Сақтандыру оқиғасынан зиян келтіру ықтималдығы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Бөлім 1. Сақтандырудың әлеуметтік-экономикалық мәнінің
теориялық аспектілері
1.1. Сақтандырудың әлеуметтік –экономикалық мәні,
белгілері, функциялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Тәуекел сақтандырудың негізі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3. Сақтандырудың ролі, қолданылу саласы ... ... ... ... ... ... ... ... .

Бөлім2. Қазақстан Республикасында сақтандыру қызметін дамыту жолдары
2.1. Сақтандырудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Қазақстан Республикасында сақтандыру рыногын дамыту
проблемалары, перспективалары, басымдықтары ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Кіріспе
Экономикалық өсудің тұрақты және өспелі қарқындарына жету қаржы
саласының дамуының негізгі тенденцияларын анықтамайынша мүмкін емес. Мұнда
сақтандыру ісіне зор назар аударылады.
Сақтандыру макроэкономикалық тұрақтандыру үшін қажетті қаржылық
резервтерді қалыптастыра отырып, техногендік және экологиялық оқиғаларда
өндірістік күштерді қалпына келтіруге және дамытуға ықпал етеді,
инфляциялық фактор әсерін төмендетеді, тауарлар мен қызметтер сұранысы мен
ұсынысының ара қатынасын оңтайландырады. Сонымен қатар, сақтандыру
институтын дамытуды ынталандыру келесі себептерге байланысты қажет болып
табылады.
Біріншіден, сақтандыру мемлекет тарапынан қарастырылған шаралар
сипатына және көлеміне тәуелсіз халық пен ұйымдардың түрлі мүдделерін
қосымша қорғауға мүмкіндік береді. Қазір табиғи және техногендік апаттарды
жою бойынша шығындардың негізгі ауыртпалығы мемелекеттік бюджетке
жүктелген.
Екіншіден, қазіргі жағдайларда сақтандыру тетігін пайдалану еліміздегі
кәсіпкерлік қызметтің жедел дамуына ықпал етеді, Сонымен, кәсіпкерлік
тәуекелдерді, кәсіпкерлердің азаматтық жауаптылығын, өндірістік мүлікті
сақтық қорғау кәсіпкерлік қызметтің үздіксіздігін, зиянсыздығын, қаржылық
тепе-теңдігін сақтауға мүмкіндік береді, себебі сақтық жағдайда шығындар
сақтандырушы резервтері есебінен өтеледі. Сақтандыру кәсіпкерлерді өзнің
меншікті көп сақтық ақшалай қорларын құрудан, күрделі қаражаттарының тұрып
қалуынан толық немесе ішінара босатады. Егер кәсіпкер банктен несие алғысы
келсе, банк үшін сақтық полис кепіл болады. Сақтандыру кәсіпкерлер үшін
қосымша қорғауды қамтамасыз ететін ескерту шараларын ұйымдастыруға себепші
болады.
Үшіншіден, сақтандырушылар сақтандыру жарналарының (сыйақыларын) көп
сомаларын жұмылдырады. Осы жарналардың бір бөлігін капитал жинақтау
үрдісіне белсенді қатыса отырып, халық шаруашылығының түрлі салаларына
инвестициялайды. Уақытша бос ақша қаражаттарын ұлттық шаруашылыққа
инвестициялай отырып, сақтандырушылар елдің экономикасын несиелеу бойынша
банктердің қызметтерін атқарады. Сақтық фирмалардың күрделі резервтері
банктік резервтерге қарағанда ұзақ мерзімді, өйткені сақтандырушылар
клиенттермен бір және одан көп жылдарға келісім шартқа отырады.
Қазақстан үшін банк капиталына қарағанда сақтық капиталдың артықшылығы
ұлттық шаруашылық үшін ұзақ мерзімді несиелердің тапшылығы жағдайында өте
актуалды болады.
Төртіншіден, сақтандырушылардың ұлғаймалы ұдайы өндіріске, оны
несиелеуге белсенді қатысуы сақтандырушы-кәсіпорындарда жұмыс орындарын
сақтайды, экономиканы ұзақ мерзімді несиелеу және өз қызметін кеңейту
жолымен жаңа жұмыс орындарын қалыптастырады, ғылыми-техникалық революция
жетістіктерін және бәсекелестікті есепке алып, құрылымды қайта құруды
қаржыландырады.
Бесіншіден, сақтандыру индустриясын қалыптастыру мемлекетке табиғи
техногендік сипаттағы шығындарын өтеу бөлігіндегі мемлекеттік бюджетке
жүктеуді азайтады, сақтандыру көмегімен әлеуметтік қамтамасыз етудің жеке
мәселелерін (зейнетақы жинақтарын төлеу, еңбекке қабілеттілікті немесе
асыраушысынан айырылу, жұмыссыздық бойынша жәрдемақы және с.с) нарықтық
экономика қағидаларында шешуге мүмкіндік береді.
Сақтандырудың дамуы өз кезегінде заңдар негізінің жетілгендігіне,
салық-бюджет саясаты, ақша-несие саясаты тиімділігіне, сақтандыру қызметін
қадағалаудың сапасына және сақтық ұйымдардың жұмыстарының сапасына тәуелді.
Сонымен, рыноктық шаруашылық дамуымен қоғам мүшелерін әлеуметтік-
экономикалық қорғау, оның ішінде сақтық қорғаудың маңызы зор.
Диплом жұмысының мақсаты сақтандыру түсінігін, сақтандырудың дамуының
шетелдік тәжірибесін, Қазақстан Республикасындағы сақтандыру рыногының
қазіргі жағдайын, сақтандыру қызметінің проблемаларын, даму
перспективаларын зерттеу болып табылады,.
Осы мақсаттарға жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- сақтандырудың экономикалық мәнін, маңызын, қолданылу аясын анықтау;
- сақтандыру рыногын құқықтық мемлекеттік реттеуді қарастыру;
- сақтандыру рыногының даму кезеңдерін қарастыру;
- Қазақстандағы сақтандыру рыногының қазіргі жағдайына талдау жасау;
- сақтандыру қызметінің шетелдік тәжірибесімен танысу;
- сақтандыру рыногының проблемалары мен даму перспективаларын талқылау.
Қазақстан Республикасында сақтандыру рыногына зор назар аударылуда.
2002-2002 жылдарға арналған сақтандыру рыногын дамыту Бағдарламасы
әзірленіп, жүзеге асырылған болатын, қазір де заңнамалар жетілдірілуде.
Диплом жұмысы кіріспеден, қорытындыдан, үш бөлімнен, тұрады.
Бірінші бөлімде сақтандырудың теориялық аспектілерін қарастырдым,
екінші бөлімінде сақтандыру рыногын құқықтық мемлекеттік реттеуді, осы
рыноктың даму кезеңдерін, Қазақстан Республикасындағы сақтандыру рыногының
қазіргі жағдайын талқыладым. Үшінші сақтандыру рыногының проблемаларын,
даму перспективасы мәселелерін қарастырдым.
Сонымен, сақтандыру қызметінің маңызын зерттеу оның экономикадағы және
Қазақстандағы қоғамдық өмірге маңыздылығы ерекше қызығушылықты тудырады.

Бөлім 1. Сақтандырудың әлеуметтік-экономикалық мәнінің теориялық
аспектілері
1. Сақтандырудың әлеуметтік –экономикалық мәні, белгілері,
функциялары

Сақтандыруды дамытудың әлемдік тәжірибесі экономикаға оңды әсер етудің
қуатты факторы болып табылатындығын дәлелдеді. Бұл кәсіпкерлердің үлкен
қаржы ресурстарын экономиканың түрлі салаларына тәуекелге бел буа отрып
салғанда, нарықтық қатынастардың дамуы кезеңінде байқалды.
Кең мағынада ‘’сақтандыру’ бір нәрсенің қолайсыз салдарларынан
қорғануды білдіреді. Сақтандыру адамның пайда болуымен бірге пайда болды
және оның табиғатының бөлінбейтін бөлігі болып табылады.
‘’Сақтандыру ‘’сөзі ‘’қорқыныш ‘’ сөзінен шыққан, бір нәрсені
жоғалтудан қорқуды білдіреді, бірақ ‘’тәуекел’’ түсінігіне сай келеді.
Ағылшын тілінде ‘’іnsurance’’ (сақтандыру) ‘’sure’’- сенімділік,
біреуденен қолдау алуға үміттенумен байланысты бір нәрсенің тағдырынан
үрейді алып тастау ретінде анықталады.
Уақыт өте келе ‘’сақтандыру’’ термині анық мәнге ие болды. Заңды және
жеке тұлға белгілі-бір оқиғаның мүмкін зиянын сақтандырылатын объектінің
құнынан төмен төлем өтеуге жауапкершілікті өз мойнына алатын басқа тұлғаға
барады.
Сақтандыру теориясына назар аударайық. XV ғасырдың басында неміс
экономисі Кроет сақтандыруды тәуекелдерді біріктіру арқылы оларды барынша
азайту деп анықтады.
Польша экономисі А.Банасинский сақтандыру өзіне тәуекелдердің барлық
түрлерін және зиянды өтеу жауапкершілігін алып, мүлікке немесе адамға
келтірілген шығындарды жабу ауыртпалығын бөлу мақсатында тәуекелдер кешенін
қалыптастыруға негіделеді деп атап кеткен. Сонымен қатар, бірқатар
сипаттамаларды бөліп кетуге болды, оларға сай:
а) ‘’Сақтандыру’’ кәсіпорындарға немесе ұйымдарға келтірілетін мүмкін
төтенше және басқа зиянды өтеуге немесе азаматтарға ақшалай көмек көрсетуге
мақсатты сақтық қордың ақшалай жарналары есебінен оның қатысушыларының
арасындағы қайта бөлу қатынастарының жиынтығы.
б) сақтандырудың мәні ұлттық табыс деп аталатын жиынтық қоғамдық өнімді
қайта бөлу фазасындағы адамдар арасындағы экономикалық қатынастар болып
табылатындығында.

Сурет-1. Сақтандыру қатынастарының субъектісінің мүліктік мүддесі мен
сақтандыруға қажеттіліктің арасындағы өзара байланыс

Сурет-1-ден біз сақтандыру мүліктік зиян келтіру мүмкіндігімен
байланысты мүліктік мүдде пайда болғанда, қолайсыз оқиға орын алғанда
сақтық қорғау (сақтық тәуекел) қажет екендігін көреміз.
‘’ҚР сақтандыру қызметі туралы’ Заңда сақтандыруға сақтандыру ұйымы өз
активтері есебінен жүзеге асыратын сақтандыру шартымен анықталған сақтық
жағдай немесе басқа оқиға орын алғанда жеке және заңды тұлғалардың заңды
мүүдделерін мүліктік қорғау бойынша қатынастар кешені деп анықтама
берілген.
Осы анықтама сақтандыру қатынасының субъектісінің мүліктік мүддесі мен
сақтандыруға қажеттіліктің арасында өзара байланыс бар екендігін көрсетеді
(1-сурет)
Жоғарыда айтылған үш анықтамада сақттық қатынастар мәні мезо- және
макродеңгейде қарастырылады. Кез келген анықтама толық бола бермейді,
өйткені сақтандыру ғылыми зерттеу объектісі болып отыр, осы түсінік жайлы
көптеген пікірталастар пайда болады.
Көптеген анықтамаларда сақтық қорын қалыптастыруда, сыйақы мөлшерін,
өтем төлеу шартын белгілеуде сақтық қатынастар қатысушыларының экономикалық
мүдделерін білдіретін сақтық қорғауды алу негізін көрсететін қатынастар
туралы айтылады.
Сақтандырудың мәнін қазіргі жағдайларға сәйкестендіру қоғамдық
қатынастар жүйесінде және ұлттық экономикада сақтандыыру ұйымының орны
туралы мәселені шешуге, мүмкіндік береді. Сақтандырудың мәнін ашу үшін
оның ерекшеліктерін бөліп көрсету керек:
- сақтандырушыға ресурстарды берудің алғышарты болып тәуекелдің болуы
табылады;
- сақтық қатынастар тәуекелді бағалаудан және қызметке алдын-ала төлеуден
тұрады;
- сақтандыру қызметін көрсету сақтандырушының өзіне белгілі бір жағдайларда
өтемді немесе сақтық соманы төлеуге жауапкершілігі туралы шешім қабылдауы
көмегімен жүреді;
- сақтық резервтерді қалыптастыру және пайдалану сақтандырушы қызметі
делдалдықтан тұратындығын куәландырады;
Бөлу функциясы: бұл функцияның өзгешелігі қайта бөлу ретінде көрінуі.
Оның алдын ала функциясына бүгілуі, мысалы, алдын алу шараларын
қаржыландыру жолымен кездейсоқтықтан сақтау. Жеке басты сақтандыруда бөлу
функциясына сақтандырудың тиісті түрлерінің жинақтық функциясына бүгіледі.
Бақылау функциясы тараптардың сақтық төлемдерін жұмылдыруды және сақтық
қорды қатаң мақсатты пайдалануды қамтамасыз етуге байланысты болатын нақты
қатынастарда көрінеді.
Соңғы уақытта бірқатар зерттеушілер сақтандыру экономикалық
категориясын сипаттау үшін тәуекелдік функцияны қарауды ұсынады, өйткені
сақтық тәуекел сақтандырудың негізгі арналымымен — қолайсыз оқиғалардан
болған зиянның орнын толтырумен байланысты.
Сақтандыру – қоғамның экономикалық қатынастарының айрықша сферасын
бейнелейтін көне категориялардың бірі. Сақтандыруға түрткі болатын басты
себеп (мотив) – бұл өндіріс пен адам өмірінің қауіп-қатерлі сипаты.
Сондықтан өндіріс процестерін жалғастыру, азаматтардың жеке санатының өмір
тіршілігі мен жақсы тұрмыс халін қолдап отыру мақсатында қоғамның, жеке
өндірушілердің, олардың топтарының (салалық және аумақтық аспектілердегі)
натуралдық - заттай босалқы қорларын да немесе резервтерін де, сондай-ақ
ақша ресурстарын да қамтитын қажетті қаражаттары болуы тиіс. Мұндай ақша
қаражаттары әдетте резерв және сақтық қорлары түрінде қалыптасады.
Сақтандыру кезіндегі сақтық резервтер мен қорларды қалыптастырудың екі
негізгі әдісі қолданылады, олар: бюджеттік және сақтық әдіс.
Қаржыларды қалыптастырудың бюджеттік әдісі бюджеттердің қаражаттарын,
яғни бүкіл қоғамның қаражаттарын пайдалануды болжайды.
Сақтық әдіс қорларды шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың
жарналары есебінен жасауды алдын ала қарастырады.
Сақтық қорлар — қоғамның ұлттық шаруашылығындағы сан алуан, алдын ала
болжануы мүмкін емес жайттардан сақтандыруға арналған қоғамның резерв
қорлары жүйесінің қажетті құрамды бөлігі.
Мүліктік мүдделерді қорғауды, материалдық зияннан сақтандыруды және
оның орнын толтыруды сақтандыруды жүзеге асыратын сақтық қор материалдық
немесе ақша қорлары нысанында жасалады. Сақтық қорларда қоғам мүшелерінің
ұжымдық және жеке мүдделері қорғалады, олардың тіршілік әрекетінің сан
қырлы экономикалық және әлеуметтік аспектілері көрінеді.
Сақтық қорлардың басқа қорлардан ерекшелігі: олар алдын ала тұтыну
қорларына да, жинақтау қорларына да жатпайды. Ол – табыс ретінде
тұтынылмайтын және қорлануға міндетті қызмет етпейтін табыстың бірден-бір
бөлігі.
Сақтандырылушылардың жарналары есебінен жасалынатын сақтық қорлар
белгілі бір уақытта тікелей арналымында – сақтық төлемдерді төлеу үшін
(сақтық жағдайдың болу немесе ықтималдық сипатына қарай оның пайда болмау
мезетіне дейін) пайдаланылмауы мүмкін. Мұндай жағдайларда сақтық қорлардың
қаражаттары қосымша табыс алу үшін коммерциялық айналымға жіберілуі мүмкін.
Өз кезегінде, бұл табыстардың бір бөлігін тапсырыскерлерді тарту үшін
сақтық қызметтер көрсетудің бағасынтөмендетуге бағыттаған орынды. Сақтық
ұйымдардың осыған ұқсас операциясы сақтық рыногынде пайдалырақ шарттарда
қолайсыз түрлі жағдайлардың салдарлары кезіндегі ысыраптар мен залалдардан
қашқысы келетін тапсырыскерлерді тарту жөніндегі бәсекенің пайда болуына
жәрдемдеседі.
Экономиканың нарықтық қатынастарға көшуі, кәсіпкерлік қызметтің дамуы,
тауар мен айырбас шеңберінің, шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы
өзара келісімшарт міндеттемелерінің кеңеюі сақтандыру арқылы болатын
кепілдіктердің берік жүйесін талап етеді. Тек сақтандыру негізінде ғана
материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну процесінде
пайда болатын қоғамдық және жеке мүдделерді қорғау мүмкін болады
Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері
есебінен оқыс оқиғаға ұшырағанға көмек көрсетілетіндігінде. Демек,
сақтандыру - қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке
және заңды тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық
зиянды төлеу үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану жөніндегі
қайта бөлгіштік қатынастардың айрықша сферасы.
Сақтандыру категориясының қаржы категориясымен ортақ өзгеше белгілері
бар:
- сақтық қатынастардың ақшалай сипаты;
- сақтандырудың қоғамдық өнімнің құнын қайта
- бөлуге қатысуы;
- оның іс-қимылы ақша қорларын жасап, пайдаланумен қосарланып отырады;
- сақтық қатынастардың бір бөлігінің міндетті сипатының болуы;
- ақша қорларын жасап, пайдалану кезіндегі сақтық баламалығы барлық
жағдайда бола бермейді (қатынастардың баламасыздығы).
Сақтандыру шеңберінде мемлекет сақтық ресурстары меншігінің субъектісі
болып келетіндіктен сақтандыру жалпы мемлекет қаржысының құрамды бөлігі
болып табылады, қалған барлық жағдайда сақтық ісін (қызметті, бизнесті)
экономикалық жүйе шеңберіндегі айырықша сақтанушыға немесе оның қайта бөлу
процестерін жүзеге асыратын арнаулы қаржы-кредит институты ретінде қарауға
болады.
Сақтандырудың мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін
қамтамасыз ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс процестерін қоғамдық
және ұжымдық қорғау болып табылады.
Сақтандыру категориясы үшін мына белгілер оған тән болып келеді:
1. қатынастардың ықтималдық сипаты;
2. қатынастардың төтенше (жай емес) сипаты.
Сақтандыру процесі сақтандыру шарты негізінде не өзара сақтандыру
қоғамына мүшелік негізінде жүзеге асырылады.
Сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтық сыйақыларды
төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы) сақтандыру жағдайы
пайда болған кезде сақтанушыға немесе оның пайдасына шарт жасалған өзге де
тұлғаға (пайда алушыға) шартта белгіленген соманың (сақтандыру сомасының)
шегінде сақтық өтемін төлеуге міндеттенеді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі бойынша мыналар
сақтандырудың нысандары болып табылады:
міндеттілік дәрежесі бойынша – ерікті және міндетті;
сақтандыру объектісі бойынша – жеке және мүліктік;
сақтық өтемді жүзеге асыру негіздері бойынша – жинақтаушы және
жинақтаушы емес.
Міндетті сақтандыру – заңнамалық актілер талаптарына орай жүзеге
асырылатын сақтандыру. Ол сақтанушының есебінен жүзеге асырылады. Міндетті
сақтандырудың әрбір түрі сақтандырудың жеке (бөлек) сыныбы болып табылады.
Міндетті сақтандыру нысаны бойынша әрбір сыныптың мазмұны және оны жүргізу
жағдайлары бойынша қосымша талаптар сақтандырудың осы сыныбын реттейтін
заңнамалық актілермен белгіленеді.
Ерікті сақтандыру – тараптардың еркін білдіруіне орай жүзеге асырылатын
сақтандыру.
Сақтық қызметі – сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының сақтық (қайта
сақтандыру) шарттарды жасаумен орындауға байланысты Қазақстан Республикасы
заңнамаларының талаптарынасәйкес уәкілетті мемлекеттік органның лицензиясы
негізінде жүзеге асырылатын сақтандыру қызметі.

1.2. Тәуекел сақтандырудың негізі ретінде
Нарықтық экономикада сақтандыру негізінен мемлекеттік қана болудан
қалып, мемлекет иелігінен алу және жекешелендіруден өтіп, меншікке жаңа
қатынастарды құруы тиіс. Шаруашылық жүргізуші субъектілерге шаруашылық
қызмет нәтижелерін сақтауда заң шеңберінде әрекеттің барынша көп еркіндігі
беріледі.
Қазақстан реформаларының бірінші кезеңінде мемлекеттік тәртіпті
нығайту, ұлтаралық қатынастарды жақсарту, әлеуметтік жүктілікті төмендету,
қаржылар мен ақшалай айналымды сауықтыру бойынша шаралар қабылдау, бюджет
тапшылығын қысқарту арқылы саяси жағдайды қалыптастырды.
Нарықтық экономика нарық және сақтандыру өзара байланысты болғандықтан,
сақтандырудың белсенді ортасы болып табылады. Бір жағынан, нарық бар жерде
кәсіпкерлік тәуекел бар, ал тәуекел бар жерде сақтандыру бар. Табиғат
бостықты ұнатпайтын сияқты, нарықта тәуекелдерді сақтандырмаса болмайды.
Қарапайым мағынада ‘’тәуекел’’ нәтижесі белгісіз шешім қабылдауды
білдіреді. Кәсіпкер қаражаттарын іске сала отырып, өзінің және кәсіпорынның
тағдырына шешуші әсер ететін барлық болашақ кездейсоқ оқиғаларды
болатаныдығын алдын-ала көре алмайды.
Болашақта аз немесе көп ықтимал дәрежеде адамдар денсаулығына зиян және
залал келтіретін белгілі бір оқиға және ол оқиғалардың болып қалуына
сақтандыру жүзеге асырылатын болса, сақтық тәуекелі деп аталады. Сақтандыру
басқа да мағыналарды білдіреді.
Сақтандыру тәуекелі төрт мағынаны білдіреді:
1. Сақтандыру оқиғасынан зиян келтіру ықтималдығы. Математикада есептелген,
бұл ықтималдық сақтандыру тарифтерінің құрудың негізі болып табылады.
2. Нақты сақтандыру оқиғасы, сақтандыру жүзеге асырылатын белгілі бір
қауіп. Мұндай түсінуде сақтандыру тәуекелдерінің тізімі сақтандыру
жауапкершілігінің объектісін құрайды.
3. Сақтандырумен қамтылмаған және сақтандырушының тәуекелінде қалдырылған
мүлік құнының бір бөлігі. Мысалы, бірінші тәуекел қағидасы бойынша
сақтандыруды қамтамасыз ету жүйесіндегі екінші тәуекел.
4. Нақты сақтандыру объектілері (олардың сақтандырушылық бағалау және зиян
келтіру ықтималдық дәрежесі бойынша). Мұндай түсінуде сақтандырушылық
бағалау мөлшеріне байланысты ірі, орташа, ұсақ сақтандыру тәуекелдері, ал
сақтандыру затының қазаға ұшырауы немесе зия келтірілуіне қарай қауіпті
және азырақ қауіпті деп бөлуге болады. Аталған мағынасында ‘’сақтандыру
тәуекелі’’ шетелдік сақтандыруда кеңінен қолданылады. Мысалы, химиялық
кәсіпорны немесе ірі тонналы кеме ірі қауіпті сақтандыру тәуекелі ретінде
сипатталады және осыған байланысты оларды сақтандыруда сақтандыру
тарифтерінің жоғары мөлшері белгіленеді.
Әрбір нақты тәуекел, мысалы, жер сілкіну немесе су тасқыны тәуекелі
ғимараттардың бұзылуы, су тасқыны сияқты белгілі бір қолайсыз оқиғалардың
болу ықтималдығын білдіреді. Тәуекел адамзат қызметінің кез келген
саласындағы объективті құбылыс болып табылады және барлық жерде орын алады.
Өз мәні бойынша ол шығындар мен жоғалтуларды тудыратын қалаулы емес
құбылыс. Оның болуы залады өтеудің алғы шартын қалыптастырады, өмірге
сақтандыру нысандарының көпшілігінің келуіне, сақтандыру ісін
ұйымдастырудың әрі қарай жетілдіруге әкеліп соқтырады, сақтандырудың
қоғамдық тарихи түрлері тәуекелдер ерекшелігін және олардың пайда болуының
түрлі нысандарын көрсете отырып, сақтандыру қорын (сақтандыру резервін)
құрайды. Нақты оқиға болған жағдайда осы қордан төлем жасалады.
Тәуекел ықтималдығын түрлі дәрежесіне қарай мүмкін қазаға ұшыраумен
және сақтандырылған объектінің бұзылуымен байланысты. Бірге жақын немес тең
ықтималдықта осы оқиға болатындығына толық кепіл етіледі, онан қашпау
қымбат тұратын сақтандыруды талап етеді. Егер тәуекел адамның ықтиярынан
тыс болатын кездейсоқ болжанбайтын оқиға болып табылса, сақтандырудың
мағынасы болады.
Ғылыми-техникалық прогресс білімді игеру, техника мен технологияның
жетілмегендігімен байланысты болжанбаған тәуекелдердің пайда болуын алғы
шарт қалыптастырады. Қазіргі машиналар, ғылыми приборлар, күрделі және
қауіпті өндіріс, ҒТР басқа жетістіктері өз қауіпсіздік шектеріне жақындады.
Адамға оларды басқару, бақылау жасау қиынырақ. Сонымен қатар, Техниканы,
технологияны қазіргідей жаңарту, олардың максималды қауіпсіздігі, төтенше
оқиғаларды математикалық моделдеу кездейсоқтықты шектеу мүмкіндігіне сенуге
мүмкіндік береді.
Әлі сақтандыру объективтік және субъективтік ықтималдыққа тәуелді.
Біріншісіне табиғит пен қоғамның объективтік заңдарына жазылатын құбылыстар
мен заттар тән, ал екіншісі ақиқатты жоққа шығаратын кездейсоқтыққа келеді.
Тәуекел анализ және гипотеза арқылы өмір заңдарының тану арқылы өтетін
логикалық ықтимал арқылы көрсетілуі мүмкін. Олардың ағымын жіберместен
бұрын үлкен сандар математикасы көмегімен статистикалық мәліметтер жинау
және талдау керек.
Алынған нәтиже статистикалық ықтималдықты көрсетеді, онон тәуекел
мөлшерін бағалау объективтілігі тәуелді болады. Тәуекелді туралау, тарату,
бөлу сақтандыру кешенін жүргізу тәуелді техникалық тәсілдерді құрайды.
Тәуекелді бағалау үшін сенімді ақпарат болу керек, себебі оның болмауы
қателікке әкеледі. Әдетте, тәуекелдердің бірнеше түрін бөліп көрсетеді;
сақтандыруға болатынды қолайлы және сақтандыруға жатпайтын қолайсыз
тәуекел, сонымен қатар, сақтандырушының техникалық тәуекелі.
Көп үлесті бірінші топ алады. Бұл сақтандыратын оқиғаның болу және
мүмкін зиянның мөлшерін ықтималдығы тұрғысынан бағалауға болатын жағдай.
Сақтандырушы жауапкершілігі көлеміне кіретін тәуекел мүмкін болуы тиіс,
кездейсоқ сипатта болады, сақтандыру келісім-шартына қатысушы жақтарға
сақтандыру оқиғасының нақты уақыты келтірілген зиянның мүмкін мөлшерін
алдын-ала білмеуі керек. Осы тәуекелдердің пайда болуының кездейсоқтығы
статистикалық қадағалау ұйымдастырылатын біртекті объектілерге жатады. Оны
талдау сақтандыру сыйақысының болжамын анықтауға мүмкіндік береді. Қауіптің
қайнар көзіне байланысты стихиялық күштермен немесе адамның орынды әсерімен
болатын тәуекелдер болады. Біріншісіне, жер сілкіну, су тасқыны, және т.б.
табиғи құбылыстар жатады. Екіншісіне ұрлық, тонау және басқа да құқыққа
қарсы әрекеттер жатады.
Айырықша топты арнайы тәуекелдер құрайды; аномальды және
катастрофиялық. Біреуінің айырықшалығы және мөлшері сәйкес боъектіні
тәуекел жиынтығының белгілі бір тобына жатқызуға мүмкіндік бермейді.
Басқаларлы сақтандырылған объектілердің немесе сақтанушыларға оларға ірі
ауқымдағы зиян келтіріп сақтанушыларды қамтитын елеулі топты құрайды. Бұл
жер сілкіну, урагандар, цундар және апаттың басқа да ғалами құбылыстары.
Катастрофиялық тәуекелдер сақтандырушы мен сақтанушы арасында ерекше
келісім-шарт жағдайында сақтадырылуы мүмкін.
Сонымен қатар, экологиялық, көліктік, саяси, арнайы тәуекелдерді
сақтандыру бар.
Экологиялық тәуекелді сақтандыру қоршаған ортаны лаастануымен
байланысты. Олар әдетте сақтандырушы жауапкершілігі көлеміне қосылмайды.
Сонымен бірге экологиялық тәуекел себепкер болған белгілі бір сақтандыру
мүдделері сақтандырудың толық дербес түрін қалыптастыруға алғы шарт
тудырды.
Көліктік тәуекелдер автокөлікті, өзен, теңіз және ауа кемелерін және
оларды тасымалдайтын жүктерін сақтандырумен шектеледі.
Саяси тәуекелдер өз азаматтарына қатысты мемлекеттік билік органдарының
және басқарманың болжанбайтын, құқыққа қарсы әрекеттеріне міндетті және
сақтандырушы міндетіне кіруі мүмкін.
Арнайы тәуекелдерге айырықша қымбат мүліктерді, мысалы, алтынды,
күмісті және басқа қымбат металдарды және обан жасалған бұйымдарды, қолма
қол ақшаларды тасымалдауды сақтандыру жатады.
Сақтандырушы сақтандыру келісім шартының кез келген мезетінде
сақтандыру оқиғасы орын алғанда зиянды өтеуге дайын болуы тиіс. Мұндай
тәуекел техникалық тәуекел деп аталады. Оның болуы сақтандырушыны өрттің,
апаттардың, стихиялық жағдайлардың салдарларын және боу ықтималдығын азайту
үшін олармен күресудің ескерту шараларына қатысуға итермелейді.
Әлуетті қауіпті өндіріс жағдайы туралы ақпаратты жинау, жүйеге келтіру
және талдау, табиғи және басқа құбылыстардың фактілері жқнінде мәліметтер
базасын құру әрбір аймақ үшін болжанатын қауіп мөлшерін және тарифтік
сеткаға және сақтық қоры ресурстарына адекватты тәуекел деңгейін анықтауға
мүмкіндік береді.
Қадағалау және есепке алу процесі тәуекелді тіркеу атауына ие.
Тәуекелді оқиғаның пайда болуын анықтайтын факторлар тәуекелді жағдай деп
аталады, объективтік және субъективтік деп бөлінеді. Объективті адамадардың
ықтиярына және санасына тәуелді емес, субъективті адамдар әрекетінің
салдарын білдіреді.
Сақтандыру оқиғасы мен сақтандыру жағдайын айыра білу керек. Біріншісі
сақтандыру объектісіне зиянның әлуетті мүмкін келтіруді білдіреді.
Сақтандыру объектісіне зиян келтірудің жүзеге асырылған мүмкіндігі
сақтандыру оқиғасын білдіреді.
Оның салдары сақтандыру боъектісін толық жоқ қылу немесе ішінара
бүлдіруден көрінеді. Осыған байланысты сақтандыру келісім шартында
сақтандырушы міндеттемесіне кіретін оқиғаның нақты анықтамасын беру керек.
Мысалы, өндірістің тұрып қалуын сақтандыруды жүзеге асыра отырып, қандадан
екенін атап көрсеткен жөн. Бұл жағдайда тұрып қалумен болған мүліктік зиян
және тәуекелдің жүзеге асуы есепке алынуы тиіс Жалған мәліметтер, шамадан
тыс шектелген немесе шамадан тыс асыра айтылған ақпарат нақты тәуекелді
бұрыс бағалауға әкеліп соқтырады. Тәуекелді халықтың қабылдауының өзіндік
ерекшелігін көрсететін заңдылықтарды жан-жақты зерттеу адамдардың ықтимал
мінез-құлқын, тәуекелі бар шешім қабылдауға және жүзеге асыруға әсерін
дұрыс болжауға мүмкіндік береді. Тәуекел ауқымын сезініп, оны жою және
максималды шектеу бойынша шешім қабылдайды.

1.3.Сақтандырудың ролі, қолданылу саласы
Өтпелі экономика жағдайындағы сақтандыру институтының ерекше
маңыздылығы бірқатар факторлармен айқындалады.
Біріншіден, мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты мен
көлеміне қарамастан, сақтандыру халық пен ұйымдардың түрлі мүдделерін
қосымша қорғауға мүмкіндік береді. Қазіргі кезде табиғи және техногендік
апаттардың зардаптарын жою жөніндегі шығыстардың негізгі ауыртпалығы
мүмкіндігі объективті түрде шектеулі болып табылатын мемлекеттік бюджетке
түседі.
Екіншіден, сақтандыру механизмін қазіргі жағдайда пайдалану елдегі
кәсіпкерлік қызметті жедел дамытуды, Қазақстан экономикасының негізгі
саласының ерекшеліктерін, оның климаты мен географиялық орналасуын,
экологиясының деңгейін ескере отырып, өндіріс технологиясын жетілдіруді
қамтамасыз етеді.
Сақтық жүйе республика экономикасының сенімді әрі орнықты дамуына,
халықты әлеуметтік қорғауды арттыру үшін қосымша негіз жасауға, азаматтар
мен шаруашылық субъектілерінің мүлкін сақтандыруға ықпал етуге тиіс.
Сақтандыру мәселесі, медициналықты қоса алғанда, әлеуметтік
қамсыздандырудың проблемаларына тікелей қатысты.
Сақтық қызметті ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен лицензиялауды
жүзеге асыру үшін сақтандыру салаларға, сыныптарға және түрлерге бөлінеді.
Сақтық ұйымның сақтық қызметі өмірді сақтандыруң саласы және жалпы
сақтандыруң саласы бойынша жүзеге асырылады.
Өмірді сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай
сыныптарды қамтиды: өмірді сақтандыру; аннуитеттік сақтандыру.
Жалпы сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай сыныптарды
қамтиды: жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру; медициналық
сақтандыру, көлік құралдарын (автомобиль, темір жол, әуе және су
көліктерін) сақтандыру; жүктерді сақтандыру; мүлікті сақтандыру (көлік
құралдарын қоспағанда); кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру; көлік құралдары
иелерінің және тасымалдаушының азаматтық-құқықтық жауаптылығын сақтандыру;
шарт бойынша азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру; зиян келтіргені
үшін азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру (көлік құралдары иелерінің
және тасымалдаушының азаматтық-құқықтық жауаптылығын қоспағанда).
Жалпы сақтандыруға және өмірді сақтандыруға тән экономикалық
қатынастар қоғамдық өндіріс процесіндегі зиянның орнын; егер бұл процесс
стихиялық апат пен басқа төтенше немесе күтпеген оқиғалардың нәтижесінде
бұзылса, толтырумен байланысты. Зиянның орны ынтымақтастық негізде сақтық
қатынастарға қатысушылардың төлейтін сақтық жарналары есебінен толтырылады,
бұл жарналардың жиынтығы, жоғарыда айтылғандай, сақтық қорларды құрайды.
Мүліктік және кәсіпкерлік тәуекелдер (қауіп-қатерлер) азаматтық-
құқықтық жауаптылықты қоса алғанда, оларға байланысты мүдделерді сақтандыру
жалпы (мүліктік) сақтандыруға жатады. Мұндай сақтандыру кезінде мүліктің
жоғалу (жойылу) қаупі (тәуекелі), жетіспеуі немесе бүлінуі және өзге де
мүліктік игіліктер мен құқықтар сақтандырылады.
Сақтанушының немесе пайдаланушының мүліктерді сақтандыруға мүддесі
болмаған жағдайда жасалған мүліктік сақтандыру шарты жарамсыз болады.
Көлік құралдарын сақтандыру көлік құралын иеленуге, пайдалануға, оған
билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы
немесе жойылуы, соның ішінде айдап немесе ұрлап әкетілуі салдарынан
келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемдерді
жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Жүктерді сақтандыру жүктерді иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге
байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы,
соның ішінде жүктердің тасымалдану әдісіне қарамастан жоғалып кетуі
салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық
төлемдерді жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
Мүліктік сақтандыру мүлікті иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге
байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне (автомобиль, темір жол, әуе
немесе су көліктерін, жүктерді қоспағанда) оның зақымдануы немесе жойылуы
салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық
төлемдерді жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.

Кесте-1. Мүліктік сақтандыру түрлері
Сынып Сақтандыру түрі
Көлік құралдарын Ұрлықтан, жоғалтудан, зиян келтіруден
сақтандыру сақтандыру
Жүкті сақтандыру Тасымалдау немесе сақтауда жүкке зиян
келтіруден, жоғалтудан, ұрлатудан сақтандыру
Мүліктік сақтандыру Мүлікті ұрлаудан, бұзудан, табиғи апаттардан
сақтандыру және құрылыс-жөндеу тәуекелдерді
сақтандыру
Кәсіпкерлік тәуекелді Кәсіпкердің контрагенттерінің өз
сақтандыру міндеттеемелерін орындамауына немесе кәсіпкерге
тәуелді емес осы қызметтегі жағдайлардың
өзгеруіне, оның ішінде күтілген нәтижелерді
ала-алмау тәуекеліне байланысты кәсіпкерлік
қызметтен болатын зияндар сақтандырылады.
Көлік құралдарының Көлік құралдарын пайдаланумен байланысты үшінші
иелерінің тұлғаға зиян келтіру тәуекелін сақтандыру.
азаматтық-құқықтық
жауаптылығын сақтандыру
Тасымалдаушының Тасымалдаушы ретінде үшінші тұлғаға зиян
азаматтық-құқықтық келтіру оқиғасын сақтандыру.
жауаптылығын сақтандыру
Келісім-шарт бойынша Келісім-шартты бұзғаны үшін азаматтық-құқықтық
азаматтық-құқықтық сақтандыру
жауаптылығын сақтандыру Несиені (экспортытқ несиені) өтемеуден
сақтандыру
Зиян келтіргені үшін Медициналық қызметкерлердің азаматтық-құқықтық
азаматтық-құқықтық жауаптылығын;
жауаптылығын сақтандыру Заңгерлердің, инженер-құрылысшылардың, кеңес
берушілердің азаматтық-құқықтық жауаптылығын;
Қоршаған ортаны ластаудан сақтандыру

Азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру кезінде, үшінші бір
адамдардың өміріне, денсаулығына немесе мүлкіне зиян келтірудің салдарынан
туындайтын міндеттемелер бойынша жауапты болу (келтірілген зияндар үшін
жауаптылықты сақтандыру), сондай-ақ шарттардан туындайтын міндеттемелер
бойынша жауапты болу (шарт бойынша жауаптылықты сақтандыру) тәуекелін
сақтандырады.
Зиян келтіргендігі үшін азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру
кезінде сақтанушының өз жауаптылығы да, осындай жауаптылық жүктелуі мүмкін
болатын өзге тұлғаның жауаптылығы да сақтандырылады.
Зиян келтіргендігі үшін азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру
кезінде сақтанушының өзінің жауаптылық тәуекелі ғана сақтандырылуы мүмкін.
Бұл талаптарға сәйкес келмейтін сақтандыру шарты жарамсыз деп есептеледі.
Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру кезінде кәсіпкердің сақтанушы
ретінде іс-қимыл жасайтын келісімшарт жасаушы агенттерінің өз
міндеттемелерін бұзуынан болған кәсіпкерлік қызметтің залалдар тәуекелі
немесе кәсіпкерге байланысты емес жағдайлармен осы қызмет шарттарының
өзгеруінен болған залалдар тәуекелі, соның ішінде күтілген кірісті ала
алмай қалу тәуекелі сақтандырылады. Кәсіпкерлік тәуекелдерді сақтандыру
шарты бойынша тек сол сақтанушының кәсіпкерлік тәуекелі және тек соның
пайдасына ғана сақтандырылуы мүмкін.
Сақтандырылған мүліктің түріне немесе тобына қарай сақтандырудың
мынадай түрлерін ажыратады: ауыл шаруашылығы дақылдарын, малдарды,
құрылыстарды, мемлекеттік, жеке меншік, кооперативтік кәсіпорындардың,
қоғамдық ұйымдардың мүлкін, көлік құралдарын, қаржылық тәуекелді (соның
ішінде банк салымдары мен банк операцияларын, бағалы қағаздар рыногіндегі
операцияларды), жүктерді, мұнай операцияларын (мұнай шығару, оны өңдеу және
тасымалдау жөніндегі) және т.б. сақтандыру. Мүліктік сақтандыруда міндетті
нысанда көліктің барлық түрімен тасу жасалғанда тасымалдаушының жолаушылар
алдындағы азаматтық-құқықтық жауаптылығы мен автокөлік иелерінің азаматтық-
құқықтық жауаптылығы сақтандырылады. 1996 жылдан бастап ауыл шаруашылығы
өндірісін: көп жылдық екпелерді, ауыл шаруашылығы малдарын, жылжымалы және
жылжымайтын мүліктерді, ауыл шаруашылық өнімдері мен тауарларын қолайсыз
табиғат-климат жағдайларынан, эпизоотиялардан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.