Экономиканы реттеудің теориялық мәселелерін қарастыру

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Жоспары

Кіріспе3

1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігі мен ұйымдық-мотодикалық негіздері. . . 4

1. 1. Экономиканы реттеудің теориялық мәселелерін қарастыру………

1. 1. Қазақстан жағдайында шетелдік макроэкономикалық реттеу тәжірибесін пайдалану мәселелері20

2. Өнеркәсіптк кешендердің дамуын мемлекеттік реттеу . . . 21

2. 1. Аймақтық дамуды мемлекеттік реттеу22

2. 2. Мемлекеттің аймақтық саясатын қалыптастыру, Аймақтық дамуды стратегиялык жоспарлаудың әдістемесі мен мәселелері25

3. ШЕТЕЛ МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ МЕМДЕКЕТТІК РЕТТУДІҢ НЕГІЗДЕРІ

3. 1. Шетел мемлекеттері экономикасының мемлекеттік реттелуінің мәні мен әдістері . . . 28

3. 2. Нарықтық экономикадағы әр түрлі мемлекеттерде экономиканың реттелуі . . . 31

Қорытынды . . . 25

Пайдаланған әдебиеттер . . . 36

Экономиканы мемлекеттік реттеу

Кіріспе

Кеңес өкіметі ыдырағанан кейін аз ғана уақыт ішіндегі экономиканы реформалау мен шаруашылық жүргізудің нарықтық ьщделіне өту жөніндегі кең көлемді шараларды жүзеге асыру тәжірибесі - мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық процестерге араласуы - объективті қажеттілік екендігін түпкілікті түсінуге мәжбүр етті. Оның объективтілігі ұлттық санақ жүргізудің жаңа жүйесіне өту керектігімен, экономикалық дамудың тепе-теңдігін сақтау мүдделері мемлекеттік реттеудің объектісі болып табылатындығымен және макроэкономикалық үрдістердің сандық-сапалық көрсеткіштері өзгерісін тұрақты түрде зерттеп отыруды қажет ететіндігімен де түсіндіріледі. Сонымен қатар мемлекеттік реттеу рөлінің күшеюі мемлекетаралық (оның ішінде ТМД елдері арасында) Экономикалық интеграцияның объективтілігі және экологияның кең ауқымды мәселерін әлемдік деңгейге шешу қажеттілігімен байланысты екендігін де атап өту керек. Мұның бәрі де жас экономист мамндары жан-жақты дайындау қажеттілігі туралы мәселені күн тәртібіне қойып отыр. Оларды дайындау барысында экономиканы мемлекеттік реттеудің ғылыми-методологиялық негізерімен қатар тәжірибесін де танып-білу маңызды рөл атқарады.

Мұндай танып-білу маңыздылығы Қазақстанда бұл мәселелердің әлі де қандай да бір теориялық зерттеулер мен ғылыми жұмыстардың объектісі бола қоймағандығына байланысты да біршама арта түседі. Сондықтан бұл жұмыста аталған орын алып отырған кемшілікті республикамыз бойынша мәліметтер негізінде түзетуге әрекет жасаған.

Стратегиялық жоспарлау агенттігнің Президентіміздің тікелей бағындырылуы және Экономика мен сауда министлігінің қайта құрылғаны жайдан-жай емес екендігін еске сала кету артық болмас.

І. Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігі мен ұйымдық-мотодикалық негіздері.

1. 1. Экономиканы реттеудің теориялық мәселелерін қарастыру

Мемлекеттік реттеу қажеттілігінің объективті негіздерін қарастыруға кіріспестен бұрын, ең алдымен осы түсініктің өзіне ғылыми анықтама беру қажет. Себебі білімнің кез келген саласы "оның тәжірибемен дәлелденген бастапқы аксиомалары жасалып, қүрастырылғаннан кейін ғана ғылым саласына айналады". Біздің ойымызша, экономиканы мемлекеттік ретгеу әлеуметтік-шаруашылық процестеріне олардың тиімді теңгермешілігі мен макроэкономикалық тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттің әкімшілік-экономикалық және ұйымдық-құқықтық негізде араласуын білдіреді.

Мынадай сүрақ туындайды: мүндай араласу - объективті қажеттілік пе, әлде ол әрдайым субъективті сипатта бола ма?

Бұл сұраққа дұрыс жауап, әрине, нарықтық қатынастардың өріс алған не оның өрістей қоймаған жағдайындағы әлемдік шаруашылық дамуының барлық тәжірибесін талдау мен жинақтауға негізделуі керек. Бұл тәжірибенің нарықтық экономикасы дамыған елдердің білгір мамандары жасап, дайындаған ғылыми талдауы әлеуметтік-экономикалық үрдістерді реттеу жөніндегі мемлекеттің жүзеге асыратын іс-шараларының объективтілігі туралы түжырымды жеткілікті түрде негіздеуге мүмкіндік береді. Тиімді экономиканың шведтік моделін жасаушы және көрнекті маман Класс «Эклунд» таза күйінде мүлдем реттелмейтін нарық ешбір елде жоқ және нақтылы айтқанда, ешқашан болған емес" - деп түжырым жасай келіп, ұжымдық шаруашылықтардың сыртқы-ішкі әсерлерін ескеру және табыстарды әділетті бөлуді қамтамасыз ету мақсатындағы мемлекеттік реттеу к, ажеттілігін көпшілік танып-білгендігін атап көрсетеді.

Мемлекетгік реттеудің объективті қажеттілігін анықтайтын факторлардың мәнісін қарастыруға кіріспестен бұрын оларды, былайша айтқанда, ұғымдық түрде анықтап алу керек. Ең алдымен мәселе "таза қоғамдық тауарлар", яғни нарықтық қатынастар механизмдерінің әсерін қабылдамайтын тауарлар жөніңде болмақ.

Адамзат тарихы мемлекеттердің пайда болуы мен даму барысы, сондай-ақ, олардың арақатынасы бейбіт іс-әрекеттермен қатар, күштеу жолымен де анықталатындығын айқын көрсетіп отыр. Соңғы жағдай, яғни күштеу іс-әрекеттері объективті түрде белгілі бір материалдықтехникалық және интеллектуалдық қорларды елдің қорғаныс кабілетін қажетті деңгейде қамтамасыз ету үшін бөлуіне мемлекетті мәжбур етті. Оған қоғамның барлық мүшесі де мүдделі. Сондықтан олар мемлекет тарапынан шетелдік қол сұғушылықтан қорғау жөніндегі шараларға бірыңғай ие бола отьгрып, жоғарыда аталған қорларды жасауға (пайдалануға) арналған мәжбүрлі салықты төлеуге түсіністікпен қарайды. Өйткені бүл қорларды тұтыну, жекелеген сүраныс жиынтығын анықтау арқылы емес, ұжымдық тұрде жүзеге асырылады, ал бүл нарықтық механизмді шектейді және қоғамдық тауар (қызмет) көрсеткіштерін қалыптастырады. Мүндай тауарлар қатарына мемлекетті басқару ісін, азаматтардың заңды құқын қорғау мен когамдық тәртіпті сақтауды, күрделі ғылыми зерттеулер жүргізу мен нәтижелерін қолдануды ұйымдастыруды, тұтастай энергетикалық жүйені қүру мен пайдалануды, экономикалық жүйені құру мен пайдалануды, жаллы-мемлекеттік табиғатты қорғау шараларының әсерін, төтенше жағдайларды алдын ала ескертуді және т. б. жатқызуға болады.

Мемлекеттік реттеу қажеттілігін айқындауға мүмкіндік беретін келесі маңызды түсінік - тауарларды өндірушілер мен оларды тұтынушылардың нарықтық өзара қатынастарының кұшеюі мен тығыздылығының "сыртқы әсерлері" болып табылады. Мәселен, бұл қарымқатынастар аумағында тауарлар (қызметтер) өндіруге кететін шығындар құрамында табиғатты қорғау шаралары мен соған арналған қорларды тиімді пайдалануға кететін шығындарды ескеруді ынталандыру механизмі жоқ. Осыдан келіп, өз қызметін тек қана сұранысты қанағаттандыруға және пайда табуға бағыттайтын кәсіпкердің ой-өрісінен қоршаған табиғи ортаның ластануын болдырмау және табиғат шикізатты (әсіресе оның қайта өндірілмейтін түрлерін) тиімді пайдалану мәселелері толықтай шет қалатындығы әбден түсінікті. Адамдардың өндірістік тұтыну қызметінің сыртқы әсері ретінде пайда болатын бұл мәселенің шешімі ең алдымен мемлекеттің араласуын талап етеді.

Нарық субъектілерінің өзара іс-әрекеттерінің шарттарын анықтауға және олардың сақталуын бақылауга арналған трансакциялық шығындарды төмендетуде де мемлекеттің рөлі зор. Мұндай шығындардың салыстырмалы тұрдегі төменгі мөлшерін көбінесе мемлекег тарапынан мәжбүр ету тетіктерін қолдану арқылы қамтамасыз етеді, ал оған нарықтық бәсекеге қатысушылардың бәрі де мүдделі.

Ең соңында халықты әлеуметтік жағынан қорғау мен қамтамасыз ету мәселелерін атап айту керек. Өйткені бүл мәселелердің саясатпен "көршілес" түратындығын ескеріп, оларды дер кезінде шешіп отыру керек болса, бүл істегі мемлекет ролі айрықша жоғары болып келеді.

Сонымен, мемлекеттік реітеудің объективті қажсттілігі қандай?

Белгілі шарттылықпен алғанда өзара байланысты экономикалық көрсеткіштер жүйесін ескере отырьш, бүл жүйенің негізін микроэкономикалық, ал жоғарғы деңгейін макроэкономикалық көрсеткіштер құрайтын пирамида түрінде елестетуге болар еді. Макро және микроэкономикалық көрсеткіштердің бірқалыпты түйісуі пирамиданың орталық белігіңде жүзеге асады, бүл тұста халық шаруашылығын басқарудың аймақтық-салалық органдарының шаруашылық қызметінің көрсеткіштері басым болып келеді.

Егер де көрсеткіштердің тұтастай жүйесін тауарлар (қызметтер) "қозғалысының" қорытынды сипаттамасы ретінде қарастыратын болсақ, онда пирамида негізінің беріктілігі макроэкономикалық сипаттағы және нарықтық қатынастар өрісінің кеңеюі үшін барынша қолайлы жағдайлар жасауға мүмкіндік беретін, көбінесе қоғамдық тауарлардың нарықтан тыс қозғалысына тәуелді парықтық механизм әрекетінің тиімділік дәрежесімен анықталады. Бүкіл әлемдік тәжірибе нарықтық механизмдерді қолданудың тиімділік коэффициенті қоғамдық тауарлар қозғалысын мемлекеттік реттеуді ескермеудің дәрежесіне қарай төмендейтіндігін сөзсіз дәлелдеген. Немесе, керісінше, егер мүндай реттеудің объективтілігі ескерілген болса, әлгі тиімділік коэффициентінің мөлшері жоғарылайды.

Осылайша, бұл қажеттілік тауарлар мен қызметтердің барлық түрін өндіру мен тұтынуды мемлекеттік және карықтық реттеудің диалектикалық бірлігінен туындайды. Мысалы, күрделі ғылыми зерттеулер жүргізуді және нәтижелерін пайдалануды алайық. Алғашқысын жүзеге асыруда бірінші кезекте жалпы мемлекет деңгейіндегі реттеу тұратыны сөзсіз. Ал олардың нәтижелерін пайдалануды ұйымдастыруда нарықтық механизм шешуші рөл атқарады, өйткені өнімді шығаруға жұмсалған шығындарды азайту және оның сапасын арттыру (оған нарықтық қатынастардың субъектілері де мүдделі) барысын ғылыми-техникалық жетістіктер деңгейі анықтайды. Мұндай мысалдарды қоғамдық тауарлардың басқа да түрлері бойынша келтіруге болар еді.

Кәсіпкердің мүуддесі нақтылы тауар өндірісінің тиімділігімен шектелетіндігі, ал сыртқы нәтиже оның ой-өрісінен тыс қалатындығы әбден қисынды да, түсінікті. Бүл нарықтық механизм құрылымына байланысты жүзеге асады. Ал сыртқы нәтиже қоршаған табиғи ортаның ластануымен, шикізаттардың қайта өндірілмейтін және басқа да қорларын орынсыз пайдаланумен, сондай-ақ қалдықсыз технологияны ұйымдастырудың жеткіліксіздігімен сипатталады. Мемлекет сыртқы бақылаушы қалпында бола алмайды, сондықтан келесідей үш бағыт бойынша белсенді шараларды жүзеге асыруға мәжбүр болады:

а) ағымдағы және болашақтағы табиғатты қорғау шараларын қаржыландырудың орталықтандырылған көздері есебінен жүргізу;

ә) шаруашылық жүргізуші субъектілер іс-әрекетінің сыртқы нәтижесі алдын ала бекітілген ережелер мен мөлшерден артық кететін болса, оларға әкімшілік-құқықтық шектеулерді бекіту;

б) табиғатты тиімді пайдалануды ынталандыратын механизмді жасап-дайындау және бақылау.

Мемлекеттік реттеудің рөлі қарастырып отырған салада адамның тіршілік әрекетінің табиғи ортасын сақтау барынша келелі, күрделі мәселе болып отырғандығына байланысты үздіксіз артатындығын ерекше атап өту керек. Біздің жағдайымызда оның рөлінің артуы шаруашылық жүйесінің нарықтық үлгісіне өтудің алғашқы кезеңінде ерікті кәсіпкерлікке қатысушылардың өндірістік қызметінің сыртқы нәтижесін төмендету мүмкіндігіне үміт арта алмайтындығымызбен де түсіндіріледі. Оның үстіне экологияның кең ауқымды мәселелерін шешу көптеген мемлекеттер күш-жігерін біріктіру негізінде мүмкін болатындығын атап өтуге тура келеді. Ал бұл - әрбір мемлекеттің, олардың экономикалық интеграциясына да жауап беретін орталық басқару органдарының міндеті.

Нарықтық экономикасы дамыған елдер тәжірибесі трансакциялық шығындардың сипаты соншалықты объективтілігімен нарық субъектілерінің өзара сауда-айырбас келісіміне мемлекеттің араласу қажеттілігін тудыратындығын дәлелдейді. Мәселен, егер келісім барысында екі жақты табыс езінің абсолюттік мөлшерлері бойынша трансакциялық шығындар көлемінен аз болатын болса, онда мұндай келісім өзінің экономикалық мағынасын жояды. Олай болса, істің объективті барысы келесі жағдайға алып келеді: сауда-айырбас келісімінің катысушылары мемлекеттің араласу әсерін пайдаланады, өйткені шартты бұзғысы келетін келісімге қаты-сушыны келісім-шартын сақтауға мәжбүр ету әдістері арқылы карастырып отырған шығындарды төмендетуге болады. Мұндай жағдайда шаруашылық жүргізудің нарықтық үлгісінің нығаюына мемлекеттің реттеуші әсері тікелей болып табылатындығын айту керек.

Ерікті кәсіпкерліктің дамыған жағдайы қоғам мүшелерінің әлеуметтік жіктелуінің табиғи процесімен сипатталады, өйткені осы тұста олардың ақыл-ой, еңбекке деген қабілеттері, ерекшеліктері анық байқалады. Ұтымды парықтық механизм тұсында "тауар өндірушілердің тепе-теңдік бағасы бойынша тауарлар мен қызметтерді сатуда істі жүргізуге қабілеті болмаса аяусыз сұрыптау процесі жүретіндігін" мақұлдайтындардың көзқарастары әбден дұрыс.

Ал мүндай сұрыптау нәтижесінде іс-әрекеттен тыс калғандар не істейді. Жас шамасы немесе еңбекке кабілеттілігі жағынан жұмыс істей алмайтындар ше? Еңбек табысы бойынша ең аз тұтыну қоржынын камтамасыз ете алмайтындар, көп балалы отбасылар қандай күн көреді?

Бұл тұста шығатын жол біреу: жұмыссыздар мен халықтың ең аз қамтамасыз етілген бөлігіне мемлекет табыстарды әділетті түрде (тұтастай қоғам түрғысында) қайта бөлу есебінен әлеуметтік қолдау корсетеді. Мұндай қайта бөлудің объективтілігі оның әлеуметтік-саяси тұрақтылықты қамтамасыз ету мен қолдау үшін негіз жасайтындығынан туындайды. Оған мемлекет те, ерікті кәсіпкерлікке қатысушылар да мүдделі болып табылады.

Аталған жағдайда мемлекеттің реттеуші іс-әрекеті көз жеткізу, сондай-ақ мәжбүр ету әдістері арқылы да жүзеге асырылады. Көз жеткізудің нәтижесі негізінен әлеуметтік баспалдақтың төменгі сатыларындағы адамдардың пайдасына қайырымдылықты жандандыру бола алады. Ал мәжбүр ету әдісінің мәні көбінесе әлеуметтік сипаттағы мемлекеттік шараларды қаржыландыру мен орталықтандырылған қайта бөлуді жүзеге асыру мақсатында табыстарға прогрессивті салық салуды бекітуге келіп тіреледі. Бүл шаралардың ішінде әлеуметтік-мәдени саланың, бәрінен бұрын денсаулық сақтау, білім беру ісінің сәйкесінше дамуын қамтамасыз етуге маңызды орын бөлінеді.

Бәрінен бұрын, экономиканы реттеу - мемлекеттің макроэкономикалық түрғыда қолданатын іс-әрекеті екендігін атап өту керек. Бұл - өкіметтің болжамы емес, оның обьективті қажеттілігі, өйткені ерікті кәсіпкерлік жүйесі мен нарықтық қатынастар тиімді теңгермешілік жағдайындағы тұрақтылықты қамтамасыз ету мәселесін мемлекетке қалдырады. Келесі жағдайларға байланысты тиімділік бұл жерде барынша күрделі мазмүнға ие болады:

- өндірістік немесе әлеуметтік сипаттағы нақтылы мәселелердің тиімді шешімі оны макроэкономикалық деңгейден қарастырғанда, яғни, тек жиынтық табыстарды жиынтық шығындармен салыстыру жағынан келгенде тиімсіз болып шығуы әбден мүмкін. Егер жиынтық шығындардың абсолюттік көрсеткіштері жиынтық табыс бойынша көрсеткіштер деңгейінен жоғары болса, - бұл шешімнің тиімділігі күмәнді болады;

халық шаруашылығыньщ тиімді аймақтық-салалық құрылымын құру жөніндегі мемлекеттік шаралар жекелеген шаруашылық жүргізуші субъектілердің, салалар мен аймақтардың тұрғысынан тіпті де тиімді болмайшығуы мүмкін, өйткені соңғылардың деңгейінде мемлекетің макроэкономикалық мүдделері әрдайым қарастырыла бермейді;
егер экономиканы өсіңкілі ұдайы өндіретін жүйе ретінде қарастыратын болсақ, онда өзі осы жүйенің болашақтағы даму тиімділігінің факторы ретінде алынады.

Осыларды ескеретін болсак, мемлекеттік реттеу барысы өз кезеңінде нақтылы бір мерзімге есептелген мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының туындысы болып табылатын тұтастай экономикалық жүйе дамуының бағдарламалы-мақсатты нұсқауларына бағындырылуы қажет екендігі туындайды.

"Макроэкономикалық тұрақтылық" түсінігі де толықтыруды талап етеді. Оның мағынасы - макрокөрсеткіштердің өзара байланысқан жүйесі экономиканың өткен кезеңге қарағанда ілгерілеуін сипаттайды. Бұл тұста шаруашылықты реттеудің нарықтық механизмнің бар арсеналын қолдануға барынша жақсы жағдайлар жасалады, бүл өз кезегінде макроэкономикалық тұрақтылықты қолдауға жанама ықпал етеді. Нәтижесінде, мұндай тұрақтылық өздігінен ұдайы өндірілетіндей, оның сыртқы көрінісі қоғамдық, жеке тауарлардың қалыпты қозғалысының болуы, табыстардың қалыпты ағымы және олай болса, мемлекет бюджеті кірістерінің уақытылы қалыптасуы болып табылады. Бұл - іс жүзінде. Ал теория түрғысынан экономиканың мұндай жай-күйі егер ол объективті экономикалық заңдар (кемімелі тиімділік, кемімелі пайдалылық, сұраныс пен ұсыныс, қажетті әртұрлілік және т. б. ) талабына жауап беретін болса ғана ұзақ мерзімдік сипат ала алады. Бұл заңдардың ықпалы оқшауланған сипатта емес, материалдық игіліктер мен қызметтерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну сатыларында қалыптасатын әлеуметтік, өндірістік және экономикалық қатынастардың тұтастай жүйесінде жүзеге асады.

Сондай-ақ, бұл қатынастар тобының эрқайсысы сәйкес экономикалық заң талабын білдіретіндігін атап өту маңызды. Мысалы, өндіріс факторлары (олардың бірігуінің белгілі технологиялық тәсілінде) мен алынған өнімнің арасындағы өзара байланысын сипаттайтын сапалы көрсеткіштер динамикасын зерттей отырып, егер өнімнің артуы осы факторлардың тек біреуінің есебінен қамтамасыз етілсе, онда ол төмендеу бағытына ие болады. Бұдан келіп, халық шаруашылығының макроэкономикалық және тиімді теңгермешілігін қамтамасыз ету жөніндегі шаралар кемімелі тиімділік заңының талабын ескеруге негізделуі керек. Егер сұраныс пен ұсыныс заңы талабының маңызын сырттай білдіретін материалдық-ақшалай қатынастар жөнінде сөз болатын болса, онда оларды макро және микро деңгейлерде реттеу нәтижесінде өндірілген тауарлар мен қызметтердің тиімді пропорциялары қалыптасуы керек. Бірақ олардың қоғамның өндірістік емес қажеттіліктерін қанағаттандыруға жұмсалатын бөлігін жүзеге асырудың тиімділігі, оларды тұтынудың артуымен салыстырғандағы өнімнің пайдалылығының барынша баяу арту заңцылығына негізделген объектииті кемімелі пайдалылық заңының талабын ескере отырып бағалануы қажет. Мемлекеттік реттеу барысында мұндай заңдылық қоғамның өндірістік емес қажеттіліктерін біртіндеп қанағаттандыру қалай жүріп жатқандығына қарай ескерілуі керек.

Келесідей сұрақ туындайды: қоғамдық-экономикалық даму мен қалыптасқан әлеуметтік-шаруашылық жағдайлардың объективті заңдылықтарына ғылыми талдау мен сұрыптау жүргізгеннен кейін мемлекеттік реттеудің теориялық негізі туралы сұраққа жауап берілді деуге бола ма?

Тіпті де болмайды. Ол, сонымен қатар, оның позициясының бастапқы мәселесін, функцияларын, мехамизмдері мен методологиясын да қамтиды. Тәжірибелер мен әдебиеттерді талдау көрсеткеніндей, мемлекеттік реттеу барынша "жоғары ранг" мақсаттарын жүзеге асыру жұмысына жақын түрады.

Бәрінен бұрын, сөз мемлекеттің экономикалық саясатын қалыптастыру жөнінде болуы керек. Біздің ойымызша, оны ішкі, сондай-ақ әлемдік деңгейде де шаруашылық жүргізудің тиімді нәтижелері қамтамасыз ететін өкімет іс-әрекетінің ұзақ мерзімдік бағыты, жолы ретінде түсіну керек. Бұл жолдың бағытын дүрыс таңдау оның сызықтық кескінінде кездесетін сынықтан аулақ болуға мүмкіндік береді. Бірақ, мұндай тандау:

жаңа экономикалық саясатқа өту кезеңіндегі қалыптасқан әлеуметтік шаруашылық жағдайды терең ғылыми талдауға;
болашаққа қажетті қоғамның материалдық техникалық, табиғи-экономикалық жоне интеллектуалдық қорларын анықтауға арналған ғылыми көп вариантты болжамдардың эксперттік бағалауы мен нәтижелеріне;
халықаралық экономикалық саясаттың мүмкін болатын өзгерісі мен сыртқы экономикалық байланыстар тиімділігін болжауға негізделген жағдайда ғана қамтамасыз етіледі.

Тиісті мемлекеттік органдар ғылыми қызметінің жоғарыда аталған бағыттары экономикалық саясат қалыптасуының маңызды бөліктерін ақпараттық қамтамасыз ету банкін құрайды. Бұл бөліктерге, біздің ойымызша, қорларды тиімді пайдалану саясатын, ішкі шаруашылық және әлеуметтік саясатты, сыртқы экономикалық саясатты жатқызу жөн сияқты. Шартты түрде экономикалық саясаттың қалыптасу барысын төмендегідей қағидалы сипаттағы сурет бойынша бейнелеуте болар еді. Бірақ бұл сурет, егер оған экономикалық саясатты іске асырудың құралдарының әсерлі құрамы мен қисындылығын қосатын болсақ, жеткілікті түрдегі күрделілікке ие болады. Құралдар құрамының жүйелілігі көбінссе экономикалық даму мақсаттарының қандай да бір саяси құрал өзгерісінің әсерімен мүмкін болатын өзгерісі (сандық елшемде) қаншалықты дұрыс бағаланатындығына байланысты болады. Мұндай бағалаудың шапшандығы мен әділдігі жүргілізіп отырған экономикалық саясаттың тиімділігін дәлелдейді. Осыдан келіп түсінікті тұжырым жасауға болады: егер экономикалық саясат қисындылығы бізді болашақтағы мақсаттардың қалыптасу мәселесіне "алып келсе", оның тиімділігін қамтамасыз ету мүдделері осы мақсаттарға жетудің саяси құралдарының үйлесімді жиынтығының мәселесіне "алып келеді". Ал, мақсаттар мен құралдар өзгерісі өзара байланысының сипаттамасын білдіретін көрсеткіштерді әдебиеттерде тұтастай экономиканы мемлекеттік реттеу аппаратының тиімділік деңгейін көрсететін мультипликаторлар деп атайды.

Қазіргі уақытқа дейін әлеуметтік-экономикалық дамудың ғылыми негізделген мақсаттарына қол жеткізудің қарастырып отырған құралдар құрамында халық шаруашылықтық басымдықтарды дөл осындай ғылыми иегіздеу қажетті орнын алмағандығын ерекше атап өту ксрек. Бүл құралдың басқалардан қағидалы түрдегі ерекшелігіне көңіл аударғымыз келеді: ол экономика дамуының мақсаты мен оны мемлекеттік реттеу арасында аралық жағдайды қамтиды. Осы тұста мақсатқа экономикалық басымдылықтар бағынышты сипат алады және оның мәнісін білдіреді, ал мемлекеттік реттеуге қатысты бастапқы орында болады. Бұл реттеудің көптеген механизмдері, алдын ала белгілі экономикалық басымдықтарды қамтамасыз ету арқылы мақсатқа жетуге қызмет ететіндігін білдіреді.

Экономиканы реттеудің теориялық мәселелерін қарастыруды толықтай аяқтау үшін, оны іс жүзінде әдебиеттерде қандай да бір жүйелснген тұрде баян-далмаған әдіснамалық мәселелермен толықтыру қажет.

Мәндай әдебиет Қазақстанда мүлдем жоқ, өйткені "республикада . . . нарыққа ету жағдайында экономиканы мемлекеттік реттеу жөнінде мәселе қойылмады, оның үстіне, оның ғылыми зерттемелері нарықтық қатынастардың қалыптасуына араласуы қажет емес деп танылды". Ал іс жүзінде, оның тұжырымдамасы, қағидалары мен механизмдер құралы негізделмейінше мемлекеттік реттеудің нақтылы қадамдарын жасау мүмкін еместігі айқындалады. Тұжырымдаманың энциклопедиялық түсіндірмесі - оның, зерттеліп отырған объекті түсінігіндегі негізгі козқарасты және оны жүйелі түрде жеткізудің негізгі ой-пікірін білдіретіндігіне келіп саяды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.