Экономиканы реттеудің теориялық мәселелерін қарастыру
Жоспары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігі мен ұйымдық-мотодикалық
негіздері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1. Экономиканы реттеудің теориялық мәселелерін қарастыру ... ... .
1.1. Қазақстан жағдайында шетелдік макроэкономикалық реттеу
тәжірибесін пайдалану мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2. Өнеркәсіптк кешендердің дамуын мемлекеттік реттеу...21
2.1. Аймақтық дамуды мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.2. Мемлекеттің аймақтық саясатын қалыптастыру, Аймақтық дамуды
стратегиялык жоспарлаудың әдістемесі мен мәселелері ... ... ... ... ..25
3. ШЕТЕЛ МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ МЕМДЕКЕТТІК РЕТТУДІҢ НЕГІЗДЕРІ
3.1. Шетел мемлекеттері экономикасының мемлекеттік реттелуінің мәні
мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
3.2. Нарықтық экономикадағы әр түрлі мемлекеттерде экономиканың
реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 25
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
Экономиканы мемлекеттік реттеу
Кіріспе
Кеңес өкіметі ыдырағанан кейін аз ғана уақыт ішіндегі экономиканы
реформалау мен шаруашылық жүргізудің нарықтық ьщделіне өту жөніндегі кең
көлемді шараларды жүзеге асыру тәжірибесі – мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық процестерге араласуы – объективті қажеттілік екендігін
түпкілікті түсінуге мәжбүр етті. Оның объективтілігі ұлттық санақ
жүргізудің жаңа жүйесіне өту керектігімен, экономикалық дамудың тепе-
теңдігін сақтау мүдделері мемлекеттік реттеудің объектісі болып
табылатындығымен және макроэкономикалық үрдістердің сандық-сапалық
көрсеткіштері өзгерісін тұрақты түрде зерттеп отыруды қажет ететіндігімен
де түсіндіріледі. Сонымен қатар мемлекеттік реттеу рөлінің күшеюі
мемлекетаралық (оның ішінде ТМД елдері арасында) Экономикалық интеграцияның
объективтілігі және экологияның кең ауқымды мәселерін әлемдік деңгейге
шешу қажеттілігімен байланысты екендігін де атап өту керек. Мұның бәрі де
жас экономист мамндары жан-жақты дайындау қажеттілігі туралы мәселені күн
тәртібіне қойып отыр. Оларды дайындау барысында экономиканы мемлекеттік
реттеудің ғылыми-методологиялық негізерімен қатар тәжірибесін де танып-білу
маңызды рөл атқарады.
Мұндай танып-білу маңыздылығы Қазақстанда бұл мәселелердің әлі де
қандай да бір теориялық зерттеулер мен ғылыми жұмыстардың объектісі бола
қоймағандығына байланысты да біршама арта түседі. Сондықтан бұл жұмыста
аталған орын алып отырған кемшілікті республикамыз бойынша мәліметтер
негізінде түзетуге әрекет жасаған.
Стратегиялық жоспарлау агенттігнің Президентіміздің тікелей
бағындырылуы және Экономика мен сауда министлігінің қайта құрылғаны жайдан-
жай емес екендігін еске сала кету артық болмас.
І. Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігі мен ұйымдық-мотодикалық
негіздері.
1.1. Экономиканы реттеудің теориялық мәселелерін қарастыру
Мемлекеттік реттеу қажеттілігінің объективті негіздерін қарастыруға
кіріспестен бұрын, ең алдымен осы түсініктің өзіне ғылыми анықтама беру
қажет. Себебі білімнің кез келген саласы "оның тәжірибемен дәлелденген
бастапқы аксиомалары жасалып, қүрастырылғаннан кейін ғана ғылым саласына
айналады". Біздің ойымызша, экономиканы мемлекеттік ретгеу әлеуметтік-
шаруашылық процестеріне олардың тиімді теңгермешілігі мен макроэкономикалық
тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттің әкімшілік-экономикалық
және ұйымдық-құқықтық негізде араласуын білдіреді.
Мынадай сүрақ туындайды: мүндай араласу — объективті қажеттілік пе,
әлде ол әрдайым субъективті сипатта бола ма?
Бұл сұраққа дұрыс жауап, әрине, нарықтық қатынастардың өріс алған не
оның өрістей қоймаған жағдайындағы әлемдік шаруашылық дамуының барлық
тәжірибесін талдау мен жинақтауға негізделуі керек. Бұл тәжірибенің
нарықтық экономикасы дамыған елдердің білгір мамандары жасап, дайындаған
ғылыми талдауы әлеуметтік-экономикалық үрдістерді реттеу жөніндегі
мемлекеттің жүзеге асыратын іс-шараларының объективтілігі туралы түжырымды
жеткілікті түрде негіздеуге мүмкіндік береді. Тиімді экономиканың шведтік
моделін жасаушы және көрнекті маман Класс Эклунд таза күйінде мүлдем
реттелмейтін нарық ешбір елде жоқ және нақтылы айтқанда, ешқашан болған
емес" - деп түжырым жасай келіп, ұжымдық шаруашылықтардың сыртқы-ішкі
әсерлерін ескеру және табыстарды әділетті бөлуді қамтамасыз ету
мақсатындағы мемлекеттік реттеу к,ажеттілігін көпшілік танып-білгендігін
атап көрсетеді.
Мемлекетгік реттеудің объективті қажеттілігін анықтайтын факторлардың
мәнісін қарастыруға кіріспестен бұрын оларды, былайша айтқанда, ұғымдық
түрде анықтап алу керек. Ең алдымен мәселе "таза қоғамдық тауарлар", яғни
нарықтық қатынастар механизмдерінің әсерін қабылдамайтын тауарлар жөніңде
болмақ.
Адамзат тарихы мемлекеттердің пайда болуы мен даму барысы, сондай-ақ,
олардың арақатынасы бейбіт іс-әрекеттермен қатар, күштеу жолымен де
анықталатындығын айқын көрсетіп отыр. Соңғы жағдай, яғни күштеу іс-
әрекеттері объективті түрде белгілі бір материалдықтехникалық және
интеллектуалдық қорларды елдің қорғаныс кабілетін қажетті деңгейде
қамтамасыз ету үшін бөлуіне мемлекетті мәжбур етті. Оған қоғамның барлық
мүшесі де мүдделі. Сондықтан олар мемлекет тарапынан шетелдік қол
сұғушылықтан қорғау жөніндегі шараларға бірыңғай ие бола отьгрып, жоғарыда
аталған қорларды жасауға (пайдалануға) арналған мәжбүрлі салықты төлеуге
түсіністікпен қарайды. Өйткені бүл қорларды тұтыну, жекелеген сүраныс
жиынтығын анықтау арқылы емес, ұжымдық тұрде жүзеге асырылады, ал бүл
нарықтық механизмді шектейді және қоғамдық тауар (қызмет) көрсеткіштерін
қалыптастырады. Мүндай тауарлар қатарына мемлекетті басқару ісін,
азаматтардың заңды құқын қорғау мен когамдық тәртіпті сақтауды, күрделі
ғылыми зерттеулер жүргізу мен нәтижелерін қолдануды ұйымдастыруды, тұтастай
энергетикалық жүйені қүру мен пайдалануды, экономикалық жүйені құру мен
пайдалануды, жаллы-мемлекеттік табиғатты қорғау шараларының әсерін, төтенше
жағдайларды алдын ала ескертуді және т.б. жатқызуға болады.
Мемлекеттік реттеу қажеттілігін айқындауға мүмкіндік беретін келесі
маңызды түсінік - тауарларды өндірушілер мен оларды тұтынушылардың нарықтық
өзара қатынастарының кұшеюі мен тығыздылығының "сыртқы әсерлері" болып
табылады. Мәселен, бұл қарымқатынастар аумағында тауарлар (қызметтер)
өндіруге кететін шығындар құрамында табиғатты қорғау шаралары мен соған
арналған қорларды тиімді пайдалануға кететін шығындарды ескеруді
ынталандыру механизмі жоқ. Осыдан келіп, өз қызметін тек қана сұранысты
қанағаттандыруға және пайда табуға бағыттайтын кәсіпкердің ой-өрісінен
қоршаған табиғи ортаның ластануын болдырмау және табиғат шикізатты (әсіресе
оның қайта өндірілмейтін түрлерін) тиімді пайдалану мәселелері толықтай шет
қалатындығы әбден түсінікті. Адамдардың өндірістік тұтыну қызметінің сыртқы
әсері ретінде пайда болатын бұл мәселенің шешімі ең алдымен мемлекеттің
араласуын талап етеді.
Нарық субъектілерінің өзара іс-әрекеттерінің шарттарын анықтауға және
олардың сақталуын бақылауга арналған трансакциялық шығындарды төмендетуде
де мемлекеттің рөлі зор. Мұндай шығындардың салыстырмалы тұрдегі төменгі
мөлшерін көбінесе мемлекег тарапынан мәжбүр ету тетіктерін қолдану арқылы
қамтамасыз етеді, ал оған нарықтық бәсекеге қатысушылардың бәрі де мүдделі.
Ең соңында халықты әлеуметтік жағынан қорғау мен қамтамасыз ету
мәселелерін атап айту керек. Өйткені бүл мәселелердің саясатпен "көршілес"
түратындығын ескеріп, оларды дер кезінде шешіп отыру керек болса, бүл
істегі мемлекет ролі айрықша жоғары болып келеді.
Сонымен, мемлекеттік реітеудің объективті қажсттілігі қандай?
Белгілі шарттылықпен алғанда өзара байланысты экономикалық
көрсеткіштер жүйесін ескере отырьш, бүл жүйенің негізін
микроэкономикалық, ал жоғарғы деңгейін макроэкономикалық көрсеткіштер
құрайтын пирамида түрінде елестетуге болар еді. Макро және
микроэкономикалық көрсеткіштердің бірқалыпты түйісуі пирамиданың орталық
белігіңде жүзеге асады, бүл тұста халық шаруашылығын басқарудың аймақтық-
салалық органдарының шаруашылық қызметінің көрсеткіштері басым болып
келеді.
Егер де көрсеткіштердің тұтастай жүйесін тауарлар (қызметтер)
"қозғалысының" қорытынды сипаттамасы ретінде қарастыратын болсақ, онда
пирамида негізінің беріктілігі макроэкономикалық сипаттағы және нарықтық
қатынастар өрісінің кеңеюі үшін барынша қолайлы жағдайлар жасауға мүмкіндік
беретін, көбінесе қоғамдық тауарлардың нарықтан тыс қозғалысына тәуелді
парықтық механизм әрекетінің тиімділік дәрежесімен анықталады. Бүкіл
әлемдік тәжірибе нарықтық механизмдерді қолданудың тиімділік коэффициенті
қоғамдық тауарлар қозғалысын мемлекеттік реттеуді ескермеудің дәрежесіне
қарай төмендейтіндігін сөзсіз дәлелдеген. Немесе, керісінше, егер мүндай
реттеудің объективтілігі ескерілген болса, әлгі тиімділік коэффициентінің
мөлшері жоғарылайды.
Осылайша, бұл қажеттілік тауарлар мен қызметтердің барлық түрін өндіру
мен тұтынуды мемлекеттік және карықтық реттеудің диалектикалық бірлігінен
туындайды. Мысалы, күрделі ғылыми зерттеулер жүргізуді және нәтижелерін
пайдалануды алайық. Алғашқысын жүзеге асыруда бірінші кезекте жалпы
мемлекет деңгейіндегі реттеу тұратыны сөзсіз. Ал олардың нәтижелерін
пайдалануды ұйымдастыруда нарықтық механизм шешуші рөл атқарады, өйткені
өнімді шығаруға жұмсалған шығындарды азайту және оның сапасын арттыру (оған
нарықтық қатынастардың субъектілері де мүдделі) барысын ғылыми-техникалық
жетістіктер деңгейі анықтайды. Мұндай мысалдарды қоғамдық тауарлардың
басқа да түрлері бойынша келтіруге болар еді.
Кәсіпкердің мүуддесі нақтылы тауар өндірісінің тиімділігімен
шектелетіндігі, ал сыртқы нәтиже оның ой-өрісінен тыс қалатындығы әбден
қисынды да, түсінікті. Бүл нарықтық механизм құрылымына байланысты жүзеге
асады. Ал сыртқы нәтиже қоршаған табиғи ортаның ластануымен, шикізаттардың
қайта өндірілмейтін және басқа да қорларын орынсыз пайдаланумен, сондай-ақ
қалдықсыз технологияны ұйымдастырудың жеткіліксіздігімен сипатталады.
Мемлекет сыртқы бақылаушы қалпында бола алмайды, сондықтан келесідей үш
бағыт бойынша белсенді шараларды жүзеге асыруға мәжбүр болады:
а) ағымдағы және болашақтағы табиғатты қорғау шараларын
қаржыландырудың орталықтандырылған көздері есебінен жүргізу;
ә) шаруашылық жүргізуші субъектілер іс-әрекетінің сыртқы нәтижесі алдын
ала бекітілген ережелер мен мөлшерден артық кететін болса, оларға әкімшілік-
құқықтық шектеулерді бекіту;
б) табиғатты тиімді пайдалануды ынталандыратын механизмді жасап-
дайындау және бақылау.
Мемлекеттік реттеудің рөлі қарастырып отырған салада адамның тіршілік
әрекетінің табиғи ортасын сақтау барынша келелі, күрделі мәселе болып
отырғандығына байланысты үздіксіз артатындығын ерекше атап өту керек.
Біздің жағдайымызда оның рөлінің артуы шаруашылық жүйесінің нарықтық
үлгісіне өтудің алғашқы кезеңінде ерікті кәсіпкерлікке қатысушылардың
өндірістік қызметінің сыртқы нәтижесін төмендету мүмкіндігіне үміт арта
алмайтындығымызбен де түсіндіріледі. Оның үстіне экологияның кең ауқымды
мәселелерін шешу көптеген мемлекеттер күш-жігерін біріктіру негізінде
мүмкін болатындығын атап өтуге тура келеді. Ал бұл — әрбір мемлекеттің,
олардың экономикалық интеграциясына да жауап беретін орталық басқару
органдарының міндеті.
Нарықтық экономикасы дамыған елдер тәжірибесі трансакциялық шығындардың
сипаты соншалықты объективтілігімен нарық субъектілерінің өзара сауда-
айырбас келісіміне мемлекеттің араласу қажеттілігін тудыратындығын
дәлелдейді. Мәселен, егер келісім барысында екі жақты табыс езінің
абсолюттік мөлшерлері бойынша трансакциялық шығындар көлемінен аз болатын
болса, онда мұндай келісім өзінің экономикалық мағынасын жояды. Олай болса,
істің объективті барысы келесі жағдайға алып келеді: сауда-айырбас
келісімінің катысушылары мемлекеттің араласу әсерін пайдаланады, өйткені
шартты бұзғысы келетін келісімге қаты-сушыны келісім-шартын сақтауға мәжбүр
ету әдістері арқылы карастырып отырған шығындарды төмендетуге болады.
Мұндай жағдайда шаруашылық жүргізудің нарықтық үлгісінің нығаюына
мемлекеттің реттеуші әсері тікелей болып табылатындығын айту керек.
Ерікті кәсіпкерліктің дамыған жағдайы қоғам мүшелерінің әлеуметтік
жіктелуінің табиғи процесімен сипатталады, өйткені осы тұста олардың ақыл-
ой, еңбекке деген қабілеттері, ерекшеліктері анық байқалады. Ұтымды
парықтық механизм тұсында "тауар өндірушілердің тепе-теңдік бағасы бойынша
тауарлар мен қызметтерді сатуда істі жүргізуге қабілеті болмаса аяусыз
сұрыптау процесі жүретіндігін" мақұлдайтындардың көзқарастары әбден дұрыс.
Ал мүндай сұрыптау нәтижесінде іс-әрекеттен тыс калғандар не істейді.
Жас шамасы немесе еңбекке кабілеттілігі жағынан жұмыс істей алмайтындар ше?
Еңбек табысы бойынша ең аз тұтыну қоржынын камтамасыз ете алмайтындар, көп
балалы отбасылар қандай күн көреді?
Бұл тұста шығатын жол біреу: жұмыссыздар мен халықтың ең аз қамтамасыз
етілген бөлігіне мемлекет табыстарды әділетті түрде (тұтастай қоғам
түрғысында) қайта бөлу есебінен әлеуметтік қолдау корсетеді. Мұндай қайта
бөлудің объективтілігі оның әлеуметтік-саяси тұрақтылықты қамтамасыз ету
мен қолдау үшін негіз жасайтындығынан туындайды. Оған мемлекет те, ерікті
кәсіпкерлікке қатысушылар да мүдделі болып табылады.
Аталған жағдайда мемлекеттің реттеуші іс-әрекеті көз жеткізу, сондай-ақ
мәжбүр ету әдістері арқылы да жүзеге асырылады. Көз жеткізудің нәтижесі
негізінен әлеуметтік баспалдақтың төменгі сатыларындағы адамдардың
пайдасына қайырымдылықты жандандыру бола алады. Ал мәжбүр ету әдісінің мәні
көбінесе әлеуметтік сипаттағы мемлекеттік шараларды қаржыландыру мен
орталықтандырылған қайта бөлуді жүзеге асыру мақсатында табыстарға
прогрессивті салық салуды бекітуге келіп тіреледі. Бүл шаралардың ішінде
әлеуметтік-мәдени саланың, бәрінен бұрын денсаулық сақтау, білім беру
ісінің сәйкесінше дамуын қамтамасыз етуге маңызды орын бөлінеді.
Бәрінен бұрын, экономиканы реттеу — мемлекеттің макроэкономикалық
түрғыда қолданатын іс-әрекеті екендігін атап өту керек. Бұл — өкіметтің
болжамы емес, оның обьективті қажеттілігі, өйткені ерікті кәсіпкерлік
жүйесі мен нарықтық қатынастар тиімді теңгермешілік жағдайындағы
тұрақтылықты қамтамасыз ету мәселесін мемлекетке қалдырады. Келесі
жағдайларға байланысты тиімділік бұл жерде барынша күрделі мазмүнға ие
болады:
- өндірістік немесе әлеуметтік сипаттағы нақтылы мәселелердің тиімді
шешімі оны макроэкономикалық деңгейден қарастырғанда, яғни, тек жиынтық
табыстарды жиынтық шығындармен салыстыру жағынан келгенде тиімсіз болып
шығуы әбден мүмкін. Егер жиынтық шығындардың абсолюттік
көрсеткіштері жиынтық табыс бойынша көрсеткіштер деңгейінен жоғары болса, —
бұл шешімнің тиімділігі күмәнді болады;
халық шаруашылығыньщ тиімді аймақтық-салалық құрылымын құру жөніндегі
мемлекеттік шаралар жекелеген шаруашылық жүргізуші субъектілердің, салалар
мен аймақтардың тұрғысынан тіпті де тиімді болмай
шығуы мүмкін, өйткені соңғылардың деңгейінде мемлекетің макроэкономикалық
мүдделері әрдайым қарастырыла бермейді;
егер экономиканы өсіңкілі ұдайы өндіретін жүйе ретінде қарастыратын болсақ,
онда макроэкономикалық
теңгермешіліктің өзі осы жүйенің болашақтағы даму тиімділігінің факторы
ретінде алынады.
Осыларды ескеретін болсак, мемлекеттік реттеу барысы өз кезеңінде
нақтылы бір мерзімге есептелген мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық
саясатының туындысы болып табылатын тұтастай экономикалық жүйе дамуының
бағдарламалы-мақсатты нұсқауларына бағындырылуы қажет екендігі туындайды.
"Макроэкономикалық тұрақтылық" түсінігі де толықтыруды талап етеді.
Оның мағынасы — макрокөрсеткіштердің өзара байланысқан жүйесі экономиканың
өткен кезеңге қарағанда ілгерілеуін сипаттайды. Бұл тұста шаруашылықты
реттеудің нарықтық механизмнің бар арсеналын қолдануға барынша жақсы
жағдайлар жасалады, бүл өз кезегінде макроэкономикалық тұрақтылықты
қолдауға жанама ықпал етеді. Нәтижесінде, мұндай тұрақтылық өздігінен ұдайы
өндірілетіндей, оның сыртқы көрінісі қоғамдық, жеке тауарлардың қалыпты
қозғалысының болуы, табыстардың қалыпты ағымы және олай болса, мемлекет
бюджеті кірістерінің уақытылы қалыптасуы болып табылады. Бұл — іс жүзінде.
Ал теория түрғысынан экономиканың мұндай жай-күйі егер ол объективті
экономикалық заңдар (кемімелі тиімділік, кемімелі пайдалылық, сұраныс
пен ұсыныс, қажетті әртұрлілік және т.б.) талабына жауап беретін болса ғана
ұзақ мерзімдік сипат ала алады. Бұл заңдардың ықпалы оқшауланған сипатта
емес, материалдық игіліктер мен қызметтерді өндіру, бөлу, айырбастау және
тұтыну сатыларында қалыптасатын әлеуметтік, өндірістік және экономикалық
қатынастардың тұтастай жүйесінде жүзеге асады.
Сондай-ақ, бұл қатынастар тобының эрқайсысы сәйкес экономикалық заң
талабын білдіретіндігін атап өту маңызды. Мысалы, өндіріс факторлары
(олардың бірігуінің белгілі технологиялық тәсілінде) мен алынған өнімнің
арасындағы өзара байланысын сипаттайтын сапалы көрсеткіштер динамикасын
зерттей отырып, егер өнімнің артуы осы факторлардың тек біреуінің есебінен
қамтамасыз етілсе, онда ол төмендеу бағытына ие болады. Бұдан келіп, халық
шаруашылығының макроэкономикалық және тиімді теңгермешілігін қамтамасыз ету
жөніндегі шаралар кемімелі тиімділік заңының талабын ескеруге негізделуі
керек. Егер сұраныс пен ұсыныс заңы талабының маңызын сырттай білдіретін
материалдық-ақшалай қатынастар жөнінде сөз болатын болса, онда оларды макро
және микро деңгейлерде реттеу нәтижесінде өндірілген тауарлар мен
қызметтердің тиімді пропорциялары қалыптасуы керек. Бірақ олардың қоғамның
өндірістік емес қажеттіліктерін қанағаттандыруға жұмсалатын бөлігін жүзеге
асырудың тиімділігі, оларды тұтынудың артуымен салыстырғандағы өнімнің
пайдалылығының барынша баяу арту заңцылығына негізделген объектииті
кемімелі пайдалылық заңының талабын ескере отырып бағалануы қажет.
Мемлекеттік реттеу барысында мұндай заңдылық қоғамның өндірістік емес
қажеттіліктерін біртіндеп қанағаттандыру қалай жүріп жатқандығына қарай
ескерілуі керек.
Келесідей сұрақ туындайды: қоғамдық-экономикалық даму мен қалыптасқан
әлеуметтік-шаруашылық жағдайлардың объективті заңдылықтарына ғылыми талдау
мен сұрыптау жүргізгеннен кейін мемлекеттік реттеудің теориялық негізі
туралы сұраққа жауап берілді деуге бола ма?
Тіпті де болмайды. Ол, сонымен қатар, оның позициясының бастапқы
мәселесін, функцияларын, мехамизмдері мен методологиясын да қамтиды.
Тәжірибелер мен әдебиеттерді талдау көрсеткеніндей, мемлекеттік реттеу
барынша "жоғары ранг" мақсаттарын жүзеге асыру жұмысына жақын түрады.
Бәрінен бұрын, сөз мемлекеттің экономикалық саясатын қалыптастыру
жөнінде болуы керек. Біздің ойымызша, оны ішкі, сондай-ақ әлемдік деңгейде
де шаруашылық жүргізудің тиімді нәтижелері қамтамасыз ететін өкімет іс-
әрекетінің ұзақ мерзімдік бағыты, жолы ретінде түсіну керек. Бұл жолдың
бағытын дүрыс таңдау оның сызықтық кескінінде кездесетін сынықтан аулақ
болуға мүмкіндік береді. Бірақ, мұндай тандау:
жаңа экономикалық саясатқа өту кезеңіндегі қалыптасқан әлеуметтік
шаруашылық жағдайды терең ғылыми талдауға;
болашаққа қажетті қоғамның материалдық техникалық, табиғи-
экономикалық жоне интеллектуалдық қорларын анықтауға арналған ғылыми көп
вариантты болжамдардың эксперттік бағалауы мен нәтижелеріне;
халықаралық экономикалық саясаттың мүмкін болатын өзгерісі мен
сыртқы экономикалық байланыстар тиімділігін болжауға негізделген
жағдайда ғана қамтамасыз етіледі.
Тиісті мемлекеттік органдар ғылыми қызметінің жоғарыда
аталған бағыттары экономикалық саясат қалыптасуының маңызды бөліктерін
ақпараттық қамтамасыз ету банкін құрайды. Бұл бөліктерге,
біздің ойымызша, қорларды тиімді пайдалану саясатын, ішкі шаруашылық және
әлеуметтік саясатты, сыртқы экономикалық саясатты жатқызу жөн сияқты.
Шартты түрде экономикалық саясаттың қалыптасу барысын төмендегідей қағидалы
сипаттағы сурет бойынша бейнелеуте болар еді. Бірақ бұл сурет, егер оған
экономикалық саясатты іске асырудың құралдарының әсерлі құрамы мен
қисындылығын қосатын болсақ, жеткілікті түрдегі күрделілікке ие болады.
Құралдар құрамының жүйелілігі көбінссе экономикалық даму мақсаттарының
қандай да бір саяси құрал өзгерісінің әсерімен мүмкін болатын өзгерісі
(сандық елшемде) қаншалықты дұрыс бағаланатындығына байланысты болады.
Мұндай бағалаудың шапшандығы мен әділдігі жүргілізіп отырған экономикалық
саясаттың тиімділігін дәлелдейді. Осыдан келіп түсінікті тұжырым жасауға
болады: егер экономикалық саясат қисындылығы бізді болашақтағы мақсаттардың
қалыптасу мәселесіне "алып келсе", оның тиімділігін қамтамасыз ету
мүдделері осы мақсаттарға жетудің саяси құралдарының үйлесімді жиынтығының
мәселесіне "алып келеді". Ал, мақсаттар мен құралдар өзгерісі өзара
байланысының сипаттамасын білдіретін көрсеткіштерді әдебиеттерде тұтастай
экономиканы мемлекеттік реттеу аппаратының тиімділік деңгейін көрсететін
мультипликаторлар деп атайды.
Қазіргі уақытқа дейін әлеуметтік-экономикалық дамудың ғылыми
негізделген мақсаттарына қол жеткізудің қарастырып отырған құралдар
құрамында халық шаруашылықтық басымдықтарды дөл осындай ғылыми иегіздеу
қажетті орнын алмағандығын ерекше атап өту ксрек. Бүл құралдың басқалардан
қағидалы түрдегі ерекшелігіне көңіл аударғымыз келеді: ол экономика
дамуының мақсаты мен оны мемлекеттік реттеу арасында аралық жағдайды
қамтиды. Осы тұста мақсатқа экономикалық басымдылықтар бағынышты сипат
алады және оның мәнісін білдіреді, ал мемлекеттік реттеуге қатысты бастапқы
орында болады. Бұл реттеудің көптеген механизмдері, алдын ала белгілі
экономикалық басымдықтарды қамтамасыз ету арқылы мақсатқа жетуге қызмет
ететіндігін білдіреді.
Экономиканы реттеудің теориялық мәселелерін қарастыруды толықтай аяқтау
үшін, оны іс жүзінде әдебиеттерде қандай да бір жүйелснген тұрде баян-
далмаған әдіснамалық мәселелермен толықтыру қажет.
Мәндай әдебиет Қазақстанда мүлдем жоқ, өйткені "республикада... нарыққа
ету жағдайында экономиканы мемлекеттік реттеу жөнінде мәселе қойылмады,
оның үстіне, оның ғылыми зерттемелері нарықтық қатынастардың қалыптасуына
араласуы қажет емес деп танылды". Ал іс жүзінде, оның тұжырымдамасы,
қағидалары мен механизмдер құралы негізделмейінше мемлекеттік реттеудің
нақтылы қадамдарын жасау мүмкін еместігі айқындалады. Тұжырымдаманың
энциклопедиялық түсіндірмесі — оның, зерттеліп отырған объекті
түсінігіндегі негізгі козқарасты және оны жүйелі түрде жеткізудің негізгі
ой-пікірін білдіретіндігіне келіп саяды.
Осы түсіндірменің мәнісіне сүйене отырып, мемлекеттік реттеу
тұжырымдамасының негізгі ережелерін жасап-дайындауға әрекет етуге болады.
Бұл жерде осы мәселені абстрактылы түрде емес, Қазақстанның әлеуметтік-
шаруашылық жүйесінің ерекшеліктерін, оның дағдарысты жағдайдан шығуда
көптеген мәселелерінің болуын ескере отырып қарастырған жөн.
Сондай-ақ, ғылыми негізделген мемлекеттік реттеу түжырьшдамасының, айталық,
барлық уақытқа арналғандығы мұмкін де, қажет те емес екендігін атап өту
кесрек. Мұнда да тұжырымдама өзгерісінің экономикалық саясат,
макроэкономикалық мақсаттар мен халық шаруашылығы дамуының
басымды бағыттары өзгерісіне тәуелділік дәңгейін сипаттайтын
мультипликатордың ықпал ету керектігіне сенімдіміз. Ол жөнінде,
мысалға, "Тиімді макроэкономикалық саясат тұрақты шарықтаушы инфляция мен
үздіксіз девалъвацияны, мемлекеттік бюджет тапшылыгы мен сыртқы
қарыздардьгң өсуін жоя алады" деген тұжырым жасаған Чехия экономикасын
реформалау тәжірибесі делелдейді.
Алайда бұл тұжырымдама саясатқа, экономиканың мақсаттары мен
басымдықтарына ғана негізделмеуі керек. Оны негіздеуде шаруашылық
жүргізудің жоспарлы үлгісінен нарыққа, сондай-ақ нарықтық экономиканың
дамыған жағдайына өткен елдердің тәжірибесін ғылыми талдаудан туындайтын
объектиізті сипаттағы тұжырымдарды да ескеру қажет. Ондай тұжырымдар әрине,
сансыз көп. Бұл жерде біз олардың өз көзқарасымыз бойынша мемлекеттік
реттеу тұжырымдамасын негіздеуге тікелей қатысы барларын ғана таңдап
аламыз. Дегенмен де, тандап алынған түжырымдарға сүйену қазіргі кезеңдегі
біздің дамуымыздың ең болмағанда екі маңызды ерекшелігін ескере отырып
жүзеге асырылуы керек:
-экономиканың дағдарыстық жағдайдан шығу мәселесін шешу
қажеттілігі;
-шаруашылық жүргізудің нарықтық үлгісіне өтуді тездету мақсатында
жекешелендіру барысын әкімшілік реттеу.
Бұл ерекшеліктерге Қазақстан өнеркәсібі мен сыртқы экономикалық
байланыстарының шикізаттық бағытын қосуға болар еді.
Жоғарыда аталғандарды еске ала отырып, мемлекеттік реттеудің ғылыми
тұжырымдамасын анықтайтын негізгі ережелерді қысқаша баяндауға көшейік.
1. Меншіктің мемлекеттік және жеке түрлерінің болуы, сондай-ақ макро
және микроэкономиканың болуы объективті түрде шаруашылық қызметін
үйлестірудің жоспарлы және нарықты модельдерін пайдалану қажеттілігін
білдіреді. Жоспарлы модельді қолдану келесі шарттарды сақтаған жағдайда
мүмкін болады:
жоспардың әкімшілік-әміршілдік мазмүны жойылады;
жоспарлардың үйлестіруші, теңестіруші және реттеуші функциялары
күшейе түседі;
бағдарламалық-мақсатты жоспарлаудың ролі мен тиімділігі артады;
- жоспарлау нарықтық қатынастар өрісі кеңейе түсетін жағдайларды
анықтайды және шаруашылық жүргізудің нарықтық моделі жалпымемлекеттік
мүдделердің басыңқылығы жағдайында әрекет етеді.
Шаруашылық жүргізудің нарықтық механизмдерін іске қосудың барысы туралы
сөз еткенде, оны жоғарыдан әкімшілік реттеу тек бір ғана нәтижеге алып
келетіндігін атап өту керек — ол дағдарысты жағдайды одан әрі
күрделендіреді және бәсекенің болмағандығынан нарықтық қатынастар
субьектілерінің іс-әрекеті көбінесе алыпсатарлык сипат алады. Осыдан келіп,
әлеуметтік-экономикалық жағдайларда мемлекеттік реттеу әрдайым нарықтың
"бүршік" ататын негізін "құнарландыру" арқылы оның табиғи дамуын қамтамасыз
етуі қажет, яғни реттеу механизмдері (философиялық көзқараспен қатар
кепшілікке түсінікті тілмен айтқанда) нарықтың қалыптасуы мен дамуы
шарттарының жүзеге асуына қажетті жағдайлар туғызуы тиіс. Парық
механизмдерінің, нарықтық инфрақұрылып мен нарықтық қатынастардың
қалыптасуына төменнен ықпал ету керек және ол үшін мемлекет, сәйкесінше,
тиісті макроортаны қалыптастыруы қажет. Осылайша жоспар мен нарықтың
үйлесімді әрекет етуі мемлекеттік реттеудің әрі бастапқы қалпы және әрі
мақсатты нұсқасы ретінде қатар түрады.
2. Макроэкономикалық реттеу барысында үкімет қызметінің
бағыттары, қағидалары айқын қадағаланып огыруы керек, өйткені олай болмаған
жағдайда бұл істің тікслей және болашақтагы нәтижесін болжау қиынға
соғады. Егер бұл нәтижелер жағымсыз сипатта, яғни қанағаттанарлықсыз
болса, онда істі түзетуге айтарлықтай көп уақыт қажет болады.
Мысалға, үкіметтің әлеуметтік саланың дамуына, оның ішінде ғылымға да
бюджет шығындарын қысқарту туралы қазіргі шешімдерінің болашақтағы салдарын
кім есептеп, бағалай алар екен? Өйткені, ақыр аяғында, мәселе ұлттың
интелектуалдық және табиғи байлығында, яғни оның болашағы
жайлы болып отыр. Егер өкімет қызметінің іс-әрекеттері республиканың
әлеуметтік-экономикалық дамуының әрбір болашақтағы кезеңі үшін
ғылыми негізделген мемлекеттік реттеу концепциясымен кепілдендірілетін
болса дұрыс болаір еді.
Құрылымдық-инвестициялық саладағы реттеу әрдайым халық
шаруашылықтық интеграцияның ең жоғарғы деңгейінде жүзеге
асырылатындықтан, ол макроэкономикалық тиімділік көрсеткіштерінің
жоғарылауына бағытталғандығы өте маңызды. Мүндай бағыттау
соңғы жылдары зерттеушілердің ғана емес, сондай-ақ жоғары дәрежелі
басшылардың да назарынан тыс қалып қойған қоғамньщ өндіргіш күштерін тиімді
орналастыру мәселесін де қамтиды. Мүның бәрі де аталған сала
бойынша мемлекеттік шараларды анықтау мен жүзеге асырудағы қоғамның,
жиынтық табыстарының жиынтық шығындардан артық болуы жайлы концепциямен
алдын ала анықталуы керектігін дәлелдейді.
Осыған байланысты шетел инвестициялары жөніндегі мәселе де
жекелей қарастыруды қажет етеді. Егер мәселе республикаға шетелдің ғыльши-
техникалық жетістіктері мен алдыңғы қатарлы технологияларының
ағылуы туралы болса, ол бір мәселе. Ал көптеген жағдайларда
тиімсіз, әрі мақсатты бағыттан тыс қолданылатын шетелдің қаржы капиталы сөз
болса, ол басқа мәселе. Сондай-ақ Еуропалық халықаралық даму банкінің
Президентінің айтуы бойынша оны қолдану, ақыр
соңында осы мақсаттарға өз қаржыларымызды пайдаланудан екі есеге
қымбатқа түсетіндігін ескеру керек. Осыдан келіп, құрылымдық-
инвестициялық саланы макроэкономикалық реттеу тұжырымдамасының негізін
тек қана өз қорларымыздың есебінен емес, сондай-ақ шетелдердің
технологиялық инвестициялары есебінен республика халық шаруашылығының
ғылыми-техникалық базасын сапа жағынан жетілдіруге бағытталу
құрайтын болуы керек.
5.Сонымен, макроэкономикалық тәсіл үлттық республикалардың (бұрынғы
КСРО республикалары үшін) әлемдік шаруашылық жүйесіне кіру мәселесін
шешу үшін қажет. Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыстарын
жалпымемлекеттік деңгейде реттеуде басымды, артықшылықты сипаттағы
мәселелер төмен-деңгей болып табылады:
сырттан әкелінетін өнімді алмастыратын өндірісті
әсіресе "технологиялық" инвестицияларды тартуды ынталандыра отырып кеңейту;
табиғи шикізаттарды (әсіресе қайта өндірілмейтін) сыртқа
шығарудың ұлғаю болашағының жоқтығын ескере отырып бәсекелестік қабілеті
бар дайын өнімді сыртқа шығару ісін мемлекеітік қолдаудың тұрақты жүйесін
жасау.
Осы мәселелерді шешу барысының ұзақ мерзімдік сипаты кез келген
деңгейдегі экспорт-импорт операцияларын реттеу жөніндегі мемлекеттік
шаралар негізі болыл табылатын түжырымдаманың мазмүнын анық.
Сонымен, экономиканы мемлекеттік реттеу концепциясы тұтастай
алғанда, қоғамның шаруашылық іс-әрекетін үйлестірудің жоспарлы жене
нарықтық модельдерінің артықшылықтарын тиімді пайдалана отырып,
макроэкономикалық, құрылымдық-инвестициялық және сыртқы экономикалық
саясаттарды тиімді жүзеге асыру жөніндегі мемлекет қызметі негізгі
бағыттарының қабылданған мәнін білдіреді.
Тұжырымдамадан туындайтын мемлекеттік реттеудің негізгі қағидалары
қарастырылатын мәселелердің сипатын білдіретін өзгешеліктермен
ерекшеленеді. Әрбір қағиданың жалпы мазмұны экономиканың белгілі бір
саласындағы мемлекеттік реттеудің нақтылы бір мәселесін шешуді қолға алған
адам нені басшылыққа алуы керектігін көрсетеді. Әрбір саланың иерархиялық
деңгейіне байланысты бұл мәселелер әр түрлі басымдықтарға ие
бола алады. Мысалға, макроэкономикалық деңгей үшін барынша басымды мәселе
— бұл теңгермешілік пен тұрақтылықты қамтамасыз ету болса, ал халык,
шаруашылығының алғашқы және ортаңғы бөліктері үшін тап мұндай мәселе — ең
алдымен табыстар мен шығындардың арақатынасы өлшенетін олардың өндірістік
қызметінің тиімділігі болып табылады.
Тиісті әдебиеттердің, ресми құжаттардың талдап-қорытулары мен
мемлекеттік реттеу тәжірибесіне сүйене отырып, оның келесідей негізгі
қағидаларын атап өтуге болады:
мәселенің тұтастай табыстылығын қамтамасыз ететін басымды, артықшылықты
мәселелерді алғашқы кезекте шешу;
халық шаруашылығын басқару иерархиясының
барлық деңгейлеріндегі шаруашылық жүйесінің
тиімді шамаластық, сай келушілігі мен теңгермешілігі;
мемлекеттік реттеу бойынша шешілетін мәселелердің сипаты мен деңгейіне
сай келетін құралдарды таңдай білу;
реттеу барысында тұтастай алғанда қоғамның
әлеуметтік-экономикалық жағдайына, оның ішінде макроэкономикалық
тұрақтылыққа айтарлықтай әсер ететін мәселелерді кешенді түрде
қарастыру.
Егер мемлекеттік реттеудің тұжырымдамасы барынша айқын анықталған
болса, онда осы қызметті жүзеге асырудың механизмдері туралы сұрақ
туындайды. Оған болжау мен индикативтік — реттеуші жоспарлауды; қаржылай-
бюджеттік, салықтық, ақша-несие, баға, кедендік-салықтық, мөлшерлі-
тарифтік, әкімшілік-қүқықтық және нарықтық реттеулерді жатқызуға болады.
Әрине, бұл механизмдердің әрқайсының өзінің қолдану әдістері бар.
Айта кететін бір жағдай, жалпы нарық бірнеше механизмдермен ретеледі.
Бірінші — нарықтың өзін-өзі рсттеу механизмі. Оған сұраныс пен ұсыныс және
А. Смиттің айтуы бойынша "нарықтың көрінбейтін қолы" бәсекелестік жатады.
Екінші — фирмалық, фирмааралық реттеу механизмі. Бұл жағдайда экономика
фирмалардың өзара келісім-шарт жасауы арқылы реттеледі. Үшінші —
мемлекеттік реттеу механизмі туралы осы оқулықта сөз болып отыр. Төртінші -
мсмлекетаралық реттеу механизмі. Мемлекет басқа мемлекеттермен бірлесіп
экономикалық қоғамдастық мемесе одақ құрған жағдайда, қоғамдық басқару
органы қабылдаған шешім мемлекеттің экономикасы үшін міндетті болып
табылады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу методологиясына оның концепциясы,
қағидалары, механизмдері мен әдістері де енеді. Экономиканы
мемлекеттік реттеу әдістерін шартты түрде тікелей (әкімшілік) және жанама
(экономикалық) деп екі топқа бөлуге болады.
Тікелей реттеу әдістері көбінесе экономикалық процестердің
өзіне және оның шамасына әсер етумен байланысты. Олар, әдетте, белгілі бір
адрестік сипатта болады, яғни белгілі бір объектіге бағытталған.
Бұл, негізінен, экономиканы шамадан тыс монополизациялауды шектейтін,
бәсекелестікті дамытатын, түрғындардың төлем қабілеті бар
жағдайларын қолдайтын, әлеуметтік қорғау саясатын жүзеге асыратын
шараларды қамтиды.
Нарықты жанама реттеу әдістері негізінен адрессіз, бірақ барлық
шаруашылық субьектілері үшін міндетті болып табьшады. Олардың қызметі
көбінесе экономикалық қаракеттің шарттары нәтижесіне әсер етумен
байланысты.
Енді экономикалық процестерге әсер ету үшін мемлекет осы әдістердің
кейбіреуін қалай қолданады, осыган қысқа тоқтала кетейік:
1. Фискалдық саясат мемлекеттік бюджетпен реттеу құралдарын қамтиды.
Бұған ең алдымен мемлекеттік сатып алуды көбейту немесе азайту, ірі
қаржылар жұмсау бағдарламасы, өлеуметтік төлемдер, кейбір өндіріс
салаларына, көсіпорындарға бюджеттің есебінен берілетін жәрдем қаржылар
(субсидия), салық шаралары жатады.
Салықтық реттеу фискалдық саясаттың маңызды белігі болып табылады. Оның
көп тараған түрлеріне мыналар жатады:
а) кейбір экономикалық процестерді көтермелеу немесе шектеу мақсатында
салық мөлшерін өзгерту. Экономикалық өсуді кетермелеу ниетімен
мемлекет бөлек салалар мен өңірлер (мысалы Арал өңірі), шст селолық
аудандар мен еркін экономикалық аймақтар үшін салық салудың ерекше
жеңілдікпен қолданылатьш тәртібін орнатады. Жергілікті деңгейдегі
мемлекеттік органдар да оздеріне берілген билік шеңберінде сол жердегі
кәсіпорындарды ынталандырып отырады. Кейде Жске тутынатын тауарларға
сұранымды шектеу мақсатында салық төлеушілердің басым көпшілігі үшін жанама
салықтар мен табысқа салынатын салықтың нарқы да өзгертіледі: салық нарқы
барынша төмен жағдайда өндіріске ақша қаражатын жұмсау әдетте
өседі, ал салық нарқы барынша жоғары жағдайда өндірісті
қаржыландыру тиімсіз болады;
ә) салық нарқын өзгеріссіз қалдыра отырып, оны төлеудің
тәртібін өзгерту. Бүған, мысалы, негізгі орларды
амортизациялаудың мерзімін әзгерту жатады;
б) салық жеңілдіктерін ендіру немесе алып тастау. Салалық жеңілдіктерді
ендіру капиталдың салааралық құйылымын реттейді. Салық салуға тиісті
пайдадан жаңа техника түрлеріне жұмсалған шығынды шегеруге рұқсат беру
негізгі қорларды жаңғыртуды тездетеді.
2. Несие-ақшй саясаты. Мемлекет нақты салалық және аймақтық
проблемаларды шешу, ерекше мемлеттік бағдарламаларды жүзеге асыру үшін
мақсатты жеңілдікпен пайдаланатын несие береді. Сонымен бірге, бюджеттен
тыс ерекше даму қорын да құра алады. Несие және ақшалық реттеудің
жиі қолданылатын түрлеріне мыналар жатады:
а) несиенің пайыз нарқының өзгеруі. Мысалы, өндіріс салаларын дамыту
үшін пайдаланылатын несиелік қаражаттарға осы пайыз төмен деңгейімен
болғаны абзал;
ә) эмиссиялык, банктің есептеу нарқын өзгерту. Есептеу нарқы
(дисконттық) — бүл банк вексельдерін, яғни жеке адамдар мен
мекемелердің қысқа мерзімді міндеттемелерін сатып алған жағдайда банктен
өндіріп алынатын қарыз пайызының нормасы. Эмиссиялық банк тек қана
коммерциялық банктердің вексельдерін есепке алады. Есептеу нарқын
төмендету немесе көтеру жеке коммерциялық банктер үшін несие нарқын қайта
қарауға түрткі болады. Несиенің қымбаттауы (есептеу нарқының өсуі) несиелік
және инвестациялық белсенділікті шектейді, ал оның арзандауы, керісінше
іскерлік белсенділікті көтермелейді;
б) элшссиялық банкке ақша салудың міндетті минимумын арттыру.
Эмиссиялық банктегі коммерциялық банктердің депозиттері (сақтауға берілген
ақша) ерікті ақша салымдарынан (бос резерв) және міндетті ақша
салымдарынан (оларды пайдалануға рұқсат берілмеген) тұрады. Орталық банк,
міндетті ақша салымдарының мөлшерін арттыра отырып жеке
банктердің несие қаражаттарын шектейді, ал олардың мөлшерін азайту
арқылы жеке банктердің несие экспансиясына мүмкіндік туғызады;
в) "ашық нарықтагы операциялар". Бүл жағдайда,
мемлекет езінің облигацияларын сатуға немесе сатып алуға тырысады. Бірінші
жағдайда жеке несие жүйесінің қарыз капиталының қаражаттары алынады, ол
ұдайы өндіріс процесін қиындатады. Екінші жағдайда, керісінше,
несие жүйесі қосымша қаражаттармен толтырылады, ал ол ұдайы өндіріс
процесін көтермелейді.
Баганы және табысты реттеу саясаты. Фискалдық және несие саясаты
көп жағдайда баға мен табыстарды реттеудің құралы бола алмайды.
Сондықтан мемлекет барынша тікелей әсер ету құралдарын қолдануға
тырысады. Осы мақсатта мемлекет баға мен табыстардың өсуінің
жоғарғы шегін белгілейді, кейде олардың өсуіне тыйым салады.
Дегенмен тікелей шектеулер табыстың пайда немесе дивиденд сияқты
түрлеріне таратылмайды.
Әкімшілік реттеулер. Оларға кейбір әдейі ерекшеленген салалар, мысалы
қоғамдық пайдалану садаларына (электроэнергетика, көлік) бақылау аралары,
қор биржаларының үстінен қойылатын әкімшілік бақылау, әділ
бәсеке күресі деп аталатын тәртіпті сақтауға бағытталған бақылау және басқа
да осы секілді істер кіреді.
5. Қысқа мерзімді реттеулер. Оның мақсаты — бірнеше айдың ішінде нәтиже
алуға есептелген ұдайы өндіріс процесіне әсер ету болып табылады. Бұл жерде
әңгіме экономикалық циклдің ағымдағы кезеңінің қозғалысын өзгерту, оның
ішінде экономикалық дағдарыстың қанат жаюын шектеу, бәсендету, жандану
кезеңінің басталуын жеделдету, өндірістік өрлеу кезеңін тұрақтандыру немесе
одан ары қарай созу тураты больш отыр.
Нарыққа өту жағдайында қысқа мерзімді реттеулер бағаның шамадан тыс
өсуімен күрес немесе инфляцияны тоқтату үшін қолданылады. Қысқа мерзімді
реттеудің бұндай бағыты дефляциялық саясат деп аталады.
6. Үзақ мерзімді реттеу — бірнеше жыл бойынша нәтиже алуға есептелген
ұдайы өндіріс процесіне мақсатты бағытта әсер ету болып табылады. Оған
белгілі бір уақыт кезеңі бойынша экономиканың даму қарқынын ұстап тұру,
кейбір салаларды артықшылықпен дамыту арқылы қоғамдық өндірістің қүрылымын
өзгерту, технологиялық қайта құру, ғылымитехникалық прогресті дамыту
мақсатында жедсл амортизациялау саясатын жүргізу жатады.
Нақты шаруашылық немесе белгілі бір әлеуметтік экономикалық міндеттерді
шешу үшін қолданылатьш арнайы шаралар жиынтығы түрінде болатын мақсатты
бағдарлама — ұзақ мерзімді реттеудің барынша тиімді түрі болып табылады.
Ондай бағдарламалар мақсатты сипатта, нақты уақыт пен шепке бағдарланған,
орындалуы адресті болады. Олар реттеуші өдістердің барлық жүйесін қолдану
арқылы жүзеге асырылады. Мысалы екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
Германияда, Францияда және Жапонияда экономиканың бірсыпыра жетекші
салаларын (қара металлургия, транспорттық машиина жасау), сонмен бірге,
қазіргі заманғы техникалық прогресте ерекше рөл атқаратын салаларды
тездетіп дамытудың арнайы шаралары қабылданған болатын.
Осылайша, біз ақыр соңында экономикалық ғылымның арнайы саласын
құрайтын, экономиканы мемлекеттік реттеудің методологиясы болып табылатын
қарастырылып отырған концепция, қағидалар, механизмдер мен әдістердің
маңызы мен келелі мәселелерін тұрақты түрде жасап-дайындау қажеттілігіне
келіп тірелеміз. Сондай-ақ, оны үйымдастыру жағы да белгілі бір
күрделілікті білдіреді.
Келесі екі жағдайды атап өту керек: мемлекеттің (өкіметтің) жалпы
алғандағы функцияларымен оның экономиканы реттеу жөніндегі функциялары,
моселе жалпы алғандағы мемлекеттік реттеудің теориялық мәселелері жөнінде
емес, реттеуді мемлекеттік үйымдастыру болып табылады. Осы толықтыруларға
орай және Қазақстан экономикасын реттеу жөніндегі жалпы мемлекеттік
шараларды жүзеге асыру тәжірибесін ескере отырып аталған мәселелер шеңбері
бойынша кейбір ой-пікірлерімізді қысқаша баяндап етейік.
Ең алдымен болашақ кезендегі әлеуметтік-экономикалық даму мен халық
шаруашылықтық басымдықтардың мақсаттарын ғылыми негіздеу мемлекеттік реттеу
жөніндегі кызметтің ерекше саласын құрайтындығын атап ету қажет. Ол ең
алдымен ғылыми сипатта болады және реттеудің барынша іс жүзіндегі әрі
ұйымдық мәселелерін шешуге негіз жасайды.
Мемлекеттік және нарықтық басқарудағы шетелдік экономикалық тәжірибені
ғылыми қорытындылау күн тәртібіне келесі мәселелерді қойып отыр: бұл
тәжірибе Қазақстан экономикасының жағдайына қаншалықты қолайлы және
оны енгізуге бола ма, әлде нарыққа өту кезінде Қазақстан үшін шаруашылық
жүргізудің өзіндік моделі болуға тиіс пе? Бүл сұраққа жауап беру жай
нәрсе емес, ол өзінің ғылыми негізін талап етеді. Еліміздің
бірқатар экономика ғалымдары қазіргі уақытта экономикалык
жаңалықтардың теориялық негізін анықтауды, шаруашылықты басқарудың
әкімшілдік және нарықтық механизмін қолдануды, өтпелі кезеңнің
экономикасын жасауды бекер тілге тиек етіп жүрген жоқ. Бұл шешім
қазіргі кезеңде біздің атамыш проблемалардың теориясын анықтап
енгізуге байланысты туындап отыр. Осы проблемалардың арасынан келесі
жәйттерді бөлуге болады:
-шаруашылық моделдерін өзгертуде және экономикалық жаңартуда қандай
жол тиімді — эволюциялық па, революциялық па?
-нарықтық қатынастардың аясын ұлғайту және нарық инфрақұрылымын
дамытуда өкімшілік шешімдер арқылы немесе сыртқы ұйымдастырушылық -
қүқықтық және экономикалық шешімдер арқылы іске аса ма?
-жалпы экономикалық бағыт пен макроэкоэкномикалық
тұрақтылықты ұстап тұруда мемлекеттік органдардың функциялары мен
ролі қалай езгереді?
-экономиканы мемлекеттік реттеу шаралары қандай ғылыми негізде және
қандай бағытта іске асырылуы қажет?
-экономиканы мемлекеттік реттеу механизмдерінің басыңқылығы
мен құрамы әр кезеңде қандай себептерге байланысты өзгеріпотырады?
-бәсекелестік нарықты ортаны құруда не маңызды: меншік иесін ауыстыру
мақсатында міндетті түрде және жаппай жекешелендіру ме, жоқ, әлде
кәсіпкерлердің өз ынтасымен құрылған шағын және орта кәсіпорындарды
мемлекет тарапынан қолдау ма?
-макроэкономикалық реттеуде салалық және аймақтық мүдделері
қаншалықты дұрыс ескеріледі?
-халық шаруашылығын жоспарлау және нарықтық реттеу қандай ғылыми
негізде үйлестіріледі?
Егер де осы қорытындылауды қарастыра отырып, шетелдік экономиканы
мемлекеттік реттеу тәжірибесін Қазақстан жағдайында пайдаланылатын болса,
онда келесі негізгі зандылықтарды көрсетуге болады:
Экономикалық саясатты ғылыми негіздеу, стратегияны анықтау, шаруашылық даму
тактикасын,мақсатын және басымдылығын айқындау инвестициялық-құрылымдық,
ғылыми-техникалық, құқықтық сипаттағы мәселелерді шешуге пайдаланыдады.
Кәсіпкерлердің, шағын және орта бизнес субъектілерінің нарықтық
иифрақұрылымдар қызметтерінің мемлекеттік және жекеменшік кәсіпорындарының
тиімді бағытта дамуын ынталандырылуы мақсатында ұсынушы-реттеушілік
жоспарлауды жүзеге асырады.
Әкімшілік, заң шығару, қаржы-несие, салық және баға белгілеу механизмдерін
кеңінен қолданаотырып, қоғамдық тауарлар,занды және жеке тұлғалар
табыстарының, трансакциялықшығындар "қозғалысын" тікелей мемлекеттік
реттеу.
Сыртқы экономикалық саясатты жұргізуде мемлекеттің экспорттық потенциалын
жоғарылатудың басыңқылығын мойындау және оның әлемдік шаруашылық
интеграциялық процесіне "жеңіл" кіруін іске
асыруды қамтамасыз ету.
Қазақстанның әлеуметтік шаруашылық жүйесінде шетелдің мемлекеттік
басқару тәжірибесінің жақсы жақтарын қолданғанда келесі екі негізгі
ерекшелікті ескеру қажет:
а) КСРО мемлекетінің құлдырауы салдарынан республика саяси-
экономикалық бостандық және егемендік алғаннан кейін сыртқы экономикалық
саясаттың құрылуы және іске асырылуы жаңа маңызға ие болады;
ә) Қазіргі танда Қазақстан, қатаң орталықтандырылған жоспарлы
модельден, нарық субъектілері арасында бәсеке өскен жағдайда іске
асырылатын, нарықтык шаруашылық модельге өту үстінде. Соңғы жылдардың
тәжірибесінің нәтижесі көрсеткендей, халық шаруашылығын
басқарудың орталықтандырылған жүйесінің негізгі механизмі ретінде
хсоспарлаудан бас тарту, экономиканы басқаруда кептеген дағдарыстар
туғызды, еңбек өнімділігінің төмендеуі, экономикалық қылмыстың өсуі,
көлеңкелі экономиканың қалыптасуы орын алды.
Енді шетел тәжірибесінің макроэкономикалық реттеуін Қазақстанда
қолданудың негізгі сұрақтарына тоқталайық.
Әлеуметтік-экономикалық даму жоспарының қажеттілігі сөзсіз үлкен.
Бірақ, жоспарлаудың ғылыми-методологиялық және ұйымдастарушылық негіздері
бұрынғы әкімшілік-директівті мәнінен айрылуы қалсет және ұсыныстық-
реттеушілік, мемлекеттік және жеке меншікке негізделген белсенді шаруашылық
жүргізуді ынталандыру релдерін атқаруы тиіс.
Бүл жердегі ең маңызды мәселе мақсатқа жету, жеке және мемлекеттік
кәсіпорындардың стратегиялық жоспарларына "сіңіруі" (салалар және әкімшілік
аумақтар) сол сияқты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігі мен ұйымдық-мотодикалық
негіздері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1. Экономиканы реттеудің теориялық мәселелерін қарастыру ... ... .
1.1. Қазақстан жағдайында шетелдік макроэкономикалық реттеу
тәжірибесін пайдалану мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2. Өнеркәсіптк кешендердің дамуын мемлекеттік реттеу...21
2.1. Аймақтық дамуды мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.2. Мемлекеттің аймақтық саясатын қалыптастыру, Аймақтық дамуды
стратегиялык жоспарлаудың әдістемесі мен мәселелері ... ... ... ... ..25
3. ШЕТЕЛ МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ МЕМДЕКЕТТІК РЕТТУДІҢ НЕГІЗДЕРІ
3.1. Шетел мемлекеттері экономикасының мемлекеттік реттелуінің мәні
мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
3.2. Нарықтық экономикадағы әр түрлі мемлекеттерде экономиканың
реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 25
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
Экономиканы мемлекеттік реттеу
Кіріспе
Кеңес өкіметі ыдырағанан кейін аз ғана уақыт ішіндегі экономиканы
реформалау мен шаруашылық жүргізудің нарықтық ьщделіне өту жөніндегі кең
көлемді шараларды жүзеге асыру тәжірибесі – мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық процестерге араласуы – объективті қажеттілік екендігін
түпкілікті түсінуге мәжбүр етті. Оның объективтілігі ұлттық санақ
жүргізудің жаңа жүйесіне өту керектігімен, экономикалық дамудың тепе-
теңдігін сақтау мүдделері мемлекеттік реттеудің объектісі болып
табылатындығымен және макроэкономикалық үрдістердің сандық-сапалық
көрсеткіштері өзгерісін тұрақты түрде зерттеп отыруды қажет ететіндігімен
де түсіндіріледі. Сонымен қатар мемлекеттік реттеу рөлінің күшеюі
мемлекетаралық (оның ішінде ТМД елдері арасында) Экономикалық интеграцияның
объективтілігі және экологияның кең ауқымды мәселерін әлемдік деңгейге
шешу қажеттілігімен байланысты екендігін де атап өту керек. Мұның бәрі де
жас экономист мамндары жан-жақты дайындау қажеттілігі туралы мәселені күн
тәртібіне қойып отыр. Оларды дайындау барысында экономиканы мемлекеттік
реттеудің ғылыми-методологиялық негізерімен қатар тәжірибесін де танып-білу
маңызды рөл атқарады.
Мұндай танып-білу маңыздылығы Қазақстанда бұл мәселелердің әлі де
қандай да бір теориялық зерттеулер мен ғылыми жұмыстардың объектісі бола
қоймағандығына байланысты да біршама арта түседі. Сондықтан бұл жұмыста
аталған орын алып отырған кемшілікті республикамыз бойынша мәліметтер
негізінде түзетуге әрекет жасаған.
Стратегиялық жоспарлау агенттігнің Президентіміздің тікелей
бағындырылуы және Экономика мен сауда министлігінің қайта құрылғаны жайдан-
жай емес екендігін еске сала кету артық болмас.
І. Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігі мен ұйымдық-мотодикалық
негіздері.
1.1. Экономиканы реттеудің теориялық мәселелерін қарастыру
Мемлекеттік реттеу қажеттілігінің объективті негіздерін қарастыруға
кіріспестен бұрын, ең алдымен осы түсініктің өзіне ғылыми анықтама беру
қажет. Себебі білімнің кез келген саласы "оның тәжірибемен дәлелденген
бастапқы аксиомалары жасалып, қүрастырылғаннан кейін ғана ғылым саласына
айналады". Біздің ойымызша, экономиканы мемлекеттік ретгеу әлеуметтік-
шаруашылық процестеріне олардың тиімді теңгермешілігі мен макроэкономикалық
тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттің әкімшілік-экономикалық
және ұйымдық-құқықтық негізде араласуын білдіреді.
Мынадай сүрақ туындайды: мүндай араласу — объективті қажеттілік пе,
әлде ол әрдайым субъективті сипатта бола ма?
Бұл сұраққа дұрыс жауап, әрине, нарықтық қатынастардың өріс алған не
оның өрістей қоймаған жағдайындағы әлемдік шаруашылық дамуының барлық
тәжірибесін талдау мен жинақтауға негізделуі керек. Бұл тәжірибенің
нарықтық экономикасы дамыған елдердің білгір мамандары жасап, дайындаған
ғылыми талдауы әлеуметтік-экономикалық үрдістерді реттеу жөніндегі
мемлекеттің жүзеге асыратын іс-шараларының объективтілігі туралы түжырымды
жеткілікті түрде негіздеуге мүмкіндік береді. Тиімді экономиканың шведтік
моделін жасаушы және көрнекті маман Класс Эклунд таза күйінде мүлдем
реттелмейтін нарық ешбір елде жоқ және нақтылы айтқанда, ешқашан болған
емес" - деп түжырым жасай келіп, ұжымдық шаруашылықтардың сыртқы-ішкі
әсерлерін ескеру және табыстарды әділетті бөлуді қамтамасыз ету
мақсатындағы мемлекеттік реттеу к,ажеттілігін көпшілік танып-білгендігін
атап көрсетеді.
Мемлекетгік реттеудің объективті қажеттілігін анықтайтын факторлардың
мәнісін қарастыруға кіріспестен бұрын оларды, былайша айтқанда, ұғымдық
түрде анықтап алу керек. Ең алдымен мәселе "таза қоғамдық тауарлар", яғни
нарықтық қатынастар механизмдерінің әсерін қабылдамайтын тауарлар жөніңде
болмақ.
Адамзат тарихы мемлекеттердің пайда болуы мен даму барысы, сондай-ақ,
олардың арақатынасы бейбіт іс-әрекеттермен қатар, күштеу жолымен де
анықталатындығын айқын көрсетіп отыр. Соңғы жағдай, яғни күштеу іс-
әрекеттері объективті түрде белгілі бір материалдықтехникалық және
интеллектуалдық қорларды елдің қорғаныс кабілетін қажетті деңгейде
қамтамасыз ету үшін бөлуіне мемлекетті мәжбур етті. Оған қоғамның барлық
мүшесі де мүдделі. Сондықтан олар мемлекет тарапынан шетелдік қол
сұғушылықтан қорғау жөніндегі шараларға бірыңғай ие бола отьгрып, жоғарыда
аталған қорларды жасауға (пайдалануға) арналған мәжбүрлі салықты төлеуге
түсіністікпен қарайды. Өйткені бүл қорларды тұтыну, жекелеген сүраныс
жиынтығын анықтау арқылы емес, ұжымдық тұрде жүзеге асырылады, ал бүл
нарықтық механизмді шектейді және қоғамдық тауар (қызмет) көрсеткіштерін
қалыптастырады. Мүндай тауарлар қатарына мемлекетті басқару ісін,
азаматтардың заңды құқын қорғау мен когамдық тәртіпті сақтауды, күрделі
ғылыми зерттеулер жүргізу мен нәтижелерін қолдануды ұйымдастыруды, тұтастай
энергетикалық жүйені қүру мен пайдалануды, экономикалық жүйені құру мен
пайдалануды, жаллы-мемлекеттік табиғатты қорғау шараларының әсерін, төтенше
жағдайларды алдын ала ескертуді және т.б. жатқызуға болады.
Мемлекеттік реттеу қажеттілігін айқындауға мүмкіндік беретін келесі
маңызды түсінік - тауарларды өндірушілер мен оларды тұтынушылардың нарықтық
өзара қатынастарының кұшеюі мен тығыздылығының "сыртқы әсерлері" болып
табылады. Мәселен, бұл қарымқатынастар аумағында тауарлар (қызметтер)
өндіруге кететін шығындар құрамында табиғатты қорғау шаралары мен соған
арналған қорларды тиімді пайдалануға кететін шығындарды ескеруді
ынталандыру механизмі жоқ. Осыдан келіп, өз қызметін тек қана сұранысты
қанағаттандыруға және пайда табуға бағыттайтын кәсіпкердің ой-өрісінен
қоршаған табиғи ортаның ластануын болдырмау және табиғат шикізатты (әсіресе
оның қайта өндірілмейтін түрлерін) тиімді пайдалану мәселелері толықтай шет
қалатындығы әбден түсінікті. Адамдардың өндірістік тұтыну қызметінің сыртқы
әсері ретінде пайда болатын бұл мәселенің шешімі ең алдымен мемлекеттің
араласуын талап етеді.
Нарық субъектілерінің өзара іс-әрекеттерінің шарттарын анықтауға және
олардың сақталуын бақылауга арналған трансакциялық шығындарды төмендетуде
де мемлекеттің рөлі зор. Мұндай шығындардың салыстырмалы тұрдегі төменгі
мөлшерін көбінесе мемлекег тарапынан мәжбүр ету тетіктерін қолдану арқылы
қамтамасыз етеді, ал оған нарықтық бәсекеге қатысушылардың бәрі де мүдделі.
Ең соңында халықты әлеуметтік жағынан қорғау мен қамтамасыз ету
мәселелерін атап айту керек. Өйткені бүл мәселелердің саясатпен "көршілес"
түратындығын ескеріп, оларды дер кезінде шешіп отыру керек болса, бүл
істегі мемлекет ролі айрықша жоғары болып келеді.
Сонымен, мемлекеттік реітеудің объективті қажсттілігі қандай?
Белгілі шарттылықпен алғанда өзара байланысты экономикалық
көрсеткіштер жүйесін ескере отырьш, бүл жүйенің негізін
микроэкономикалық, ал жоғарғы деңгейін макроэкономикалық көрсеткіштер
құрайтын пирамида түрінде елестетуге болар еді. Макро және
микроэкономикалық көрсеткіштердің бірқалыпты түйісуі пирамиданың орталық
белігіңде жүзеге асады, бүл тұста халық шаруашылығын басқарудың аймақтық-
салалық органдарының шаруашылық қызметінің көрсеткіштері басым болып
келеді.
Егер де көрсеткіштердің тұтастай жүйесін тауарлар (қызметтер)
"қозғалысының" қорытынды сипаттамасы ретінде қарастыратын болсақ, онда
пирамида негізінің беріктілігі макроэкономикалық сипаттағы және нарықтық
қатынастар өрісінің кеңеюі үшін барынша қолайлы жағдайлар жасауға мүмкіндік
беретін, көбінесе қоғамдық тауарлардың нарықтан тыс қозғалысына тәуелді
парықтық механизм әрекетінің тиімділік дәрежесімен анықталады. Бүкіл
әлемдік тәжірибе нарықтық механизмдерді қолданудың тиімділік коэффициенті
қоғамдық тауарлар қозғалысын мемлекеттік реттеуді ескермеудің дәрежесіне
қарай төмендейтіндігін сөзсіз дәлелдеген. Немесе, керісінше, егер мүндай
реттеудің объективтілігі ескерілген болса, әлгі тиімділік коэффициентінің
мөлшері жоғарылайды.
Осылайша, бұл қажеттілік тауарлар мен қызметтердің барлық түрін өндіру
мен тұтынуды мемлекеттік және карықтық реттеудің диалектикалық бірлігінен
туындайды. Мысалы, күрделі ғылыми зерттеулер жүргізуді және нәтижелерін
пайдалануды алайық. Алғашқысын жүзеге асыруда бірінші кезекте жалпы
мемлекет деңгейіндегі реттеу тұратыны сөзсіз. Ал олардың нәтижелерін
пайдалануды ұйымдастыруда нарықтық механизм шешуші рөл атқарады, өйткені
өнімді шығаруға жұмсалған шығындарды азайту және оның сапасын арттыру (оған
нарықтық қатынастардың субъектілері де мүдделі) барысын ғылыми-техникалық
жетістіктер деңгейі анықтайды. Мұндай мысалдарды қоғамдық тауарлардың
басқа да түрлері бойынша келтіруге болар еді.
Кәсіпкердің мүуддесі нақтылы тауар өндірісінің тиімділігімен
шектелетіндігі, ал сыртқы нәтиже оның ой-өрісінен тыс қалатындығы әбден
қисынды да, түсінікті. Бүл нарықтық механизм құрылымына байланысты жүзеге
асады. Ал сыртқы нәтиже қоршаған табиғи ортаның ластануымен, шикізаттардың
қайта өндірілмейтін және басқа да қорларын орынсыз пайдаланумен, сондай-ақ
қалдықсыз технологияны ұйымдастырудың жеткіліксіздігімен сипатталады.
Мемлекет сыртқы бақылаушы қалпында бола алмайды, сондықтан келесідей үш
бағыт бойынша белсенді шараларды жүзеге асыруға мәжбүр болады:
а) ағымдағы және болашақтағы табиғатты қорғау шараларын
қаржыландырудың орталықтандырылған көздері есебінен жүргізу;
ә) шаруашылық жүргізуші субъектілер іс-әрекетінің сыртқы нәтижесі алдын
ала бекітілген ережелер мен мөлшерден артық кететін болса, оларға әкімшілік-
құқықтық шектеулерді бекіту;
б) табиғатты тиімді пайдалануды ынталандыратын механизмді жасап-
дайындау және бақылау.
Мемлекеттік реттеудің рөлі қарастырып отырған салада адамның тіршілік
әрекетінің табиғи ортасын сақтау барынша келелі, күрделі мәселе болып
отырғандығына байланысты үздіксіз артатындығын ерекше атап өту керек.
Біздің жағдайымызда оның рөлінің артуы шаруашылық жүйесінің нарықтық
үлгісіне өтудің алғашқы кезеңінде ерікті кәсіпкерлікке қатысушылардың
өндірістік қызметінің сыртқы нәтижесін төмендету мүмкіндігіне үміт арта
алмайтындығымызбен де түсіндіріледі. Оның үстіне экологияның кең ауқымды
мәселелерін шешу көптеген мемлекеттер күш-жігерін біріктіру негізінде
мүмкін болатындығын атап өтуге тура келеді. Ал бұл — әрбір мемлекеттің,
олардың экономикалық интеграциясына да жауап беретін орталық басқару
органдарының міндеті.
Нарықтық экономикасы дамыған елдер тәжірибесі трансакциялық шығындардың
сипаты соншалықты объективтілігімен нарық субъектілерінің өзара сауда-
айырбас келісіміне мемлекеттің араласу қажеттілігін тудыратындығын
дәлелдейді. Мәселен, егер келісім барысында екі жақты табыс езінің
абсолюттік мөлшерлері бойынша трансакциялық шығындар көлемінен аз болатын
болса, онда мұндай келісім өзінің экономикалық мағынасын жояды. Олай болса,
істің объективті барысы келесі жағдайға алып келеді: сауда-айырбас
келісімінің катысушылары мемлекеттің араласу әсерін пайдаланады, өйткені
шартты бұзғысы келетін келісімге қаты-сушыны келісім-шартын сақтауға мәжбүр
ету әдістері арқылы карастырып отырған шығындарды төмендетуге болады.
Мұндай жағдайда шаруашылық жүргізудің нарықтық үлгісінің нығаюына
мемлекеттің реттеуші әсері тікелей болып табылатындығын айту керек.
Ерікті кәсіпкерліктің дамыған жағдайы қоғам мүшелерінің әлеуметтік
жіктелуінің табиғи процесімен сипатталады, өйткені осы тұста олардың ақыл-
ой, еңбекке деген қабілеттері, ерекшеліктері анық байқалады. Ұтымды
парықтық механизм тұсында "тауар өндірушілердің тепе-теңдік бағасы бойынша
тауарлар мен қызметтерді сатуда істі жүргізуге қабілеті болмаса аяусыз
сұрыптау процесі жүретіндігін" мақұлдайтындардың көзқарастары әбден дұрыс.
Ал мүндай сұрыптау нәтижесінде іс-әрекеттен тыс калғандар не істейді.
Жас шамасы немесе еңбекке кабілеттілігі жағынан жұмыс істей алмайтындар ше?
Еңбек табысы бойынша ең аз тұтыну қоржынын камтамасыз ете алмайтындар, көп
балалы отбасылар қандай күн көреді?
Бұл тұста шығатын жол біреу: жұмыссыздар мен халықтың ең аз қамтамасыз
етілген бөлігіне мемлекет табыстарды әділетті түрде (тұтастай қоғам
түрғысында) қайта бөлу есебінен әлеуметтік қолдау корсетеді. Мұндай қайта
бөлудің объективтілігі оның әлеуметтік-саяси тұрақтылықты қамтамасыз ету
мен қолдау үшін негіз жасайтындығынан туындайды. Оған мемлекет те, ерікті
кәсіпкерлікке қатысушылар да мүдделі болып табылады.
Аталған жағдайда мемлекеттің реттеуші іс-әрекеті көз жеткізу, сондай-ақ
мәжбүр ету әдістері арқылы да жүзеге асырылады. Көз жеткізудің нәтижесі
негізінен әлеуметтік баспалдақтың төменгі сатыларындағы адамдардың
пайдасына қайырымдылықты жандандыру бола алады. Ал мәжбүр ету әдісінің мәні
көбінесе әлеуметтік сипаттағы мемлекеттік шараларды қаржыландыру мен
орталықтандырылған қайта бөлуді жүзеге асыру мақсатында табыстарға
прогрессивті салық салуды бекітуге келіп тіреледі. Бүл шаралардың ішінде
әлеуметтік-мәдени саланың, бәрінен бұрын денсаулық сақтау, білім беру
ісінің сәйкесінше дамуын қамтамасыз етуге маңызды орын бөлінеді.
Бәрінен бұрын, экономиканы реттеу — мемлекеттің макроэкономикалық
түрғыда қолданатын іс-әрекеті екендігін атап өту керек. Бұл — өкіметтің
болжамы емес, оның обьективті қажеттілігі, өйткені ерікті кәсіпкерлік
жүйесі мен нарықтық қатынастар тиімді теңгермешілік жағдайындағы
тұрақтылықты қамтамасыз ету мәселесін мемлекетке қалдырады. Келесі
жағдайларға байланысты тиімділік бұл жерде барынша күрделі мазмүнға ие
болады:
- өндірістік немесе әлеуметтік сипаттағы нақтылы мәселелердің тиімді
шешімі оны макроэкономикалық деңгейден қарастырғанда, яғни, тек жиынтық
табыстарды жиынтық шығындармен салыстыру жағынан келгенде тиімсіз болып
шығуы әбден мүмкін. Егер жиынтық шығындардың абсолюттік
көрсеткіштері жиынтық табыс бойынша көрсеткіштер деңгейінен жоғары болса, —
бұл шешімнің тиімділігі күмәнді болады;
халық шаруашылығыньщ тиімді аймақтық-салалық құрылымын құру жөніндегі
мемлекеттік шаралар жекелеген шаруашылық жүргізуші субъектілердің, салалар
мен аймақтардың тұрғысынан тіпті де тиімді болмай
шығуы мүмкін, өйткені соңғылардың деңгейінде мемлекетің макроэкономикалық
мүдделері әрдайым қарастырыла бермейді;
егер экономиканы өсіңкілі ұдайы өндіретін жүйе ретінде қарастыратын болсақ,
онда макроэкономикалық
теңгермешіліктің өзі осы жүйенің болашақтағы даму тиімділігінің факторы
ретінде алынады.
Осыларды ескеретін болсак, мемлекеттік реттеу барысы өз кезеңінде
нақтылы бір мерзімге есептелген мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық
саясатының туындысы болып табылатын тұтастай экономикалық жүйе дамуының
бағдарламалы-мақсатты нұсқауларына бағындырылуы қажет екендігі туындайды.
"Макроэкономикалық тұрақтылық" түсінігі де толықтыруды талап етеді.
Оның мағынасы — макрокөрсеткіштердің өзара байланысқан жүйесі экономиканың
өткен кезеңге қарағанда ілгерілеуін сипаттайды. Бұл тұста шаруашылықты
реттеудің нарықтық механизмнің бар арсеналын қолдануға барынша жақсы
жағдайлар жасалады, бүл өз кезегінде макроэкономикалық тұрақтылықты
қолдауға жанама ықпал етеді. Нәтижесінде, мұндай тұрақтылық өздігінен ұдайы
өндірілетіндей, оның сыртқы көрінісі қоғамдық, жеке тауарлардың қалыпты
қозғалысының болуы, табыстардың қалыпты ағымы және олай болса, мемлекет
бюджеті кірістерінің уақытылы қалыптасуы болып табылады. Бұл — іс жүзінде.
Ал теория түрғысынан экономиканың мұндай жай-күйі егер ол объективті
экономикалық заңдар (кемімелі тиімділік, кемімелі пайдалылық, сұраныс
пен ұсыныс, қажетті әртұрлілік және т.б.) талабына жауап беретін болса ғана
ұзақ мерзімдік сипат ала алады. Бұл заңдардың ықпалы оқшауланған сипатта
емес, материалдық игіліктер мен қызметтерді өндіру, бөлу, айырбастау және
тұтыну сатыларында қалыптасатын әлеуметтік, өндірістік және экономикалық
қатынастардың тұтастай жүйесінде жүзеге асады.
Сондай-ақ, бұл қатынастар тобының эрқайсысы сәйкес экономикалық заң
талабын білдіретіндігін атап өту маңызды. Мысалы, өндіріс факторлары
(олардың бірігуінің белгілі технологиялық тәсілінде) мен алынған өнімнің
арасындағы өзара байланысын сипаттайтын сапалы көрсеткіштер динамикасын
зерттей отырып, егер өнімнің артуы осы факторлардың тек біреуінің есебінен
қамтамасыз етілсе, онда ол төмендеу бағытына ие болады. Бұдан келіп, халық
шаруашылығының макроэкономикалық және тиімді теңгермешілігін қамтамасыз ету
жөніндегі шаралар кемімелі тиімділік заңының талабын ескеруге негізделуі
керек. Егер сұраныс пен ұсыныс заңы талабының маңызын сырттай білдіретін
материалдық-ақшалай қатынастар жөнінде сөз болатын болса, онда оларды макро
және микро деңгейлерде реттеу нәтижесінде өндірілген тауарлар мен
қызметтердің тиімді пропорциялары қалыптасуы керек. Бірақ олардың қоғамның
өндірістік емес қажеттіліктерін қанағаттандыруға жұмсалатын бөлігін жүзеге
асырудың тиімділігі, оларды тұтынудың артуымен салыстырғандағы өнімнің
пайдалылығының барынша баяу арту заңцылығына негізделген объектииті
кемімелі пайдалылық заңының талабын ескере отырып бағалануы қажет.
Мемлекеттік реттеу барысында мұндай заңдылық қоғамның өндірістік емес
қажеттіліктерін біртіндеп қанағаттандыру қалай жүріп жатқандығына қарай
ескерілуі керек.
Келесідей сұрақ туындайды: қоғамдық-экономикалық даму мен қалыптасқан
әлеуметтік-шаруашылық жағдайлардың объективті заңдылықтарына ғылыми талдау
мен сұрыптау жүргізгеннен кейін мемлекеттік реттеудің теориялық негізі
туралы сұраққа жауап берілді деуге бола ма?
Тіпті де болмайды. Ол, сонымен қатар, оның позициясының бастапқы
мәселесін, функцияларын, мехамизмдері мен методологиясын да қамтиды.
Тәжірибелер мен әдебиеттерді талдау көрсеткеніндей, мемлекеттік реттеу
барынша "жоғары ранг" мақсаттарын жүзеге асыру жұмысына жақын түрады.
Бәрінен бұрын, сөз мемлекеттің экономикалық саясатын қалыптастыру
жөнінде болуы керек. Біздің ойымызша, оны ішкі, сондай-ақ әлемдік деңгейде
де шаруашылық жүргізудің тиімді нәтижелері қамтамасыз ететін өкімет іс-
әрекетінің ұзақ мерзімдік бағыты, жолы ретінде түсіну керек. Бұл жолдың
бағытын дүрыс таңдау оның сызықтық кескінінде кездесетін сынықтан аулақ
болуға мүмкіндік береді. Бірақ, мұндай тандау:
жаңа экономикалық саясатқа өту кезеңіндегі қалыптасқан әлеуметтік
шаруашылық жағдайды терең ғылыми талдауға;
болашаққа қажетті қоғамның материалдық техникалық, табиғи-
экономикалық жоне интеллектуалдық қорларын анықтауға арналған ғылыми көп
вариантты болжамдардың эксперттік бағалауы мен нәтижелеріне;
халықаралық экономикалық саясаттың мүмкін болатын өзгерісі мен
сыртқы экономикалық байланыстар тиімділігін болжауға негізделген
жағдайда ғана қамтамасыз етіледі.
Тиісті мемлекеттік органдар ғылыми қызметінің жоғарыда
аталған бағыттары экономикалық саясат қалыптасуының маңызды бөліктерін
ақпараттық қамтамасыз ету банкін құрайды. Бұл бөліктерге,
біздің ойымызша, қорларды тиімді пайдалану саясатын, ішкі шаруашылық және
әлеуметтік саясатты, сыртқы экономикалық саясатты жатқызу жөн сияқты.
Шартты түрде экономикалық саясаттың қалыптасу барысын төмендегідей қағидалы
сипаттағы сурет бойынша бейнелеуте болар еді. Бірақ бұл сурет, егер оған
экономикалық саясатты іске асырудың құралдарының әсерлі құрамы мен
қисындылығын қосатын болсақ, жеткілікті түрдегі күрделілікке ие болады.
Құралдар құрамының жүйелілігі көбінссе экономикалық даму мақсаттарының
қандай да бір саяси құрал өзгерісінің әсерімен мүмкін болатын өзгерісі
(сандық елшемде) қаншалықты дұрыс бағаланатындығына байланысты болады.
Мұндай бағалаудың шапшандығы мен әділдігі жүргілізіп отырған экономикалық
саясаттың тиімділігін дәлелдейді. Осыдан келіп түсінікті тұжырым жасауға
болады: егер экономикалық саясат қисындылығы бізді болашақтағы мақсаттардың
қалыптасу мәселесіне "алып келсе", оның тиімділігін қамтамасыз ету
мүдделері осы мақсаттарға жетудің саяси құралдарының үйлесімді жиынтығының
мәселесіне "алып келеді". Ал, мақсаттар мен құралдар өзгерісі өзара
байланысының сипаттамасын білдіретін көрсеткіштерді әдебиеттерде тұтастай
экономиканы мемлекеттік реттеу аппаратының тиімділік деңгейін көрсететін
мультипликаторлар деп атайды.
Қазіргі уақытқа дейін әлеуметтік-экономикалық дамудың ғылыми
негізделген мақсаттарына қол жеткізудің қарастырып отырған құралдар
құрамында халық шаруашылықтық басымдықтарды дөл осындай ғылыми иегіздеу
қажетті орнын алмағандығын ерекше атап өту ксрек. Бүл құралдың басқалардан
қағидалы түрдегі ерекшелігіне көңіл аударғымыз келеді: ол экономика
дамуының мақсаты мен оны мемлекеттік реттеу арасында аралық жағдайды
қамтиды. Осы тұста мақсатқа экономикалық басымдылықтар бағынышты сипат
алады және оның мәнісін білдіреді, ал мемлекеттік реттеуге қатысты бастапқы
орында болады. Бұл реттеудің көптеген механизмдері, алдын ала белгілі
экономикалық басымдықтарды қамтамасыз ету арқылы мақсатқа жетуге қызмет
ететіндігін білдіреді.
Экономиканы реттеудің теориялық мәселелерін қарастыруды толықтай аяқтау
үшін, оны іс жүзінде әдебиеттерде қандай да бір жүйелснген тұрде баян-
далмаған әдіснамалық мәселелермен толықтыру қажет.
Мәндай әдебиет Қазақстанда мүлдем жоқ, өйткені "республикада... нарыққа
ету жағдайында экономиканы мемлекеттік реттеу жөнінде мәселе қойылмады,
оның үстіне, оның ғылыми зерттемелері нарықтық қатынастардың қалыптасуына
араласуы қажет емес деп танылды". Ал іс жүзінде, оның тұжырымдамасы,
қағидалары мен механизмдер құралы негізделмейінше мемлекеттік реттеудің
нақтылы қадамдарын жасау мүмкін еместігі айқындалады. Тұжырымдаманың
энциклопедиялық түсіндірмесі — оның, зерттеліп отырған объекті
түсінігіндегі негізгі козқарасты және оны жүйелі түрде жеткізудің негізгі
ой-пікірін білдіретіндігіне келіп саяды.
Осы түсіндірменің мәнісіне сүйене отырып, мемлекеттік реттеу
тұжырымдамасының негізгі ережелерін жасап-дайындауға әрекет етуге болады.
Бұл жерде осы мәселені абстрактылы түрде емес, Қазақстанның әлеуметтік-
шаруашылық жүйесінің ерекшеліктерін, оның дағдарысты жағдайдан шығуда
көптеген мәселелерінің болуын ескере отырып қарастырған жөн.
Сондай-ақ, ғылыми негізделген мемлекеттік реттеу түжырьшдамасының, айталық,
барлық уақытқа арналғандығы мұмкін де, қажет те емес екендігін атап өту
кесрек. Мұнда да тұжырымдама өзгерісінің экономикалық саясат,
макроэкономикалық мақсаттар мен халық шаруашылығы дамуының
басымды бағыттары өзгерісіне тәуелділік дәңгейін сипаттайтын
мультипликатордың ықпал ету керектігіне сенімдіміз. Ол жөнінде,
мысалға, "Тиімді макроэкономикалық саясат тұрақты шарықтаушы инфляция мен
үздіксіз девалъвацияны, мемлекеттік бюджет тапшылыгы мен сыртқы
қарыздардьгң өсуін жоя алады" деген тұжырым жасаған Чехия экономикасын
реформалау тәжірибесі делелдейді.
Алайда бұл тұжырымдама саясатқа, экономиканың мақсаттары мен
басымдықтарына ғана негізделмеуі керек. Оны негіздеуде шаруашылық
жүргізудің жоспарлы үлгісінен нарыққа, сондай-ақ нарықтық экономиканың
дамыған жағдайына өткен елдердің тәжірибесін ғылыми талдаудан туындайтын
объектиізті сипаттағы тұжырымдарды да ескеру қажет. Ондай тұжырымдар әрине,
сансыз көп. Бұл жерде біз олардың өз көзқарасымыз бойынша мемлекеттік
реттеу тұжырымдамасын негіздеуге тікелей қатысы барларын ғана таңдап
аламыз. Дегенмен де, тандап алынған түжырымдарға сүйену қазіргі кезеңдегі
біздің дамуымыздың ең болмағанда екі маңызды ерекшелігін ескере отырып
жүзеге асырылуы керек:
-экономиканың дағдарыстық жағдайдан шығу мәселесін шешу
қажеттілігі;
-шаруашылық жүргізудің нарықтық үлгісіне өтуді тездету мақсатында
жекешелендіру барысын әкімшілік реттеу.
Бұл ерекшеліктерге Қазақстан өнеркәсібі мен сыртқы экономикалық
байланыстарының шикізаттық бағытын қосуға болар еді.
Жоғарыда аталғандарды еске ала отырып, мемлекеттік реттеудің ғылыми
тұжырымдамасын анықтайтын негізгі ережелерді қысқаша баяндауға көшейік.
1. Меншіктің мемлекеттік және жеке түрлерінің болуы, сондай-ақ макро
және микроэкономиканың болуы объективті түрде шаруашылық қызметін
үйлестірудің жоспарлы және нарықты модельдерін пайдалану қажеттілігін
білдіреді. Жоспарлы модельді қолдану келесі шарттарды сақтаған жағдайда
мүмкін болады:
жоспардың әкімшілік-әміршілдік мазмүны жойылады;
жоспарлардың үйлестіруші, теңестіруші және реттеуші функциялары
күшейе түседі;
бағдарламалық-мақсатты жоспарлаудың ролі мен тиімділігі артады;
- жоспарлау нарықтық қатынастар өрісі кеңейе түсетін жағдайларды
анықтайды және шаруашылық жүргізудің нарықтық моделі жалпымемлекеттік
мүдделердің басыңқылығы жағдайында әрекет етеді.
Шаруашылық жүргізудің нарықтық механизмдерін іске қосудың барысы туралы
сөз еткенде, оны жоғарыдан әкімшілік реттеу тек бір ғана нәтижеге алып
келетіндігін атап өту керек — ол дағдарысты жағдайды одан әрі
күрделендіреді және бәсекенің болмағандығынан нарықтық қатынастар
субьектілерінің іс-әрекеті көбінесе алыпсатарлык сипат алады. Осыдан келіп,
әлеуметтік-экономикалық жағдайларда мемлекеттік реттеу әрдайым нарықтың
"бүршік" ататын негізін "құнарландыру" арқылы оның табиғи дамуын қамтамасыз
етуі қажет, яғни реттеу механизмдері (философиялық көзқараспен қатар
кепшілікке түсінікті тілмен айтқанда) нарықтың қалыптасуы мен дамуы
шарттарының жүзеге асуына қажетті жағдайлар туғызуы тиіс. Парық
механизмдерінің, нарықтық инфрақұрылып мен нарықтық қатынастардың
қалыптасуына төменнен ықпал ету керек және ол үшін мемлекет, сәйкесінше,
тиісті макроортаны қалыптастыруы қажет. Осылайша жоспар мен нарықтың
үйлесімді әрекет етуі мемлекеттік реттеудің әрі бастапқы қалпы және әрі
мақсатты нұсқасы ретінде қатар түрады.
2. Макроэкономикалық реттеу барысында үкімет қызметінің
бағыттары, қағидалары айқын қадағаланып огыруы керек, өйткені олай болмаған
жағдайда бұл істің тікслей және болашақтагы нәтижесін болжау қиынға
соғады. Егер бұл нәтижелер жағымсыз сипатта, яғни қанағаттанарлықсыз
болса, онда істі түзетуге айтарлықтай көп уақыт қажет болады.
Мысалға, үкіметтің әлеуметтік саланың дамуына, оның ішінде ғылымға да
бюджет шығындарын қысқарту туралы қазіргі шешімдерінің болашақтағы салдарын
кім есептеп, бағалай алар екен? Өйткені, ақыр аяғында, мәселе ұлттың
интелектуалдық және табиғи байлығында, яғни оның болашағы
жайлы болып отыр. Егер өкімет қызметінің іс-әрекеттері республиканың
әлеуметтік-экономикалық дамуының әрбір болашақтағы кезеңі үшін
ғылыми негізделген мемлекеттік реттеу концепциясымен кепілдендірілетін
болса дұрыс болаір еді.
Құрылымдық-инвестициялық саладағы реттеу әрдайым халық
шаруашылықтық интеграцияның ең жоғарғы деңгейінде жүзеге
асырылатындықтан, ол макроэкономикалық тиімділік көрсеткіштерінің
жоғарылауына бағытталғандығы өте маңызды. Мүндай бағыттау
соңғы жылдары зерттеушілердің ғана емес, сондай-ақ жоғары дәрежелі
басшылардың да назарынан тыс қалып қойған қоғамньщ өндіргіш күштерін тиімді
орналастыру мәселесін де қамтиды. Мүның бәрі де аталған сала
бойынша мемлекеттік шараларды анықтау мен жүзеге асырудағы қоғамның,
жиынтық табыстарының жиынтық шығындардан артық болуы жайлы концепциямен
алдын ала анықталуы керектігін дәлелдейді.
Осыған байланысты шетел инвестициялары жөніндегі мәселе де
жекелей қарастыруды қажет етеді. Егер мәселе республикаға шетелдің ғыльши-
техникалық жетістіктері мен алдыңғы қатарлы технологияларының
ағылуы туралы болса, ол бір мәселе. Ал көптеген жағдайларда
тиімсіз, әрі мақсатты бағыттан тыс қолданылатын шетелдің қаржы капиталы сөз
болса, ол басқа мәселе. Сондай-ақ Еуропалық халықаралық даму банкінің
Президентінің айтуы бойынша оны қолдану, ақыр
соңында осы мақсаттарға өз қаржыларымызды пайдаланудан екі есеге
қымбатқа түсетіндігін ескеру керек. Осыдан келіп, құрылымдық-
инвестициялық саланы макроэкономикалық реттеу тұжырымдамасының негізін
тек қана өз қорларымыздың есебінен емес, сондай-ақ шетелдердің
технологиялық инвестициялары есебінен республика халық шаруашылығының
ғылыми-техникалық базасын сапа жағынан жетілдіруге бағытталу
құрайтын болуы керек.
5.Сонымен, макроэкономикалық тәсіл үлттық республикалардың (бұрынғы
КСРО республикалары үшін) әлемдік шаруашылық жүйесіне кіру мәселесін
шешу үшін қажет. Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыстарын
жалпымемлекеттік деңгейде реттеуде басымды, артықшылықты сипаттағы
мәселелер төмен-деңгей болып табылады:
сырттан әкелінетін өнімді алмастыратын өндірісті
әсіресе "технологиялық" инвестицияларды тартуды ынталандыра отырып кеңейту;
табиғи шикізаттарды (әсіресе қайта өндірілмейтін) сыртқа
шығарудың ұлғаю болашағының жоқтығын ескере отырып бәсекелестік қабілеті
бар дайын өнімді сыртқа шығару ісін мемлекеітік қолдаудың тұрақты жүйесін
жасау.
Осы мәселелерді шешу барысының ұзақ мерзімдік сипаты кез келген
деңгейдегі экспорт-импорт операцияларын реттеу жөніндегі мемлекеттік
шаралар негізі болыл табылатын түжырымдаманың мазмүнын анық.
Сонымен, экономиканы мемлекеттік реттеу концепциясы тұтастай
алғанда, қоғамның шаруашылық іс-әрекетін үйлестірудің жоспарлы жене
нарықтық модельдерінің артықшылықтарын тиімді пайдалана отырып,
макроэкономикалық, құрылымдық-инвестициялық және сыртқы экономикалық
саясаттарды тиімді жүзеге асыру жөніндегі мемлекет қызметі негізгі
бағыттарының қабылданған мәнін білдіреді.
Тұжырымдамадан туындайтын мемлекеттік реттеудің негізгі қағидалары
қарастырылатын мәселелердің сипатын білдіретін өзгешеліктермен
ерекшеленеді. Әрбір қағиданың жалпы мазмұны экономиканың белгілі бір
саласындағы мемлекеттік реттеудің нақтылы бір мәселесін шешуді қолға алған
адам нені басшылыққа алуы керектігін көрсетеді. Әрбір саланың иерархиялық
деңгейіне байланысты бұл мәселелер әр түрлі басымдықтарға ие
бола алады. Мысалға, макроэкономикалық деңгей үшін барынша басымды мәселе
— бұл теңгермешілік пен тұрақтылықты қамтамасыз ету болса, ал халык,
шаруашылығының алғашқы және ортаңғы бөліктері үшін тап мұндай мәселе — ең
алдымен табыстар мен шығындардың арақатынасы өлшенетін олардың өндірістік
қызметінің тиімділігі болып табылады.
Тиісті әдебиеттердің, ресми құжаттардың талдап-қорытулары мен
мемлекеттік реттеу тәжірибесіне сүйене отырып, оның келесідей негізгі
қағидаларын атап өтуге болады:
мәселенің тұтастай табыстылығын қамтамасыз ететін басымды, артықшылықты
мәселелерді алғашқы кезекте шешу;
халық шаруашылығын басқару иерархиясының
барлық деңгейлеріндегі шаруашылық жүйесінің
тиімді шамаластық, сай келушілігі мен теңгермешілігі;
мемлекеттік реттеу бойынша шешілетін мәселелердің сипаты мен деңгейіне
сай келетін құралдарды таңдай білу;
реттеу барысында тұтастай алғанда қоғамның
әлеуметтік-экономикалық жағдайына, оның ішінде макроэкономикалық
тұрақтылыққа айтарлықтай әсер ететін мәселелерді кешенді түрде
қарастыру.
Егер мемлекеттік реттеудің тұжырымдамасы барынша айқын анықталған
болса, онда осы қызметті жүзеге асырудың механизмдері туралы сұрақ
туындайды. Оған болжау мен индикативтік — реттеуші жоспарлауды; қаржылай-
бюджеттік, салықтық, ақша-несие, баға, кедендік-салықтық, мөлшерлі-
тарифтік, әкімшілік-қүқықтық және нарықтық реттеулерді жатқызуға болады.
Әрине, бұл механизмдердің әрқайсының өзінің қолдану әдістері бар.
Айта кететін бір жағдай, жалпы нарық бірнеше механизмдермен ретеледі.
Бірінші — нарықтың өзін-өзі рсттеу механизмі. Оған сұраныс пен ұсыныс және
А. Смиттің айтуы бойынша "нарықтың көрінбейтін қолы" бәсекелестік жатады.
Екінші — фирмалық, фирмааралық реттеу механизмі. Бұл жағдайда экономика
фирмалардың өзара келісім-шарт жасауы арқылы реттеледі. Үшінші —
мемлекеттік реттеу механизмі туралы осы оқулықта сөз болып отыр. Төртінші -
мсмлекетаралық реттеу механизмі. Мемлекет басқа мемлекеттермен бірлесіп
экономикалық қоғамдастық мемесе одақ құрған жағдайда, қоғамдық басқару
органы қабылдаған шешім мемлекеттің экономикасы үшін міндетті болып
табылады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу методологиясына оның концепциясы,
қағидалары, механизмдері мен әдістері де енеді. Экономиканы
мемлекеттік реттеу әдістерін шартты түрде тікелей (әкімшілік) және жанама
(экономикалық) деп екі топқа бөлуге болады.
Тікелей реттеу әдістері көбінесе экономикалық процестердің
өзіне және оның шамасына әсер етумен байланысты. Олар, әдетте, белгілі бір
адрестік сипатта болады, яғни белгілі бір объектіге бағытталған.
Бұл, негізінен, экономиканы шамадан тыс монополизациялауды шектейтін,
бәсекелестікті дамытатын, түрғындардың төлем қабілеті бар
жағдайларын қолдайтын, әлеуметтік қорғау саясатын жүзеге асыратын
шараларды қамтиды.
Нарықты жанама реттеу әдістері негізінен адрессіз, бірақ барлық
шаруашылық субьектілері үшін міндетті болып табьшады. Олардың қызметі
көбінесе экономикалық қаракеттің шарттары нәтижесіне әсер етумен
байланысты.
Енді экономикалық процестерге әсер ету үшін мемлекет осы әдістердің
кейбіреуін қалай қолданады, осыган қысқа тоқтала кетейік:
1. Фискалдық саясат мемлекеттік бюджетпен реттеу құралдарын қамтиды.
Бұған ең алдымен мемлекеттік сатып алуды көбейту немесе азайту, ірі
қаржылар жұмсау бағдарламасы, өлеуметтік төлемдер, кейбір өндіріс
салаларына, көсіпорындарға бюджеттің есебінен берілетін жәрдем қаржылар
(субсидия), салық шаралары жатады.
Салықтық реттеу фискалдық саясаттың маңызды белігі болып табылады. Оның
көп тараған түрлеріне мыналар жатады:
а) кейбір экономикалық процестерді көтермелеу немесе шектеу мақсатында
салық мөлшерін өзгерту. Экономикалық өсуді кетермелеу ниетімен
мемлекет бөлек салалар мен өңірлер (мысалы Арал өңірі), шст селолық
аудандар мен еркін экономикалық аймақтар үшін салық салудың ерекше
жеңілдікпен қолданылатьш тәртібін орнатады. Жергілікті деңгейдегі
мемлекеттік органдар да оздеріне берілген билік шеңберінде сол жердегі
кәсіпорындарды ынталандырып отырады. Кейде Жске тутынатын тауарларға
сұранымды шектеу мақсатында салық төлеушілердің басым көпшілігі үшін жанама
салықтар мен табысқа салынатын салықтың нарқы да өзгертіледі: салық нарқы
барынша төмен жағдайда өндіріске ақша қаражатын жұмсау әдетте
өседі, ал салық нарқы барынша жоғары жағдайда өндірісті
қаржыландыру тиімсіз болады;
ә) салық нарқын өзгеріссіз қалдыра отырып, оны төлеудің
тәртібін өзгерту. Бүған, мысалы, негізгі орларды
амортизациялаудың мерзімін әзгерту жатады;
б) салық жеңілдіктерін ендіру немесе алып тастау. Салалық жеңілдіктерді
ендіру капиталдың салааралық құйылымын реттейді. Салық салуға тиісті
пайдадан жаңа техника түрлеріне жұмсалған шығынды шегеруге рұқсат беру
негізгі қорларды жаңғыртуды тездетеді.
2. Несие-ақшй саясаты. Мемлекет нақты салалық және аймақтық
проблемаларды шешу, ерекше мемлеттік бағдарламаларды жүзеге асыру үшін
мақсатты жеңілдікпен пайдаланатын несие береді. Сонымен бірге, бюджеттен
тыс ерекше даму қорын да құра алады. Несие және ақшалық реттеудің
жиі қолданылатын түрлеріне мыналар жатады:
а) несиенің пайыз нарқының өзгеруі. Мысалы, өндіріс салаларын дамыту
үшін пайдаланылатын несиелік қаражаттарға осы пайыз төмен деңгейімен
болғаны абзал;
ә) эмиссиялык, банктің есептеу нарқын өзгерту. Есептеу нарқы
(дисконттық) — бүл банк вексельдерін, яғни жеке адамдар мен
мекемелердің қысқа мерзімді міндеттемелерін сатып алған жағдайда банктен
өндіріп алынатын қарыз пайызының нормасы. Эмиссиялық банк тек қана
коммерциялық банктердің вексельдерін есепке алады. Есептеу нарқын
төмендету немесе көтеру жеке коммерциялық банктер үшін несие нарқын қайта
қарауға түрткі болады. Несиенің қымбаттауы (есептеу нарқының өсуі) несиелік
және инвестациялық белсенділікті шектейді, ал оның арзандауы, керісінше
іскерлік белсенділікті көтермелейді;
б) элшссиялық банкке ақша салудың міндетті минимумын арттыру.
Эмиссиялық банктегі коммерциялық банктердің депозиттері (сақтауға берілген
ақша) ерікті ақша салымдарынан (бос резерв) және міндетті ақша
салымдарынан (оларды пайдалануға рұқсат берілмеген) тұрады. Орталық банк,
міндетті ақша салымдарының мөлшерін арттыра отырып жеке
банктердің несие қаражаттарын шектейді, ал олардың мөлшерін азайту
арқылы жеке банктердің несие экспансиясына мүмкіндік туғызады;
в) "ашық нарықтагы операциялар". Бүл жағдайда,
мемлекет езінің облигацияларын сатуға немесе сатып алуға тырысады. Бірінші
жағдайда жеке несие жүйесінің қарыз капиталының қаражаттары алынады, ол
ұдайы өндіріс процесін қиындатады. Екінші жағдайда, керісінше,
несие жүйесі қосымша қаражаттармен толтырылады, ал ол ұдайы өндіріс
процесін көтермелейді.
Баганы және табысты реттеу саясаты. Фискалдық және несие саясаты
көп жағдайда баға мен табыстарды реттеудің құралы бола алмайды.
Сондықтан мемлекет барынша тікелей әсер ету құралдарын қолдануға
тырысады. Осы мақсатта мемлекет баға мен табыстардың өсуінің
жоғарғы шегін белгілейді, кейде олардың өсуіне тыйым салады.
Дегенмен тікелей шектеулер табыстың пайда немесе дивиденд сияқты
түрлеріне таратылмайды.
Әкімшілік реттеулер. Оларға кейбір әдейі ерекшеленген салалар, мысалы
қоғамдық пайдалану садаларына (электроэнергетика, көлік) бақылау аралары,
қор биржаларының үстінен қойылатын әкімшілік бақылау, әділ
бәсеке күресі деп аталатын тәртіпті сақтауға бағытталған бақылау және басқа
да осы секілді істер кіреді.
5. Қысқа мерзімді реттеулер. Оның мақсаты — бірнеше айдың ішінде нәтиже
алуға есептелген ұдайы өндіріс процесіне әсер ету болып табылады. Бұл жерде
әңгіме экономикалық циклдің ағымдағы кезеңінің қозғалысын өзгерту, оның
ішінде экономикалық дағдарыстың қанат жаюын шектеу, бәсендету, жандану
кезеңінің басталуын жеделдету, өндірістік өрлеу кезеңін тұрақтандыру немесе
одан ары қарай созу тураты больш отыр.
Нарыққа өту жағдайында қысқа мерзімді реттеулер бағаның шамадан тыс
өсуімен күрес немесе инфляцияны тоқтату үшін қолданылады. Қысқа мерзімді
реттеудің бұндай бағыты дефляциялық саясат деп аталады.
6. Үзақ мерзімді реттеу — бірнеше жыл бойынша нәтиже алуға есептелген
ұдайы өндіріс процесіне мақсатты бағытта әсер ету болып табылады. Оған
белгілі бір уақыт кезеңі бойынша экономиканың даму қарқынын ұстап тұру,
кейбір салаларды артықшылықпен дамыту арқылы қоғамдық өндірістің қүрылымын
өзгерту, технологиялық қайта құру, ғылымитехникалық прогресті дамыту
мақсатында жедсл амортизациялау саясатын жүргізу жатады.
Нақты шаруашылық немесе белгілі бір әлеуметтік экономикалық міндеттерді
шешу үшін қолданылатьш арнайы шаралар жиынтығы түрінде болатын мақсатты
бағдарлама — ұзақ мерзімді реттеудің барынша тиімді түрі болып табылады.
Ондай бағдарламалар мақсатты сипатта, нақты уақыт пен шепке бағдарланған,
орындалуы адресті болады. Олар реттеуші өдістердің барлық жүйесін қолдану
арқылы жүзеге асырылады. Мысалы екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
Германияда, Францияда және Жапонияда экономиканың бірсыпыра жетекші
салаларын (қара металлургия, транспорттық машиина жасау), сонмен бірге,
қазіргі заманғы техникалық прогресте ерекше рөл атқаратын салаларды
тездетіп дамытудың арнайы шаралары қабылданған болатын.
Осылайша, біз ақыр соңында экономикалық ғылымның арнайы саласын
құрайтын, экономиканы мемлекеттік реттеудің методологиясы болып табылатын
қарастырылып отырған концепция, қағидалар, механизмдер мен әдістердің
маңызы мен келелі мәселелерін тұрақты түрде жасап-дайындау қажеттілігіне
келіп тірелеміз. Сондай-ақ, оны үйымдастыру жағы да белгілі бір
күрделілікті білдіреді.
Келесі екі жағдайды атап өту керек: мемлекеттің (өкіметтің) жалпы
алғандағы функцияларымен оның экономиканы реттеу жөніндегі функциялары,
моселе жалпы алғандағы мемлекеттік реттеудің теориялық мәселелері жөнінде
емес, реттеуді мемлекеттік үйымдастыру болып табылады. Осы толықтыруларға
орай және Қазақстан экономикасын реттеу жөніндегі жалпы мемлекеттік
шараларды жүзеге асыру тәжірибесін ескере отырып аталған мәселелер шеңбері
бойынша кейбір ой-пікірлерімізді қысқаша баяндап етейік.
Ең алдымен болашақ кезендегі әлеуметтік-экономикалық даму мен халық
шаруашылықтық басымдықтардың мақсаттарын ғылыми негіздеу мемлекеттік реттеу
жөніндегі кызметтің ерекше саласын құрайтындығын атап ету қажет. Ол ең
алдымен ғылыми сипатта болады және реттеудің барынша іс жүзіндегі әрі
ұйымдық мәселелерін шешуге негіз жасайды.
Мемлекеттік және нарықтық басқарудағы шетелдік экономикалық тәжірибені
ғылыми қорытындылау күн тәртібіне келесі мәселелерді қойып отыр: бұл
тәжірибе Қазақстан экономикасының жағдайына қаншалықты қолайлы және
оны енгізуге бола ма, әлде нарыққа өту кезінде Қазақстан үшін шаруашылық
жүргізудің өзіндік моделі болуға тиіс пе? Бүл сұраққа жауап беру жай
нәрсе емес, ол өзінің ғылыми негізін талап етеді. Еліміздің
бірқатар экономика ғалымдары қазіргі уақытта экономикалык
жаңалықтардың теориялық негізін анықтауды, шаруашылықты басқарудың
әкімшілдік және нарықтық механизмін қолдануды, өтпелі кезеңнің
экономикасын жасауды бекер тілге тиек етіп жүрген жоқ. Бұл шешім
қазіргі кезеңде біздің атамыш проблемалардың теориясын анықтап
енгізуге байланысты туындап отыр. Осы проблемалардың арасынан келесі
жәйттерді бөлуге болады:
-шаруашылық моделдерін өзгертуде және экономикалық жаңартуда қандай
жол тиімді — эволюциялық па, революциялық па?
-нарықтық қатынастардың аясын ұлғайту және нарық инфрақұрылымын
дамытуда өкімшілік шешімдер арқылы немесе сыртқы ұйымдастырушылық -
қүқықтық және экономикалық шешімдер арқылы іске аса ма?
-жалпы экономикалық бағыт пен макроэкоэкномикалық
тұрақтылықты ұстап тұруда мемлекеттік органдардың функциялары мен
ролі қалай езгереді?
-экономиканы мемлекеттік реттеу шаралары қандай ғылыми негізде және
қандай бағытта іске асырылуы қажет?
-экономиканы мемлекеттік реттеу механизмдерінің басыңқылығы
мен құрамы әр кезеңде қандай себептерге байланысты өзгеріпотырады?
-бәсекелестік нарықты ортаны құруда не маңызды: меншік иесін ауыстыру
мақсатында міндетті түрде және жаппай жекешелендіру ме, жоқ, әлде
кәсіпкерлердің өз ынтасымен құрылған шағын және орта кәсіпорындарды
мемлекет тарапынан қолдау ма?
-макроэкономикалық реттеуде салалық және аймақтық мүдделері
қаншалықты дұрыс ескеріледі?
-халық шаруашылығын жоспарлау және нарықтық реттеу қандай ғылыми
негізде үйлестіріледі?
Егер де осы қорытындылауды қарастыра отырып, шетелдік экономиканы
мемлекеттік реттеу тәжірибесін Қазақстан жағдайында пайдаланылатын болса,
онда келесі негізгі зандылықтарды көрсетуге болады:
Экономикалық саясатты ғылыми негіздеу, стратегияны анықтау, шаруашылық даму
тактикасын,мақсатын және басымдылығын айқындау инвестициялық-құрылымдық,
ғылыми-техникалық, құқықтық сипаттағы мәселелерді шешуге пайдаланыдады.
Кәсіпкерлердің, шағын және орта бизнес субъектілерінің нарықтық
иифрақұрылымдар қызметтерінің мемлекеттік және жекеменшік кәсіпорындарының
тиімді бағытта дамуын ынталандырылуы мақсатында ұсынушы-реттеушілік
жоспарлауды жүзеге асырады.
Әкімшілік, заң шығару, қаржы-несие, салық және баға белгілеу механизмдерін
кеңінен қолданаотырып, қоғамдық тауарлар,занды және жеке тұлғалар
табыстарының, трансакциялықшығындар "қозғалысын" тікелей мемлекеттік
реттеу.
Сыртқы экономикалық саясатты жұргізуде мемлекеттің экспорттық потенциалын
жоғарылатудың басыңқылығын мойындау және оның әлемдік шаруашылық
интеграциялық процесіне "жеңіл" кіруін іске
асыруды қамтамасыз ету.
Қазақстанның әлеуметтік шаруашылық жүйесінде шетелдің мемлекеттік
басқару тәжірибесінің жақсы жақтарын қолданғанда келесі екі негізгі
ерекшелікті ескеру қажет:
а) КСРО мемлекетінің құлдырауы салдарынан республика саяси-
экономикалық бостандық және егемендік алғаннан кейін сыртқы экономикалық
саясаттың құрылуы және іске асырылуы жаңа маңызға ие болады;
ә) Қазіргі танда Қазақстан, қатаң орталықтандырылған жоспарлы
модельден, нарық субъектілері арасында бәсеке өскен жағдайда іске
асырылатын, нарықтык шаруашылық модельге өту үстінде. Соңғы жылдардың
тәжірибесінің нәтижесі көрсеткендей, халық шаруашылығын
басқарудың орталықтандырылған жүйесінің негізгі механизмі ретінде
хсоспарлаудан бас тарту, экономиканы басқаруда кептеген дағдарыстар
туғызды, еңбек өнімділігінің төмендеуі, экономикалық қылмыстың өсуі,
көлеңкелі экономиканың қалыптасуы орын алды.
Енді шетел тәжірибесінің макроэкономикалық реттеуін Қазақстанда
қолданудың негізгі сұрақтарына тоқталайық.
Әлеуметтік-экономикалық даму жоспарының қажеттілігі сөзсіз үлкен.
Бірақ, жоспарлаудың ғылыми-методологиялық және ұйымдастарушылық негіздері
бұрынғы әкімшілік-директівті мәнінен айрылуы қалсет және ұсыныстық-
реттеушілік, мемлекеттік және жеке меншікке негізделген белсенді шаруашылық
жүргізуді ынталандыру релдерін атқаруы тиіс.
Бүл жердегі ең маңызды мәселе мақсатқа жету, жеке және мемлекеттік
кәсіпорындардың стратегиялық жоспарларына "сіңіруі" (салалар және әкімшілік
аумақтар) сол сияқты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz