Жолдауда көзделген мақсат Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе
Менің курстық жұмысымның тақырыбы Меншік мемлекет иелігіне алу
және жекешелендіру : формалары, әдістері, проблемалары. Менің бұл
тақырыпты алған себебім, өйткені қазір жекешелендірудің даму мәселесіне
келетін болсақ өте актуалды проблемаға айналып отыр.
Жекешелендіру ұғымы ол мемлекетке қарасты кәсіпорындар, көлік
құралдары, итұрғын үйлер және басқа мүлік ақы төлеп немесе басқадай жолмен
азаматтардың немесе акционерлік қоғамдардың жеке меншігіне алынатын
процесті білдіреді
Қазақстанда жекешелендіру 1991 жылдан басталды. Он жылдан астас
болған мемлекет иелігінен алу, жекешелендіру процесін төрт этапқа бөліп
көрсетуге болады, әрбіреуінің өзінің мақсаты мен міндеті болады.
Жекешелендірудің негізгі мақсаты – мемлекетке қарасты өндірістік
объектілерді, басқа да материалдық және материалдық емес активтерді
мемлекеттің өтеусіз және өтеммен беру арқылы республика халқына ұлттық
мүлікті қайтару барысында меншік құқығын дербестендіру генізінде
орталықтандырылған – жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшу үшін
қажетті жағдайлар жасау.
Осы мақсаттарды жүзеге асыру мынандай басты міндеттерді шешуді қажет:
- мемлекеттік кәсіпорындардың көпшілігін акционерлеуді жүзеге асыру,
мемлекеттік меншік объектілерін шағын жекешелендлірумен жаппай
жекешелендіруді жүзеге асыру жолы мен нарыққа бағдарланған шаруашылық
құрылымдарын жеделдете қалыптастыру , жекешелендіруге халықтың барлық
топтарының қатысуы үшін жағдайлар жасау;
- шаруашылықты тиімді жүргізуші субъектілер ретінде жеке
меншік иелерінің тобын қалыптастыру;
- бәсекелестік орта жасау және өндірістің
монополиясыздандырылуын қамтамасыз ету;
- шағын және орташа бизнесті дамыту;
- халық шаруашылығының ірі және бірігей объектілерін қайта
құрудың жеке жобаларын жүзеге асыру;
- жеке бизнес басым болатын және шетелдік инвесторлар
қарастырылатын ұйымдық – шаруашылық құрылымдар құру;
- құнды қағаздар нарығының субъектілері ретінде инвестициялық
құрылымдар жүйесін дамыту мен нығайту.

I. Жеке меншіктің мәні және түрлері
Адамзат дамуынан қай кезеңдерінде де меншік экономика ғылымының
назарынан тыс қалмаған. Меншік өндіріс, бөліс, айырбас және тұтыныс процесі
кезінде тарихи өзгерістерге ұшырап отыратын өндірістік құрал – жабдықтар
мен тұтыну заттарын иемденуді сипаттайтын адамдар арасындағы қатынастар
жүйесі. Басқаша айтқанда, меншік – бұл иемдену, бір нәрсені өз қарамағына,
билігіне алу. Меншік әрқашан да бұйымдармен, мүліктермен, иемдену
нысандарымен байланысты.
Меншік қатынастары қоғамда ең басты рөл атқарады. Себебі
экономикалық өмірдің негізін белгілі бір тарихи насында болатын өндіріс
процесі құрайды.
Меншік қатынастары қамтитыны: иелену ( затты иеленуді жүзеге асыру
), пайдалану ( заттан өзіне пайдалы қасиеттерді табу ), білік ету ( затты
құқықтықтағдырын анықтау – сату, айырбастау, сыйға тарту т.б. )және меншік
объектісінің экономикалық өткерілуі. Меншіктің экономикалық өткерілуі
иесіне табыс, рента, пайыз, дивиденд алып келсе ғана жүзеге асады.
Әрине, әр түрлі игіліктер мен қызметтерді көрсетудің иелену
процесін қарастыру маңызды, бірақ теория үшін өндіріс құрал – жабдығын
иелену процесін талдау ғана емес, срндай – ақ оның әлеуметтік –
экономикалық салдарын талдау маңызды.
Өндіріс құрал – жабдығына деген меншіктің экономикалық қатынастары
кез келген экономикалық моделін құрастырушы болып табылыды.
Адамзат қоғамының даму тарихында меншіктің тайпалық немесе
қауымдастық түрі белгілі. Алғашқы тұрмыстық қауымдастықтың ыдырауы,
отбасының бөлінуі және соның негізінде жеке меншік пайда болды. Жерге жеке
адам меншік иесі болып, оны өңдеу сол адамға және отбасына беріледі.
Өзін басқа отбасы қауымдастығының шапқыншылығынан қорғау үшін
қайтадан қауымдастыққа біріге бастап, қауымдастық меншігін құрады. Қалалық
мекендер құрылып, қалаға берілген жерлер қауымдастық меншігіне айналады.
Бұл жерде қауымдастық меншік мемлекеттік меншіктің бейнесі ретінде
көрінеді.
Тіпті, ерте дүниенің өзінде – ақ ұжымдық, жеке еңбекті және
мемлекеттік меншік түрлері қалыптаса бастады. Лсылардың ішінен кейінірек
жеке және мемлекеттік меншік түрі көбірек дами түсті. Мемлекеттік меншіктің
өзнің барынша дамуын әкімшілік - әміршілдік экономикалық жүйеде, бұрынғы
КСРО –да жүзеге асырылып, оның үлесі басқа меншік түрлерінің жалпы
құрылымда – 88,6% құрады. Алайда, нарықтық экономикасы дамыған елдерде
мемлекеттік меншіктің 5% - дан 30% - ға дейін ауытқыды.
Рынокқа өту және ТМД елдерінде оның ішінде Қазақстан
Республикасындағы мемлекеттік меншікті мемлекетсіздендіру мен жекешелендіру
процесінің басталуы – мемлекеттік меншік үлесін қысқартуға, оның
монополиялық үстемдігін жоюға бағытталған. Сондай – ақ қоғамдық өндірістің
тиімділігін арттыру үшін бәсекелестік ортаны құрып, оны тұрғындардың
сұранымын қанағаттандыруға бағыттау қажет. Мемлекеттік меншіктің үлесі 30 –
40% шеңберінде бекітіледі.
Жеке меншіктің дамуы XIX – шы ғасырдың екінші жартысының
ортасына дейін жүзеге асты. Ғылыми – техникалық революцияның әсерінен XIX –
шы ғасырдың екінші жартысынан жедел түрде акционерлік меншік қалыптаса
бастады. Акционерлік немесе корпоративтік меншік, басқаша айтар болсақ,
топтық немесе ұжымдық меншік. Батытың экономикалық теория мектебі жеке
термині ретінде кез келген мемлекеттік емес мүлік, шаруашылық, кәсіпорынды
түсінген.
Жеке меншік ұғымы тұрғысынан өз еңбегімен жасалған жеке еңбектік
және еңбектік емес бөліп қараймыз. Соңғысының заңды негізде жасалған жер
учаскісі табасы мен жалға берілген басқада көздер есебінен жасалады.
Жеке меншіктің гүлдену кезеңінде еркін бәсеке барынша қарқындап,
жеке кәсіпкерлердің өндіріс тиімділігін көтеруге және тұрғындардың өсіп
келе жатқан қажеттіліктерін қанағаттандыруға итермелейді. Сондай – ақ оның
теріс тұстары байқалады: артық өндірудің экономикалық дағдарысы, жеке
меншік – бұл билеп – төстеушінің, ешкім шектемейтін иегердің меншік
өнімімен байланысты еді. Сондықтан, мемлекеттің араласуы қажет болады.
Қазіргі өркениетті қоғамда меншік иесі мінез – құлқының белгілі ережелері
жасалған, сонымен қатар артық өндіру экономикалық дағдарысын ескерту туралы
шаралар қарастырылған. Жеке меншік жаңа бағыт алуда және оның келешегі
алда.
Әлемдік қауымдастықта жеке меншіктің, сондай – ақ өзінің
мағынасыда өзгерді. Қазіргі уақытта жеке меншік жекелеген ғана емес, сондай
– ақ ұжымдық, акционерлік және кооперативтік түрде – меншік иесі ұжымдарын
біріктіретін болады.
Яғни, жеке меншіктің екі түрі бар: еңбектік және еңбектік емес.
Еңбекті жеке меншік еңбек табысы есебінен, ал еңбектік емес мұрагерге
қалдырылған мүлік есебінен, сақтандыру, несие мекемелеріне салған қаржылар,
акция, облигация және басқа бағалы қағаздардан табыс.
Өтпелі экономика кезіндегі мемлекеттік қатынастарды басқаша
құрудың халықаралық тәжірибесі меншік түрлерін өзгертудің эволюция –
реформаторлық тәсіліе, жекешелендіру тәсілін кеңірек қолдануды дәріптейді.
Экономикалық әдебиеттерде мына екі терминді: мемлекеттен алу
мен жекешелендіруді бір – біріне теңестіріп қарайды. Алайда
мемлекетсіздендіру термині мемлекеттен тікелей басқару қызметін алып
тастауды түсіндіреді. Басқаша айтқанда, мемлекеттік кәсіпорынға өзінше
еркіндік беру меншік түрін ауыстырумен байланысты емес. Мемлекетсіздендіру
мемлекеттік кәсіпорындардың толық коммерциялық есепке көшуін білдіреді.
Мемлекетсіздендіру – жекешелендіруге дейінгі аралық баспалдақ.
Ал жекешелендіру термині мемлекеттік меншіктің жеке меншікке
өтуін білдіреді. Жекешелендірудің мақсаты:
- өтпелілік мақсатты алға тартып, жеке меншік топтарын құру;
- мемлекеттік кәсіпорын мүліктерін жеке адам мен коммерциялық құрылымдарға
мемлекеттік бюджетті толтыру үшін сату.
Мемлекеттік меншікті жекешелендірудің халықаралық практикасы
көрсеткендей, жекешелендірудің екі варианты бар: қатаң вариантты
жекешелендіруді қарқынды жүргізу, жұмсақ вариантты жекешелендіруді
ақырындап жүргізу.
Жекешелендіру – мемлекеттік меншіктің жеке меншікке өзгерту
ретінде өтпелі экономика кезінде ТМД елдерінде ғана, Шығыс Еуропада және
нарықтық экономикасы дамыған елдерде: Ұлыбритания, Франция, Германия мен
АҚШ – та кеңінен қолданылады. Алайда, жекешелендірудің мақсаты нарықтық
экономикасы дамыған елдер мен нарықтық экономика түскен елдерде әртүрлі.
Егер нарықтық экономикасы дамыған елдерде жекешелендіру мемлекеттік
бюджетке қосымша қаржы тартуды мақсат етсе, өтпелі экономика елдерінде жеке
меншікті құру сайманы.
Дамыған елдерде жекешелендіру негізінен жекешелендірудің бір
моделінде жүзеге асты. Ол модель мемлекеттік кәсіпеорындарды банк,
сақтандыру компаниялары, кейде тұрғындардың сатып алуына негізделген еді.
АҚШ – да мемлекеттік кәсіпорынды сату ұзақ мерзімде – 5 жылдың
аумағында жүргізіледі. Бір мезгілдегі төлем жалпы төленетін соманың 20% -
нан аспауы керек. ТМД мен Шығыс Еуропа елдерінде жекешелендірудің өте
күрделі моделі қолданылды.
Венгрияда кәсіпорынды олардың жұмыскерлері сатып алды. Онда
жұмыскерлердің қаржылары ғана емес, кәсіпорынның тапқан пайдасы мн банк
несиелері қолданылады.
Чехославакияда шағын кәсіпорындар аукцион арқылы сатылса, ірі
кәсіпорындар тұрғындар қаржысын, банк несиелерін және шетел капиталын тарту
арқылы жекешелендірілді. Сондай – ақ Чехославакияда кәсіпорындар сатып алу
үшін тұрғындарға купон мен чектер тегін таратылады. Чек пен купондар
жекешелендірілген кәсіпорынның акциясына айырбастау үшін берілген.
Ресейдегі жекешелендірудің басты мақсаты – мемлекеттік мүлікті
стаып алу негізінде меншіккер топтарын тезірек қалыптастыру болды.
Тұрғындар үшін біркелкі мүмкіндіктер жасалды. Осыны жүзеге асыру үшін
барлық тұрғындарға жекешелендіру чегі ваучерді берді. Олардың әрқайсысының
құны 1000 рубль болды. Иегерлері оны еркін қолдана алды: ваучерді сатуға,
жекешелендірілетін объект акциясын стаып алуға, өз ваучерін 600 – дай
жекешелендіру қорының кез – келгеніне салуға мүмкіндік жасады.
Қазақстандағы жекешелендіру процесі Чехославакияда қолданылған
моделге ұқсастықпен жүзеге асырылды.
Жекешелендіру екі кезеңмен жүргізілді: бірінші кезеңде
тұрғындардан қайцтаруды қажет етпейтін тұрғын – үй купонын қолдана отырып,
үйлерді жекешелендіру жүзеге асты; екінші кезеңде тұрғындар қайтарылмайтын
жекешелендіру купонын алды. Олардың тек қана инвестициялық жекешелендіру
қоры арқылы қолдану мүмкіндігі жасалды. Ондай қор Қазақстанда 120 – дай
болды.
Жекешелендірудің бұл тәсілінің кемшілігі сонда, жекешелендіру
инвестициялық купон иесінің өз бетінше шешім қабылдау құқы жоқ, тек қана
оны инвистициялық қорына сала алады. Бұл адамның нақты кәсіпорынды
жекешелендіруге қатысуына тікелей кедергі жасады.
Жекешелендіру процесі кәсіпорынды жұмыскерлердің сатып алу
мүмкіндігін қарастырып, ашық және жабық типтегі акционерлік қоғамды,
акционерлік қоғам – шаруашылығын құрып, олардың акциясының 51% мемлекетке
жатты.
Бірақ мемлекеттің холдинг типіндегі акционерлік қоғамға қатысуы
айтарлықтай нәтиже бермейді, әлсіз банкрот болған кәсіпорындар тіріле
алмады. Мемлекеттің координациялық, басқару қызметі кәсіпорын басшыларын
бекітумен, өндіріс өнімін үйлестірумен және пайданы холдинг қажеттілігіне
қолданумен шектелді. Бұл айналым қорын жоюға және кәсіпорынды банкроттыққа
алып келді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерге қарағанда, ТМД мен Шығыс
Еуропа елдерінде, үшінші әлем дамушы елдерінде жұмсақ жекешелендіру
варианты қолданылады. Бұл вариант – Чили, Индонезия, Индия, Алжир, Марокко,
Мексика,и Түркия, сондай – ақ жаңа индустриалды екі елде - Оңтүстік Корея
мен Тайваньда қолданылды.
Жұмсақ жекешелендіру ерекшелігі сол, бұл вариантта мемлекеттік
секторды жылдам бұзу қарастырылмаған, қайта оның қызметін басқаша
ұйымдастырып, ұзақ мерзімде жекешелендіру көзделген. Бұл іс шаралар
мемлекеттік кәсіпорынның экономикалық еркіндігін ақырындап ұлғайтумен,
олардың баға саясатының бір бөлігін либерализациялаумен, арнайы қатысу
қоры арқылы акционерлеп, бақылау пакет акциясын мемлекеттің сақтауы арқылы
жүзеге асады.
Қазақстан тәжірибесі көрсеткендей, холдингтік – акционерлік
қоғамды қолдану жекешелендірудің барлық мәселесін шешпейді.
Өтпелі экономикада мемлекетсіздендіру саясаты мен меншікті
жекешеклендіру мемлекеттік меншіктің монополиялық жағдайын бұзу мен
экономикаға нарықтық сипат беріп ғана емес, сондай – ақ экономикалық дамуды
тұрақтандыру мен экономикалық өсуге жетуді көздейді:
- ұлттық экономикаға шетел инвестициясын тарту;
- мемлекеттік субсидияны тарту есебінен мемлекеттік қарызды қысқарту және
жеке кәсіпорындар мен тұрғындардың табысын ұлғайту, нәтижелік мақсат –
тұрғындардың өмір деңгейін көтеру;
- бәсекелестік нарықтық орта жасау.
Экономиканы әкімшілдік – тәміршілдік басқару жүйесі кезінде
мемлекеттік меншік түрі өте қатты дамыды. Пратика көрсеткенде меншікті
мемлекеттендірудің басты екі олқылығы болды: а) еңбек адамы сол меншіктің
билеушісі жағдайын жоғалтады және оны тиімді қолдануға жігерленбейді; ә)
өндірісті басқаруда бюрократтану жүріп, экономиканың артықшылығы тапталды.
Шетел тәжірибесі көрсеткендей, мемлекеттік меншік 30 – 40% болғанда, рынок
өзінің экономика тиімділігін сипаттайтын сапасын жоя бастайды. Сон,дықтан
Қазақстан Республикасында рыноктық экономикалық қалыптасуы көп укладты
экономиканың дамуын қарастырады. Мемлекеттік меншікті меншіктің басқа
түрінге өзгерту мен реттеу жүзеге асты.
Меншік құқығы экономиканы мемлекеттен алу мен жекешелендіру арқылы
жүргізіліп, мемлекеттік мүліктер азаматтарға берілді.
Ұлттық бағдарламаға сай Қазақстан Республиккасында мемлекеттен алу
мен жекешелендіру алғашқыда екі кезеңде жүргізілді:
- бірінші кезең 1991 – 1992 жылдар;
- екінші кезең 1993 – 1995 жылдар;
- үшінші кезең 1996 –шы жылдан басталып, 1998 – шы жылдың бірінші
жартысынамдейін созылды.
Қазақстан Республикасында мемлекеттен алу мен жекешелендірудің
негізгі мақсаты мынада:
- шаруашылық субъектілерінің тиімді түрі ретінде жеке меншік топтарын
қалыптастыру;
- бәсекелестік ортаны құрып, өндірісті монополиясыздандыруды қамтамасыз
ету;
- шағын және орта бизнесті дамыту;
- шет мемлекетті өзіне тарта білетін, жеке бизнес басымырақ ұйымдық –
шаруашылық құрылымды қалыптастыру;
- бағалы қағаздар нарығының субъектісі ретінде инвестициялық құрылым
жүйесінің дамыту және нығайту.
Қазақстан Республикасының ерекше меншік объектілері
жекешелендіруге жатпайды. Олар – жер, оның байлығы, су, әуе кеңестігі,
өсімдік пен жануарлар дүниесі, елдің тарихи және мәдени құндылықтары.
Экономиканың мемлекеттен алу – жай емес, кең көлемді процесс. Ол
мемлекеттік кәсіпорынның, акционерлік, кооперативтік және жеке
кәсіпорындардың құрылуын көздейді. Экономиканы мемлекеттен алудың мақсаты -
әртүрлі меншік түрінің қалыптасуына, бәсекелестік пен кәсіпкерліктің
дамуына, әлеуметтік – бағытталған рыноктық экономика тиімділігіне бірдей
экономикалық жағдай жасау. Мемлекеттен алу мен жекешелендіруге мемлекет
меншік объектілері – кәсіпорын, бірлестік, ұйымдар және олардың
бөлімшелері, сондай – ақ, әлеуметтік аяның мәдени қызмет көрсету
объектілері, мемлекеттік тұрғын – үй қоры және басқада құндылықтар жатады.
Мемлекеттен толық алу кәсіпорынның бақылау цифры мен міндетті мемлекеттік
тапсырысының, материалдық ресурсқа лимиттер тұтынушыны әкелушіге және
бағаны орталықтан бекітуге жоғарғы ұйымға бағыну институтын жоюды тадап
етеді. Әртүрлі меншіктегі кәсіпорындар арасындағы экономикалық қатынастар
келісім негізінде құрылады.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік объектілерін
мемлекеттен алу мен жекешелендірудің төмендегідей түрлері қолданылады: а)
мемлекеттік кәсіпорын мүлігін жалға беру; ә) жалға берілген мемлекеттік
кәсіпорын мүлігін сатып алу; б) мемлекеттік меншік объектілерін концессияға
беру; в) мемлекеттік кәсіпорынды акционерлік қоғам немесе серіктестік
ретінде құру; г) еңбек ұжымы мүшелерінің мемлекеттік кәсіпорын мүлігін
сатып алуы; д) мүліктері мемлекеттік меншікке жатпайтын мемлекеттік
кәсіпорын мүлігін заңды тұлғаға және азаматтарға конкурс немесе аукцион
арқылы сату.
Жекешелендірудің төмендегідей тәсілін айтуға болады:
а) аукциондық, жекешелендірілетін меншікке кім жоғарғы баға ұсынса соған
сатылады;
ә) конкурстық – таңдау сатушының ойынша, дұрыс жағдай ұсынған сатып алушыға
артықшылық көрсетіледі;
б) кәсіпорын акциясын ересек тұрғындарға беру;
в) купондық тәсіл.
Қазақстан Республикасы 1993 жылы қараша айынан бастап жаппай
жекешелендіруге көшті. Мақсаты – тезірек меншіккерлер тобын қалыптастыру.
Тұрғындарға бірдей мүмкіндіктер жасау үшін инвестициялық жекешелендіру
купондары берілді. Қазақстандық моделдің негізгі ерекшелігі мынада:
1. Жекешелендірілген инвестициялық купондарды қайтарымсыз үлестіру;
2. Жекешелендірілген инвестициялық купонды тек қана инвестициялық – жеке
шелендіру қоры арқылы қолдану мүмкіндігі болды.
Инвестициялық жекешелендіру қоры азаматтардың жақсы кәсіпорында
жекешелендіруге қатысуына кедергі жасайды. Бір жағынан Қазақстан
Республикасында қабылданған модель Ресейлікке жақындау. Оларды
жекешелендіру чек – ваучерді тегін тарату қарастырылған. Алайда,
Қазақстандық инвест – купонды иеленушілер оны тікелей жаратуға құқы жоқ.
Сондай – ақ инвесткупонның ваучерден айырмашылығы сол, номиналды бағасының
болмауы. Осы жағдайлар Қазақстан Республикасында бағалық қағаздар нарығын
қалыптастыруды баяулатады. Басқада келеңсіз мәселенің бірі – инвестициялық
қордан өзгешелігі сол, әрбір біздегі инвестициялық қордың құқы жоқ:
- Қазақстан Республикасы тұрғындары инвестиция купонын 5% артығын
аккумуляциялай алмауы;
- бір аукционда кәсіпорын акциясының 10 % артығын ала алмайды.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттен алу мен меншікті
жекешелендіру меншік құрылымын түпкілікті өзгертті. Жеке меншіккерлер тобын
қалыптастырады.

II. Қазақстан Республикасындағы жеке меншіктің қалыптасуы
Қазақстанда жекешелендірудің ұлттық бағдарламасының іске асырыла
бастағанына, міне, 12 жыл толды. Мемлекеттік меншікті кең ауқымды
реформалау экономикалық реформалардың кезекті мәселесі болып табылады.
Мұндағы басты нәрсе – мемлекеттік меншікті таратып беруде емес, шын
мәнісіндегі меншік иелерін қалыптастыру, нарықтық қатынастарға көшуді
қамтамасыз ету.
Жекешелендірудің әртүрлі бағдарламаларының түпкі мақсаты - өндіріс
көлемін, материалдық құндылықтарды арттыру, сол арқылы халықтың әл
-*ауқатын жақсарту.
Осы бағытта өткен жылдар ішінде Атырау облысы бойынша не істелді
деген сұраққа мынадай жауап беруге болады: ондаған асхана, кафе,
шаштараздар, авто – май құю стансалары, азық – түлік және өнеркәсіп
дүкендері, сауда қоғамдық тамақтану, тұрмыстық және сервистік қызмет
көрсету сияқты әлеуметтік сала нысандары мемлееттік меншіктен шағын
жекешелендіру бағдарламамасы шеңберінде жеке меншікке көшірілді. Барлығы
192,9 млн. теңгеге осындай 865 нысан сатылды.
Жаппай жекелендіру барысында облыс бойынша 143 мемлекеттік
кәсіпорындар акцияландырылды, жекешелендіру купондарын инвестициялық
жекешелендіру қорларының акцияларына ауыстыру арқылы халыққа меншік иесі
құқығына ие болуға мүмкіншілік туғызды.
Меншік түрінің өзгеріске ұшырауы, өндіріс құралдары жеке меншікке
негізделген жаңа құрылымдардың пайда болуы ауылшаруашылық - өнеркәсіптік
кешенінде де жедел қарқынмен жүрді. Облыс бойынша 44 мемлекеттік
ауылшаруашылық кәсіпорындары жекешелендірілді, оның ішінде 36
шаруашылықтары. Осы кәсіпорындарды реформалау барысында 360 шаруа
қожалықтары, 26 шаруашылық серіктестіктері және 26 өндістік кооперативтер
құрылды. Төрт асыл тұқымды кеңшар негізінде акционерлік қоғамда пайда
болды.
Жұмыстың маңызды бағыттарының бірі – кәсіпорындарды жеке жоба
бойынша жекешелендіру. Бұлардың қатарына күні бүгінге ерекше
халықшаруашылық мәні бар монополист кәсіпорындар жатты. Инвестициялық және
коммерциялық конкурстар өткізу арқылы жекешелендірілген: Атырауоблгаз ,
Индергаз , Құлсарыгаз , Есбол , Атырау .
Жекешелендірудің бұл түрінің артықшылығы – жаңа меншік иесі
инвестиция салу арқылы кәсіпорынға айтарлықтай қаржылық көмек көрсее алады,
кәсіпорынның бұрынғы бережақтарын өтейді, жұмыс тәртібі қалыпқа келтіріліп,
еңбек резервтерін сақтайды.
Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру Атырау аумақтық комитетенің
алға қойған негізгі мақсаты жаңа тиімді меншік иелерін қалыптастыру
болғандығын ерекше атап өткен жөн. Мемлекет залалмен жұмыс жасайтын
кәсіпорындарға үнемі демеуқаржы беріп отыра алмайды. Кез келген зауыт,
фабрика, кен орындары озат тәжірибе мен технологияға арқа сүйеп, өз қаржысы
есебінен ғана өмір сүріп, дамуға тиіс. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә. Назарбаевтың елдің даму жауапкершілігін өз қолына алып, нұсқап отырған
жолы да – нарықтық қатынастар жолы. Егемендік алған жылдарға талдау жасай
отырып, өткен жолдың қаншалықты күрделі екендігіне, тек экономика саласында
емес, сонымен қатар еліміздің саяси және әлеуметтік проблемаларды шешуіне
тура келгендігіне көз жеткіземіз.
Осыған орай Пезиденттің Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауы
елдің жалпы дамуы стратегиясын нақтыландырылатын құжат болып табылады. 2004
жылғы Жолдаудың шешуші ұғымы – саяси және экономикалық қатынастарды онан
әрі ырықтандыру. Бұл кездейсоқ емес. Жолдауда әлеуметтік салаға,
мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіруге байланысты көптеген сұрақтарға
нақты жауап берілген. Эконеомикалық өсу, Әлеуметтік даму,
Демократияландыру және тиімді басқару деп аталатынтараулардың өзі алға
қойған стратегиялық мақсаттардың маңыздылығын меңзейді.
Жолдауда көзделген мақсат Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру
Атырау аумақтық комитетінің қызметкерлеріне олардың атқарып жатқан
қызметтерінің қаншалықты маңызды екендігін тағы да көрсетіп, мемлекеттік
мүлікті басқарудың және жекешелендірудің тиімділігін арттыруда еңбектеріне
күш – жігер қосып, мемлекеттік органның жұмысын жетілдіре түсті.
Республикалық меншіктегі мемлекеттік мүліктің иесі болып табылатын
Аумақтық комитетке мемлекеттік мүліктің есебін жүргізіп, олардың мақсатты
және тиімді пайдалануына бақылау жасап отыру құқығы берілген.
2003 – 2005 жж. Жекешелендіру мемлекеттік мүлікті басқару
саласында мемлекеттік саясаттың құрылымдық элементі ретінде қаралатын
болады, жекешелендірудің көлемдерін қалыптастыру мемлекеттік активтерді
басқару нәтижелерімен, қарыз алу көлемдерімен және мемлекеттің бар борыштық
міндеттемелерімен байланысты болады. Мемлекеттік меншікті басқару
саласындағы мемлекеттік саясат эконгомиканың стратегиялық маңызды
салаларының дамуын сақтауға және нығайтуға, мемлекеттің мүдделерін негізге
ала отырып, мемлекеттік мүліктің құрылымын оңтайландыруға бағытталған.
Осы мақсатта Мемлекеттік мүлікті басқарудың және жекешелендірудің
тиімділігін арттырудың 2003 – 2005 жж. Арналған Салалық бағдарламасын іске
асыру шараларына орай. Аумақтық комитет мемлекеттік меншіктің ақпараттық
мәліметтер базасын қалыптастыруды жүзеге асырып келеді. 2003 жылдың 5
қазанына облыс бойынша мемлекеттік тізімдемеде тіркелген нысандар саны
төмендегіше: ( 1- сурет)
Барлығы – 893
Оның ішінде:
Мемлекеттік бюджеттік мекемелер 563
Мемлекеттік кәсіпорындар 321
Акционерлік қоғамдар 8
Шаруашылық серіктестіктері 1

■ Сома мың теңге есебімен
1-сурет. Мемлекеттік объектілерді жекешелендірудің түскен қаржының
динамикасы, сома

Мемлекетік республикалық меншік нысандары – мемлекеттік
кәсіпорындар және мемлекеттің қатынасуы бар заңды тұлғалармен жұмыс
жасауына және оларды итиімді басқаруға кешенді мониторингті қамтамасыз
ету мақсатында тоқсан сайын мемелекеттік кәсіпорындар мен
мемлекеттік пакет акциялары бар акционерлік қоғамдардың қаржы-
шаруашылық жұмыстардың негізгі көрсеткіштері жинақталып, өңделіп,
мемлекеттік кәсіпорындардың тапқан таза пайдасының бөлігі
республикалық бюджетке уақытында және толықтай аударылып отырылуына,
өз өкілеттілігі шегінде мемлекеттік мүліктің мақсаты және тиімді
пайдаланылуына бақылау жасап отырады. Өткен жылдың қорытындысын
шаруашылық жүргізу құқығындығы 11 кәсіпорынның 9-ы пайдамен
аяқтады. Республикалық бюджетке кәсіпорындар 12 209,43 мың теңге
аударды. (2-сурет).

Бюджетке түскен қаржы сомасы (мың теңге есебімен)
2-сурет. Атырау облысы бойынша 1995-2003 жылдар ішінде мемлекеттік
тұрғын үй емес қорларды жалға беруден түскен қаржының
динамикасы, сома

Шаруашылықты жүргізу құқығындағы комуналдық мемлекеттік
кәсіпорындар мен бақылау пакет акциялары мемлекетке қарасты
қоғамдардың (жауапкершілігі шектеулі серіктестіктердің) қаржы
-шаруашылық жұмыстарына жасаған талдау ақпараттары жинақталып,
коммуналдық меншіктің өз мақсатына және тиімді пайдаланылуы жөнінде
қорытындыларды Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитетіне
табыс етіп отырдық.
Оңтайландыру мақсатында бақылау пакеті акциялары мемлекетке
қарасты акционерлік қоғамдар мен мемлекеттік кәсіпорындардың
әкімшілік шығындарына мониторинг тәсілдерін анықтауға талдау жасау
ақпараттарын жинақтау ұйымдастырылды.
Нормативтік базаны онан әрі жетілдіруде ҚР Қаржы
министрлігі Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті мыналарды
іске асырды:
1. “Мемлекеттік мүлік мәселелері жөніндегі Қазақстан
Республикасының кейбір заңдық кесімдеріне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы” Қазақстан Республикасының заңы
қабылданды. Мұның өзі мемлекеттік меншік нысандарын басқаратын
субъектілердің өкілеттіктерін шектеуге және нақтылауға, мемлекеттік
меншікті республикалық және коммуналдық меншікке бөлу арқылы
мемлекеттік меншіктің иесін анықтауға мүмкіншілік туғызды,
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексіне, “Акционерлік қоғамдар
туралы”, “Мемлекеттік кәсіпорын туралы”, “Жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктер туралы”, “Жекешелендіру туралы” заңдарға өзгерістер
мен толықтырулар енгізуге әкеліп соқтырады.
2. Мемлекеттік мүлікті басқарудың және жекешелендірудің
тиімділігін арттырудың 2003-2005 жылдарға арналған салалық
бағдарламасы бекітілді, бұл бойынша мемлекеттік мүлікті басқару
жүйесін онан әрі жетілдіруге бағытталған кешенді шаралар
қабылданды.
3. Қазақстан Республикасының “Экономиканың стратегиялық
маңызы бар салаларындағы меншікке мемлекеттік мониторинг” туралы заң
жобасы әзірленіп, ол Парламент Мәжілісінде мақұлданды және
Сенаттың қарауына жіберілді. Аталған заң елдің экономикалық дамуын
реттеу және болжау процестерінде мемлекет рөлін күшейтудің
құқықтық негіздері болмақ, жалпы Қазақстан экономикасын басқаруда
тиімді шешімдер қабылдау үшін мемлекеттік басқару органдарын
қажетті ақпараттармен қамтамасыз етпек.
4. Мемлекеттік мүлікті мемлекеттік меншіктің бір түрінен
екінші түріне көшірудің Ережелері бекітіліп, бұл істің тәртібі
анықталды.
5. Бақылау пакеті акциялары мемлекетке жататын акционерлік
қоғамдар мен мемлекеттік кәсіпорындардың әкімшілік шығындарына
моноторинг өткізу тетігі анықталды. Кейбір әкімшілік шығындарға
лимит белгілеуге мүмкіндік туды, сөйтіп кісіпорындардың таза
пайдасы көлемінің өсуіне, мемлекеттік бюджетке түсім артуына оң
әсерін тигізді.
Мұнан басқа да дивиденті есептеу туралы шешімге,
Мемлекеттік мүлік комитеті, Қаржылық бақылау, Қазынашылық және
Салық комитеті араларындағы салықтан тыс түсімдер жөніндегі
ақпарат алмасуға бақылау жасау жүйесі қамтамасыз етілді.
Салалық бағдарламада мынадай негізгі бағыттар бойынша
кешенді шараларды іске асыру көзделеді:
• мемлекеттік мүлікті басқару жүйесін жетілдіру;
• мемлекеттік мүліктің тиімді пайдалануын бақылауды күшейту;
• мемлекеттік меншіктің жекелеген нысандарын басқарудың
стратегиясын қалыптастыру, экономиканың стратегиялық салаларын бақылау
және олардың дамуын реттеу:
• мемлекеттік мүлікті есепке алуды жетілдіру;
• мемлекеттік мүлікті мемлекет мүддесіне сәйкес жекешелендіруді жүзеге
асыру;
• жекешелендіруден кейінгі бақылаукды жнтілдіру.
Бағдарламаның осы бағыттарынан Аумақтық комитеттің мемлекеттік
мүлікті басқарудың тиімділігін арттырудағы негізгі міндеттері туындайды.
Олар:
• мемлекеттік мүлікті пайдаланудан салықтан тыс түсімдер есебінен
республикалық бюджеттің кірісін арттыру;
• мемлекеттік экономикалық саясат және әр қилы салалар мен нақты
кәсіпорындардывң іс - әрекеттерін мемлекеттің стратегиялық мүдделеріне сай
реттеп отыру үшін мемлекеттік мүліктің құрылымын ( құрамын ) онтайландыру;
• мемлекеттік мүлікті экономикаға инвестиция тартудың, заңды
тұлғалардың қаржы – экономикалық жұмыстарын жақсартудың құралы ретінде
пайдалану.
Аталған жұмыстарды іске асыру нәтижесінде жыл
қорытындысымен республикалық бюджет 20 млн. астам теңгеге
толықты.
Облыс экономикасын реформалаудың басынан бастап облыста
706 мемлекеттік өнеркәсіп, құрылыс және көлік кәсіпорындары
акционерлік қоғамдар және шаруашылық серіктестіктері болып қайта
ұйымдастырылды. Қазіргі уақытта олардың 521 толығымен жеке
меншікке айналды, яғни мемлекеттің үлесі жоқ, 2785 мемлекеттік
объект шағын жекешелендіру шеңберінде меншік иелерін тапты.
Тек 1998 жылдың өзінде ғана жекешелендіру шеңберенде
облыста 44 акционерлік қоғамның мемпакет акциялары мен
жауапкершілігі шектеулі серіктестіктердің мемлекеттік үлестерінін,
270 объектінің сатылуы жүзеге асырылды. Өткен жылдың жекешелендіру
ерекшелігі – мемлекеттік меншіктегі объектілерді Қазақстан Республикасы
Қаржы министрлігінің 1998 жылғы сәуір айындағы №161 бұйрығына сәйкес
негізінен аукциондық әдіспен сату болды.
Тексерудің қорытындысы көрсеткендей, мемлекеттік меншіктерді
инвестициялық тендерлер әдісімен жекешелендіру және сенім басқармасына беру
үнемі өзін өзі аяқтамайды.
Мысалы, Қарағанды облысы бойынша нивестициялық тендер арқылы 73
мемлекеттік меншіктегі объект жекешелендірілді, 33 – і сенім басқармасына
берілді, жаңа меншік иелерінен 578147200 теңге және 83230 АҚШ доллары
көлемінде инвестиция салынды.
Бірақ мемлекет тарапынан тиісті бақылау болған жоқ. Бір жағынан
бұл бұрынғы мемлекеттік мүлік комитеті объектілерді сату үшін жекешелендіру
жөніндегі комитетіне беруіне байланысты, ал жекешелендіру жөнінлегі
комитеттің алдында тездетіп меншік иесін ауыстыру тапсырмасы тұрды. Екі
комитет қосылғаннан бастап, яғни 1997 жылдың аяғы мен 1998 жылдың басында
жекешелендіруден кейінгі бақылау жүзеге асырыла бастады. Осы кезде бір
қатар жаңа меншік иелері бұқаралық ақпарат құралдары арқылы меншікті қайта
бөлісу тұралы айта бастады.
Тексеру қорытындысының көрсеткені, олар тендердің жеңімпазы деп
мойындаған міндеттемелерін орындамаған, сондықтан ақпарат құралдары арқылы
шу көтерген. Қазіргі уақытта жекешелендіруден кейін бпақылау бөлімі тоқсан
сайын ақпараттар жинайды және талдау жүргізеді, ал жарты жылдықта
міндеттемелердің орындалу барысын тексереді. Және тексеру қорытындысы
бойынша өзара шарттардың жағдайларын орындамағандармен шарттарды бұзамыз.
Сонымен, 1998 жылы инвесторлардың міндеттемелерді орындамау себептерінен
шаруашылық субъектілері бойынша 3 сатып алу – сату шарты, 20 басқармаға
беру шарты бұзылды.
Ал Шұбаркөл көмір разъезі АҚ, Қарағанды көмірқұрылыс АҚ,
Шахтинск ЖАК ( Жолаушы – автокөлік кәсіпорны) АҚ сияқты бірқатар
кәсіпороындарды инвесторларға бергеннен кейін жағдайлары нашарлап кеткен,
сондықтан шарттарды бұзуға тұра келді. Біздің талаптарымыз бойынша сотпен
бұдан басқа Бірлік АҚ, Горремстрой жауапкершілігі шектелген
серіктестіктердің сатып алу -сату шарттары бұзылды.
Өзара шарттардың жағдайларының орындалуын, яғни инвестициялардың
салынуын, жұмыс орындарының сақталуын, еңбекақылардың уақытында берілуін
бақылау – комитет жұмыстарының басты бағыттарының бірі.
Мемлекеттік меншіктегі объектілердің көпшілігі жеке меншікке
берілгенімен облыста мемлекет меншігінің үлесі біршама бар.
Соедықтан қазіргі уақытта облыста үш бөлімге бөлімген мемлекеттік
меншіктің тізімі жасалды. Бүгінгі таңда тізімге өнеркәсіптің әр саласынан
мемлекет меншігіндегі 1997 субъект, 187 акционерлік қоғам және мемоекеттік
үлесі бар 18 жауапкершілігі шеклеулі серіктестік еңгізілді. Тізіммен жұмыс
жүргізу оған жылжымайтын мүлік объектілекрін еңгізумен жалғасуда.
Әрине, біз мемлекеттік мүлікті қалай басқарамыз, бұл жұмыстың
тиімділігі қандай деген заңды сұрақтар туындайды. Бұл жұмыстың басты
көрсеткіші мемлекеттік кәсіпорындардың және мемлекеттік үлесі бар шаруа
серіктестерінің пайдалылығы болып табылады. Облыс аймағында орналасқан
мемлекеттік кәсіпорындардың жұмысына келетін болсақ, бүгінгі таңда жалпы
мемлекет меншігінде бюджеттің кіріс бөліміне табыс әкелмейтін омуналдық
шаруашылық кәсіпорындары, денсаулық сақтау, білім ьері және мәдениет
мекемелері ғана қалғандығын атап айтқан жөн. Әзірше мемлекет
меншігінде қалып отырған, республикалық маңызы бар Қазақстан
темір жолы республикалық мемлекеттік кәсіпорыны, Республикалық
мемлекеттік пошта байланысы және автоколонналар кәсіпорындарының
пайда келтіруін айтпағанда, өздері еңбекақы мен бюджетке
міндетті төлемдер бойынша қарыздар болып отыр.
Бюджетке дивидендтердің аударылуына келетін болсақ, 1997
және 1998 жылдары мемлекеттік үлесі бар акционерлік қоғамдар
бойынша 30650,7 мың теңге дивидендтер есептелді және 1998
жылдың 21 желтоқсанына дейін бюджетке 16055,3 мың теңге
аударылды.
Акцияларға есептелген дивидендтерден бюджет кірісіне
түсетін қаржы болжамы орындалмай келеді, ол көптеген
кәсіпорындардың шығынмен жұмыс істейтіндігін көрсетеді. Сонымен
қатар басқа да себептер бар. Қолданылып жүрген заңға сәйкес
дивиденд қорын ұйымдастыру тек акционерлер жиналысының
құзырында.
Қазіргі уақытта бұрынғы жекешелендіру комитетіне
мемлекеттік пакеттерін сату, сонымен қатар басқару құқығы
берілген көптеген акционерлік қоғамдарда, 1996 жылдың
қорытындысы бойынша жиналыстар уақытында өткізілмегендігі
анықталып отыр. Мысалы, осы себептер бойынша 85 акционерлік
қоғамда дивидендтік қорлар құрылмаған және акционерлердің
жиналысының қаулысымен бекітілмеген.
Мемлекеттік акциялары 50 проценттен кем көптеген
акционерлік қоғамдарда акцияларға дивидендті есептемеуге
шешімдер қабылданды, бірқатар акционерлік қоғамдарда сенім
басқармасына берілген акциялардың дауыс беру құқығы басқарушы
фирмаларда, ал шартта дивидендтерді есептеу жөніндегі
міндеттемелер жоқ. Есептеу көрсеткендей, Борлы АҚ, Жезқазған
түрлі-түсті металдар АҚ мемпакет акцияларына дивиденд есептесе,
онда біз дивидендтерден бюджетке кіріс түсуі жөніндегі
болжамды ойдағыдай орындайтын едік.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996
жылғы 18 маусымдағы №575 Мемлекеттік активтерді тиімді басқару
және билік етуді қамтамасыз етудің шаралары туралы
Қаулысын орындау үшін мемлекет меншігінде қалған объектілір
екі топқа бөлінді.
1. 1999-2001 жылдарда жекешелендіруге жатпайтындар – 1618;
2. Жекешелендіруге жататындар – 380;
Жекешенлендіруге жататындарға 380 коммуналдық меншіктегі
объекті енгізілді, олардың 252 әлеуметтік сала объектілері
және 128 коммуналдық шаруашылық кәсіпорындары. Қаржы-шаруашылық
қызметінің мониторингісінің қорытындысы бойынша 128 кәсіпорының
91 кәсіпорны реабилитациялау (сауықтыру) процедурасын жүргізу
үшін Кәсіпорындарды қайта ұйымдастыру және тарату жөніндегі
агенттікке берілді.
Сонымен қатар 1999 жылға мемпакеттерді (мемүлестерді) сату
кестесіне 18 акционерлік қоғам және шаруашылық
серіктестіктері енгізілді.
Мемлекеттің қатысы бар 109 акционерлік қоғам қайта құру,
қосу, реабилитациялау (сауықтыру), банкроттығын жариялау үшін
Кәсіпорындарды қайта ұйымдастыру және тарату жөніндегі агентікке
берілді.
Сауықтыру процедурасы іске асырылғаннан соң төлем
төлеуге дәрменсіз кәсіпорындардың өмірге бейім бөлімшелерінің
базаларында құрылған өндірістер жұмыс істей бастады. Олардың
ішінде Қарағанды Пауер ашық түрдегі акционерлік қоғамы,
Карбид өндірісін басқару жауапкершілігі шектеулі серіктестігі,
Арқа ашық түрдегі акционерлік қоғамы, Қарағайлы кеніш
басқармасы акционерлік қоғамы бар.
Қазіргі уақытта осындай процедуралар
Қарағандышахтақұрылыс акционерлік қоғамымен еншілес
кәсіпорындарда жүргізілуде. Облыс бойынша сауықтыру және тарату
мәселесі қаралып жатқан 262 шаруашылық жүргізуші субъекті
бар. Олардың ішінен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.