Әлеуметтік қорғау жүйесінің құрылымы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Халықты әлеуметтік қорғаудың түсінігі, құрылымы,
принциптері,
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .5
2. Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік
қорғау жүйесінің қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
3. Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік қорғау
жүйесін дамытудың негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...13
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..25
КІРІСПЕ
Нарықтық экономика механизмдерін қалыптастыру проблемаларының арасында
халықтың белгілі бір топтарын әлеуметтік қорғаудың сенімді және тиімді
жүйесін жасау шаралары аса маңызды орындардың бірінде тұр, өйткені
әлеуметтік “беріктік” резервінің шексіз болуы мүмкін емес. Әңгіме халықты
әлеуметтік қорғаудың және халыққа кепілдік берудің қазіргі механизмдерімен
салыстырғанда принципті жаңа механизмдері жайында болып отыр. Барлық
деңгейлерде: республикалық, аймақтық деңгейлерде, еңбек ұжымдарымен жеке
адам деңгейінде әлеуметтік кепілдіктердің принципті жаңа жүйесін
қалыптастыру қажет. Бұл жағдайда әлеуметтік қорғау шараларының жүйелілігі
мен кешенділігі ерекше маңызды. Әлеуметтік қорғау нысаналы сипат алып,
халықтың әлеуметтік-демографиялық және басқа да сипаттамалары бойынша
өздерін жарамды тұрмыс деңгейімен қамтамасыз етуге қабілетсіз топтарына
ғана бағытталуға тиіс.
Нарыққа өту жағдайларында халықтың әлеуметтік қорғалуын қолдау мен
нығайтуға бағытталған мемлекеттік шаралар жүйесі қажет. Бұл жүйеде үш
қосалқы балуға тиіс:
А) Халықтың барлық әлеуметтік-демографиялық топтарының мүдделерін
білдіретін;
Б) қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің мүдделерін көздейтін. Бұл
қоғамның әлеуметтік мәселесіне қатыстылығы. Сонымен бірге жүйе үш деңгейге
бөлінуге тиіс: республикалық, аймақтық, бастапқы шаруашылық буыны.
Республика деңгейінде қоғамның барлық мүшелеріне әлеуметтік кепілдіктер,
соның ішінде табыстың белгілі бір деңгейіне (жалақының, ставкалар мен
окладтардың, зейнетақылардың ең төменгі мөлшеріне, ең төмен тұтыну бюджетін
негізге ала отырып, түрлі игіліктер мен қызметтерді тегін тұтыну деңгейіне)
кепілдіктер берілуі көзделеді. Аймақ деңгейінде, оның мүмкіндіктерін
негізге ала отырып, аймақтық әлеуметтік-мәдени, демографиялық
ерекшеліктерді ескере әлеуметтік қорғау жүйесінің одан әрі дамытылуы,
нақтылануы, оның толықтырылуы мен ұлғаутылуы қамтамасыз етілуге тиіс. Еңбек
ұжымдары деңгейінде өз қаражаты есебінен еңбекке ақы төлеу және әлеуметтік
дамыту қорлары құрылып, олар соның ішінде қосымша әлеуметтік кепілдіктер
мен жеңілдіктерге жұмсалады.
Әлеуметтік қорғау жүйесінде әлеуметтік-экономикалық нормативтер жүйе
құрайтын индикаторлар ретінде негіз қалаушы рөл атқарады, ең төмен тұтыну
бюджеті секілді индикатордың ролін едәуір арттыру қажет етіледі. Әлеуметтік
нормативтер белгілеуде аймақтарға тән факторлар мен жағдайларды ескере
аймақтар деңгейіне көшу қажет. Іоғамның әлеуметтік аралануын күшейту және
ондағы қарама-қайшы процестерді дамыту әлеуметтік кепілдіктердің сенімді
жүйесін жасауды қажет етеді, ол мына процестердің дамытылуына негізделетін
болуға тиіс:
1) адамның өндірістегі, бөлу мен тұтынудағы құқықтарын қамтамасыз
ететін әлеуметтік кепілдіктер түрлерін сақтау және оның
меншікті, одан алынатын табысты иелену құқығы, меншік түрлеріне
еңбек ақысының сараланған ең төменгі мөлшерін алу құқығы,
жымыссыздыққа байланысты жәрдемақы алу құқығы, ақшалай табысты
индекстеу механизмі сияқты жаңа түрлерін қалыптастыру;
2) халықтың экономикалық тұрғыдан ең осал топтарына көп балалы
және толық емес отбасыларына, зейнеткерлерге, уақытша жұмыс
істемейтіндерге, студенттерге, қызметкерлердің төмен жалақы
алатын топтарына әлеуметтік қолдау көрсету.
Басты кепілдіктердің бірі әрбір еңбеккердің белсенді және өнімді еңбек
етуі үшін жағдайлар жасау кепілдігі болуға тиіс, оның өзі шаруашылық
жүргізуші кез келген субъектіге экономикалық қызметпен және кәсіпкерлікпен
шұғылдану бостандығының берілуін көздейді.
1. Халықты әлеуметтік қорғаудың түсінігі, құрлымы, принциптері мен
функциялары.
Әлеуметтік саясат негізінде тиімді әлеуметтік қорғау жүйесін құру
жатыр. Әртүрлі елдер мен халықаралық ұйымдарда “әлеуметтік қорғау” түсінігі
әртүрлі қарастырылады.
Өтпелі экономикалық елдерде “әлеуметтік қорғаныс термині жаңа болып
табылады.”
Әлеуметтік қорғау-бұл қолайсыз жағдайларға (кәрілік, мүгедектік,
денсаулық жағдайы, асыраушысынан немесе жұмысынан айырылуы) байланысты
экономикалық белсенді бола алмайтын және лайықты еңбек ақы төленетін
еңбекке қатысу жолымен өзін табыспен қамтамасыз ете алмайтын азаматтар үшін
өмірлік қажетті игіліктердің және әл-ауқаттың белгілі бір деңгейін
қамтамасыз етуге арналған жүйе.
Әлеуметтік қорғау жүйесі кең мағынада құқықтық, әлеуметтік саяси және
экономикалық кепілдеме. Ол кепілдеме тіршілік затын қамтамасыз етуге
арналған жүйе.
Әлеуметтік қорғау жүйесі кең мағынада бұл құқықтық, әлеуметтік саяси
және экономикалық кепілдеме. Ол кепілдеме тіршілік затын қамтамасыз етуге
арналған жағдайларды жасайды:
-еңбекке қабілетті азаматтарға өз еңбек салымы есебінен, экономикалық
өзіндігі және кәсіпкерлігі есебінен;
-әлеуметтік осал қатардағы азаматтарға мемлекет есебінен, бірақ
мемлекет қойған күнкөріс минимумынан төмен емес.
Әлеуметтік қорғау жүйесі тар мағынада-бұл нарық жағдайындағы халықтың
белгілі бір тобындағы қиыншылықтарды төмендетуге бағытталған реттегіш
мемлекеттік жүйе.
Қазақстан мүше болып табылатын халықарлық еңбек ұжымының анықтауы
бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі мынадай шаралар кешенін қамтиды:
- тұрақты, арқылы еңбекке ынталандыру;
- негізгі әлеуметтік қатерлердің алдын алу, ал ол туындаған жағдайда
әлеуметтік сақтандыру тәсілдері арқылы сол қатердің салдарынан айырылған
табысының бір бөлігін қалпына келтіру;
- халықты әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатыспайтын әлсіз
топтарына арналған әлеуеметтік көмек тәсілдері;
- азаматтардың білім және медициналық көмек сияқты негізгі құқықтар
мен қызметтерге қол жеткізуі.
Әлеуметтік қамтамасыз ету-халықтық әлеуметтік осал қатарына (мысалы,
зейнеткерлер, мүгедектер) қатысты мемлекеттің конституциялық борышы.
Әлеуметтік қамтамасыз ету “адам капиталына” әсер етеді. Бұл міндетті түрде
денсаулық сақтауда, өнімді азайтуда, денсаулық жағдайын қайта қарауда және
сонымен бірге жұмысқа қабілеттілікті қайта қарауда байқалады. Сәтсіз
оқиғаларды алдын ала тоқтату шаралары осы іс-шарада маңызды фактор болып
табылады. Әлеуметтік қамтамасыз ету сонымен бірге квалификацияға, жұмыспен
қамту деңгейіне және сәйкесінше жұмыссыздыққа әсерін тигізеді. Еңбек
нарығындағы жұмыспен қамту, зейнеткерлік жасты қысқарту шаралары үлкен
маңызды роль ойнайды. Әлеуметтік қамтамасыз етуде жұмыссыздарды жұмыспен
қамту орталығына шақырып, жұмыс табуға жәрдемақы беру арқылы жағдай
жасайды.
Қазіргі кезде көптеген батыс елдерде мынадай ойлар жүріп жатыр:
әлеуметтік қамтамассыз ету шығындар еңбек факторын “өте қымбат” қылады.
Олар еңбек ақы шығындарының бір бөлігі болып табылады, сонымен бірге
бәсекеге қабілеттілікті төмендетеді және жұмысбастылық саласындағы саясатқа
әсер етеді.
Әлеуметтік қамтамассыз ету жүйесін белгілі әлеуметтік топтарды
экономикалық және әлеуметтік әрекетті қамтамасыз етуге бағытталған шаралар
жиынтығы ретінде мінездеуге болады. Мемлекеттік саясаттың негізгі бағыты
болып зейнетақыны сақтандыру, ауырған кездегі сақтандыру, сәтсіз
оқиғалардан сақтандыру және жұмыссыздықтан сақтандыру облысындағы
әлеуметтік қорғаудың негізгі блогы сияқты әлеуметтік қолдау болып табылады.
Әлеуметтік сақтандыру жүйесі-әлеуметтік еңбек саласындағы реттеуші
механизмдерінің бастысының бірі. Ол үш субъект байланысы арқылы
негізделген: жұмыс беруші-жұмысшы мемлекет. Барлық әлеуметтік сақтандыру
жүйесінің басты проблемасы болып оны қаржыландыру табылады. Тек қана
әлеуметтік сақтандырудың барлық түрлерін анықтау маңызды: жұмыс берушінің,
жұмысшының, мемлекеттің, сақтандырудың маңызды бөлігі болып көрсетілген
көмекті төлем есебінен қаржыландыру және төлем мен әлеуметтік қызмет
көлемінің арасындағы тығыз байланысы табылады. Көмек көлемі сақтандырылған
жеке адамның алдын ала салымына ыңғайланады.
Әлеуметтік көмек-тіршілік жағдайын қолдауда объектіге көмекті
қамтамасыз ету міндетін мемлекеттің мойындауы, ал керекті кезде жағдайды
дамытуда мемлекеттің мойындауы. Әлеуметтік көмек принципі бойынша шаралар
бюджеттен қаржыландыруды және алушының жеке қажеттілігіне ыңғайлануды
қалайды. Бұндай көмек көлемі алдын ала төленген төлемдерге тәуелді емес.
Бірақ көмек көрсету кезінде екі жағдай ескерілу керек: біріншіден, көмек
алушы адамдар арасында өз белсенділігін көрсету керек: екіншіден көмек
көрсетудің басқа жолы қалмағанда әлеуметтік саясат іске араласады.
Әлеуметтік қолдау жеке және жанұялық бюджетке ауырлық түсіп табысын
жоғалтқанда көрсетіледі және ол салық есебінен қаржыланады. Бұл кезде
қолдау алдын ала төленген төлемге қарамай көрсетіледі, бірақ мұндай
көмектің түрі мен көлемі алдын ала анықталған және алушының қосымша табыс
немесе мүліктік жағдайының ешқандай мәні жоқ. Егер әлеуметтік қамтамасыз
ету жүйесінің көк бөлігі әлеуметтік қолдау принципі бойынша құрылса, онда
ол мемлекеттік қаржыға ауырлық түсіруі мүмкін. Жоғары көрсетілгендердің
негізінде әлеуметтік қорғау жүйесінің құрылымы ұсынылады (1-сурет)
Әлеуметтік қорғау жүйесінің құрылымы.
1-сурет.
Әлеуметтік қорғау жүйесінің өзінің құрылымы бар, яғни оның толықтығының
болуын қамтамасыз ететін, тұрақты байланыстар жиынтығы. Жүйе құратын
элементтері болып субъектілер мен объектілер табылады, олардың арасындағы
қатынастар саяси тәртіп типі бойынша, бағалылықтары бойынша, өмірлік
стандарты бойынша анықталады. Жоғарыда аталған факторлар негізінде
әлеуметтік қорғау жүйесін функциялау шекарасы әлеуметтік тәуекелділікпен
(жұмыссыздық, еңбекке қабілеттілікті жоғалту, еңбекке қабілетсіз жаспен)
шектеледі.
Осылайша әлеуметтік қорғау жүйесінің құрылымы әлеуметтік қорғаудың
субъектілері мен объектілерін, құралдарын (ресурстар мен институттар),
механизмдерін және өмірлік стандарттар санынан тұрады. Белгілі тәуекелділік
санына сәйкес әлеуметтік қорғау құрылымы өзіне негізгі бағыттарды да
қосады.
Жеке құрылымдық элементтерді қарастырып, олардың арасындағы
байланыстарды қарастырайық.
Сонымен, әлеуметтік қорғаудың объектісі болып азаматтар табылады (2-
сурет). Олар экономикалық, жанұялық, мәдени қайта өңдеу функциясына ие
болып табылады. Әлеуметтік қорғау қоғамның барлық қатысушыларына, барлық
деңгейдегі азаматтарға таратылады. Әлеуметтік қорғау объектілері-республика
халқы, әлеуметтік кластар, әлеуметтік топтар, жеке азаматтар.
Біраз алдыңғы уақытқа дейін Қазақстанда бұрынғы одақтан қалған халықты
әлеуметтік қорғау жүйесі болатын. Былайша барлық жүйе мемлекеттік болатын
және өзі екі блоктан тұратын: әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік жүйесі
және мемлекеттік әлеуметтік қамтамасыз ету.
Егеменді ел болғаннан кейін 1999 жылы Республикада халықты әлеуметтік
қорғау жүйесі (7-сурет) келесідей болады:
-зейнетақымен қамтамасыз ету;
-уақытша жұмысқа қабілетсіздерге жәрдемақы;
-екіқабат және босанған әйелдерге жәрдемақы;
-денсаулық сақтау қызметтері;
-жұмыссыздық кезіндегі әлеуметтік қолдау;
-міндетті медициналық сақтандыру;
-баланың туылуына жәрдемақы;
-жерлеуге жәрдемақы.
2-сурет
2. Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қазіргі
жағдайы.
Қазіргі әлеуметтік қорғау жүйесінде толық ынтымақтастық және мелекеттік
институттардың қатысу деңгейі басым да, ынталандыру деңгейі төмен.
Мүгедектігіне, асыраушысынан айырылуына байланысты, жұмыссыздығы мен
жасы бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі толық ынтымақтастық қағидасына
негізделген. Қазақстанның барлық азаматтары өмірдегі қатерлі жағдайлар
туындаған кезде еңбек үлесіне және жүйеге қосқан жарнасына қарамастан,
бірдей деңгейде мемлекеттік жәрдемақылар алады. Азаматтың еңбек үлесі
ынтымақтастықты зейнетақы жүйесінде ішінара ғана ескеріледі. Әлеуметтік
төлемдерді есептеудің экономикалық негізделген нормативтері мен еңбекақы
жүйесінде өзара байланыс болмауынынң салдарынан жұмыс істейтін халықтың
табыс деңгейімен әлеуметтік төлемдер арасындағы тиісті байланыс болмай
отыр. Нәтижесінде, жұмыс істетін халықтың бір бөлігі әлеуметтік еңбек үлесі
болмаған азаматтардың да алатын әлеуметтік жәрдемақы мөлшерінен де аз
жалақы алады.
Еңбеккерлер, яғни ресми жұмыс істейтін азаматтар қатерлі жағдайға тап
болған кезде жүйедегі жарансына қарай қосымша қорғау деңгейімен қамтамасыз
ететін шектеулі ынтымақтастыққа негізделген жүйе жоқ.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі-қартайған шақтағы қамсыздандырудың
қатысушылар арасында ынтымақтасусыз, жинақтау қағидасына негізделген жүйеге
қатысуға нәрменді ынталандыратын бірден бір түрі.
Азаматтардың жекелеген санаттарына заңнамаға сәйкес мемлекеттің
қаражаты есебінен әлеуметтік көмек көрсетіледі.
Қолданылып жүрген заңнамада әлеуметтік қатерлер туындаған жағдайда
ерікті сақтандыруды жүзеге асыру көзделген, ол бірқатар факторларға
байланысты тиісті деңгейде дамымай отыр.
Әлеуметтік қорғау жүйесінің негізгі қаржыландыру көзі мен жалпы
реттеушісі мемлекет болып отыр. Біздің еліміздегі тәжірибемізде мемлекет
басқаратын жүйедегі халықтың қатылу деңгейі жоғары және әкімшілік шығыстар
төмен, ал жеке әкімшілік шығыстар төмен, ал жеке меншік институттары
қатысатын жүйеде халықты қамтудың төмендігі мен әкімшілік шығыстар жоғары
болатын халықаралық тәжірибедегі тұжырыммен дәлелденіп отыр. Жинақтаушы
зейнетақы жүйесін қоспағанда, әлеуметтік қорғау жүйесінде ынталандыру
деңгейі төмен.
Әлеуметтік қорғау жүйесінің тиімділігін шектейтін негізгі кемшіліктері
мыналар-жетілдірілмеген заңнама: әлеуметтік саланы реттейтін заңнама,
әлеуметтік қатерлер мен төлемдерге негізделмей, көбіне әлеуметтік төлемдер
түрлері бойынша қалыптастырылған, сондықтан күрделі және анық емес;
-әділдігі жеткіліксіз және ынталандыру деңгейі төмен: әлеуметтік
жәрдемақылар алу құқығын іске асыру кезінде салық аудармайтындардың алдында
салықты төлеп, азаматтық борышын атқарып жүрген еңбеккерлердің
артықшылығының болмауы,
-айқындықтың жеткіліксіздігі: дербес сәйкестендіру жүйесі немесе
жәрдемақыларды алу мен бөлу процесін қадағалау үшін дерекқордың қалыптасу
сатысында болуы.
Қолданылып жүрген жүйені сақтау қызмет параметрлерінің нашарлауына және
әлеуметтік қорғау міндеттерінің шешу мүмкіндігінің төмендеуіне апарып
соғады.
3. Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік қорғау жүйесін дамытудың
негізгі бағыттары.
Әлеуметтік қорғау жүйесін дамытудың тәжірибе мен қазіргі жағдайды
талдаудан туындайды. Нарық жағдайларына сәйкес келетін және тұрақты ақылы
еңбекке ынталандыруды қалыптастыратын, әкімшілік шығыстары төмен, халықты
қамту деңгейі неғұрлым жоғары жүйе құру көзделіп отыр.
Әлеуметтік проблемалаларды шешудің нарықтық қатынастарға негізделген
кешенді моделі іске асырылады. Жаңа жүйе халықты қалыпты өмірде тап болуы
мүмкін негізгі қатерлерден әлеуметтік қорғауды қамтамасыз етуге арналған
ынтымақты және ерікті сақатндырудың элементтерін қамтитын аралас жүйе
болады.
Әлеуметтік қорғаудың жаңа жүйесінің негізгі мақсаттары мен міндеттері
экономикалық өсуді қолдау ээлементтері, қатерлі жағдайлар туындаған кезде
барлық азаматтарға қорғау көрсетуде әділ, пәрмендіде тиімді жұмыс істейтін
және халықты неғұрлым толық қамтитын ескере отырып қалыптастырылуы тиіс.
Әлеуметтік саланы реттейтін заңнама өмірде кездесетін қатерлердің
негізінде қалыптастырылуы керек.
Жүйе әділ болуы тиіс. Кейбір елдерде әділдікті барлық азаматттар үшін,
адамның салымына қарамастан, әлеуметтік төлемдердің мөлшері бірдей
болатындығы деп біледі. Басқа бір елдерде әр адамның әлеуметтік қорғалуы
боның еңбек үлесін, аударымдардың мөлшері мен ұзақтығына байланысты деп
ұғады. Әлеуметтік қорғаудың жаңа жүйесі ұсынылған екі көзқарасты
ұштастыруға негізделетін болады. Әлеуметтік қорғау құқығын іске асыру
азаматтар үшін қол жетерлік болуы тиіс.
Мемлекет кепілдік берген ең төменгі жәрдем ақылар әлеуметтік қатар
туындаған кезде барлық алушылар үшін төлемдердің бірдей деңгейі ұсынуы
тиіс. Сонымен бір мезгілде, қосымша қорғау деңгейі әрбір нақты адамның
еңбек үлесіне байланысты болу керек.
Әлеуметтік қорғау жүйесі әрбір азаматтық мемлекетке тәуелділігін емес,
оның жеке жауапкершілігін ынталандыру тиіс. Тұтастай алғанда, барлық
еңбекке қабілетті азаматтар өзінің жеке басының болашағы мен өз отбасының
әл-ауқаты үшін жауапты болуы тиіс.
Жүйе нәрменді, жәрдемақылар атаулы болу керек, яғни оны алуға құқығы
бар және оған аса мұқтаж адамдарға беріледі. Жүйе тиімді, яғни ашық және
жақсы басқарылатын, шығыны аз және қарапайым, түсінікті болуы, ал
жәрдемақылырдың қосарлануы мейлінше азайтылуы қажет. Жүйенің негізгі
компоненттерін реттеу икемді болуы қажет.
Жүйе белгілі бір қысқа мерзім ішінде халықтың барынша толық қамтылуын
қамтамасыз етуі тиіс.
Осы айтылғандарды ескере отырып, әлеуметтік қатерелер негізінде және
қорғаудың мынадай элементтерін қамтитын әлеуметтік қорғау жүйесін
ұйымдастыру көзделіп отыр:
- барлық азаматтарға әлеуметтік қатер туындаған кезде әлеуметтік қатер
туындаған кезде әлеуметтік қамсыздандыруға арналған бюджет қаражатының
есебінен бірдей деңгейдегі мемлекеттік төлемдер беру;
- жұмыс берушілер мен еңбеккерлердің аударымдағы есебінен міндетті
әлеуметтік сақтандыру;
- жинақтаушы зейнетақы жүйесі;
- әлеуметтік көмек және белгілі бір санаттағы азаматтарды мемлекеттік
бюджет қаражаты есебінен қолдаудың арнаулы мемлекеттік бағадарламалары.
Азаматтар әлеуметтік қатерлердің құқылы.
Қазақстанның ерекшелегін, халықаралық тәжірибені ескере отырып,
әлеуметтік қорғау жүйесінің ұйымдастыру негізін қараған кезде мемлекеттік
және сол сияқты және меншік институттардың мүмкіндіктері тиімді
пайдаланылатын аралас жүйеге артықшылық берілуі тиіс.
Әлеуметтік төлемдерді неғұрлым тиімді басқару үшін әрбір азаматқа дербес
код бере отырып, осы код негізінде барлық әлеуметтік төлемдерге бақылау
жасайтын мемлекеттік жүйе мен ұлттық дерекқор жасалуы тиіс.
Ана мен баланы кең ауқымды әлеуметтік қамсыздандыру мемлекеттік бүкіл
әлеуметтік қорғау жүйесінің басымдықтарының бірі боладды. Келешекте
әлеуметтік қорғау жүйесінің жетілдірілуі барысында жүктілігінің алғашқы
кезеңінде медициналық ұйымда диспансерлік есепке тұрған әйелдерге жәрдемақы
төлеу мүмкіндіктерін іздестіру және басқа да көмек түрлері сияқты ... жалғасы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Халықты әлеуметтік қорғаудың түсінігі, құрылымы,
принциптері,
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .5
2. Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік
қорғау жүйесінің қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
3. Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік қорғау
жүйесін дамытудың негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...13
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..25
КІРІСПЕ
Нарықтық экономика механизмдерін қалыптастыру проблемаларының арасында
халықтың белгілі бір топтарын әлеуметтік қорғаудың сенімді және тиімді
жүйесін жасау шаралары аса маңызды орындардың бірінде тұр, өйткені
әлеуметтік “беріктік” резервінің шексіз болуы мүмкін емес. Әңгіме халықты
әлеуметтік қорғаудың және халыққа кепілдік берудің қазіргі механизмдерімен
салыстырғанда принципті жаңа механизмдері жайында болып отыр. Барлық
деңгейлерде: республикалық, аймақтық деңгейлерде, еңбек ұжымдарымен жеке
адам деңгейінде әлеуметтік кепілдіктердің принципті жаңа жүйесін
қалыптастыру қажет. Бұл жағдайда әлеуметтік қорғау шараларының жүйелілігі
мен кешенділігі ерекше маңызды. Әлеуметтік қорғау нысаналы сипат алып,
халықтың әлеуметтік-демографиялық және басқа да сипаттамалары бойынша
өздерін жарамды тұрмыс деңгейімен қамтамасыз етуге қабілетсіз топтарына
ғана бағытталуға тиіс.
Нарыққа өту жағдайларында халықтың әлеуметтік қорғалуын қолдау мен
нығайтуға бағытталған мемлекеттік шаралар жүйесі қажет. Бұл жүйеде үш
қосалқы балуға тиіс:
А) Халықтың барлық әлеуметтік-демографиялық топтарының мүдделерін
білдіретін;
Б) қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің мүдделерін көздейтін. Бұл
қоғамның әлеуметтік мәселесіне қатыстылығы. Сонымен бірге жүйе үш деңгейге
бөлінуге тиіс: республикалық, аймақтық, бастапқы шаруашылық буыны.
Республика деңгейінде қоғамның барлық мүшелеріне әлеуметтік кепілдіктер,
соның ішінде табыстың белгілі бір деңгейіне (жалақының, ставкалар мен
окладтардың, зейнетақылардың ең төменгі мөлшеріне, ең төмен тұтыну бюджетін
негізге ала отырып, түрлі игіліктер мен қызметтерді тегін тұтыну деңгейіне)
кепілдіктер берілуі көзделеді. Аймақ деңгейінде, оның мүмкіндіктерін
негізге ала отырып, аймақтық әлеуметтік-мәдени, демографиялық
ерекшеліктерді ескере әлеуметтік қорғау жүйесінің одан әрі дамытылуы,
нақтылануы, оның толықтырылуы мен ұлғаутылуы қамтамасыз етілуге тиіс. Еңбек
ұжымдары деңгейінде өз қаражаты есебінен еңбекке ақы төлеу және әлеуметтік
дамыту қорлары құрылып, олар соның ішінде қосымша әлеуметтік кепілдіктер
мен жеңілдіктерге жұмсалады.
Әлеуметтік қорғау жүйесінде әлеуметтік-экономикалық нормативтер жүйе
құрайтын индикаторлар ретінде негіз қалаушы рөл атқарады, ең төмен тұтыну
бюджеті секілді индикатордың ролін едәуір арттыру қажет етіледі. Әлеуметтік
нормативтер белгілеуде аймақтарға тән факторлар мен жағдайларды ескере
аймақтар деңгейіне көшу қажет. Іоғамның әлеуметтік аралануын күшейту және
ондағы қарама-қайшы процестерді дамыту әлеуметтік кепілдіктердің сенімді
жүйесін жасауды қажет етеді, ол мына процестердің дамытылуына негізделетін
болуға тиіс:
1) адамның өндірістегі, бөлу мен тұтынудағы құқықтарын қамтамасыз
ететін әлеуметтік кепілдіктер түрлерін сақтау және оның
меншікті, одан алынатын табысты иелену құқығы, меншік түрлеріне
еңбек ақысының сараланған ең төменгі мөлшерін алу құқығы,
жымыссыздыққа байланысты жәрдемақы алу құқығы, ақшалай табысты
индекстеу механизмі сияқты жаңа түрлерін қалыптастыру;
2) халықтың экономикалық тұрғыдан ең осал топтарына көп балалы
және толық емес отбасыларына, зейнеткерлерге, уақытша жұмыс
істемейтіндерге, студенттерге, қызметкерлердің төмен жалақы
алатын топтарына әлеуметтік қолдау көрсету.
Басты кепілдіктердің бірі әрбір еңбеккердің белсенді және өнімді еңбек
етуі үшін жағдайлар жасау кепілдігі болуға тиіс, оның өзі шаруашылық
жүргізуші кез келген субъектіге экономикалық қызметпен және кәсіпкерлікпен
шұғылдану бостандығының берілуін көздейді.
1. Халықты әлеуметтік қорғаудың түсінігі, құрлымы, принциптері мен
функциялары.
Әлеуметтік саясат негізінде тиімді әлеуметтік қорғау жүйесін құру
жатыр. Әртүрлі елдер мен халықаралық ұйымдарда “әлеуметтік қорғау” түсінігі
әртүрлі қарастырылады.
Өтпелі экономикалық елдерде “әлеуметтік қорғаныс термині жаңа болып
табылады.”
Әлеуметтік қорғау-бұл қолайсыз жағдайларға (кәрілік, мүгедектік,
денсаулық жағдайы, асыраушысынан немесе жұмысынан айырылуы) байланысты
экономикалық белсенді бола алмайтын және лайықты еңбек ақы төленетін
еңбекке қатысу жолымен өзін табыспен қамтамасыз ете алмайтын азаматтар үшін
өмірлік қажетті игіліктердің және әл-ауқаттың белгілі бір деңгейін
қамтамасыз етуге арналған жүйе.
Әлеуметтік қорғау жүйесі кең мағынада құқықтық, әлеуметтік саяси және
экономикалық кепілдеме. Ол кепілдеме тіршілік затын қамтамасыз етуге
арналған жүйе.
Әлеуметтік қорғау жүйесі кең мағынада бұл құқықтық, әлеуметтік саяси
және экономикалық кепілдеме. Ол кепілдеме тіршілік затын қамтамасыз етуге
арналған жағдайларды жасайды:
-еңбекке қабілетті азаматтарға өз еңбек салымы есебінен, экономикалық
өзіндігі және кәсіпкерлігі есебінен;
-әлеуметтік осал қатардағы азаматтарға мемлекет есебінен, бірақ
мемлекет қойған күнкөріс минимумынан төмен емес.
Әлеуметтік қорғау жүйесі тар мағынада-бұл нарық жағдайындағы халықтың
белгілі бір тобындағы қиыншылықтарды төмендетуге бағытталған реттегіш
мемлекеттік жүйе.
Қазақстан мүше болып табылатын халықарлық еңбек ұжымының анықтауы
бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі мынадай шаралар кешенін қамтиды:
- тұрақты, арқылы еңбекке ынталандыру;
- негізгі әлеуметтік қатерлердің алдын алу, ал ол туындаған жағдайда
әлеуметтік сақтандыру тәсілдері арқылы сол қатердің салдарынан айырылған
табысының бір бөлігін қалпына келтіру;
- халықты әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатыспайтын әлсіз
топтарына арналған әлеуеметтік көмек тәсілдері;
- азаматтардың білім және медициналық көмек сияқты негізгі құқықтар
мен қызметтерге қол жеткізуі.
Әлеуметтік қамтамасыз ету-халықтық әлеуметтік осал қатарына (мысалы,
зейнеткерлер, мүгедектер) қатысты мемлекеттің конституциялық борышы.
Әлеуметтік қамтамасыз ету “адам капиталына” әсер етеді. Бұл міндетті түрде
денсаулық сақтауда, өнімді азайтуда, денсаулық жағдайын қайта қарауда және
сонымен бірге жұмысқа қабілеттілікті қайта қарауда байқалады. Сәтсіз
оқиғаларды алдын ала тоқтату шаралары осы іс-шарада маңызды фактор болып
табылады. Әлеуметтік қамтамасыз ету сонымен бірге квалификацияға, жұмыспен
қамту деңгейіне және сәйкесінше жұмыссыздыққа әсерін тигізеді. Еңбек
нарығындағы жұмыспен қамту, зейнеткерлік жасты қысқарту шаралары үлкен
маңызды роль ойнайды. Әлеуметтік қамтамасыз етуде жұмыссыздарды жұмыспен
қамту орталығына шақырып, жұмыс табуға жәрдемақы беру арқылы жағдай
жасайды.
Қазіргі кезде көптеген батыс елдерде мынадай ойлар жүріп жатыр:
әлеуметтік қамтамассыз ету шығындар еңбек факторын “өте қымбат” қылады.
Олар еңбек ақы шығындарының бір бөлігі болып табылады, сонымен бірге
бәсекеге қабілеттілікті төмендетеді және жұмысбастылық саласындағы саясатқа
әсер етеді.
Әлеуметтік қамтамассыз ету жүйесін белгілі әлеуметтік топтарды
экономикалық және әлеуметтік әрекетті қамтамасыз етуге бағытталған шаралар
жиынтығы ретінде мінездеуге болады. Мемлекеттік саясаттың негізгі бағыты
болып зейнетақыны сақтандыру, ауырған кездегі сақтандыру, сәтсіз
оқиғалардан сақтандыру және жұмыссыздықтан сақтандыру облысындағы
әлеуметтік қорғаудың негізгі блогы сияқты әлеуметтік қолдау болып табылады.
Әлеуметтік сақтандыру жүйесі-әлеуметтік еңбек саласындағы реттеуші
механизмдерінің бастысының бірі. Ол үш субъект байланысы арқылы
негізделген: жұмыс беруші-жұмысшы мемлекет. Барлық әлеуметтік сақтандыру
жүйесінің басты проблемасы болып оны қаржыландыру табылады. Тек қана
әлеуметтік сақтандырудың барлық түрлерін анықтау маңызды: жұмыс берушінің,
жұмысшының, мемлекеттің, сақтандырудың маңызды бөлігі болып көрсетілген
көмекті төлем есебінен қаржыландыру және төлем мен әлеуметтік қызмет
көлемінің арасындағы тығыз байланысы табылады. Көмек көлемі сақтандырылған
жеке адамның алдын ала салымына ыңғайланады.
Әлеуметтік көмек-тіршілік жағдайын қолдауда объектіге көмекті
қамтамасыз ету міндетін мемлекеттің мойындауы, ал керекті кезде жағдайды
дамытуда мемлекеттің мойындауы. Әлеуметтік көмек принципі бойынша шаралар
бюджеттен қаржыландыруды және алушының жеке қажеттілігіне ыңғайлануды
қалайды. Бұндай көмек көлемі алдын ала төленген төлемдерге тәуелді емес.
Бірақ көмек көрсету кезінде екі жағдай ескерілу керек: біріншіден, көмек
алушы адамдар арасында өз белсенділігін көрсету керек: екіншіден көмек
көрсетудің басқа жолы қалмағанда әлеуметтік саясат іске араласады.
Әлеуметтік қолдау жеке және жанұялық бюджетке ауырлық түсіп табысын
жоғалтқанда көрсетіледі және ол салық есебінен қаржыланады. Бұл кезде
қолдау алдын ала төленген төлемге қарамай көрсетіледі, бірақ мұндай
көмектің түрі мен көлемі алдын ала анықталған және алушының қосымша табыс
немесе мүліктік жағдайының ешқандай мәні жоқ. Егер әлеуметтік қамтамасыз
ету жүйесінің көк бөлігі әлеуметтік қолдау принципі бойынша құрылса, онда
ол мемлекеттік қаржыға ауырлық түсіруі мүмкін. Жоғары көрсетілгендердің
негізінде әлеуметтік қорғау жүйесінің құрылымы ұсынылады (1-сурет)
Әлеуметтік қорғау жүйесінің құрылымы.
1-сурет.
Әлеуметтік қорғау жүйесінің өзінің құрылымы бар, яғни оның толықтығының
болуын қамтамасыз ететін, тұрақты байланыстар жиынтығы. Жүйе құратын
элементтері болып субъектілер мен объектілер табылады, олардың арасындағы
қатынастар саяси тәртіп типі бойынша, бағалылықтары бойынша, өмірлік
стандарты бойынша анықталады. Жоғарыда аталған факторлар негізінде
әлеуметтік қорғау жүйесін функциялау шекарасы әлеуметтік тәуекелділікпен
(жұмыссыздық, еңбекке қабілеттілікті жоғалту, еңбекке қабілетсіз жаспен)
шектеледі.
Осылайша әлеуметтік қорғау жүйесінің құрылымы әлеуметтік қорғаудың
субъектілері мен объектілерін, құралдарын (ресурстар мен институттар),
механизмдерін және өмірлік стандарттар санынан тұрады. Белгілі тәуекелділік
санына сәйкес әлеуметтік қорғау құрылымы өзіне негізгі бағыттарды да
қосады.
Жеке құрылымдық элементтерді қарастырып, олардың арасындағы
байланыстарды қарастырайық.
Сонымен, әлеуметтік қорғаудың объектісі болып азаматтар табылады (2-
сурет). Олар экономикалық, жанұялық, мәдени қайта өңдеу функциясына ие
болып табылады. Әлеуметтік қорғау қоғамның барлық қатысушыларына, барлық
деңгейдегі азаматтарға таратылады. Әлеуметтік қорғау объектілері-республика
халқы, әлеуметтік кластар, әлеуметтік топтар, жеке азаматтар.
Біраз алдыңғы уақытқа дейін Қазақстанда бұрынғы одақтан қалған халықты
әлеуметтік қорғау жүйесі болатын. Былайша барлық жүйе мемлекеттік болатын
және өзі екі блоктан тұратын: әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік жүйесі
және мемлекеттік әлеуметтік қамтамасыз ету.
Егеменді ел болғаннан кейін 1999 жылы Республикада халықты әлеуметтік
қорғау жүйесі (7-сурет) келесідей болады:
-зейнетақымен қамтамасыз ету;
-уақытша жұмысқа қабілетсіздерге жәрдемақы;
-екіқабат және босанған әйелдерге жәрдемақы;
-денсаулық сақтау қызметтері;
-жұмыссыздық кезіндегі әлеуметтік қолдау;
-міндетті медициналық сақтандыру;
-баланың туылуына жәрдемақы;
-жерлеуге жәрдемақы.
2-сурет
2. Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің қазіргі
жағдайы.
Қазіргі әлеуметтік қорғау жүйесінде толық ынтымақтастық және мелекеттік
институттардың қатысу деңгейі басым да, ынталандыру деңгейі төмен.
Мүгедектігіне, асыраушысынан айырылуына байланысты, жұмыссыздығы мен
жасы бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі толық ынтымақтастық қағидасына
негізделген. Қазақстанның барлық азаматтары өмірдегі қатерлі жағдайлар
туындаған кезде еңбек үлесіне және жүйеге қосқан жарнасына қарамастан,
бірдей деңгейде мемлекеттік жәрдемақылар алады. Азаматтың еңбек үлесі
ынтымақтастықты зейнетақы жүйесінде ішінара ғана ескеріледі. Әлеуметтік
төлемдерді есептеудің экономикалық негізделген нормативтері мен еңбекақы
жүйесінде өзара байланыс болмауынынң салдарынан жұмыс істейтін халықтың
табыс деңгейімен әлеуметтік төлемдер арасындағы тиісті байланыс болмай
отыр. Нәтижесінде, жұмыс істетін халықтың бір бөлігі әлеуметтік еңбек үлесі
болмаған азаматтардың да алатын әлеуметтік жәрдемақы мөлшерінен де аз
жалақы алады.
Еңбеккерлер, яғни ресми жұмыс істейтін азаматтар қатерлі жағдайға тап
болған кезде жүйедегі жарансына қарай қосымша қорғау деңгейімен қамтамасыз
ететін шектеулі ынтымақтастыққа негізделген жүйе жоқ.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі-қартайған шақтағы қамсыздандырудың
қатысушылар арасында ынтымақтасусыз, жинақтау қағидасына негізделген жүйеге
қатысуға нәрменді ынталандыратын бірден бір түрі.
Азаматтардың жекелеген санаттарына заңнамаға сәйкес мемлекеттің
қаражаты есебінен әлеуметтік көмек көрсетіледі.
Қолданылып жүрген заңнамада әлеуметтік қатерлер туындаған жағдайда
ерікті сақтандыруды жүзеге асыру көзделген, ол бірқатар факторларға
байланысты тиісті деңгейде дамымай отыр.
Әлеуметтік қорғау жүйесінің негізгі қаржыландыру көзі мен жалпы
реттеушісі мемлекет болып отыр. Біздің еліміздегі тәжірибемізде мемлекет
басқаратын жүйедегі халықтың қатылу деңгейі жоғары және әкімшілік шығыстар
төмен, ал жеке әкімшілік шығыстар төмен, ал жеке меншік институттары
қатысатын жүйеде халықты қамтудың төмендігі мен әкімшілік шығыстар жоғары
болатын халықаралық тәжірибедегі тұжырыммен дәлелденіп отыр. Жинақтаушы
зейнетақы жүйесін қоспағанда, әлеуметтік қорғау жүйесінде ынталандыру
деңгейі төмен.
Әлеуметтік қорғау жүйесінің тиімділігін шектейтін негізгі кемшіліктері
мыналар-жетілдірілмеген заңнама: әлеуметтік саланы реттейтін заңнама,
әлеуметтік қатерлер мен төлемдерге негізделмей, көбіне әлеуметтік төлемдер
түрлері бойынша қалыптастырылған, сондықтан күрделі және анық емес;
-әділдігі жеткіліксіз және ынталандыру деңгейі төмен: әлеуметтік
жәрдемақылар алу құқығын іске асыру кезінде салық аудармайтындардың алдында
салықты төлеп, азаматтық борышын атқарып жүрген еңбеккерлердің
артықшылығының болмауы,
-айқындықтың жеткіліксіздігі: дербес сәйкестендіру жүйесі немесе
жәрдемақыларды алу мен бөлу процесін қадағалау үшін дерекқордың қалыптасу
сатысында болуы.
Қолданылып жүрген жүйені сақтау қызмет параметрлерінің нашарлауына және
әлеуметтік қорғау міндеттерінің шешу мүмкіндігінің төмендеуіне апарып
соғады.
3. Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік қорғау жүйесін дамытудың
негізгі бағыттары.
Әлеуметтік қорғау жүйесін дамытудың тәжірибе мен қазіргі жағдайды
талдаудан туындайды. Нарық жағдайларына сәйкес келетін және тұрақты ақылы
еңбекке ынталандыруды қалыптастыратын, әкімшілік шығыстары төмен, халықты
қамту деңгейі неғұрлым жоғары жүйе құру көзделіп отыр.
Әлеуметтік проблемалаларды шешудің нарықтық қатынастарға негізделген
кешенді моделі іске асырылады. Жаңа жүйе халықты қалыпты өмірде тап болуы
мүмкін негізгі қатерлерден әлеуметтік қорғауды қамтамасыз етуге арналған
ынтымақты және ерікті сақатндырудың элементтерін қамтитын аралас жүйе
болады.
Әлеуметтік қорғаудың жаңа жүйесінің негізгі мақсаттары мен міндеттері
экономикалық өсуді қолдау ээлементтері, қатерлі жағдайлар туындаған кезде
барлық азаматтарға қорғау көрсетуде әділ, пәрмендіде тиімді жұмыс істейтін
және халықты неғұрлым толық қамтитын ескере отырып қалыптастырылуы тиіс.
Әлеуметтік саланы реттейтін заңнама өмірде кездесетін қатерлердің
негізінде қалыптастырылуы керек.
Жүйе әділ болуы тиіс. Кейбір елдерде әділдікті барлық азаматттар үшін,
адамның салымына қарамастан, әлеуметтік төлемдердің мөлшері бірдей
болатындығы деп біледі. Басқа бір елдерде әр адамның әлеуметтік қорғалуы
боның еңбек үлесін, аударымдардың мөлшері мен ұзақтығына байланысты деп
ұғады. Әлеуметтік қорғаудың жаңа жүйесі ұсынылған екі көзқарасты
ұштастыруға негізделетін болады. Әлеуметтік қорғау құқығын іске асыру
азаматтар үшін қол жетерлік болуы тиіс.
Мемлекет кепілдік берген ең төменгі жәрдем ақылар әлеуметтік қатар
туындаған кезде барлық алушылар үшін төлемдердің бірдей деңгейі ұсынуы
тиіс. Сонымен бір мезгілде, қосымша қорғау деңгейі әрбір нақты адамның
еңбек үлесіне байланысты болу керек.
Әлеуметтік қорғау жүйесі әрбір азаматтық мемлекетке тәуелділігін емес,
оның жеке жауапкершілігін ынталандыру тиіс. Тұтастай алғанда, барлық
еңбекке қабілетті азаматтар өзінің жеке басының болашағы мен өз отбасының
әл-ауқаты үшін жауапты болуы тиіс.
Жүйе нәрменді, жәрдемақылар атаулы болу керек, яғни оны алуға құқығы
бар және оған аса мұқтаж адамдарға беріледі. Жүйе тиімді, яғни ашық және
жақсы басқарылатын, шығыны аз және қарапайым, түсінікті болуы, ал
жәрдемақылырдың қосарлануы мейлінше азайтылуы қажет. Жүйенің негізгі
компоненттерін реттеу икемді болуы қажет.
Жүйе белгілі бір қысқа мерзім ішінде халықтың барынша толық қамтылуын
қамтамасыз етуі тиіс.
Осы айтылғандарды ескере отырып, әлеуметтік қатерелер негізінде және
қорғаудың мынадай элементтерін қамтитын әлеуметтік қорғау жүйесін
ұйымдастыру көзделіп отыр:
- барлық азаматтарға әлеуметтік қатер туындаған кезде әлеуметтік қатер
туындаған кезде әлеуметтік қамсыздандыруға арналған бюджет қаражатының
есебінен бірдей деңгейдегі мемлекеттік төлемдер беру;
- жұмыс берушілер мен еңбеккерлердің аударымдағы есебінен міндетті
әлеуметтік сақтандыру;
- жинақтаушы зейнетақы жүйесі;
- әлеуметтік көмек және белгілі бір санаттағы азаматтарды мемлекеттік
бюджет қаражаты есебінен қолдаудың арнаулы мемлекеттік бағадарламалары.
Азаматтар әлеуметтік қатерлердің құқылы.
Қазақстанның ерекшелегін, халықаралық тәжірибені ескере отырып,
әлеуметтік қорғау жүйесінің ұйымдастыру негізін қараған кезде мемлекеттік
және сол сияқты және меншік институттардың мүмкіндіктері тиімді
пайдаланылатын аралас жүйеге артықшылық берілуі тиіс.
Әлеуметтік төлемдерді неғұрлым тиімді басқару үшін әрбір азаматқа дербес
код бере отырып, осы код негізінде барлық әлеуметтік төлемдерге бақылау
жасайтын мемлекеттік жүйе мен ұлттық дерекқор жасалуы тиіс.
Ана мен баланы кең ауқымды әлеуметтік қамсыздандыру мемлекеттік бүкіл
әлеуметтік қорғау жүйесінің басымдықтарының бірі боладды. Келешекте
әлеуметтік қорғау жүйесінің жетілдірілуі барысында жүктілігінің алғашқы
кезеңінде медициналық ұйымда диспансерлік есепке тұрған әйелдерге жәрдемақы
төлеу мүмкіндіктерін іздестіру және басқа да көмек түрлері сияқты ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz