерде тарихи оқиға, әлеуметтік жағдай шындығы көрінбейді де, керісінше әлеуметтік орта, оның шындығы ашылмаған жерде мінез жоқ.
Лирикалық проза көркемдік ағым болса, лиризмді тарихи-генетикалық тұрғыдан өнердің тектік қасиеті деп, авторлық позиция роайында бейнелеу принципі ретінде, әдеби процесс өлшемімен тенденция, творчестволық типология талабымен стильдік құбылыс, мазмұндық-құрылымдық аяда компонент есебінде танып-қабылдауға болатын тәрізді.
Бүгінгі қазақ әңгімелерін барлағанда байқалатын тағы бір нәрсе - қаламгерлеріміздің өз кейіпкерінің жүріс-тұрысын ежіктеп кетпей, олардың ішкі жан-дүниесіне зер сала бастағандары, қаһарманның іс-әрекетін жан-дүниесімен сабақтас алып суреттеуге ден қойғандары. әрине, бұл басқа жанрларға қарағанда шағын әңгімеде кейіпкердің бүкіл рухани әлемін ашып тастау әлдеқайда қиын, әлдеқайда күрделі екендігін ескермеске болмайды. Әңгіме жанрында кейіпкер психологиясын терең де толымды ашу мүмкіндігі повесть-романға қарағанда әлдеқайда шектеулі. Дегенмен, психологизмнің элементтері әңгімеде де жоқ емес. Айталық, Т.Нұрмағамбетовтың "Жәрдемші" әңгімесінің өзегі - бас шопан Қабылдың өз жәрдемшісіне қамшы жұмсап, орнынан босауы, содан байырғы әріптесі Алдашбекке жәрдемшілікке келуі. Бұл жерде назар аударатын нәрсе - екі түрлі жағдайда суреттелетін Қабылдың мінезіндегі өзгеріс, Қабыл психологиясындағы құбылыс 18.90.
Әңгімеде ескі көзқарастарынан азап шеккен Қабылдың қайшыласқан сезімдері, асып-тасыған көңілінің сабасына түсуі, рухани дүниесігндегі өзгерістер ккөрінеді. Бұл жердегі қабыл психологиясы бір күйден екінші күйге ауысып, құбылып отыруымен қызық. Мысалы, екі айтқызбайтын елгезек жәрдемші тапқанына риза бас шопанның алғашқы ойы: "баяғының құл жұмсаған байлары да осындай рахат көре алды ма? Жоқ па?... Әй, дәл осындай тілсіз жәрдемші жұртттың бәрінде бола береді дейсің бе? Кітаптардан оқып жүрміз ғой... Иесін сабап кетеді", - деп келсе, өрісте жүріп, атынан түскен кездегі ойы: "Ол болғанда қолтығымнан демеп жіберетін еді-ау. Аттың шылбырын жинап, ердің басына өзі іліп, қамшымды әперіп тұрар еді-ау" 19.187. Қабылдың асып-тасыған бұл психологиясы, бұдан кейінгі жүріс-тұрысы, ірі-ірі шыға бастаған сөздері, өрісте өзі сияқты бас шопан Алдабекпен кездескен сәттегі Сырдың суы сирағынан келтірмейтін әңгімесі, ферма меңгерушісі мен совхоз директорын құйысқанына қыстырмай, әлемдік мәселелерді қозғап кететін кездері әдемі юмормен, ұтымды диологтармен берілген. Ал мұндайда көңілге күдік ала бастайтын оның тыңдаушысын (Алдашбекті) жазушы: "Осы әңгіменің аяғы бір пәлеге ұшырап жүрмесе етті" дегендей түсі қашып отырады", - деп суреттейді. Мұнан Алдашбектің Қабылдай емес момын, жуас жан екенін көреміз, бастықтары жөніндегі әңгімеден тартыншақтап, сақтанып отырғандығын, яғни мінездеріндегі ерекшеліктерді аңғарамыз.
Осылайша әңгіме кейіпкерлерінің ой-толғаныстары, мінез-құлқы мен көңіл-күй ерекшеліктері нақтылы ситуациядан, сыртқы жағдайдан туындап жатады. Олардың рухани дүниесіндегі сілкініс, ақтарылған сезім, шарықтаған қиял бір-бірімен байланыса келіп, бірін-бірі толықтыра келіп, кейіпкер жанының диалектикасын, сезімдер қозғалысының суретін жеткізетін әдемі өрнек құрайды. Тіпті осындағы кейіпкерлердің рухани дүниесіндегі өрлеуді көрсету үстінде бүгінгі әдеби шығармамызда көп кездесетін үлгілердің - гипербола элементтерінің ұшырасуы, бұл әңгіменің табысы. Мұның өзі гипербола элементтерін тек ауыз әдебиетінде ғана емес, бүгінгі әдебиетімізде де шығармашылықпен пайдалана білгендігінің нәтижесі.
"Қабыл Алдашбектің қолынан жетелеген күйі зорланғандай етіп, сан мұхитты саптама етіктермен кешіп өтіп, америкаға апарады. "Қабылжан-ау, Америка менің не теңім, ауылға апаршы" дегенін тыңдамайды. Және білмейтіні жоқ. "анау Ақ үй, мынау Көк үй" деп жағалап көрсете жүріп, ЦРУ-дың жанына келеді. "Біраз пәле осы жерден басталады, біліп қой" дегендей сол үйге қарай Қабыл саусағын шошайтып тұрып алады.
...Қайтарда тағы да әлгі мұхитты саптама етіктерімен кешіп өтіп, Египет пен Израильдің жеріне соғып, Ирак пен Иранның шекарасына келеді. Шекарада қабыл бір алақанын Иранға, екінші алақанын Ирак жаққа жайып тұрып, оларды мүсіркегендей "Ау, мына бейбақтарға не жоқ" дейді.
Мұнда ауыз әдебиетіндегі үлгі сол күйінде қолданылмайды, бұлардың арасында үлкен сапалық өзгешелік бар. Эпостық жырда құтан мен Қарабай, құлан мен бұлан, алты айшылық жер тілге тиек болса, бұл әңгімеде метеориттер, астероидтер, галактика, Мұхат, Ақ үй, ЦРУ, Египет пен израиль, Иран мен Ирак секілді бүгінгі ұғымымызға тән терминдер қолданылады 20.15.
Қазіргі таңда жазушы Тынымбай Нұрмағамбетовтің қазақ әдебиетінде өз отауы, төл әлемі бар. Т.Нұрмағамбетов шығармалары жеке дара бір жарқын құбылыс болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz