ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН
ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Қоршаған ортаға келтірілген зиянның ұғымы мен 6
ерекшеліктері ... .
1.2 Экологиялық қылмыстардың объективтік 19
белгілері ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
1.3 Экологиялық қылмыстардың субъективтік 21
белгілері ... ... ... ... ... ... . ... ...
2 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ
2.1 Экологиялық қауіпсіздікке қол сұғатын 24
қылмыстар ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
2.2 Суды және атмосфераны тиімді пайдалануға және қорғауға қол сұғатын
29
қылмыстар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
2.3 Жерді, құрлықтық шельфті, жер қойнауын қорғау және пайдалану
ережелеріне қол сұғатын 32
қылмыстар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
2.4 Жануарлар дүниесін тиімді пайдалану, сақтау және қорғау
ережелеріне қарсы 36
қылмыстар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
2.5 Өсімдіктер дүниесін қорғау және тиімді пайдалану ережесіне қарсы
қылмыстар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
2.6 Ерекше табиғи – биологиялық түрдегі дүниелерді қорғау ережелеріне
қарсы 40
қылмыстар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН 47
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1
2
4
6 КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Экологиялық тұрғыдан алғанда Қазақстан
аумағы жағынан да, тұрғындардың жан басына шаққанда да әлемдегі ең лас
аймақ болып табылады. Демек, ел аумағының экологиялық ластануы адамзаттың
өмір сүруін тоқтататындай жағдайға таяуда. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан
Назарбаевтың төрағалық етуімен Қауіпсіздік кеңесінің кезекті отырысында күн
тәртібінде республикадағы экологиялық ахуалдың арнайы қаралуы осының
айғағы.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 6 ақпан 2008
жылғы Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты
мақсаты атты Қазақстан халқына жолдауында мемлекеттік тұрғын үй
бағдарламасына қатысты бірнеше бағыттағы өзгерістер енгізу қажеттігін атап
көрсеткен. Соның ішіндегі төртінші бағытында - жеке меншік тұрғын үй
құрылысында индустриялық , арзан және экологиялық таза технологияларды
игеру басымдыққа ие болуға тиіс. Шет мемлекеттердің озық тәжірибелерін
кеңінен қолдану керек деп атап өтті.
Үкімет осымен бір мезгілде өзінің күш- жігерін қуат жинақтаушы және
экологиялық таза технологиялар енгізуге жұмылдыруы тиіс делінген [1].
Яғни кез-келген салынып жатқан немесе болашақта салынатын құрылыс
кешендері тек қана экологиялық стандартқа сай, қоршаған ортаға зияндарын
тигізбейтіндей жан-жақты зерттеліп барып құрылысын жүргізуі тиіс.
Бүгінгі таңда Қазақстан аумағында баршаға мәлім болған деректердің
негізінің өзінде, экологиялық мәселенің ең күрделі, әрі көкейтесті
екендігіне көз жеткіземіз. Өткен ғасырдың алпысыншы жылдарының басына дейiн
Арал теңiзi әлемдегi ішкі теңiздердiң аумағы бойынша төртінші орында
болды. Оның аумағы 64,5 мың шаршы километрге жетті, тереңдігі - 68 метрді
құрады. 60-шы жылдардан бастап Арал теңiзiне құятын сулар лезде азайды.
Теңiз аумағы теңiз түбінің үш миллионнан астам гектарын жалаңаштап екі есе
қысқарды. Теңiз деңгейi 19 метрге төмендедi, көлемi 1064-тен 210 км3-қа
қысқарды. Теңiз суының минералдануы 33,3-тен 60 гл-ға дейiн екі eceге жуық
көтерiлдi. Арал өңiрiнде пайда болатын, тұзды-шаңды ағыстар ғарыштан
түсiрiлген суреттердiң деректерi бойынша 150-300 және одан да үлкен
километрлерге таралады. Шаңның таралу және шөгуi аймақтарының көлемi
шамамен 25 млн. гектар құрайды.Арал теңiзi айдынының апатты қысқаруы
аумағында 178 елдi мекен орналасқан, 186,3 мың адам тұратын экологиялық
апат аймағы деп, мәлiм болғандай, Арал өңiрiн жариялаудың себебi болды.
Ауыз сумен қамтамасыз ету негізiнен, ашық су қоймалары мен әкелiнетін
сулардың есебiнен, 25% құрайды. Қазiргi уақытта, Қазақстан Республикасы
Үкiметінiң 2004 жылғы 7 мамырдағы №520 қаулысымен 2004-2006 жылдарға
арналған Арал өңiрiнiң проблемаларын кешендi шешу жөнiндегi бағдарлама
бекiтiлдi [2].
Семей аймағы (Семей ядролық сынақ полигоны - СЯСП) полигон әсерiмен
сипатталатын, денсаулық пен ауру жай-күйінің негiзгi көрсеткiшi бойынша ең
қолайсыздың бiрi болып қалуда. СЯСП-да ядролық қаруды сынау нәтижесiнде
Қазақстан халқының денсаулығына келтірiлген зиянды бағалау жүйесі
түпкілікті анықталып әзiрленген жоқ және шаралардың тиiстi кешенiн
жүргiзудi белгілейдi. Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2003 жылғы
22 тамыздағы №182-і өкiмімен құрылған Ведомстволық жұмыс тобы бұрынғы
әскери-сынақ полигонын, оның iшiнде, СЯСП-ны зерттеу үшiн кешендi
бағдарлама әзірлеуді жүргiзуде. Бағдарламада осы жерлердегі нақты
радиациялық жағдайды анықтау үшiн жерлердi қайта өңдеу, оңалту iс-
шараларының кешенін әзiрлеу және орындау жөнiндегі жұмыстарды одан кейінгі
жүргiзумен iрi көлемдi ғылыми зерттеулер көзделетін болады. Толық көлемдi
зерттеулерді полигонның өзінің жерлерінде ғана емес, сонымен, полигонға
жақын аудандар аумақтарында да жүргiзу қажет.
Каспий теңізiнің көмірсутегi ресурстарын игеру бастылары балық аулауға
кедергi келтіру, теңiз түбiндегі бұзушылықтары, балықтар миграциясының
бұзылуы, айдынды шеттету, судың лайлылығын арттыру, өндiру және тасымалдау
кезiнде технологиялық, авариялық төгiнділер, шығарындылар және жайылулар
болып табылады. Каспий экожүйесiнiң бiрегейлігін ескере отырып, тиістi
экологиялық талаптар мен стандарттармен шаруашылық жүргізудің ерекше
шарттарын әзiрлеу қажет.Каспийдiң солтүстiк және солтүстік-шығыс тайаз
қайраң аймағы негізін бентостық, планктондық жануарлар мен балдырлардың
үлкен әртүрлiлiгi құрайтын балықтар мен (оның ішінде бекiре тұқымдастар)
құстардың табиғи молаюының бай таралу аймағын бiлдiредi. Қайраң аймағының
және Еділ мен Жайық өзендері атырауының аумағы 1974 жылдан бастап қорық
аймағы болып жарияланған, бiрақ оны зоналауды қорық режимiмен учаскелердегі
жұмыстарды толық тыйым салу үшін аяқтау талап етіледі. Теңiздiң солтүстiк
шығыс бөлігiндегi аралдарда Каспий итбалығының негiзгі мекен ету ортасы, ал
батпақты-сулы алқаптарда суда жүзетін құстарды, оның iшiнде көшiп-қонып
жүретiн құстар мекен етедi. Каспий экожүйесiнiң бiрегейлігін ескере
отырып, тиістi экологиялық талаптар мен стандарттармен шаруашылық
жүргізудің ерекше шарттарын әзiрлеу қажет [3].
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. Тақырып бойынша арнайы
әдебиеттерді зерттеу және талдау келесі қорытындыны жасауға негіз болды.
Экологиялық қылмыстар саласында келесідей отандық және ресейлік ғалымдар
іргелі зерттеулер жүргізген: Э.Н. Жевлаков, А.Ю. Колыско, Т.М. Е.О. Маляев,
Ю.И. Ляпунов, В. Д. Пакутин, Ю.С. Шемученко, Ә.Қазбаева, С.Молдахметова
және т.б. еңбектерінде зерттеліп кеткен.
Соған қарамастан экологиялық қылмыстардың қылмыстар құрамын ары қарай
терең зерттеуді қажет етеді.
Дипломдық жұмыстың зерттеудің нысаны. Зерттеу нысаны — экологиялық
қылмыстардың құрамы үшін қылмыстық жауаптылыққа және жаза тағайындауды
көздейтін қылмыстық заң нормаларының қолданылу аясындағы қоғамдық
қатынастар болып танылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәнін — экологиялық қылмыстар үшін қылмыстық
жауаптылықты және жазаға тартуды реттейтін Қазақстан Республикасының
қылмыстық заңнамасының нақты нормалары, әр — түрлі теориялық көзқарастар
және сот — тергеу тәжірибесінің материаладры құрайды.
Дипломдық зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың
мақсаты - экологиялық қылмыстардың теориялық және тәжірибелік мәселелерін
кешенді түрде зерттеу, экологиялық қылмыс құрамын қылмыстық құқықтық
белгілерін талдау және қарастыру.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
-экологиялық қылмыс құрамдарын талдауға байланысты олардың даму
заңдылықтарын анықтап, оларға жаңаша көзқараста анықтамалар беру;
-экология саласындағы қылмыстық іс-әрекетіне байланысты қылмыстық
заңнаманы жетілдіру үшін нақты ұсыныстар жасау және оларды негіздеу;
-экологиялық қылмыстарға байланысты жаза тағайындауға байланысты
санкция шараларын жетілдіру;
-экология қылмыстарын басқа да экологиялық құқықбұзушылықтардан
ажырату;
Дипломды қорғау үшін ұсынылатын тұжырымдар:
Қазіргі кезде қолданылып жүрген Қазақстан Республикасы қылмыстық
заңнамасындағы экологиялық қылмыстар жөніндегі қылмыстық заңнамаларды
жетілдіру үшін жаңа ұсыныстар беру қажет.
Экологиялық қылмыс құрамын саралауда экология саласындағы басқа да
құқықбұзушылықтардан ажыратуда сот тергеу тәжірибесінде туындайтын
проблемаларды анықтау.
Қазіргі кезде қолданылып жүрген қылмыстық заңнамадағы экологиялық
қылмыстардың санкциясындағы кейбір жаза түрлерін жетілдіру қажет.
Дипломдық жұмыстың құрылымы және көлемі дипломдық жұмыстың мақсаты мен
міндеттеріне сай келеді. Дипломдық жұмыс рефераттан, глоссарийден,
кіріспеден, екі бөлімнен, тоғыз бөлімшеден, қорытынды және қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАР ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Қоршаған ортаға келтірілген зиянның ұғымы мен ерекшеліктері
Экологиялық зиян ұғымын белгілеу, оның жалпы сипаты мен ерекшеліктерін
айқындау проблемасы бүгінгі таңда әлеуметтік және құқықтық зор мағынаға ие
болып отыр. Әлеуметтік тұрғыдан алғанда ол қоршаған ортаның ауыр күйімен
байланысты. Соңғы кездері қоғамдық экологиялық қатынастарға қол сұғудың
әлеуметтік заңдылығының елеулі түрде өзгергені күмән тудырмайды, қайта ол
келтіретін зиянның сипаты күрделене түсіп, іс жүзінде әр қырынан танылып
отыр. Кей жағдайларда оның жағымсыз салдары ұзақ уақыттан кейін және мүлдем
өзге аумақта пайда болуы ықтимал. Бұл оның шекарамен теңдесетін табиғатын
танытады.
Сонымен бірге, экологиялық құқық теориясында экологиялық зиян ұғымын
зерттеуге көп мән берілмеуде.
“Экологиялық құқық бұзушылық” және “экологиялық зиян” ұғымдарын
теориялық тұрғыдан терең зерттеу қажеттілігіне 80-ші жылдардың басында
белгілі ғалым С.Б.Байсалов назар аударған [4]. Қазақстандық құқықтық
әдебиетте экологиялық құқық бұзушылық үшін жауапкершілік мәселелері бойынша
жекелеген зерттеулер шығып, онда қаралып отырған мәселенің кейбір
аспектілері өз шешімін тапты [5, 25 б]. Сонымен бірге, экологиялық зиян
ұғымының жалпы жұршылдыққа танылған бірыңғай анықтамасы әзірше жоқ.
Экологиялық заңнаманы бұзу салдарынан келтірілген зиянның ұғымы туралы
мәселе тиісті құқық бұзушылық объектісі ұғымымен тығыз байланыста
қарастырылады, себебі заңсыз әрекеттердің салдарынан нақ осы экологиялық
ортаның өзіне зиян келтіргендіктен ол жалпы құқық бұзушылық объектісіне
айналады.
Заң әдебиетінде заңсыз құқық бұзушылық болмайды деп әділ айтылып жүр,
қандай да болмасын құқық бұзушылық зиян әкеледі, себебі қоғамдық қатынастар
қол сұғу объектісі болып табылады.
Кейбіреу экологиялық құқық бұзушылық объектісі ретінде материалдық және
материялдық емес игіліктерді, атап айтқанда, заң бойынша ластаудан, тозу
және күйреуден қорғалатын табиғи объектілер мен кешендерді, сондай-ақ жалпы
қоршаған ортаны, табиғи ортаның сапасына байланысты адамның денсаулығы мен
материалдық құндылықтарды не қоршаған ортаның сапасын, басқалары-құқық
қорғау мүддесін алып жүр [6,13 б]. Кейбір ғалымдар заң тұрғысынан маңызды
әлеуметтік қатынастар мен оларды реттейтін құқықтық нормалардың ажырамас
байланысы туралы тұжырымға негіздеп, құқық бұзушылық объектісінің құрамына
заңнаманың табиғатты қорғау және табиғи ресурстар саласындағы нормаларын
және олар реттейтін қоғамдық қатынастарды енгізіп отыр.
Міне, осы айтылғандар экологиялық құқық ғылымындағы осы құқықтық санат
бойынша біркелкі түсініктің жоқтығын білдіреді.
Бізге экологиялық құқық бұзушылық объектісі ұғымын экологиялық
сипаттағы қоғамдық қатынастардың күрделі тұтас кешені ретінде қарастырып
отырған ғалымдардың көзқарасы жақын.
Мысалы, қазақстандық ғалымдардың “Правовое обеспечение рационального
природопользования” атты еңбегінде экологиялық құқық бұзушылық объектісі
адамның қызметі мен қоршаған ортаның арасындағы тиімді қарым-қатынасты
қолдануға, табиғи байлықты сақтап, қалпына келтіруге, оларды тиімді
пайдалануға бағытталған, қоғам қызметінің нәтижелерінің тікелей немесе
жанама түрде табиғатқа және адам денсаулығына зиянды ықпалының алдын алатын
шаралар жүйесін жүзеге асыру барысында қалыптасатын қоғамдық қатынастар,
сондай-ақ мемлекеттің табиғи объектілеріне жеке меншікті қорғау жөнінде
қалыптасқан қатынастар ретінде берілген [7, 117 б].
Осы соңғы көзқарасты қолдай отырып, қазіргі өзгерген экономикалық және
саяси-әлеуметтік жағдайлар бұл ұғымды кеңейтіп, оған субъективтік
экологиялық құқықтарды (оның ішінде табиғи ресурстарға мүліктік құқықтарды)
қорғау бойынша қалыптасқан қоғамдық қатынастарды қосуды талап етеді.
Сонымен, құқық нормалары арқылы реттелетін және қорғалатын, табиғи
ресурстарға меншік және өзге мүліктік құқық қатынастардан, табиғатты
пайдалану саласындағы басқарушылық қатынастарынан, қоршаған ортаны зиянды
әсерден қорғау жөніндегі қатынастардан, субъективтік экологиялық құқықтарды
және адам мен азаматтың заңды құқықтарын қорғау жөніндегі қатынастардан
тұратын, жалпы қоршаған орта мен оның жеке құрамдары бойынша қоғамдық
қатынастардаң жиынтығы экологиялық құқық бұзушылық объектісі болып
табылады.
Мұндай түсінік экологиялық заңсыз әрекет нәтижесінде жағымсыз әсер алуы
мүмкін алуан түрлі әлеуметтік қатынастардың тұтастай кешенін қамтиды.
Экология саласындағы мамандар экологиялық құқық нормаларымен тыйым
салынған әрекеттер жасалған кезде экологиялық қатынастарға зиян,
әдеттегідей, сол қатынастардың нысанына әсер ету арқылы жүзеге асырылады
деп есептейді [8, 108 б].
Қоғамдық қатынастарға себеп болған құбылыстар сол қатынастардың
нысанасы болып табылады және оның субъектілерінің танымдық және практикалық
қызметі жүзеге асырылады. Экологиялық қатынастар нысанасы әрқашанда
материалдық нысанан екені белгілі, себебі қоршаған орта мен оның құрамы
материалдық қабаттан тұрады.
Демек, жалпы табиғат объектілері мен қоршаған орта материалдық, басқаша
айтқанда, заттай объектілер болып табылады. Олар арқылы экологиялық құқық
қатынастары қарым қатынастарын белгілі бір қырлары мен қасиеттері танылады.
Құқықтық қорғауға алынған табиғи объектілердің шеңбері ҚР Экологиялық
кодексінің 1-бабында белгіленген. Оларға: атмосфералық ауа, су, жер, оның
қойнауы, жануарлар мен өсімдіктер, сондай-ақ климат жатады [9].
Табиғи объектілердің қоршаған ортаның ажырамас құрамы ретінде міндетті
түрде мынадай белгілері:
1)табиғи жаратылысы;
2)экологиялық жүйелермен өзара байланысы болуы тиіс.
Бұл белгілерінің екіншісінің анықтаушы маңызы бар, себебі заңсыз
әрекетті экологиялық құқыққа қарсы әрекеттер қатарына жатқызу үшін ол
жасалған кезде құқыққа қарсы әрекеттің заты қоршаған ортамен өзара табиғи
байланыста болуға тиіс. Бұл белгі бойынша үй жануарларын ұрлауды,
зоопарктегі жабайы аңдарды жоюды және т.б. экологиялық құқық бұзушылықтарға
жатқызуға болмайды.
Жоғарыда айтылғандардың маңыздылығына қарамастан, осы санатпен
байланысты мәселелер мұнымен шектелмейді. Осы орайда “экологиялық құқық
бұзушылық салдарынан келтірілген зиян” және “экологиялық зиян” ұғымдарының
ара қатынасын ашып көрсету қажет.
Бұл үшін кейбір бастапқы ережелерді анықтап алайық. Біріншіден, заңмен
қорғалатын кез келген қоғамдық қатынастарға қол сұғудың негізгі құқықтық
тәртіпке келтірілген зиян.
Сонымен бірге, жекелеген жағдайларда құқықтық нормалармен қатар
субъективтік құқықтар бұзылып, құқық бұзушылықтың нысаны – нақты мүліктік
және мүліктік емес игіліктердің маңызы төмендетіліп жатады.
Сондықтан, заң әдебиетінде зиянның екі түрі көрсетіледі – заң-
әлеуметтік және нақты зиян. Бұл орайда, нақты зиян (субъективтік құқықты
бұзу, мүліктік немесе мүліктік емес игіліктердің маңызын төмендету) болмаса
да, заң-әлеуметтік маңызы бар зиянның туындауы мүмкін екендігіне назар
аударылады.
Осы зерттеулерге сүйене отырып, мынадай тұжырым жасауға болады: кез
келген құқықтық экологиялық талаптарды бұзушылық қоршаған ортаға оның
сапасын нашарлату немесе санын азайту арқылы нақты зиян келтіре бермейді.
Жоғарыдағы айтылғандардың негізінде экологиялық құқық бұзушылық арқылы
келтірілген зиянды былай топтастыруға болады;
1)жалпы экологиялық құқықтық тәртіпке келтірілген зиян (заң-әлеуметтік
мағынадағы зиян);
2)қоршаған ортаның сапасын нашарлату немесе сандық көрсеткіштерін
азайту арқылы келтірілген нақты зиян.
Экологиялық құқық бұзушылықтар арқылы келтірілген нақты зиян да өзінің
құрылымы бойынша біркелкі емес. Біздіңше, кейбір экологиялық заңдарды
бұзушылық, мысалы, заңсыз аң, құс, балық аулау, заңсыз ормандағы ағаштарды
кесу және т.б., қоршаған ортаның сапасы және экологиялық тепе-теңдікті
сақтау тұрғысынан жағымсыз экологиялық салдарға соқтырмайды, бірақ табиғи
ресурстардың меншік иесі-мемлекетке немесе жекелеген табиғат пайдаланушыға
мүліктік зиян келтіреді.
Сондықтан, мұндай зиянды топтастыру үшін қоршаған ортаға келтірілетін
жағымсыз әсерлердің экологиялық тұрғыдан неғұрлым маңыздыларын егжей-
тегжейлі қарастырған жөн.
Экологиялық зиян, біріншіден, қоршаған орта күйінің сапасына
келтірілетін болғандықтан, оның сипаттамасын берер алдында құқықтық қорғау
нысанасының дұрыс, бұзылмаған қалпының сипаттамасын беру керек. Бір сөзбен
айтқанда, қоршаған ортаның сапасы түсінігін беру керек.
Заң әдебиетінде қоршаған ортаның сапасы мәселесі туралы біраз айтылып
жүр. Кейде қоршаған ортаның сапасы деп адам мекендеген орта ішіндегі, адам
мен оның мекендеген ортасы арасындағы заттар мен қуаттардың үнемі және
тұрақты түрде алмасуы қабілетін сақтаған, шаруашылық қызмет барысында
жетілдірілген және өзгерген табиғи экологиялық жүйелердің күйі деп
түсіндіріледі. Кейбір авторлар қоршаған ортаның сапасы биологиялық,
химиялық және өзге де қасиеттермен белгіленеді деп көрсетеді, үшіншілері
оны-табиғи ортаның нормативтік жағынан бекітілген, мемлекет тарапынан
қамтамасыз етілген, адам мен қоғамның дамуының осы кезеңінде олардың
биологиялық, экономикалық және әлеуметтік-мәдени талаптарын
қанағаттандыратын жиынтығы деп нақтылай түседі.
Қоршаған ортаның сапасы төмендегі өлшемдердің жиынтығымен сипатталады.
1.Биологиялық тұрғыдан алып қарағанда, қоршаған ортаның адамның өмірі
мен денсаулығы үшін қолайлы күйі оның сапасының өлшемі болып табылады.
Табиғаттағы құбылыстар мен процестердің өзара байланысы мен өзара
шарттасуын ескерсек, адам өзінің мекендеген табиғи ортасымен өзара
әрекеттеседі. Адамның табиғи физиологиялық - дем алу, шөл басу, тамақтану
сияқты қажеттіліктерін табиғаттың жеке элементтері тікелей
қанағаттандырады. Ал, бұл-қоршаған ортаның биологиялық тұрғыдан тазалық
(ластанбаған) өлшеміне сәйкес келу қажет екенін білдіреді.
2.Табиғи байлықтар өздерінің экономикалық қасиеттеріне және белгілі
экономикалық мүмкіндіктеріне байланысты адамдардың әртүрлі материалдық
қажеттіліктерін қанағаттандыру көзі болып табылады. Осының салдарынан
адамның минералды ресурстарды, өсіидіктер мен жануарлар өнімдерін
пайдаланбауы мүмкін емес, ал бұл қоршаған ортаның кейбір құрамының санының
азаюына әкеп соқтырады. Нәтижесінде сапалық өзгерістер (экологиялық тепе-
теңдіктің, табиғи экологиялық жүйелердің бұзылуы, т.с.с.) туындауы мүмкін.
Алайда жаңартылатын табиғи ресурстарды олардың өзінен өзі қалпына келуінің
табиғи жолдарын есекере отырып, оларды ақылмен және ғылыми негізде
пайдалану немесе жаңартылмайтын табиғи ресурстарды тұтынудың әлеуметтік
және экономикалық тұрғыдан негізделген режимі қоршаған ортадағы тепе-
теңдіктің бұзылуына шектеу болар еді.
Сонымен, экономикалық тұрғыдан қоршаған ортаның сапасы адамзаттың даму
барысына көбейе түсетін материалдық қажеттіліктерін (өнеркәсіп, ауыл
шаруашылық, энергетика, көлік т.б.) қанағаттандыруды қамтамасыз етуге тиіс.
Сондықтан, қоршаған ортаның қолайлы күйінің экономикалық көрсеткіштері оның
ресурстарының сыйымдылығы (бітпеушілігі) және табиғи ресурстарының
өндірушілік қабілеті.
3.Әлеуметтік тұрғыдан алып қарағанда қоршаған ортаның сапасы адамның
эстетикалық, рекреациялық, ғылыми, мәдени қажеттіліктеріне жауап беруі
тиіс, себебі табиғатпен қарым-қатынас барысында адам өзінің физиологиялық
және материалдық қана емес, сонымен бірге рухани қажеттіліктерін
қанағаттандырады. Бұған осы орайда қоршаған ортаның сапасын алуан-түрлілік
және эстетикалық байлық сияқты өлшемдерге жауап беруі қажет.
4.Құрылымдық функционалдық тұрғыдан алып қарағанда қоршаған орта
экологиялық орнықтылық (экологиялық құрамдастардың балансы), табиғи
экологиялық байланыстардың сақталуы сияқты өлшемдерге сәйкес келуге тиіс.
Сонымен, қоршаған орта сапасының өлшемдеріне:
1) қоршаған ортаның тазалығы (ластанбағандығы);
2) табиғи ресурстардың сыйымдылығы (бітпеушілігі) және табиғи
ресурстардың өндірушілік қабілеті;
3) алуан түрлілік және эстетикалық байлық;
4) экологиялық орталық және табиғи экологиялық байланыстардың сақталуы
жатады.
Бұл қоршаған орта келтірілетін зиянның құрылымына не әлеуметтік-мәдени,
не экономикалық, не биологиялық аспектілердің барын білдіреді. Сондай-ақ
олардың жалғаса пайда болуы мүмкін. Экологиялық тепе-теңдіктің жоғалуына
әкеп соқтыратын, табиғи экологиялық байланыстардың құрылымдық-функционалдық
бұзылуы экономикалық және (немесе) биологиялық аспектілердің деңгейіне
байланысты.
Сонымен, экологиялық зиян деп қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды
бұзудың нәтижесінде қоршаған ортаның жай-күйі сапасының нашарлауын немесе
жағымсыз экологиялық салдарға әкеп соқтыра алатын оның санының азаюын,
сондай-ақ осымен байланысты заңмен қорғалатын материалдық және материалдық
емес игіліктердің, оның ішінде адамның өмірі мен денсаулығының азаюын
ұғынған жөн.
Қоршаған ортаның қандай да болмасын жекелеген құрамына жағымсыз әсер
оның жалпы жай-күйінің әсер ететіндіктен жеке табиғи объектілерге зиян
келтіру туралы тікелей айтылмайды. Сондықтан табиғи объектіге келтірілген
зиян қоршаған ортаға келтірілген зиянның түрі болып табылады.
Экологиялық зиянның ерекшеліктерінің анық көрінетініне ғалымдардың
барлығы ортақ [10].
Біріншіден, жағымсыз антропогендік әсер көбіне нақты табиғи объектіге
тікелей зиян келтіріп қана қоймай, онымен байланысты басқа да объектілерге
немесе жалпы қоршаған ортаға зиян келтіреді. Бұл бұзылған жойылған
объектінің барлық табиғат жүйесімен экологиялық байланыстардың жойылуына
әкеп соқтырады.
Табиғи-ғылыми тұрғыдан табиғат орта қолдан өзгертілген кез келген
жағдайда жасанды өзгерісті немесе жаңа табиғи жүйелерді жоюға бағытталған,
бір-біріне тізілген табиғи реакциялар пайда болады.
Сонымен, қоршаған орта элементтерінің өзара байланысына және өзара
тәуелділігіне негізделген зиянды салдар тізбекшісінің туындау мүмкіндігі
– экологиялық зиянның ерекшелігі болып табылады.
Екіншіден, зиянды салдардың барлығы бірден біліне бермейді, олардың
көбі потенциялды сипатта.
Үшіншіден, экологиялық зиянның маңызды бір ерекшелігі – оны
экономикалық тұрғыдан бағалау үшін алдымен жағымсыз антропогендік әсер
салдарының көлемін анықтау қажет. Сондықтан, тап сол кезеңдегі ғылыми-
техникалық мүмкіндіктерге сәйкес анықталып, көлемі белгіленген жағымсыз
өзгерістерді ғана экологиялық зиян деп тануға болады.
Төртіншіден, экологиялық зиянның пайда болуының ерекше нысандары бар.
Олар туралы төменде айтылады.
Экологиялық зиянның пайда болу нысандары алуан түрлі.
Ол адам мекендеген қоршаған табиғи ортадағы сан мен сапалық шығындар
арқылы байқалады. Қоршаған ортаның немесе оның жеке объектілерінің
ластануы; олардың бұзылуы немесе жойылуы (яғни, олардың сан немесе сапалық
жағынан ішінара немесе толық жарамсыз болуы); ортаның тозуы және оның
компоненттері арасындағы экологиялық байланыстардың бұзылуы (табиғи
объектілер және жалпы қоршаған орта қызметінің азаюы немесе жоғалуы,
жойылуы) арқылы байқалады.
Сонымен, экологиялық зиянның негізгі түріне: табиғи ресурстарды ластау
тоздыру, жою, бұзу, табиғи экологиялық ресурстарды бүлдіру жатады.
Қоршаған ортаны ластау Қазақстан Республикасының Экологиялық
кодексінде қоршаған ортаға ықтимал қауіпті химиялық және биологиялық
заттардың, өндіріс пен тұтыну қалдықтарының түсуі, сондай-ақ қоршаған
ортаға шудың, тербелістің, магнитті өрістердің және өзге зиянды физикалық
ықпалдардың әсері деп белгіленеді.
Қоршаған ортаны ластаудың негізгі түрлері – физикалық, химиялық,
биологиялық ластау.
Физикалық ластау қоршаған ортаның физикалық өлшемдерінің температуралық-
энергетикалық (жылумен ластау), толқынды (жарық, шу, электромагнитті
ластау) өзгерістерімен байланысты.
Жылумен ластау – температураның табиғи деңгейден кезең-кезеңімен немесе
ұзақ мерзімге көтерілуі.
Жарықпен ластау - өсімдіктер мен жануарлар өміріндегі құбылыстарға әкеп
соқтыруы мүмкін жасанды жарық көздерінің әсері нәтижесінде мекендердегі
табиғи жарықтың бұзылуы.
Шумен ластау – көлік, өнеркәсіптік құрылыстар, тұрмыстық құралдар
жұмысының нәтижесінде және т.б. себептерден табиғи шу деңгейінен асу және
шу сипаттамаларының (дыбыс мерзімділігінің, күшінің қалыптан тыс өзгеруі.)
Электромагниттік ластау қоршаған ортаның электромагниттік қасиеттерінің
(электр, радио, ТД жүйелерінен және т.б.) өзгеруі нәтижесінде туындайды.
Электромагниттік ластау кең ауқымды және жергілікті құбылыстарды туғыза
отырып, электрондық жүйелер жұмысының бұзылуына және нәзік клеткалық және
молекулярлық биологиялық құрылымдардың өзгеруіне әкеліп соқтырады.
Электромагниттік өзгерістерден қорғалудың негізгі тәсілі – ластау көзінен
қауіпсіз ара қашықтық белгілеу қажет. Электромагниттік толқындар көбіне
ғимараттар қабырғалары мен төбелерінің материалдары арқылы сіңіріліп,
шағылысады.
Радиоактивтік ластау - қоршаған ортадағы элементтер мен заттардың
табиғи радиоактивтік ахуал мен деңгейден асып кетуімен байланысты (бұл
ретте радиоактивтік ластау физикалық және химиялық ластау ретінде бірдей
қарастырылуы мүмкін). Ядролық реакторлардың жұмысы, сондай-ақ изотоптарды
өндіру және қолдану барысында пайда болатын қолданылмайтын радиоактивтік
заттар – радиоактивтік қалдықтар болып табылады. Радиоактивтік қалдықтарға
сондай-ақ радионуклидтер құрамы белгіленген нормадан асып, өз қорын игерген
және әрі қарай қолдануға келмейтін материалдар, бұйымдар, құрал-жабдықтар
немесе зақымданған радионуклид көздері жатады. Физикалық жай-күйі бойынша
радиоактивтік қалдықтар шаң-газ тектес, сұйық және қатты, ал белсенділігі
бойынша баяу, орташа және жоғары белсенділерге бөлінеді. Шаң-газ
тастандылары радиоактивтік аэрозольдардан тазалау шаң ұстағыштардың барлық
түрлерін қолану арқылы жүзеге асырылады. Баяу және орта белсенді суларды
радионуклидтерден тазалау үшін әртүрлі тәсілдер қолданылады (буындыру, ион
алмасу, сорбиялық тәсілдер және т.б.). Радиоактивтік қалдықтар арнайы
полигондарда мұқият көмілуге тиіс [11, 35 б].
Химиялық ластау - қалыпты қоршаған ортада жоқ немесе оның табиғи
құрамын қалпынан арттырып өзгертетін үлы заттардың оған енуі нәтижесінде
қоршаған ортаның табиғи химиялық қасиеттерінің өзгеруі.
Құрамында қоршаған ортаға енген кезде оған тікелей немесе жанама түрде,
қолма-қол немесе келешекте қоршаған ортаға зиян келтіре алатын заттарды
немесе қоспалары бар органикалық немесе органикалық емес химиялық зат,
қоспа немесе өнім улы зат болып табылады.
Мысалы, мұнай өңдеу барысында жанар май жағылған кезде қоршаған ортаға
құрамында физиологиялық тұрғыдан белсенді азот, сера, көміртегі бар газдар
шығарылады, ал олар орталық жүйке жүйесіне әсер етеді, тұншықтыруға, қан
қысымының түсуіне әкеп соғады. Сонымен бірге, су, топырақ және атмосфералық
ауа күйіндегі химиялық өзгерістер ақыр соңында жануарлар мен өсімдіктердің
өзгеруіне әкеледі.
Биологиялық ластау аз зерттелген ұғым. Сондықтан оның жалпы танылған
түсінігі жоқ. Бұл жерде жануарлар санының (биомассаның) табиғи қалыптан
артып, көбеюі, сондай-ақ табиғи ортаға бұрын болмаған жануарлардың пайда
болуы туралы айтылуда. Биолигиялық ластау салдары адам үшін зиянды арам-
шөптердің, жәндіктер мен жануарлар санының күрт өсуі арқылы білінеді.
Жоғарыда айтылған биологиялық объектілердің кейбірінің жұқпалы ауруларға
шалдықтыратыны қосымша қауіп төндіреді. Қоршаған ортаға зиянды биологиялық
әсердің өзге де салалары пайда болуы мүмкін: кей жануарлар өрісінің көбеюі
жемшөп қорының тозуына, ал ақыр соңында – жерлердің шөлге айналуына әкеп
соқтыруы мүмкін. Сондықтан да, “Жануарлар дүниесін қорғау, өсімдіктерді
молайту және пайдалану туралы” ҚР Заңында жануарларды жаңа мекендеу
орындарына көшіру, фауна үшін жануарлардың жаңа түрлерін жерсіндіру,
жануарларды қайта жерсіндіру және будандастыру, Қазақстанға енгізу және
одан тыс шығару тек ғылыми-зерттеу институттарының тиісті қорытындылары
ескеріле отырып, рұқсат алу тәртібі бойынша жүргізіледі. Биотехнология мен
тек инженериясының дамуы – агрессивті микроорганизмдердің қоршаған ортаға
келіп түсу мүмкіндігі де жаңа экологиялық қауіп төндіруде.
Табиғи ресурстардың жекелеген түріне қатысты олардың ластануы ұғымы
арнайы құқықтық-нормативтік актілерде жан-жақты берілген.
Мысалы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 27 маусым 2007 жылғы
Қоршаған ортаны ластаудан келтірілген залалдың экологиялық ережесін бекіту
туралы №535 қаулысы бойынша антропогендік қызмет нәтижесінде қалыптық
деңгейден асатын және жердің қор экономикалық және санитарлық-гигиеналық
құндылығын төмендететін, ауылшаруашылық өнімнің, қоршаған ортаның өзге
объектілерінің сапасын, халықтың тұрмысын нашарлататын әртүрлі заттар мен
организмдердің жерде жиналуын – жерді ластау деп ұғыну қажет [12].
Жерді ластаудың негізгі түрлеріне мыналар жатады:
- физикалық (радиоактивтік) ластау – жерлердің радионуклидтермен, оның
ішінде пайдалы қазбаларды алу және өңдеу, ядролық жарылыс, ядролық
қондырғыштардың жұмысы, иондық сәуле көздерін, радиоактивті заттарды сақтау
және көму орындарын пайдалану, ядролық радиациялық апаттар, сондай-ақ
радиоактивті заттармен байланысты өзге де қызмет нәтижесінде ластануы;
- химиялық ластау - өнеркәсіптік, ауылшаруашылық, тұрмыстық және өзге
де адам қызметінің ықпалымен топырақтың құнарлылығы мен сапасының
төмендеуіне әкеп соқтыратын, топырақтың химиялық құрамының өзгеруі;
- биологиялық ластау – жерлердің бактериологиялық, гельминтологиялық,
энтомологиялық және арамшөп-карантиндік ластануы;
- шаруашылық-тұрмыстық ластау – жерлердің өндірістік қалдықтарымен және
ағынды сулармен ластануы.
Суды коммуналдық, өнеркәсіптік, ауылшаруашылық, балықшаруашылық және
басқа да мақсаттарда пайдалануы мүмкін болмаған жағдайда оны судың ластануы
деп түсіну керек, ал нәтижесінде су объектісінің гидрологиялық күйін
нашарлататын және суды пайдалануға кедергі жасайтын өндірістік және
тұрмыстық қатты қалдықтарды суға тастау – суды қоқыстандыру болып табылады
(ҚР Су кодексінің 100-бабы) [13].
Сонымен, шаруашылық қызмет барысында қоршаған орта міндетті түрде
ластанады. Сонымен бірге, ҚР Жоғарғы сотының 2000 жылғы 22 желтоқсандағы
N16 қаулысының 9-тармағында кез келген ластанудың емес, қоршаған орта
сапасының белгіленген нормативтерінен асатын ластанудың (нормативтен тыс
ластау) заңды мәні болады деп түсіндіріледі [14].
Қоршаған ортаны нормативтен тыс ластау ұғымы Қоршаған ортаны қорғау
министрлігі бекіткен табиғат қорғау заңдарын бұза отырып қоршаған ортаға
келтірілген залалдың мөлшерін анықтаудың уақытша тәртібінде берілген.
Осыған сәйкес мемелекеттік аспаптық бақылау, талдау мен есеп айыру
әдістемесі барысында анықталған шығарындылар мен тастандылардың белгіленген
лимидтерден артықтығынан және ластандырғыш заттарды орналастыру табиғи
ортаның нормативтен тыс ластануына әкеп соқтырады.
Бүгінгі таңда қоршаған ортаға зиянды әсерлердің шектеулі өлшемдерін
анықтау, сондай-ақ атмосфералық ауаны, сулар мен топырақты химиялық,
физикалық және биологиялық сипаттамалар бойынша сапасын бағалау үшін
экологиялық нормалау жүйесі, яғни қоршаған орта сапасының нормативтерін
белгілеу жүйесі қолданылуда.
Қоғамның экономикалық және экологиялық мүдделері арасындағы шын мәнінде
қажетті ымыра ретінде бұл нормативтер қоршаған ортаның сапалы күйін
мүмкіндігінше ғылыми негізде қамтамасыз етуге арналған.
Экологиялық нормативтердің ерекшелігі – олар өз мәнісі бойынша
техникалық нормалар бола тұра, өздері бекітілген кезден бастап күшіне
енеді. Экологиялық нормативтер заң шығарушылық деңгейде (ҚР Экологиялық
кодексінің 35-42-баптары), сондай-ақ министрліктер мен ведомстволар
деңгейінде бекітілетін заң актілерімен тиянақталады.
Сонымен бірге, оларды жасау мен бекітудің рәсімі заң бойынша
бекітілмегендіктен, кейбір нормативтердің заңды күші жөнінде сұрақтар
туындайды. мысалы, “Мұнай өнімдер” МАҚ-ның бұйрығымен бекітілген
“Стационарлық, контейнерлік және жылжымалы жанармай станцияларын қолдану
ережелерінің” 11.3. тармағында белгіленген жанармай станцияларының жұмыс
аумағында зиянды заттардың шоғырлануы нормативтері.
Әсіресе нормаландыру принципін атмосфералық ауаны қорғау жөніндегі
қатынастарды реттеу кезінде қолданудың маңызы зор. Себебі ауаның ластануын
бір ғана тәсілмен – нормативтерді қолдану арқылы анықтауға болады. Демек
бұл ауаны қорғаудың жалғыз құралы.
Сонымен бірге, нормаландыру жүйесінің шартты болуына қарамастан,
бүгінгі күні қоршаған ортаның ластану фактісі туралы айту үшін ол жалғыз
мүмкіндік болып табылып отыр.
ҚР Экологиялық Заңының 22-бабында экологиялық нормалау қауіпсіздікке
және халықтың денсаулығын қорғауға кепілдік беретін, қоршаған ортаның
ластануына жол берілмеуін, табиғи ресурстардың молықтырылуы мен ұтымды
пайдалануын қамтамасыз ететін қоршаған ортаға ықпал етудің ғылыми
негізделген шекті жол берілетін нормаларын белгілеу мақсатын көздейді
делінген.
Қоршаған орта сапасын нормалаудың негізгі түрлеріне мыналар жатады:
- қоршаған ортада зиянды заттардың жол беруге болатын шекті мөлшерде
шоғырлану нормативтері;
-шудың, тербелістің, магнит өрістері мен өзге де зиянды физикалық
әсерлердің жол беруге болатын шекті деңгейінің нормативтері;
-қоршаған ортаға ластайтын заттардың жол беруге болатын шекті мөлшерде
шығарылуы және тасталу нормативтері;
-радиациялық әсердің жол беруге болатын шекті деңгейінің нормативтері;
-агрохимикаттарды ауылшаруашылығы мен орман шаруашылығында қолданудың
жол беруге болатын шекті нормалары;
-қорғау, санитарлық-қорғаныш және өзге де қорғаныш аумақтарының
нормативтері (ҚР Экологиялық Заңының 23-бабы).
Атмосфералық ауаны, суды, топырақ пен жер қойнауын ластауы ықтимал
қауіпті химиялық және биологиялық заттардың жол беруге болатын шекті
мөлшерде шоғырлануының нормативтері Қазақстан Республикасы аумағының
барлығына бірдей болып табылады.
ҚР Қоршаған ортаны қорғау министрлігі бекіткен Қазақстан
Республикасындағы жер бетіндегі суларды қорғау ережелерінде халықтың
шаруашылық-ауыз су және мәдени-тұрмыстық қажеттіліктері үшін, сондай-ақ
балық шаруашылығының қажеттіліктері үшін қолданылатын судың құрамы мен
сапасына қойылатын жалпы талаптар көрсетілген. Осы талаптарды ескере
отырып, заттардың салмағы, түсі, исі, дәмі, температурасы, рН
(қышқылдыққа) реакциясы, минералдық құрамы, еріген оттегінің, ауру
қоздырғыштарының болуы, улылығы сияқты көрсеткіштерді нормаландыру және
бағалау жүргізіледі.
Топырақты химиялық заттардың, органикалық қоспалардың, пестицидтердің
жол беруге болатын шекті мөлшерде шоғырлану деңгейі, топырақтағы ауыр
металл мен күшәланың жалпы түрлерінің жол беруге болатын құрамы Қазақстан
Республикасының Қоршаған ортаны қорғау министрлігі бекіткен атмосфераны,
жер және су ресурстарын мұнай өнімдерімен, жер қабаттарының суларымен
ластау және рұқсат етілмеген мұнай қоймаларын орналастыру кезінде зиянды
есептеудің уақытша әдістемесінде көрсетілген.
Қоршаған ортаға ластайтын заттардың жол беруге болатын шекті мөлшерде
шығарылу және тасталу нормативтері, сол аумақтағы ластаудың барлық көздері
мен көлемдерін ескере отырып, ластаудың әрбір көзі бойынша нақты көлемде
белгіленеді (ҚР Экологиялық Заңының 27-бабы).
Өндірістердің сұйық, газ тектес және қатты қалдықтарын жою арнайы
табиғат пайдалану құқығының бір түрі болып табылады. Ластаудың стационарлық
көздері үшін, объектінің өндірістік қуаты және өзге де факторлары ескеріле
отырып жеке номативтер белгіленеді.
Қоршаған ортаға ластайтын заттарды шығарумен (тастаумен), сондай-ақ
өндіріс қалдықтарын орналастырумен байланысты шаруашылық және өзге де
қызметті жүзеге асыратын заңды және жеке тұлғалар табиғатты пайдалану үшін
арнайы рұқсат алуы керек. Ондай рұқсатты, ҚР Қоршаған ортаны қорғау
Министрінің арнайы бұйрығымен бекітілген табиғатты пайдалануға арнайы
рұқсат беру ережелерінде көрсетілген тәртіп бойынша қоршаған ортаны қорғау
саласындағы өкілетті мемлекеттік орган береді.
Қоршаған ортаны радиациялық ластаудың әлеуметтік және экологиялық
салдарын ескерсек, радиациялық әсердің жол беруге болатын шекті деңгейін
нормалауды тиімді етіп реттеудің маңызы зор.
Қоршаған орта мен тамақ өнімдеріндегі радиациялық әсердің жол беруге
болатын шекті деңгейінің нормативтері адамның денсаулығы мен генетикалық
қорына төнетін қауіпті болдырмау, өсімдіктер мен жануарлар дүниесін қорғау
мақсатында белгіленеді .
“Халықтың радиациялық қауіпсіздігі туралы” ҚР заңының 7-бабында
радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік нормаландыру
халықаралық стандарттарды ескере отырып, радиациялық қауіпсіздік
нормаларын, санитарлық ережелер, тазалық нормативтерін, құрылыс нормалары
мен ережелерін, еңбек қорғау ережелерін белгілеу, радиациялық қауіпсіздік
жөніндегі әдістеме, нұсқаулық және өзге де құжаттар арқылы жүзеге асырылады
деп көрсетілген.
Радиациялық әсердің шекті мөлшерлері жүйесі және оларды пайдалану
принциптері Қазақстан Республикасының Бас мемлекеттік санитарлық
дәрігерінің 1996 жылғы 29 тамыздағы N14 қаулысымен бекітілген “Гигиеналық
нормативтер ГН2.6.1.054-96” НРБ-96 Радиациялық қауіпсіздік нормаларымен жан-
жақты реттеледі.
Радиациялық қауіпсіздік нормалары мына принциптерге негізделген:
- иондаушы сәулелендірудің барлық көздерінен азаматтардың сәуле алуының
жеке мөлшерінің жол берілетін шегінен асырмау (нормалау принципі);
-иондаушы сәулелендіру көздері пайдалану жөніндегі қызметтің барлық
түріне тыйым салу, бұл орайда алынған пайда адам мен қоғам үшін табиғи
радиациялық ортаға қосымша сәуле алу келтіретін ықтимал зиян қатерінен
аспайды (негіздеу принципі);
-иондаушы сәулелендірудің кез келген көзін пайдалану кезінде сәуле
алудың жеке мөлшері мен сәуле алатын адамдар санының экономикалық және
әлеуметтік факторларын ескере отырып, мүмкіндігінше төмен және қол жетерлік
деңгейде ұстау (оңтайландыру принципі).
Ауыл және орман шаруашылығында агрохимикаттарды қолданудың жол беруге
болатын шекті нормативтері – соңғы кезде жаңа нормативтердің бірі болып
табылады. Бұрын минералды тыңайтқыштар мен улы химикаттар пайдаланған кезде
олардың нормасы экономикалық қажеттіліктерге сәйкес белгіленіп, экологиялық
факторлар ескерілмейтін.
ҚР Экологиялық Заңының 27-бабында ауыл шаруашылығы мен орман
шаруашылығында минералдық тыңайтқыштарды, өсімдік қорғау құралдарын,
стимуляторларды және басқа да агрохимикаттарды, тамақ өнімдеріндегі топырақ
пен судағы химиялық заттар қалдықтарының жол берілетін шекті норматитерінің
сақталуын қамтамасыз ететін мөлшерде қолдануға жол берілетін шекті нормалар
көзделген.
Жоғарыда айтылғандай, табиғат байлықтары адамның әртүрлі материалдық
қажеттіліктерін қанағаттандырудың көзі болып табылады. Алайда, табиғи
ортаға тұтынушы тұрғысынан ғана қарау, табиғи ресурстарды табиғи
биологиялық қалпына келу процестерін ескермей, шектен тыс тұтыну – оның
тозып, құлдырауына әкеп соқтырады.
Сонымен, қоршаған ортаға зиян оның сапасының нашарлауы салдарынан ғана
емес, оның сандық сипатының төмендеуіне әкелетін заңсыз әрекеттер, атап
айтқанда, табиғат жүйесін табиғи ресурстарды шектен тыс алу немесе табиғи
ресурстарды өз бетімен заңсыз пайдалану салдарынан келтіреді.
Заң шығарушылар табиғат ресурстарының жекелеген түрлеріне олардың тозуы
ұғымын береді. мысалы, белгілі бір аймақ шегінде жер беті су ағысының ең
төмен щегінің азаюы немесе жер асты сулары қорларының қысқаруы сулардың
сарқылуы болып табылады (ҚР Су кодексінің 105-бабы).
Табиғи ресурстарының тозуына жол бермеу мақсатында ҚР Экологиялық
Заңының 15-бабында табиғат пайдалану лимиттері мен квоталарын белгілеу
көзделген.
Табиғат пайдалану лимиттері мен квоталары экологиялық шектеулер жүйесі
болып табылады. Олар табиғи ресурстарды шектен тыс пайдаланудың (алып
қоюдың), қоршаған ортаға ластайтын заттардың шығарылуы мен тасталуын,
өндіріс пен тұтыну қалдықтарын орналастырудың табиғат пайдаланушыларға
белгілі бір мерзімге белгіленген көлемі болып табылады.
Жер туралы және жер қойнауы туралы заңдарда жер және (оның тозуының
алдын алу құралы ретінде) пайдалы қазбаларды пайдаланудың нормалары әлі де
дамыған жоқ.
Табиғи ресурстарды өз бетімен пайдалану салдарынан мемлекетке
келтірілетін зиян екі сипатта болады. Арнайы табиғатты пайдалануға қатысты
енгізілген рұқсат алу тәртібі тиісті құқықтық қатынастарды реттеу, оның
ішінде табиғи ресурстарды тұтыну мен олардың қалпына келуінің табиғи
процесі арасындағытиімді арақатынасты белгілеу мақсатымен жасалған.
Сондықтан, бұл тұрғыдан табиғи ресурстарды рұхсатсыз пайдалануды белгілі
бір жағдайларда табиғи ресурстардың тозуына әкеп соқтыратын әрекеттер
ретінде қарастыруға болады. Екінші жағынан, нақты бір құқық бұзушылыққа
қатысты мемлекет мүддесіне экологиялық зиян емес, экологиялық заңдарда
көзделген төлемдерді алмай қалу арқылы білінетін, мүліктік зиян
келтірілгені туралы айтуға болады.
Табиғи ресурстарды бүлдіру және зақымдау ұғымдарының заң тұрғысынан
түсінігі ҚР Қоршаған ортаны қорғау министрлігі бекіткен “Табиғатты қорғау
заңын бұзушылық арқылы табиғи ортаға келтірілген зиянның мөлшерін
анықтаудың уақытша тәртібінде” берілген.
Табиғи ресурстарды жою, олардың қалпына келтірілуі мүмкін емес, әлде
арнайы жұмыстарды талап ететін (жердің өңделуін, орманның көшеттелуін, түбі
тазартылатын және басқа да жұмыстар), оның ерекше шаруашылық, тауарлық,
ландшафтты-дем алатын орнын және эко-жүйелік (су реттеу, топырақ қорғау,
климат жасау және басқа) құндылығын толық жоғалту деп саналады.
Мысалы, механикалық әсердің кейбір түрлері (арық қазу, ауыр көліктердің
жүруі және т.б.) топырақтың құнарлы қабатын бұзуға немесе толық бүлдіруге
әкеліп соқтыруы мүмкін.
Табиғи ресурстардың зақымдануы деп саналатын, олармен ішінара, олардың
ерекше құндылығы, оны қалыпқа келтіруге рұхсат етілген жұмыстарын тездеп
жүргізуде жіберілетін, әлде табиғат ресурстардың өздігінен қалпына келу
әрекеті.
Жер туралы заңнамада жерді зақымдаудың ерекше тәсілдері ретінде оларды
тиімсіз пайдалану көрсетіледі. Тиімсіз пайдалану деп – жағымды нәтижелер
алу мақсаттарын орындамай (топырақ құнарлылығының нашарлауына әкеліп
соқтыратын ауыл шаруашылық өндірісінің тиімсіз технологияларын пайдалану
т.с.с.), сондай-ақ жерді су және жел эрозиясынан, селден, сазданудан, қайта
сорланудан, кебуден, тығыздалудан қорғау жөніндегі талаптарды орындамай
шаруашылық жүргізуді түсіну қажет.
Экологиялық тепе-теңдік пен табиғи экологиялық жүйелердің бұзылуы-
экологиялық зиянның ең ауыр түрі болып табылады.
Экологияда зат-энергетикалық әрекеттестіктер негізінде біріккен тірі
организмдер мен олардың мекендейтін ортасы жиынтығын экологиялық жүйе деп
түсінеді.
Экологтар мұны микроэко жүйеге (мысалы, шіріген ағаш), мезоэко жүйеге
(орман, тоғай) және макроэко жүйеге бөлінеді. Биосфера - ғалымдық
экологиялық жүйе болып табылады.
Экологиялық тепе-теңдік дегеніміз – осы жүйенің бүтіндігі мен ұзақ және
тұрақты өмір сүруін қамтамасыз ететін құрамдарының белгілі бір сан және
сапа қатынасымен сипатталатын экологиялық жүйенің жай-күйі.
Экологиялық тұрақтылық деп экологиялық жүйенің сыртқы және ішкі (оның
ішінде антропогендік) факторлар әсеріне қарамастан, өз құрылымын және
функционалдық ерекшеліктерін сақтауға қабілетін ұғыну керек.
Экологиялық тепе-теңдіктің және экологиялық жүйелердің бұзылуы қоршаған
ортадағы жағымсыз өзгерістердің ең тұрақтысы, оны жою мүмкін емес не ол
үшін көп жылдар қажет.
Міне, экологиялық зиянның негізгі түрлерінің жалпы сипаттамасы осындай.
Оның ерекшеліктерінің экологиялық құқық бұзушылық әрекеттерді, соның ішінде
қылмыстарды дәрежелеуге маңызы зор. Осыған орай Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінің 11 тарауы түгеледей экологиялық қылмыстарға арналған.
Ескі кодексте мұндай арнаулы тарау болмаған, экологияға байланысты
жекелеген баптар Шаруашылық қылмыстар деген тараудан орын алған еді.
Жаңа Қылмыстық кодексте экологиялық қылмыс құрамдарының мүлдем мынадай
жаңа түрлері көрсетіліп отыр: шаруашылық және өзге де қызметке қойылатын
экологиялық талаптардың бұзылуы (277 бап); ықтимал экологиялық қауіпті
химиялық, радиоактивті және биологиялық заттарды өндіру мен пайдалану
кезінде экологиялық талаптардың бұзылуы (278 бап); микробиологиялық немесе
басқа биологиялық агенттермен немесе улы заттармен жұмыс істеу кезінде
қауіпсіздік ережелерінің бұзылуы (279 бап); жануарлар дүниесін қорғау
ережелерін бұзу (289 бап); жануарлар мен өсіидіктердің сирек кездесетін
және құрып кету қаупі төнген түрлерімен заңсыз іс-әрекеттер (290 бап);
ерекше қорғалатын табиғи аумақтар режимінің бұзылуы (293 бап); экологиялық
ластау зардаптарын жою жөнінде шара қолданбау (294 бап).
Жалпы Қылмыстық кодекстің бұл тарауында экологияға байланысты қоғамдық
қатынастарды қылмыстық-құқықтық жолмен қорғауды қамтамасыз ететін басқа да
көптеген баптар бар.
Экологиялық қылмыс дегеніміз қоршаған ортаға, оның ресурстарына,
халықтың экологиялық қауіпсіздігіне қол сұғатын қоғамға қауіпті, қылмыстық
заңға қайшы іс-әрекеттер болып табылады.
1.2 Экологиялық қылмыстардың объективтік белгілері
Қылмыстың объектісі деп қылмысты қол сұғушылықтан қылмыстық заң бойынша
қорғалатын қоғамдық қатынастарды айтамыз. Қылмыстық заңмен қорғалмаған
қатынастар қылмыстың объектісі бола алмайды.
Өйткені, қылмыстық-құқылық қорғау объектісіне әрқашан да өзінің мәні
мен дәрежесіне қарай ерекшеленген маңызды қоғамдық қатынастар жатады.
Қылмыстық заңмен қылмыс ретінде көзделген кез келген қоғамға қауіпті іс-
әрекет белгілі бір объектіге қол сұғады. Сонымен бірге кез келген іс-
әрекеттің қоғамға қауіптілігі қандай түрдегі объектіге қол сұғушылығына
байланысты.
Н.И. Коржанскийдің пікірінше, қылмыстың объектісі деп қылмыстық заңмен
қорғалатын әлеуметтік мүмкіндіктерді жүзеге асыруға бағытталған әлеуметтік
жүріс-тұрыс институттарына қол сұғатын қатынастарды жатқызады [15, 120 б].
Қоғамдық қатынастар басқа да қатынастарға қарағанда әлеуметтік
әрекеттің нәтижесі ретінде туындайды. Қоғамдық қатынастардың айрықша
элементі ретінде заттың орнына байланыс танылады. Қоғамдық қатынас осы
затқа әсер етуінен туындайды.
Қылмыстық кодекстің 2 бабының 1 бөлігінде қоғамдық қатынастардың
жалпылай ұғымы берілген. Осыған сәйкес қылмыстың объектілеріне адам мен
азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп
пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, Қазақстан Республикасының
конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығын, қоғам мен мемлекеттің
заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау, бейбітшілік
пен адамзаттың қауіпсіздігін қорғау, сондай-ақ қылмыстардың алдын алу болып
табылады.
Қылмыстық-құқықтық қорғау объектісін топтастыру қоғамдық қатынастардың
жалпы жүйесіндегі нақты объектінің орнын көрсетеді, тиісінше осы қол
сұғушылықтың маңыздылығын, құндылығын және қоғамға қауіптілігін анықтауға
мүмкіндік береді.
Қылмыстың жалпы объектісі – қылмыстық заң нормасы арқылы қорғалатын
қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Қылмыстың жалпы объектісі болып танылатын
қоғамдық қатынастардың көлемі өзгермелі. Оның қатары жаңа құбылыстардың
қылмыс болып танылуына байланысты кеңеюі немесе қылмыс болып келген кейбір
нормалардың күшін жоюына байланысты тарылуы мүмкін.
Бірақ жалпы объектінің ұғымы біртектес нақты іс-әрекеттердің
ерекшелігін бейнелеуде жеткіліксіз болып танылады. Осыған байланысты біз
осы тұрғыдағы қылмыстардың объектісін ашып көрсету үшін қол сұғушылықтың
топтық және тікелей объектілерін бөліп қарастыруымыз қажет.
Сондықтан да топтық объекті Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімі
нормаларын жүйелеу үшін критерийі болып танылады, соның негізінде ол
қылмыстың қоғамға қауіптілігі дәрежесіне байланысты Қылмыстық кодекстің
Ерекше бөлімі жүйесіндегі орнын айқындайды.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, топтық объект бірыңғай қоғамдық
қатынастардың жиынтығын реттейтіндіктен, осы қатынастар бірыңғай туыстас
белгілерге ие болуы тиіс. Қылмыстың топтық объектісін анықтау ұқсас
қылмыстарды анықтай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН
ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Қоршаған ортаға келтірілген зиянның ұғымы мен 6
ерекшеліктері ... .
1.2 Экологиялық қылмыстардың объективтік 19
белгілері ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
1.3 Экологиялық қылмыстардың субъективтік 21
белгілері ... ... ... ... ... ... . ... ...
2 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ
2.1 Экологиялық қауіпсіздікке қол сұғатын 24
қылмыстар ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
2.2 Суды және атмосфераны тиімді пайдалануға және қорғауға қол сұғатын
29
қылмыстар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
2.3 Жерді, құрлықтық шельфті, жер қойнауын қорғау және пайдалану
ережелеріне қол сұғатын 32
қылмыстар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
2.4 Жануарлар дүниесін тиімді пайдалану, сақтау және қорғау
ережелеріне қарсы 36
қылмыстар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
2.5 Өсімдіктер дүниесін қорғау және тиімді пайдалану ережесіне қарсы
қылмыстар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
2.6 Ерекше табиғи – биологиялық түрдегі дүниелерді қорғау ережелеріне
қарсы 40
қылмыстар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН 47
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1
2
4
6 КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Экологиялық тұрғыдан алғанда Қазақстан
аумағы жағынан да, тұрғындардың жан басына шаққанда да әлемдегі ең лас
аймақ болып табылады. Демек, ел аумағының экологиялық ластануы адамзаттың
өмір сүруін тоқтататындай жағдайға таяуда. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан
Назарбаевтың төрағалық етуімен Қауіпсіздік кеңесінің кезекті отырысында күн
тәртібінде республикадағы экологиялық ахуалдың арнайы қаралуы осының
айғағы.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 6 ақпан 2008
жылғы Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты
мақсаты атты Қазақстан халқына жолдауында мемлекеттік тұрғын үй
бағдарламасына қатысты бірнеше бағыттағы өзгерістер енгізу қажеттігін атап
көрсеткен. Соның ішіндегі төртінші бағытында - жеке меншік тұрғын үй
құрылысында индустриялық , арзан және экологиялық таза технологияларды
игеру басымдыққа ие болуға тиіс. Шет мемлекеттердің озық тәжірибелерін
кеңінен қолдану керек деп атап өтті.
Үкімет осымен бір мезгілде өзінің күш- жігерін қуат жинақтаушы және
экологиялық таза технологиялар енгізуге жұмылдыруы тиіс делінген [1].
Яғни кез-келген салынып жатқан немесе болашақта салынатын құрылыс
кешендері тек қана экологиялық стандартқа сай, қоршаған ортаға зияндарын
тигізбейтіндей жан-жақты зерттеліп барып құрылысын жүргізуі тиіс.
Бүгінгі таңда Қазақстан аумағында баршаға мәлім болған деректердің
негізінің өзінде, экологиялық мәселенің ең күрделі, әрі көкейтесті
екендігіне көз жеткіземіз. Өткен ғасырдың алпысыншы жылдарының басына дейiн
Арал теңiзi әлемдегi ішкі теңiздердiң аумағы бойынша төртінші орында
болды. Оның аумағы 64,5 мың шаршы километрге жетті, тереңдігі - 68 метрді
құрады. 60-шы жылдардан бастап Арал теңiзiне құятын сулар лезде азайды.
Теңiз аумағы теңiз түбінің үш миллионнан астам гектарын жалаңаштап екі есе
қысқарды. Теңiз деңгейi 19 метрге төмендедi, көлемi 1064-тен 210 км3-қа
қысқарды. Теңiз суының минералдануы 33,3-тен 60 гл-ға дейiн екі eceге жуық
көтерiлдi. Арал өңiрiнде пайда болатын, тұзды-шаңды ағыстар ғарыштан
түсiрiлген суреттердiң деректерi бойынша 150-300 және одан да үлкен
километрлерге таралады. Шаңның таралу және шөгуi аймақтарының көлемi
шамамен 25 млн. гектар құрайды.Арал теңiзi айдынының апатты қысқаруы
аумағында 178 елдi мекен орналасқан, 186,3 мың адам тұратын экологиялық
апат аймағы деп, мәлiм болғандай, Арал өңiрiн жариялаудың себебi болды.
Ауыз сумен қамтамасыз ету негізiнен, ашық су қоймалары мен әкелiнетін
сулардың есебiнен, 25% құрайды. Қазiргi уақытта, Қазақстан Республикасы
Үкiметінiң 2004 жылғы 7 мамырдағы №520 қаулысымен 2004-2006 жылдарға
арналған Арал өңiрiнiң проблемаларын кешендi шешу жөнiндегi бағдарлама
бекiтiлдi [2].
Семей аймағы (Семей ядролық сынақ полигоны - СЯСП) полигон әсерiмен
сипатталатын, денсаулық пен ауру жай-күйінің негiзгi көрсеткiшi бойынша ең
қолайсыздың бiрi болып қалуда. СЯСП-да ядролық қаруды сынау нәтижесiнде
Қазақстан халқының денсаулығына келтірiлген зиянды бағалау жүйесі
түпкілікті анықталып әзiрленген жоқ және шаралардың тиiстi кешенiн
жүргiзудi белгілейдi. Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2003 жылғы
22 тамыздағы №182-і өкiмімен құрылған Ведомстволық жұмыс тобы бұрынғы
әскери-сынақ полигонын, оның iшiнде, СЯСП-ны зерттеу үшiн кешендi
бағдарлама әзірлеуді жүргiзуде. Бағдарламада осы жерлердегі нақты
радиациялық жағдайды анықтау үшiн жерлердi қайта өңдеу, оңалту iс-
шараларының кешенін әзiрлеу және орындау жөнiндегі жұмыстарды одан кейінгі
жүргiзумен iрi көлемдi ғылыми зерттеулер көзделетін болады. Толық көлемдi
зерттеулерді полигонның өзінің жерлерінде ғана емес, сонымен, полигонға
жақын аудандар аумақтарында да жүргiзу қажет.
Каспий теңізiнің көмірсутегi ресурстарын игеру бастылары балық аулауға
кедергi келтіру, теңiз түбiндегі бұзушылықтары, балықтар миграциясының
бұзылуы, айдынды шеттету, судың лайлылығын арттыру, өндiру және тасымалдау
кезiнде технологиялық, авариялық төгiнділер, шығарындылар және жайылулар
болып табылады. Каспий экожүйесiнiң бiрегейлігін ескере отырып, тиістi
экологиялық талаптар мен стандарттармен шаруашылық жүргізудің ерекше
шарттарын әзiрлеу қажет.Каспийдiң солтүстiк және солтүстік-шығыс тайаз
қайраң аймағы негізін бентостық, планктондық жануарлар мен балдырлардың
үлкен әртүрлiлiгi құрайтын балықтар мен (оның ішінде бекiре тұқымдастар)
құстардың табиғи молаюының бай таралу аймағын бiлдiредi. Қайраң аймағының
және Еділ мен Жайық өзендері атырауының аумағы 1974 жылдан бастап қорық
аймағы болып жарияланған, бiрақ оны зоналауды қорық режимiмен учаскелердегі
жұмыстарды толық тыйым салу үшін аяқтау талап етіледі. Теңiздiң солтүстiк
шығыс бөлігiндегi аралдарда Каспий итбалығының негiзгі мекен ету ортасы, ал
батпақты-сулы алқаптарда суда жүзетін құстарды, оның iшiнде көшiп-қонып
жүретiн құстар мекен етедi. Каспий экожүйесiнiң бiрегейлігін ескере
отырып, тиістi экологиялық талаптар мен стандарттармен шаруашылық
жүргізудің ерекше шарттарын әзiрлеу қажет [3].
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. Тақырып бойынша арнайы
әдебиеттерді зерттеу және талдау келесі қорытындыны жасауға негіз болды.
Экологиялық қылмыстар саласында келесідей отандық және ресейлік ғалымдар
іргелі зерттеулер жүргізген: Э.Н. Жевлаков, А.Ю. Колыско, Т.М. Е.О. Маляев,
Ю.И. Ляпунов, В. Д. Пакутин, Ю.С. Шемученко, Ә.Қазбаева, С.Молдахметова
және т.б. еңбектерінде зерттеліп кеткен.
Соған қарамастан экологиялық қылмыстардың қылмыстар құрамын ары қарай
терең зерттеуді қажет етеді.
Дипломдық жұмыстың зерттеудің нысаны. Зерттеу нысаны — экологиялық
қылмыстардың құрамы үшін қылмыстық жауаптылыққа және жаза тағайындауды
көздейтін қылмыстық заң нормаларының қолданылу аясындағы қоғамдық
қатынастар болып танылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәнін — экологиялық қылмыстар үшін қылмыстық
жауаптылықты және жазаға тартуды реттейтін Қазақстан Республикасының
қылмыстық заңнамасының нақты нормалары, әр — түрлі теориялық көзқарастар
және сот — тергеу тәжірибесінің материаладры құрайды.
Дипломдық зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың
мақсаты - экологиялық қылмыстардың теориялық және тәжірибелік мәселелерін
кешенді түрде зерттеу, экологиялық қылмыс құрамын қылмыстық құқықтық
белгілерін талдау және қарастыру.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
-экологиялық қылмыс құрамдарын талдауға байланысты олардың даму
заңдылықтарын анықтап, оларға жаңаша көзқараста анықтамалар беру;
-экология саласындағы қылмыстық іс-әрекетіне байланысты қылмыстық
заңнаманы жетілдіру үшін нақты ұсыныстар жасау және оларды негіздеу;
-экологиялық қылмыстарға байланысты жаза тағайындауға байланысты
санкция шараларын жетілдіру;
-экология қылмыстарын басқа да экологиялық құқықбұзушылықтардан
ажырату;
Дипломды қорғау үшін ұсынылатын тұжырымдар:
Қазіргі кезде қолданылып жүрген Қазақстан Республикасы қылмыстық
заңнамасындағы экологиялық қылмыстар жөніндегі қылмыстық заңнамаларды
жетілдіру үшін жаңа ұсыныстар беру қажет.
Экологиялық қылмыс құрамын саралауда экология саласындағы басқа да
құқықбұзушылықтардан ажыратуда сот тергеу тәжірибесінде туындайтын
проблемаларды анықтау.
Қазіргі кезде қолданылып жүрген қылмыстық заңнамадағы экологиялық
қылмыстардың санкциясындағы кейбір жаза түрлерін жетілдіру қажет.
Дипломдық жұмыстың құрылымы және көлемі дипломдық жұмыстың мақсаты мен
міндеттеріне сай келеді. Дипломдық жұмыс рефераттан, глоссарийден,
кіріспеден, екі бөлімнен, тоғыз бөлімшеден, қорытынды және қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАР ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Қоршаған ортаға келтірілген зиянның ұғымы мен ерекшеліктері
Экологиялық зиян ұғымын белгілеу, оның жалпы сипаты мен ерекшеліктерін
айқындау проблемасы бүгінгі таңда әлеуметтік және құқықтық зор мағынаға ие
болып отыр. Әлеуметтік тұрғыдан алғанда ол қоршаған ортаның ауыр күйімен
байланысты. Соңғы кездері қоғамдық экологиялық қатынастарға қол сұғудың
әлеуметтік заңдылығының елеулі түрде өзгергені күмән тудырмайды, қайта ол
келтіретін зиянның сипаты күрделене түсіп, іс жүзінде әр қырынан танылып
отыр. Кей жағдайларда оның жағымсыз салдары ұзақ уақыттан кейін және мүлдем
өзге аумақта пайда болуы ықтимал. Бұл оның шекарамен теңдесетін табиғатын
танытады.
Сонымен бірге, экологиялық құқық теориясында экологиялық зиян ұғымын
зерттеуге көп мән берілмеуде.
“Экологиялық құқық бұзушылық” және “экологиялық зиян” ұғымдарын
теориялық тұрғыдан терең зерттеу қажеттілігіне 80-ші жылдардың басында
белгілі ғалым С.Б.Байсалов назар аударған [4]. Қазақстандық құқықтық
әдебиетте экологиялық құқық бұзушылық үшін жауапкершілік мәселелері бойынша
жекелеген зерттеулер шығып, онда қаралып отырған мәселенің кейбір
аспектілері өз шешімін тапты [5, 25 б]. Сонымен бірге, экологиялық зиян
ұғымының жалпы жұршылдыққа танылған бірыңғай анықтамасы әзірше жоқ.
Экологиялық заңнаманы бұзу салдарынан келтірілген зиянның ұғымы туралы
мәселе тиісті құқық бұзушылық объектісі ұғымымен тығыз байланыста
қарастырылады, себебі заңсыз әрекеттердің салдарынан нақ осы экологиялық
ортаның өзіне зиян келтіргендіктен ол жалпы құқық бұзушылық объектісіне
айналады.
Заң әдебиетінде заңсыз құқық бұзушылық болмайды деп әділ айтылып жүр,
қандай да болмасын құқық бұзушылық зиян әкеледі, себебі қоғамдық қатынастар
қол сұғу объектісі болып табылады.
Кейбіреу экологиялық құқық бұзушылық объектісі ретінде материалдық және
материялдық емес игіліктерді, атап айтқанда, заң бойынша ластаудан, тозу
және күйреуден қорғалатын табиғи объектілер мен кешендерді, сондай-ақ жалпы
қоршаған ортаны, табиғи ортаның сапасына байланысты адамның денсаулығы мен
материалдық құндылықтарды не қоршаған ортаның сапасын, басқалары-құқық
қорғау мүддесін алып жүр [6,13 б]. Кейбір ғалымдар заң тұрғысынан маңызды
әлеуметтік қатынастар мен оларды реттейтін құқықтық нормалардың ажырамас
байланысы туралы тұжырымға негіздеп, құқық бұзушылық объектісінің құрамына
заңнаманың табиғатты қорғау және табиғи ресурстар саласындағы нормаларын
және олар реттейтін қоғамдық қатынастарды енгізіп отыр.
Міне, осы айтылғандар экологиялық құқық ғылымындағы осы құқықтық санат
бойынша біркелкі түсініктің жоқтығын білдіреді.
Бізге экологиялық құқық бұзушылық объектісі ұғымын экологиялық
сипаттағы қоғамдық қатынастардың күрделі тұтас кешені ретінде қарастырып
отырған ғалымдардың көзқарасы жақын.
Мысалы, қазақстандық ғалымдардың “Правовое обеспечение рационального
природопользования” атты еңбегінде экологиялық құқық бұзушылық объектісі
адамның қызметі мен қоршаған ортаның арасындағы тиімді қарым-қатынасты
қолдануға, табиғи байлықты сақтап, қалпына келтіруге, оларды тиімді
пайдалануға бағытталған, қоғам қызметінің нәтижелерінің тікелей немесе
жанама түрде табиғатқа және адам денсаулығына зиянды ықпалының алдын алатын
шаралар жүйесін жүзеге асыру барысында қалыптасатын қоғамдық қатынастар,
сондай-ақ мемлекеттің табиғи объектілеріне жеке меншікті қорғау жөнінде
қалыптасқан қатынастар ретінде берілген [7, 117 б].
Осы соңғы көзқарасты қолдай отырып, қазіргі өзгерген экономикалық және
саяси-әлеуметтік жағдайлар бұл ұғымды кеңейтіп, оған субъективтік
экологиялық құқықтарды (оның ішінде табиғи ресурстарға мүліктік құқықтарды)
қорғау бойынша қалыптасқан қоғамдық қатынастарды қосуды талап етеді.
Сонымен, құқық нормалары арқылы реттелетін және қорғалатын, табиғи
ресурстарға меншік және өзге мүліктік құқық қатынастардан, табиғатты
пайдалану саласындағы басқарушылық қатынастарынан, қоршаған ортаны зиянды
әсерден қорғау жөніндегі қатынастардан, субъективтік экологиялық құқықтарды
және адам мен азаматтың заңды құқықтарын қорғау жөніндегі қатынастардан
тұратын, жалпы қоршаған орта мен оның жеке құрамдары бойынша қоғамдық
қатынастардаң жиынтығы экологиялық құқық бұзушылық объектісі болып
табылады.
Мұндай түсінік экологиялық заңсыз әрекет нәтижесінде жағымсыз әсер алуы
мүмкін алуан түрлі әлеуметтік қатынастардың тұтастай кешенін қамтиды.
Экология саласындағы мамандар экологиялық құқық нормаларымен тыйым
салынған әрекеттер жасалған кезде экологиялық қатынастарға зиян,
әдеттегідей, сол қатынастардың нысанына әсер ету арқылы жүзеге асырылады
деп есептейді [8, 108 б].
Қоғамдық қатынастарға себеп болған құбылыстар сол қатынастардың
нысанасы болып табылады және оның субъектілерінің танымдық және практикалық
қызметі жүзеге асырылады. Экологиялық қатынастар нысанасы әрқашанда
материалдық нысанан екені белгілі, себебі қоршаған орта мен оның құрамы
материалдық қабаттан тұрады.
Демек, жалпы табиғат объектілері мен қоршаған орта материалдық, басқаша
айтқанда, заттай объектілер болып табылады. Олар арқылы экологиялық құқық
қатынастары қарым қатынастарын белгілі бір қырлары мен қасиеттері танылады.
Құқықтық қорғауға алынған табиғи объектілердің шеңбері ҚР Экологиялық
кодексінің 1-бабында белгіленген. Оларға: атмосфералық ауа, су, жер, оның
қойнауы, жануарлар мен өсімдіктер, сондай-ақ климат жатады [9].
Табиғи объектілердің қоршаған ортаның ажырамас құрамы ретінде міндетті
түрде мынадай белгілері:
1)табиғи жаратылысы;
2)экологиялық жүйелермен өзара байланысы болуы тиіс.
Бұл белгілерінің екіншісінің анықтаушы маңызы бар, себебі заңсыз
әрекетті экологиялық құқыққа қарсы әрекеттер қатарына жатқызу үшін ол
жасалған кезде құқыққа қарсы әрекеттің заты қоршаған ортамен өзара табиғи
байланыста болуға тиіс. Бұл белгі бойынша үй жануарларын ұрлауды,
зоопарктегі жабайы аңдарды жоюды және т.б. экологиялық құқық бұзушылықтарға
жатқызуға болмайды.
Жоғарыда айтылғандардың маңыздылығына қарамастан, осы санатпен
байланысты мәселелер мұнымен шектелмейді. Осы орайда “экологиялық құқық
бұзушылық салдарынан келтірілген зиян” және “экологиялық зиян” ұғымдарының
ара қатынасын ашып көрсету қажет.
Бұл үшін кейбір бастапқы ережелерді анықтап алайық. Біріншіден, заңмен
қорғалатын кез келген қоғамдық қатынастарға қол сұғудың негізгі құқықтық
тәртіпке келтірілген зиян.
Сонымен бірге, жекелеген жағдайларда құқықтық нормалармен қатар
субъективтік құқықтар бұзылып, құқық бұзушылықтың нысаны – нақты мүліктік
және мүліктік емес игіліктердің маңызы төмендетіліп жатады.
Сондықтан, заң әдебиетінде зиянның екі түрі көрсетіледі – заң-
әлеуметтік және нақты зиян. Бұл орайда, нақты зиян (субъективтік құқықты
бұзу, мүліктік немесе мүліктік емес игіліктердің маңызын төмендету) болмаса
да, заң-әлеуметтік маңызы бар зиянның туындауы мүмкін екендігіне назар
аударылады.
Осы зерттеулерге сүйене отырып, мынадай тұжырым жасауға болады: кез
келген құқықтық экологиялық талаптарды бұзушылық қоршаған ортаға оның
сапасын нашарлату немесе санын азайту арқылы нақты зиян келтіре бермейді.
Жоғарыдағы айтылғандардың негізінде экологиялық құқық бұзушылық арқылы
келтірілген зиянды былай топтастыруға болады;
1)жалпы экологиялық құқықтық тәртіпке келтірілген зиян (заң-әлеуметтік
мағынадағы зиян);
2)қоршаған ортаның сапасын нашарлату немесе сандық көрсеткіштерін
азайту арқылы келтірілген нақты зиян.
Экологиялық құқық бұзушылықтар арқылы келтірілген нақты зиян да өзінің
құрылымы бойынша біркелкі емес. Біздіңше, кейбір экологиялық заңдарды
бұзушылық, мысалы, заңсыз аң, құс, балық аулау, заңсыз ормандағы ағаштарды
кесу және т.б., қоршаған ортаның сапасы және экологиялық тепе-теңдікті
сақтау тұрғысынан жағымсыз экологиялық салдарға соқтырмайды, бірақ табиғи
ресурстардың меншік иесі-мемлекетке немесе жекелеген табиғат пайдаланушыға
мүліктік зиян келтіреді.
Сондықтан, мұндай зиянды топтастыру үшін қоршаған ортаға келтірілетін
жағымсыз әсерлердің экологиялық тұрғыдан неғұрлым маңыздыларын егжей-
тегжейлі қарастырған жөн.
Экологиялық зиян, біріншіден, қоршаған орта күйінің сапасына
келтірілетін болғандықтан, оның сипаттамасын берер алдында құқықтық қорғау
нысанасының дұрыс, бұзылмаған қалпының сипаттамасын беру керек. Бір сөзбен
айтқанда, қоршаған ортаның сапасы түсінігін беру керек.
Заң әдебиетінде қоршаған ортаның сапасы мәселесі туралы біраз айтылып
жүр. Кейде қоршаған ортаның сапасы деп адам мекендеген орта ішіндегі, адам
мен оның мекендеген ортасы арасындағы заттар мен қуаттардың үнемі және
тұрақты түрде алмасуы қабілетін сақтаған, шаруашылық қызмет барысында
жетілдірілген және өзгерген табиғи экологиялық жүйелердің күйі деп
түсіндіріледі. Кейбір авторлар қоршаған ортаның сапасы биологиялық,
химиялық және өзге де қасиеттермен белгіленеді деп көрсетеді, үшіншілері
оны-табиғи ортаның нормативтік жағынан бекітілген, мемлекет тарапынан
қамтамасыз етілген, адам мен қоғамның дамуының осы кезеңінде олардың
биологиялық, экономикалық және әлеуметтік-мәдени талаптарын
қанағаттандыратын жиынтығы деп нақтылай түседі.
Қоршаған ортаның сапасы төмендегі өлшемдердің жиынтығымен сипатталады.
1.Биологиялық тұрғыдан алып қарағанда, қоршаған ортаның адамның өмірі
мен денсаулығы үшін қолайлы күйі оның сапасының өлшемі болып табылады.
Табиғаттағы құбылыстар мен процестердің өзара байланысы мен өзара
шарттасуын ескерсек, адам өзінің мекендеген табиғи ортасымен өзара
әрекеттеседі. Адамның табиғи физиологиялық - дем алу, шөл басу, тамақтану
сияқты қажеттіліктерін табиғаттың жеке элементтері тікелей
қанағаттандырады. Ал, бұл-қоршаған ортаның биологиялық тұрғыдан тазалық
(ластанбаған) өлшеміне сәйкес келу қажет екенін білдіреді.
2.Табиғи байлықтар өздерінің экономикалық қасиеттеріне және белгілі
экономикалық мүмкіндіктеріне байланысты адамдардың әртүрлі материалдық
қажеттіліктерін қанағаттандыру көзі болып табылады. Осының салдарынан
адамның минералды ресурстарды, өсіидіктер мен жануарлар өнімдерін
пайдаланбауы мүмкін емес, ал бұл қоршаған ортаның кейбір құрамының санының
азаюына әкеп соқтырады. Нәтижесінде сапалық өзгерістер (экологиялық тепе-
теңдіктің, табиғи экологиялық жүйелердің бұзылуы, т.с.с.) туындауы мүмкін.
Алайда жаңартылатын табиғи ресурстарды олардың өзінен өзі қалпына келуінің
табиғи жолдарын есекере отырып, оларды ақылмен және ғылыми негізде
пайдалану немесе жаңартылмайтын табиғи ресурстарды тұтынудың әлеуметтік
және экономикалық тұрғыдан негізделген режимі қоршаған ортадағы тепе-
теңдіктің бұзылуына шектеу болар еді.
Сонымен, экономикалық тұрғыдан қоршаған ортаның сапасы адамзаттың даму
барысына көбейе түсетін материалдық қажеттіліктерін (өнеркәсіп, ауыл
шаруашылық, энергетика, көлік т.б.) қанағаттандыруды қамтамасыз етуге тиіс.
Сондықтан, қоршаған ортаның қолайлы күйінің экономикалық көрсеткіштері оның
ресурстарының сыйымдылығы (бітпеушілігі) және табиғи ресурстарының
өндірушілік қабілеті.
3.Әлеуметтік тұрғыдан алып қарағанда қоршаған ортаның сапасы адамның
эстетикалық, рекреациялық, ғылыми, мәдени қажеттіліктеріне жауап беруі
тиіс, себебі табиғатпен қарым-қатынас барысында адам өзінің физиологиялық
және материалдық қана емес, сонымен бірге рухани қажеттіліктерін
қанағаттандырады. Бұған осы орайда қоршаған ортаның сапасын алуан-түрлілік
және эстетикалық байлық сияқты өлшемдерге жауап беруі қажет.
4.Құрылымдық функционалдық тұрғыдан алып қарағанда қоршаған орта
экологиялық орнықтылық (экологиялық құрамдастардың балансы), табиғи
экологиялық байланыстардың сақталуы сияқты өлшемдерге сәйкес келуге тиіс.
Сонымен, қоршаған орта сапасының өлшемдеріне:
1) қоршаған ортаның тазалығы (ластанбағандығы);
2) табиғи ресурстардың сыйымдылығы (бітпеушілігі) және табиғи
ресурстардың өндірушілік қабілеті;
3) алуан түрлілік және эстетикалық байлық;
4) экологиялық орталық және табиғи экологиялық байланыстардың сақталуы
жатады.
Бұл қоршаған орта келтірілетін зиянның құрылымына не әлеуметтік-мәдени,
не экономикалық, не биологиялық аспектілердің барын білдіреді. Сондай-ақ
олардың жалғаса пайда болуы мүмкін. Экологиялық тепе-теңдіктің жоғалуына
әкеп соқтыратын, табиғи экологиялық байланыстардың құрылымдық-функционалдық
бұзылуы экономикалық және (немесе) биологиялық аспектілердің деңгейіне
байланысты.
Сонымен, экологиялық зиян деп қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды
бұзудың нәтижесінде қоршаған ортаның жай-күйі сапасының нашарлауын немесе
жағымсыз экологиялық салдарға әкеп соқтыра алатын оның санының азаюын,
сондай-ақ осымен байланысты заңмен қорғалатын материалдық және материалдық
емес игіліктердің, оның ішінде адамның өмірі мен денсаулығының азаюын
ұғынған жөн.
Қоршаған ортаның қандай да болмасын жекелеген құрамына жағымсыз әсер
оның жалпы жай-күйінің әсер ететіндіктен жеке табиғи объектілерге зиян
келтіру туралы тікелей айтылмайды. Сондықтан табиғи объектіге келтірілген
зиян қоршаған ортаға келтірілген зиянның түрі болып табылады.
Экологиялық зиянның ерекшеліктерінің анық көрінетініне ғалымдардың
барлығы ортақ [10].
Біріншіден, жағымсыз антропогендік әсер көбіне нақты табиғи объектіге
тікелей зиян келтіріп қана қоймай, онымен байланысты басқа да объектілерге
немесе жалпы қоршаған ортаға зиян келтіреді. Бұл бұзылған жойылған
объектінің барлық табиғат жүйесімен экологиялық байланыстардың жойылуына
әкеп соқтырады.
Табиғи-ғылыми тұрғыдан табиғат орта қолдан өзгертілген кез келген
жағдайда жасанды өзгерісті немесе жаңа табиғи жүйелерді жоюға бағытталған,
бір-біріне тізілген табиғи реакциялар пайда болады.
Сонымен, қоршаған орта элементтерінің өзара байланысына және өзара
тәуелділігіне негізделген зиянды салдар тізбекшісінің туындау мүмкіндігі
– экологиялық зиянның ерекшелігі болып табылады.
Екіншіден, зиянды салдардың барлығы бірден біліне бермейді, олардың
көбі потенциялды сипатта.
Үшіншіден, экологиялық зиянның маңызды бір ерекшелігі – оны
экономикалық тұрғыдан бағалау үшін алдымен жағымсыз антропогендік әсер
салдарының көлемін анықтау қажет. Сондықтан, тап сол кезеңдегі ғылыми-
техникалық мүмкіндіктерге сәйкес анықталып, көлемі белгіленген жағымсыз
өзгерістерді ғана экологиялық зиян деп тануға болады.
Төртіншіден, экологиялық зиянның пайда болуының ерекше нысандары бар.
Олар туралы төменде айтылады.
Экологиялық зиянның пайда болу нысандары алуан түрлі.
Ол адам мекендеген қоршаған табиғи ортадағы сан мен сапалық шығындар
арқылы байқалады. Қоршаған ортаның немесе оның жеке объектілерінің
ластануы; олардың бұзылуы немесе жойылуы (яғни, олардың сан немесе сапалық
жағынан ішінара немесе толық жарамсыз болуы); ортаның тозуы және оның
компоненттері арасындағы экологиялық байланыстардың бұзылуы (табиғи
объектілер және жалпы қоршаған орта қызметінің азаюы немесе жоғалуы,
жойылуы) арқылы байқалады.
Сонымен, экологиялық зиянның негізгі түріне: табиғи ресурстарды ластау
тоздыру, жою, бұзу, табиғи экологиялық ресурстарды бүлдіру жатады.
Қоршаған ортаны ластау Қазақстан Республикасының Экологиялық
кодексінде қоршаған ортаға ықтимал қауіпті химиялық және биологиялық
заттардың, өндіріс пен тұтыну қалдықтарының түсуі, сондай-ақ қоршаған
ортаға шудың, тербелістің, магнитті өрістердің және өзге зиянды физикалық
ықпалдардың әсері деп белгіленеді.
Қоршаған ортаны ластаудың негізгі түрлері – физикалық, химиялық,
биологиялық ластау.
Физикалық ластау қоршаған ортаның физикалық өлшемдерінің температуралық-
энергетикалық (жылумен ластау), толқынды (жарық, шу, электромагнитті
ластау) өзгерістерімен байланысты.
Жылумен ластау – температураның табиғи деңгейден кезең-кезеңімен немесе
ұзақ мерзімге көтерілуі.
Жарықпен ластау - өсімдіктер мен жануарлар өміріндегі құбылыстарға әкеп
соқтыруы мүмкін жасанды жарық көздерінің әсері нәтижесінде мекендердегі
табиғи жарықтың бұзылуы.
Шумен ластау – көлік, өнеркәсіптік құрылыстар, тұрмыстық құралдар
жұмысының нәтижесінде және т.б. себептерден табиғи шу деңгейінен асу және
шу сипаттамаларының (дыбыс мерзімділігінің, күшінің қалыптан тыс өзгеруі.)
Электромагниттік ластау қоршаған ортаның электромагниттік қасиеттерінің
(электр, радио, ТД жүйелерінен және т.б.) өзгеруі нәтижесінде туындайды.
Электромагниттік ластау кең ауқымды және жергілікті құбылыстарды туғыза
отырып, электрондық жүйелер жұмысының бұзылуына және нәзік клеткалық және
молекулярлық биологиялық құрылымдардың өзгеруіне әкеліп соқтырады.
Электромагниттік өзгерістерден қорғалудың негізгі тәсілі – ластау көзінен
қауіпсіз ара қашықтық белгілеу қажет. Электромагниттік толқындар көбіне
ғимараттар қабырғалары мен төбелерінің материалдары арқылы сіңіріліп,
шағылысады.
Радиоактивтік ластау - қоршаған ортадағы элементтер мен заттардың
табиғи радиоактивтік ахуал мен деңгейден асып кетуімен байланысты (бұл
ретте радиоактивтік ластау физикалық және химиялық ластау ретінде бірдей
қарастырылуы мүмкін). Ядролық реакторлардың жұмысы, сондай-ақ изотоптарды
өндіру және қолдану барысында пайда болатын қолданылмайтын радиоактивтік
заттар – радиоактивтік қалдықтар болып табылады. Радиоактивтік қалдықтарға
сондай-ақ радионуклидтер құрамы белгіленген нормадан асып, өз қорын игерген
және әрі қарай қолдануға келмейтін материалдар, бұйымдар, құрал-жабдықтар
немесе зақымданған радионуклид көздері жатады. Физикалық жай-күйі бойынша
радиоактивтік қалдықтар шаң-газ тектес, сұйық және қатты, ал белсенділігі
бойынша баяу, орташа және жоғары белсенділерге бөлінеді. Шаң-газ
тастандылары радиоактивтік аэрозольдардан тазалау шаң ұстағыштардың барлық
түрлерін қолану арқылы жүзеге асырылады. Баяу және орта белсенді суларды
радионуклидтерден тазалау үшін әртүрлі тәсілдер қолданылады (буындыру, ион
алмасу, сорбиялық тәсілдер және т.б.). Радиоактивтік қалдықтар арнайы
полигондарда мұқият көмілуге тиіс [11, 35 б].
Химиялық ластау - қалыпты қоршаған ортада жоқ немесе оның табиғи
құрамын қалпынан арттырып өзгертетін үлы заттардың оған енуі нәтижесінде
қоршаған ортаның табиғи химиялық қасиеттерінің өзгеруі.
Құрамында қоршаған ортаға енген кезде оған тікелей немесе жанама түрде,
қолма-қол немесе келешекте қоршаған ортаға зиян келтіре алатын заттарды
немесе қоспалары бар органикалық немесе органикалық емес химиялық зат,
қоспа немесе өнім улы зат болып табылады.
Мысалы, мұнай өңдеу барысында жанар май жағылған кезде қоршаған ортаға
құрамында физиологиялық тұрғыдан белсенді азот, сера, көміртегі бар газдар
шығарылады, ал олар орталық жүйке жүйесіне әсер етеді, тұншықтыруға, қан
қысымының түсуіне әкеп соғады. Сонымен бірге, су, топырақ және атмосфералық
ауа күйіндегі химиялық өзгерістер ақыр соңында жануарлар мен өсімдіктердің
өзгеруіне әкеледі.
Биологиялық ластау аз зерттелген ұғым. Сондықтан оның жалпы танылған
түсінігі жоқ. Бұл жерде жануарлар санының (биомассаның) табиғи қалыптан
артып, көбеюі, сондай-ақ табиғи ортаға бұрын болмаған жануарлардың пайда
болуы туралы айтылуда. Биолигиялық ластау салдары адам үшін зиянды арам-
шөптердің, жәндіктер мен жануарлар санының күрт өсуі арқылы білінеді.
Жоғарыда айтылған биологиялық объектілердің кейбірінің жұқпалы ауруларға
шалдықтыратыны қосымша қауіп төндіреді. Қоршаған ортаға зиянды биологиялық
әсердің өзге де салалары пайда болуы мүмкін: кей жануарлар өрісінің көбеюі
жемшөп қорының тозуына, ал ақыр соңында – жерлердің шөлге айналуына әкеп
соқтыруы мүмкін. Сондықтан да, “Жануарлар дүниесін қорғау, өсімдіктерді
молайту және пайдалану туралы” ҚР Заңында жануарларды жаңа мекендеу
орындарына көшіру, фауна үшін жануарлардың жаңа түрлерін жерсіндіру,
жануарларды қайта жерсіндіру және будандастыру, Қазақстанға енгізу және
одан тыс шығару тек ғылыми-зерттеу институттарының тиісті қорытындылары
ескеріле отырып, рұқсат алу тәртібі бойынша жүргізіледі. Биотехнология мен
тек инженериясының дамуы – агрессивті микроорганизмдердің қоршаған ортаға
келіп түсу мүмкіндігі де жаңа экологиялық қауіп төндіруде.
Табиғи ресурстардың жекелеген түріне қатысты олардың ластануы ұғымы
арнайы құқықтық-нормативтік актілерде жан-жақты берілген.
Мысалы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 27 маусым 2007 жылғы
Қоршаған ортаны ластаудан келтірілген залалдың экологиялық ережесін бекіту
туралы №535 қаулысы бойынша антропогендік қызмет нәтижесінде қалыптық
деңгейден асатын және жердің қор экономикалық және санитарлық-гигиеналық
құндылығын төмендететін, ауылшаруашылық өнімнің, қоршаған ортаның өзге
объектілерінің сапасын, халықтың тұрмысын нашарлататын әртүрлі заттар мен
организмдердің жерде жиналуын – жерді ластау деп ұғыну қажет [12].
Жерді ластаудың негізгі түрлеріне мыналар жатады:
- физикалық (радиоактивтік) ластау – жерлердің радионуклидтермен, оның
ішінде пайдалы қазбаларды алу және өңдеу, ядролық жарылыс, ядролық
қондырғыштардың жұмысы, иондық сәуле көздерін, радиоактивті заттарды сақтау
және көму орындарын пайдалану, ядролық радиациялық апаттар, сондай-ақ
радиоактивті заттармен байланысты өзге де қызмет нәтижесінде ластануы;
- химиялық ластау - өнеркәсіптік, ауылшаруашылық, тұрмыстық және өзге
де адам қызметінің ықпалымен топырақтың құнарлылығы мен сапасының
төмендеуіне әкеп соқтыратын, топырақтың химиялық құрамының өзгеруі;
- биологиялық ластау – жерлердің бактериологиялық, гельминтологиялық,
энтомологиялық және арамшөп-карантиндік ластануы;
- шаруашылық-тұрмыстық ластау – жерлердің өндірістік қалдықтарымен және
ағынды сулармен ластануы.
Суды коммуналдық, өнеркәсіптік, ауылшаруашылық, балықшаруашылық және
басқа да мақсаттарда пайдалануы мүмкін болмаған жағдайда оны судың ластануы
деп түсіну керек, ал нәтижесінде су объектісінің гидрологиялық күйін
нашарлататын және суды пайдалануға кедергі жасайтын өндірістік және
тұрмыстық қатты қалдықтарды суға тастау – суды қоқыстандыру болып табылады
(ҚР Су кодексінің 100-бабы) [13].
Сонымен, шаруашылық қызмет барысында қоршаған орта міндетті түрде
ластанады. Сонымен бірге, ҚР Жоғарғы сотының 2000 жылғы 22 желтоқсандағы
N16 қаулысының 9-тармағында кез келген ластанудың емес, қоршаған орта
сапасының белгіленген нормативтерінен асатын ластанудың (нормативтен тыс
ластау) заңды мәні болады деп түсіндіріледі [14].
Қоршаған ортаны нормативтен тыс ластау ұғымы Қоршаған ортаны қорғау
министрлігі бекіткен табиғат қорғау заңдарын бұза отырып қоршаған ортаға
келтірілген залалдың мөлшерін анықтаудың уақытша тәртібінде берілген.
Осыған сәйкес мемелекеттік аспаптық бақылау, талдау мен есеп айыру
әдістемесі барысында анықталған шығарындылар мен тастандылардың белгіленген
лимидтерден артықтығынан және ластандырғыш заттарды орналастыру табиғи
ортаның нормативтен тыс ластануына әкеп соқтырады.
Бүгінгі таңда қоршаған ортаға зиянды әсерлердің шектеулі өлшемдерін
анықтау, сондай-ақ атмосфералық ауаны, сулар мен топырақты химиялық,
физикалық және биологиялық сипаттамалар бойынша сапасын бағалау үшін
экологиялық нормалау жүйесі, яғни қоршаған орта сапасының нормативтерін
белгілеу жүйесі қолданылуда.
Қоғамның экономикалық және экологиялық мүдделері арасындағы шын мәнінде
қажетті ымыра ретінде бұл нормативтер қоршаған ортаның сапалы күйін
мүмкіндігінше ғылыми негізде қамтамасыз етуге арналған.
Экологиялық нормативтердің ерекшелігі – олар өз мәнісі бойынша
техникалық нормалар бола тұра, өздері бекітілген кезден бастап күшіне
енеді. Экологиялық нормативтер заң шығарушылық деңгейде (ҚР Экологиялық
кодексінің 35-42-баптары), сондай-ақ министрліктер мен ведомстволар
деңгейінде бекітілетін заң актілерімен тиянақталады.
Сонымен бірге, оларды жасау мен бекітудің рәсімі заң бойынша
бекітілмегендіктен, кейбір нормативтердің заңды күші жөнінде сұрақтар
туындайды. мысалы, “Мұнай өнімдер” МАҚ-ның бұйрығымен бекітілген
“Стационарлық, контейнерлік және жылжымалы жанармай станцияларын қолдану
ережелерінің” 11.3. тармағында белгіленген жанармай станцияларының жұмыс
аумағында зиянды заттардың шоғырлануы нормативтері.
Әсіресе нормаландыру принципін атмосфералық ауаны қорғау жөніндегі
қатынастарды реттеу кезінде қолданудың маңызы зор. Себебі ауаның ластануын
бір ғана тәсілмен – нормативтерді қолдану арқылы анықтауға болады. Демек
бұл ауаны қорғаудың жалғыз құралы.
Сонымен бірге, нормаландыру жүйесінің шартты болуына қарамастан,
бүгінгі күні қоршаған ортаның ластану фактісі туралы айту үшін ол жалғыз
мүмкіндік болып табылып отыр.
ҚР Экологиялық Заңының 22-бабында экологиялық нормалау қауіпсіздікке
және халықтың денсаулығын қорғауға кепілдік беретін, қоршаған ортаның
ластануына жол берілмеуін, табиғи ресурстардың молықтырылуы мен ұтымды
пайдалануын қамтамасыз ететін қоршаған ортаға ықпал етудің ғылыми
негізделген шекті жол берілетін нормаларын белгілеу мақсатын көздейді
делінген.
Қоршаған орта сапасын нормалаудың негізгі түрлеріне мыналар жатады:
- қоршаған ортада зиянды заттардың жол беруге болатын шекті мөлшерде
шоғырлану нормативтері;
-шудың, тербелістің, магнит өрістері мен өзге де зиянды физикалық
әсерлердің жол беруге болатын шекті деңгейінің нормативтері;
-қоршаған ортаға ластайтын заттардың жол беруге болатын шекті мөлшерде
шығарылуы және тасталу нормативтері;
-радиациялық әсердің жол беруге болатын шекті деңгейінің нормативтері;
-агрохимикаттарды ауылшаруашылығы мен орман шаруашылығында қолданудың
жол беруге болатын шекті нормалары;
-қорғау, санитарлық-қорғаныш және өзге де қорғаныш аумақтарының
нормативтері (ҚР Экологиялық Заңының 23-бабы).
Атмосфералық ауаны, суды, топырақ пен жер қойнауын ластауы ықтимал
қауіпті химиялық және биологиялық заттардың жол беруге болатын шекті
мөлшерде шоғырлануының нормативтері Қазақстан Республикасы аумағының
барлығына бірдей болып табылады.
ҚР Қоршаған ортаны қорғау министрлігі бекіткен Қазақстан
Республикасындағы жер бетіндегі суларды қорғау ережелерінде халықтың
шаруашылық-ауыз су және мәдени-тұрмыстық қажеттіліктері үшін, сондай-ақ
балық шаруашылығының қажеттіліктері үшін қолданылатын судың құрамы мен
сапасына қойылатын жалпы талаптар көрсетілген. Осы талаптарды ескере
отырып, заттардың салмағы, түсі, исі, дәмі, температурасы, рН
(қышқылдыққа) реакциясы, минералдық құрамы, еріген оттегінің, ауру
қоздырғыштарының болуы, улылығы сияқты көрсеткіштерді нормаландыру және
бағалау жүргізіледі.
Топырақты химиялық заттардың, органикалық қоспалардың, пестицидтердің
жол беруге болатын шекті мөлшерде шоғырлану деңгейі, топырақтағы ауыр
металл мен күшәланың жалпы түрлерінің жол беруге болатын құрамы Қазақстан
Республикасының Қоршаған ортаны қорғау министрлігі бекіткен атмосфераны,
жер және су ресурстарын мұнай өнімдерімен, жер қабаттарының суларымен
ластау және рұқсат етілмеген мұнай қоймаларын орналастыру кезінде зиянды
есептеудің уақытша әдістемесінде көрсетілген.
Қоршаған ортаға ластайтын заттардың жол беруге болатын шекті мөлшерде
шығарылу және тасталу нормативтері, сол аумақтағы ластаудың барлық көздері
мен көлемдерін ескере отырып, ластаудың әрбір көзі бойынша нақты көлемде
белгіленеді (ҚР Экологиялық Заңының 27-бабы).
Өндірістердің сұйық, газ тектес және қатты қалдықтарын жою арнайы
табиғат пайдалану құқығының бір түрі болып табылады. Ластаудың стационарлық
көздері үшін, объектінің өндірістік қуаты және өзге де факторлары ескеріле
отырып жеке номативтер белгіленеді.
Қоршаған ортаға ластайтын заттарды шығарумен (тастаумен), сондай-ақ
өндіріс қалдықтарын орналастырумен байланысты шаруашылық және өзге де
қызметті жүзеге асыратын заңды және жеке тұлғалар табиғатты пайдалану үшін
арнайы рұқсат алуы керек. Ондай рұқсатты, ҚР Қоршаған ортаны қорғау
Министрінің арнайы бұйрығымен бекітілген табиғатты пайдалануға арнайы
рұқсат беру ережелерінде көрсетілген тәртіп бойынша қоршаған ортаны қорғау
саласындағы өкілетті мемлекеттік орган береді.
Қоршаған ортаны радиациялық ластаудың әлеуметтік және экологиялық
салдарын ескерсек, радиациялық әсердің жол беруге болатын шекті деңгейін
нормалауды тиімді етіп реттеудің маңызы зор.
Қоршаған орта мен тамақ өнімдеріндегі радиациялық әсердің жол беруге
болатын шекті деңгейінің нормативтері адамның денсаулығы мен генетикалық
қорына төнетін қауіпті болдырмау, өсімдіктер мен жануарлар дүниесін қорғау
мақсатында белгіленеді .
“Халықтың радиациялық қауіпсіздігі туралы” ҚР заңының 7-бабында
радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік нормаландыру
халықаралық стандарттарды ескере отырып, радиациялық қауіпсіздік
нормаларын, санитарлық ережелер, тазалық нормативтерін, құрылыс нормалары
мен ережелерін, еңбек қорғау ережелерін белгілеу, радиациялық қауіпсіздік
жөніндегі әдістеме, нұсқаулық және өзге де құжаттар арқылы жүзеге асырылады
деп көрсетілген.
Радиациялық әсердің шекті мөлшерлері жүйесі және оларды пайдалану
принциптері Қазақстан Республикасының Бас мемлекеттік санитарлық
дәрігерінің 1996 жылғы 29 тамыздағы N14 қаулысымен бекітілген “Гигиеналық
нормативтер ГН2.6.1.054-96” НРБ-96 Радиациялық қауіпсіздік нормаларымен жан-
жақты реттеледі.
Радиациялық қауіпсіздік нормалары мына принциптерге негізделген:
- иондаушы сәулелендірудің барлық көздерінен азаматтардың сәуле алуының
жеке мөлшерінің жол берілетін шегінен асырмау (нормалау принципі);
-иондаушы сәулелендіру көздері пайдалану жөніндегі қызметтің барлық
түріне тыйым салу, бұл орайда алынған пайда адам мен қоғам үшін табиғи
радиациялық ортаға қосымша сәуле алу келтіретін ықтимал зиян қатерінен
аспайды (негіздеу принципі);
-иондаушы сәулелендірудің кез келген көзін пайдалану кезінде сәуле
алудың жеке мөлшері мен сәуле алатын адамдар санының экономикалық және
әлеуметтік факторларын ескере отырып, мүмкіндігінше төмен және қол жетерлік
деңгейде ұстау (оңтайландыру принципі).
Ауыл және орман шаруашылығында агрохимикаттарды қолданудың жол беруге
болатын шекті нормативтері – соңғы кезде жаңа нормативтердің бірі болып
табылады. Бұрын минералды тыңайтқыштар мен улы химикаттар пайдаланған кезде
олардың нормасы экономикалық қажеттіліктерге сәйкес белгіленіп, экологиялық
факторлар ескерілмейтін.
ҚР Экологиялық Заңының 27-бабында ауыл шаруашылығы мен орман
шаруашылығында минералдық тыңайтқыштарды, өсімдік қорғау құралдарын,
стимуляторларды және басқа да агрохимикаттарды, тамақ өнімдеріндегі топырақ
пен судағы химиялық заттар қалдықтарының жол берілетін шекті норматитерінің
сақталуын қамтамасыз ететін мөлшерде қолдануға жол берілетін шекті нормалар
көзделген.
Жоғарыда айтылғандай, табиғат байлықтары адамның әртүрлі материалдық
қажеттіліктерін қанағаттандырудың көзі болып табылады. Алайда, табиғи
ортаға тұтынушы тұрғысынан ғана қарау, табиғи ресурстарды табиғи
биологиялық қалпына келу процестерін ескермей, шектен тыс тұтыну – оның
тозып, құлдырауына әкеп соқтырады.
Сонымен, қоршаған ортаға зиян оның сапасының нашарлауы салдарынан ғана
емес, оның сандық сипатының төмендеуіне әкелетін заңсыз әрекеттер, атап
айтқанда, табиғат жүйесін табиғи ресурстарды шектен тыс алу немесе табиғи
ресурстарды өз бетімен заңсыз пайдалану салдарынан келтіреді.
Заң шығарушылар табиғат ресурстарының жекелеген түрлеріне олардың тозуы
ұғымын береді. мысалы, белгілі бір аймақ шегінде жер беті су ағысының ең
төмен щегінің азаюы немесе жер асты сулары қорларының қысқаруы сулардың
сарқылуы болып табылады (ҚР Су кодексінің 105-бабы).
Табиғи ресурстарының тозуына жол бермеу мақсатында ҚР Экологиялық
Заңының 15-бабында табиғат пайдалану лимиттері мен квоталарын белгілеу
көзделген.
Табиғат пайдалану лимиттері мен квоталары экологиялық шектеулер жүйесі
болып табылады. Олар табиғи ресурстарды шектен тыс пайдаланудың (алып
қоюдың), қоршаған ортаға ластайтын заттардың шығарылуы мен тасталуын,
өндіріс пен тұтыну қалдықтарын орналастырудың табиғат пайдаланушыларға
белгілі бір мерзімге белгіленген көлемі болып табылады.
Жер туралы және жер қойнауы туралы заңдарда жер және (оның тозуының
алдын алу құралы ретінде) пайдалы қазбаларды пайдаланудың нормалары әлі де
дамыған жоқ.
Табиғи ресурстарды өз бетімен пайдалану салдарынан мемлекетке
келтірілетін зиян екі сипатта болады. Арнайы табиғатты пайдалануға қатысты
енгізілген рұқсат алу тәртібі тиісті құқықтық қатынастарды реттеу, оның
ішінде табиғи ресурстарды тұтыну мен олардың қалпына келуінің табиғи
процесі арасындағытиімді арақатынасты белгілеу мақсатымен жасалған.
Сондықтан, бұл тұрғыдан табиғи ресурстарды рұхсатсыз пайдалануды белгілі
бір жағдайларда табиғи ресурстардың тозуына әкеп соқтыратын әрекеттер
ретінде қарастыруға болады. Екінші жағынан, нақты бір құқық бұзушылыққа
қатысты мемлекет мүддесіне экологиялық зиян емес, экологиялық заңдарда
көзделген төлемдерді алмай қалу арқылы білінетін, мүліктік зиян
келтірілгені туралы айтуға болады.
Табиғи ресурстарды бүлдіру және зақымдау ұғымдарының заң тұрғысынан
түсінігі ҚР Қоршаған ортаны қорғау министрлігі бекіткен “Табиғатты қорғау
заңын бұзушылық арқылы табиғи ортаға келтірілген зиянның мөлшерін
анықтаудың уақытша тәртібінде” берілген.
Табиғи ресурстарды жою, олардың қалпына келтірілуі мүмкін емес, әлде
арнайы жұмыстарды талап ететін (жердің өңделуін, орманның көшеттелуін, түбі
тазартылатын және басқа да жұмыстар), оның ерекше шаруашылық, тауарлық,
ландшафтты-дем алатын орнын және эко-жүйелік (су реттеу, топырақ қорғау,
климат жасау және басқа) құндылығын толық жоғалту деп саналады.
Мысалы, механикалық әсердің кейбір түрлері (арық қазу, ауыр көліктердің
жүруі және т.б.) топырақтың құнарлы қабатын бұзуға немесе толық бүлдіруге
әкеліп соқтыруы мүмкін.
Табиғи ресурстардың зақымдануы деп саналатын, олармен ішінара, олардың
ерекше құндылығы, оны қалыпқа келтіруге рұхсат етілген жұмыстарын тездеп
жүргізуде жіберілетін, әлде табиғат ресурстардың өздігінен қалпына келу
әрекеті.
Жер туралы заңнамада жерді зақымдаудың ерекше тәсілдері ретінде оларды
тиімсіз пайдалану көрсетіледі. Тиімсіз пайдалану деп – жағымды нәтижелер
алу мақсаттарын орындамай (топырақ құнарлылығының нашарлауына әкеліп
соқтыратын ауыл шаруашылық өндірісінің тиімсіз технологияларын пайдалану
т.с.с.), сондай-ақ жерді су және жел эрозиясынан, селден, сазданудан, қайта
сорланудан, кебуден, тығыздалудан қорғау жөніндегі талаптарды орындамай
шаруашылық жүргізуді түсіну қажет.
Экологиялық тепе-теңдік пен табиғи экологиялық жүйелердің бұзылуы-
экологиялық зиянның ең ауыр түрі болып табылады.
Экологияда зат-энергетикалық әрекеттестіктер негізінде біріккен тірі
организмдер мен олардың мекендейтін ортасы жиынтығын экологиялық жүйе деп
түсінеді.
Экологтар мұны микроэко жүйеге (мысалы, шіріген ағаш), мезоэко жүйеге
(орман, тоғай) және макроэко жүйеге бөлінеді. Биосфера - ғалымдық
экологиялық жүйе болып табылады.
Экологиялық тепе-теңдік дегеніміз – осы жүйенің бүтіндігі мен ұзақ және
тұрақты өмір сүруін қамтамасыз ететін құрамдарының белгілі бір сан және
сапа қатынасымен сипатталатын экологиялық жүйенің жай-күйі.
Экологиялық тұрақтылық деп экологиялық жүйенің сыртқы және ішкі (оның
ішінде антропогендік) факторлар әсеріне қарамастан, өз құрылымын және
функционалдық ерекшеліктерін сақтауға қабілетін ұғыну керек.
Экологиялық тепе-теңдіктің және экологиялық жүйелердің бұзылуы қоршаған
ортадағы жағымсыз өзгерістердің ең тұрақтысы, оны жою мүмкін емес не ол
үшін көп жылдар қажет.
Міне, экологиялық зиянның негізгі түрлерінің жалпы сипаттамасы осындай.
Оның ерекшеліктерінің экологиялық құқық бұзушылық әрекеттерді, соның ішінде
қылмыстарды дәрежелеуге маңызы зор. Осыған орай Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінің 11 тарауы түгеледей экологиялық қылмыстарға арналған.
Ескі кодексте мұндай арнаулы тарау болмаған, экологияға байланысты
жекелеген баптар Шаруашылық қылмыстар деген тараудан орын алған еді.
Жаңа Қылмыстық кодексте экологиялық қылмыс құрамдарының мүлдем мынадай
жаңа түрлері көрсетіліп отыр: шаруашылық және өзге де қызметке қойылатын
экологиялық талаптардың бұзылуы (277 бап); ықтимал экологиялық қауіпті
химиялық, радиоактивті және биологиялық заттарды өндіру мен пайдалану
кезінде экологиялық талаптардың бұзылуы (278 бап); микробиологиялық немесе
басқа биологиялық агенттермен немесе улы заттармен жұмыс істеу кезінде
қауіпсіздік ережелерінің бұзылуы (279 бап); жануарлар дүниесін қорғау
ережелерін бұзу (289 бап); жануарлар мен өсіидіктердің сирек кездесетін
және құрып кету қаупі төнген түрлерімен заңсыз іс-әрекеттер (290 бап);
ерекше қорғалатын табиғи аумақтар режимінің бұзылуы (293 бап); экологиялық
ластау зардаптарын жою жөнінде шара қолданбау (294 бап).
Жалпы Қылмыстық кодекстің бұл тарауында экологияға байланысты қоғамдық
қатынастарды қылмыстық-құқықтық жолмен қорғауды қамтамасыз ететін басқа да
көптеген баптар бар.
Экологиялық қылмыс дегеніміз қоршаған ортаға, оның ресурстарына,
халықтың экологиялық қауіпсіздігіне қол сұғатын қоғамға қауіпті, қылмыстық
заңға қайшы іс-әрекеттер болып табылады.
1.2 Экологиялық қылмыстардың объективтік белгілері
Қылмыстың объектісі деп қылмысты қол сұғушылықтан қылмыстық заң бойынша
қорғалатын қоғамдық қатынастарды айтамыз. Қылмыстық заңмен қорғалмаған
қатынастар қылмыстың объектісі бола алмайды.
Өйткені, қылмыстық-құқылық қорғау объектісіне әрқашан да өзінің мәні
мен дәрежесіне қарай ерекшеленген маңызды қоғамдық қатынастар жатады.
Қылмыстық заңмен қылмыс ретінде көзделген кез келген қоғамға қауіпті іс-
әрекет белгілі бір объектіге қол сұғады. Сонымен бірге кез келген іс-
әрекеттің қоғамға қауіптілігі қандай түрдегі объектіге қол сұғушылығына
байланысты.
Н.И. Коржанскийдің пікірінше, қылмыстың объектісі деп қылмыстық заңмен
қорғалатын әлеуметтік мүмкіндіктерді жүзеге асыруға бағытталған әлеуметтік
жүріс-тұрыс институттарына қол сұғатын қатынастарды жатқызады [15, 120 б].
Қоғамдық қатынастар басқа да қатынастарға қарағанда әлеуметтік
әрекеттің нәтижесі ретінде туындайды. Қоғамдық қатынастардың айрықша
элементі ретінде заттың орнына байланыс танылады. Қоғамдық қатынас осы
затқа әсер етуінен туындайды.
Қылмыстық кодекстің 2 бабының 1 бөлігінде қоғамдық қатынастардың
жалпылай ұғымы берілген. Осыған сәйкес қылмыстың объектілеріне адам мен
азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп
пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, Қазақстан Республикасының
конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығын, қоғам мен мемлекеттің
заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау, бейбітшілік
пен адамзаттың қауіпсіздігін қорғау, сондай-ақ қылмыстардың алдын алу болып
табылады.
Қылмыстық-құқықтық қорғау объектісін топтастыру қоғамдық қатынастардың
жалпы жүйесіндегі нақты объектінің орнын көрсетеді, тиісінше осы қол
сұғушылықтың маңыздылығын, құндылығын және қоғамға қауіптілігін анықтауға
мүмкіндік береді.
Қылмыстың жалпы объектісі – қылмыстық заң нормасы арқылы қорғалатын
қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Қылмыстың жалпы объектісі болып танылатын
қоғамдық қатынастардың көлемі өзгермелі. Оның қатары жаңа құбылыстардың
қылмыс болып танылуына байланысты кеңеюі немесе қылмыс болып келген кейбір
нормалардың күшін жоюына байланысты тарылуы мүмкін.
Бірақ жалпы объектінің ұғымы біртектес нақты іс-әрекеттердің
ерекшелігін бейнелеуде жеткіліксіз болып танылады. Осыған байланысты біз
осы тұрғыдағы қылмыстардың объектісін ашып көрсету үшін қол сұғушылықтың
топтық және тікелей объектілерін бөліп қарастыруымыз қажет.
Сондықтан да топтық объекті Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімі
нормаларын жүйелеу үшін критерийі болып танылады, соның негізінде ол
қылмыстың қоғамға қауіптілігі дәрежесіне байланысты Қылмыстық кодекстің
Ерекше бөлімі жүйесіндегі орнын айқындайды.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, топтық объект бірыңғай қоғамдық
қатынастардың жиынтығын реттейтіндіктен, осы қатынастар бірыңғай туыстас
белгілерге ие болуы тиіс. Қылмыстың топтық объектісін анықтау ұқсас
қылмыстарды анықтай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz