Араб сөздері құрамындағы дауыстылар мен дауыссыздардың қазақ, өзбек және түрік тілдері заңдылықтарына бейімделіп игерілуі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Араб сөздері құрамындағы дауыстылар мен дауыссыздардың қазақ, өзбек
және түрік тілдері заңдылықтарына бейімделіп игерілуі ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Қыпшақ, қарлұқ және оғыз тілдеріне енген араб сөздерінің зерттелу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Дауысты дыбыстардың жұмсалуында пайда болған фонетикалық
ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..11
1.3 Араб тілінің өзіне тән хә:, ха:, айн, һәмзә, һә:
дыбыстарының
игерілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 19
1.4 Дауыссыз дыбыстарды қолдануда пайда болған
өзгерістер ... ... ... ... ...27
1.5 Кірме сөздердегі үндестік заңының
көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
1.6 Кірме сөздердегі дыбыстық құбылыстардың
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ..43
Үш тілге енген кірме араб сөздерінің фонетикалық жағынан ұқсастықтары
мен
айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...46
2 Қазақ, өзбек және түрік тілдеріне енген араб сөздерінің семантикалық
жағынан
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
2.1 Кірме сөздердің лексикалық мағыналарының
кеңеюі ... ... ... ... ... ... ... . 50
2.1.1 Сөздердің мағынасы өзгеруі арқылы
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...53
2.1.2 Сөздердің метафора жолымен ауыс мағынада
келуі ... ... ... ... ... ... ... 59
2.1.3 Сөздердің метонимия жолымен ауыс мағынада
келуі ... ... ... ... ... ... .64
2.2 Кірме сөздердің лексикалық мағыналарының
тарылуы ... ... ... ... ... ... ..68
2.3 Кірме сөздердің лексикалық мағыналарының бірде тарылып, бірде
кеңеюі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
2.4 Түрлі дыбыстық нұсқада келген сөздердің қолданылу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
2.5 Араб сөздерінің синонимдік қатарларда жұмсалу
ерекшеліктері ... ... ..80
Екінші тараудың
түйіндері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 87
3 Қазақ, өзбек және түрік тілдеріне ортақ кірме араб сөздерінің
морфологиялық жағынан
игерілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...89
3.1 Кірме араб сөздерінің морфологиялық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...89
3.2 Үш тілге әрі көпше, әрі жекеше түрінде енген араб
сөздері ... ... ... ... ...95
3.3 Туынды араб сөздерінің жасалу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..99
3.4 Көмекші етістіктермен тіркескен араб сөздері және олардың
семантикасындағы
өзгерістер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..104
Үшінші тараудың
түйіндері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 115
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 17
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..122
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Кірме араб сөздерінің түркі тілдері
лексикасында кірме қабаттың басым бөлігін құрайтыны белгілі. Қазіргі кезге
дейін жарық көрген ғылыми зерттеулерде араб сөздері жекелеген бір түркі
тілі не жазба ескерткіштер деңгейінде қарастырылып келді. Алайда түркі
тілдеріне енген араб сөздерін салыстыра зерттеу қолға алынған емес.
Сондықтан бірнеше түркі тіліне, атап айтқанда, Батыс ғұн бұтағына жататын
қыпшақ, қарлұқ және оғыз топтарының өкілдері болып табылатын қазақ, өзбек
және түрік тілдеріне ортақ кірме араб сөздері арнайы зерттеу жұмысының
нысанына айналып отыр.
Кірме араб сөздерінің қазіргі дыбыстық, мағыналық игерілуін анықтау
және салыстыру мақсатында үш тілдің түсіндірме сөздіктерінде орын алған үш
тілге ортақ 615 араб сөзі теріп алынды. Зерттеу жұмысында араб дыбыстарының
әр тілде қалыптасу ерекшеліктері жеке-жеке талданып, ортақ тұстары мен
айырмашылықтары көрсетілді, түркі тілдеріндегі дауыстыларға қатысты тіл
үндестігі мен ерін үндестігінің ықпалы анықталды, араб сөздеріндегі
дыбыстық құбылыстар ашылды. Араб сөздерінің үш тілде мағыналық кеңуі,
тарылуы, өзгеруі, ауыс мағынада және синонимдік қатарларда жұмсалуы нақты
мысалдармен дәйектелді. Араб сөздерінің морфологиялық сипаттамасы беріліп,
туынды араб сөздерінің жасалу ерекшеліктері көрсетілді, араб сөздерінің
түркілік көмекші етістіктермен тіркесудегі мағыналық дамуы айқындалды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. VII-VIII ғасырлардан бастап ислам дінінің
түркі халықтары арасында жайыла бастауы өз кезегінде араб тілінен сөздердің
енуіне жол ашты. Қарахандықтар дәуірінде (Х-ХІІI ғғ.) ислам дінінің
түркілер тарапынан мемлекеттік дәрежеде қабылданып, ресми дінге айналуы
және мемлекеттік басқару мен діни-ағарту істерінің араб тілінде жүргізілуі
бұл процесті күшейте түсті. XX ғасырдың бастапқы кезіне дейін түрлі
деңгейде жалғасын тапқан араб тілінің ықпалы, нақтырақ айтқанда, араб
сөздерінің түркі тілдеріне енуі, игерілуі бірінде басым, бірінде әлсіз
болғанына қарамастан, түркі тілдерінің лексикалық жағынан дамуында айрықша
рөл атқарғаны белгілі. Сондықтан түркі тілдерінің даму, қалыптасу тарихын
айқындауда бірнеше түркі тіліне ортақ араб сөздерінің фонетика-
морфологиялық және лексика-семантикалық жағынан игерілуін салыстыра отырып
зерттеудің маңызы зор.
Түркі тілдері Батыс ғұн бұтағының үш түрлі тобына жататын қазақ, өзбек
және түрік тілдеріне ортақ кірме араб сөздерін жан-жақты қарастыру, атап
айтқанда, қабылдаушы тілдердегі дыбыстық ерекшеліктерін, мағыналық дамуын
айқындау арқылы ортақ тұстары мен өзгешеліктерін анықтау - өзекті
мәселелердің бірі болып табылады.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазіргі қазақ, өзбек және түрік тілдеріне
ортақ кірме араб сөздері.
Зерттеу жұмысының пәні. Кірме араб сөздерінің ғылыми-теориялық
мәселелері.
Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық
жұмыстың басты мақсаты - қазіргі қазақ, өзбек және түрік тілдеріне ортақ
кірме араб сөздеріне тілдік тұрғыдан жан-жақты сипаттама беру және
салыстыру арқылы ортақ тұстары мен дыбыстық және мағыналық өзгешеліктерін
айқындау. Алға қойылған мақсатқа жету үшін мынадай міндеттердің шешімін
табу көзделді:
- түркі тілдеріндегі кірме араб сөздерінің зерттелу тарихына шолу
жасау;
- үш тілде араб дауыстыларының қалыптасу ерекшелігіне жеке-жеке
сипаттама беру;
- қазақ және түрік тілдерінде тіл үндестігі мен ерін үндестігінің араб
сөздеріне ықпалын анықтау;
- араб дауыссыздарының үш тілде берілу ерекшеліктерін анықтап, араб
сөздеріндегі дыбыстық құбылыстарды ашып көрсету;
- араб сөздерінің қалыптасуындағы дыбыстық айырмашылықтар мен
ұқсастықтарды айқындау;
- араб сөздерінің семантикалық жағынан дамуын: мағыналық кеңуін,
тарылуын және ауыс мағынада жұмсалуын айқындау;
- араб сөздеріндегі мағыналық өзгерістің ұқсас тұстарын көрсету;
- туынды араб сөздерінің жасалу ерекшеліктерін анықтап, араб сөздерінің
түркілік көмекші етістіктермен тіркесу арқылы мағыналық жақтан дамуын
көрсету.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Он томдық Қазақ тілінің түсіндірме
сөздігі (1976-1986) [1-10], екі томдық Ўзбек тили изоҳли луғати (1981)
[11, 12] және екі томдық Türkçe sözlük (1998) [13, 14].
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысының басты жаңалығы
ретінде төмендегі мәселелерді атауға болады:
- қазақ, өзбек және түрік тілдеріне ортақ араб сөздері алғаш рет
диссертация деңгейінде ғылыми тұрғыдан салыстырыла талданды;
- араб дауысты дыбыстарының үш тілде берілу өзгешеліктері көрсетілді;
- тіл үндестігі мен ерін үндестігінің қазақ тілінде түрік тіліне
қарағанда басым түсетіндігі дәлелденді;
- үш тілде араб дауыссыздарының берілуіндегі ерекшеліктер жан-жақты
көрсетіліп, дыбыстық құбылыстар қарастырылды;
- үш тілде араб сөздерінің қалыптасуындағы дыбыстық айырмашылықтар мен
ұқсастықтар айқындалды;
- араб сөздерінің мағыналық жағынан кеңеюі, тарылуы және ауыс мағынада
жұмсалуы нақты мысалдармен дәйектелді;
- араб сөздерінің мағыналық өзгеруіндегі ұқсас тұстар анықталды;
- үш тілдегі араб сөздерінің морфологиялық сипаты, сөзжасамдық қызметі
мен көмекші етістіктермен тіркесудегі мағыналық дамуы ашықталды.
Зерттеу әдіс-тәсілдері. Зерттеу барысында сипаттамалы, тарихи-
салыстырмалы талдау әдістері қолданылды.
Жұмыстың әдістамалық негіздері. Диссертацияның мақсаты мен міндетіне
сай жүргізілген зерттеу барысында түркология саласындағы
А.Н. Кононов пен С.Н. Иванов, қазақ тіл білімі саласындағы
Х. Досмұхамедұлы, І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев, А. Ысқақов, Ә. Қайдар,
М. Томанов, М. Оразов, С. Мырзабеков, Р. Барлыбаев, Ғ. Қалиұлы, Б. Қалиев,
Ә. Болғанбайұлы, Р. Сыздық, Б. Сағындықұлы сынды ғалымдардың, кірме араб
сөздері мәселесін қарастырған Л.З. Рүстемов, Б.С. Тасымов, Г. Құлназарова,
Б.Н. Жұбатова, сонымен бірге өзбек тіл біліміндегі Ф. Камол, А.Х. Нишонов,
Т.И. Рахмонов, түрік тіл біліміндегі Х. Девели, Е. Ишлер және т.б.
ғалымдардың еңбектері мен монографиялық зерттеулеріндегі ғылыми-теориялық
көзқарастар мен негізгі қағидаттар басшылыққа алынып, жұмысымыздың
әдістамалық негіздерін құрады.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Қазақ, өзбек және түрік тілдеріне
ортақ кірме араб сөздерін зерттеу барысында алынған ғылыми нәтижелер
қазіргі тіл біліміндегі кірме сөздер мәселесіне қатысты ғылыми ой-пікірлер
мен тұжырымдарды теориялық тұрғыдан дамытуға үлес қосады.
Зерттеу жұмысының практикалық мәні. Зерттеу жұмысының нәтижелерін
Кірме араб сөздерінің түркі тілдерінде дыбыстық қалыптасу ерекшеліктері,
Кірме араб сөздерінің түркі тілдерінде мағыналық даму ерекшеліктері
сияқты арнаулы курстар оқытуда, түркі тілдері салыстырмалы фонетикасы мен
лексикологиясы салаларында дәріс беруде, арабша-қазақша-өзбекше-түрікше
сөздіктер құрастыруда, сондай-ақ оқу құралдары мен оқулықтар жазу барысында
қолдануға болады.
Зерттеу жұмысы бойынша ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- араб дауыссыздарының жуан реңде келуі мен одан кейінгі қысқа
дауыстылардың жуан айтылу ерекшелігі қазақ және түрік тілдерінде толық
сақталып, жіңішке реңді дауыссыздар мен одан кейінгі жіңішке дауыстылар сөз
құрамындағы басқа дыбыстардың әсерімен жуан-жіңішке дыбыстала береді, ал
өзбек тілінде дауыссыз дыбыстардың да, дауыстылардың да жуан-жіңішке айтылу
ерекшелігі еш сақталмаған;
- араб дауыстыларының созылыңқылығы тек түрік тілінде сақталған, ал
алдыңғы дауыссыздың ықпалымен созылыңқы дауыстылардың жуан-жіңішке айтылу
ерекшелігі үш тілде де ескерілмеген.
- тіл үндестігі мен ерін үндестігінің кірме араб сөздеріне ықпалы
тұрғысынан қазақ және түрік тілдері арасында ұқсас тұстар болғанымен, қазақ
тілі басымдық көрсетеді;
- түркі тілдеріне жат араб дауыссыздары үш тілде түсірілген не басқа
дыбыстармен берілген, эмфатикалық және тіс аралық дауыссыздардың
ерекшеліктері сақталмай, түркілік ұқсас дауыссыздармен берілген, дыбыстық
құбылыстар арасында эпентеза құбылысы үш тілде де кездескенімен, қазақшада
басым түседі;
- үш тіл арасында дауыстылар үндестігі, араб дауыссыздарының жуан-
жіңішке реңде келу ерекшелігінің берілуі жағынан қазақ және түрік тілдері
ұқсас келсе, ал түркі тілдеріне жат араб дауыссыздарының берілуінде өзбек
және түрік тілдері ұқсас қалыптасқан;
- араб сөздері мағыналық жағынан үш тілде де кеңігенімен, түрік тілі
басым түседі, көп мағыналы араб сөздері, негізінен, дара нақты мағынасында
еніп қалыптасқанымен, түрік тілінде төл тіліндегі көп мағыналылық барынша
сақталған, мағына ауысу тәсілдерінен метафора және метонимия тәсілдері
арқылы мағынаның дамуы үш тілде де орын алған;
- мағына өзгеру құбылысы үш тілде де кездескенімен, қазақ тілінде басым
түседі және өзбек тілімен ұқсас келеді;
- араб сөздері төл тіліндегі грамматикалық сипаттарынан ажырап,
түркілік сөз түрлену, сөзжасам құралдарын қабылдаған, араб етістіктері үш
тілге қимыл есім және есімше түрінде еніп, қимылдық мағына бастапқыда осы
сөздердің түркілік көмекші етістіктермен тіркесуі арқылы, кейін келе
түркілік жұрнақтарды қабылдауы арқылы беріліп, мұндай сөздер түрлі көмекші
етістіктермен тіркесе келе тұрақты тіркестер де құраған.
Зерттеудің талқылануы мен жариялануы. Диссертацияның негізгі
тұжырымдары Қазақстандық арабтану ғылымы: тууы және дамуы атты
халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (Алматы, 2005), Қазақ тілінің
лексикология, лексикография, фольклортану мен көркем аударма мәселелері:
қалыптасуы, дамуы мен болашағы (Алматы, 2007), Тіл және жаһандану: бүгіні
мен болашағы (2008) атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияларда
баяндалды.
Зерттеу жұмысы бойынша халықаралық ғылыми-теориялық және ғылыми-
практикалық конференция материалдарында және ғылыми басылымдар мен
жинақтарда 7 мақала жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, үш тараудан,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АРАБ СӨЗДЕРІ ҚҰРАМЫНДАҒЫ ДАУЫСТЫЛАР МЕН ДАУЫССЫЗДАРДЫҢ ҚАЗАҚ, ӨЗБЕК
ЖӘНЕ ТҮРІК ТІЛДЕРІ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫНА БЕЙІМДЕЛІП ИГЕРІЛУІ
1. Қыпшақ, қарлұқ жән оғыз тілдеріне енген араб сөздерінің зерттелу
тарихы
Алтай тілдері тобына жататын түркі тілдері іштей Батыс және Шығыс ғұн
бұтақтарына бөлінген. Соның ішінде Батыс ғұн бұтағы төрт топқа: қыпшақ,
бұлғар, қарлұқ және оғыз, ал Шығыс ғұн бұтағы екі топқа: қырғыз-қыпшақ және
сібір топтарына тармақталған. Зерттеу жұмысымызда түркі тілдері Батыс ғұн
бұтағының қыпшақ тобындағы қазақ тілі, қарлұқ тобындағы өзбек тілі және
оғыз тобындағы түрік тіліне ортақ кірме араб сөздері зерттеу нысаны ретінде
алынды.
Түркі тілдері сан ғасырлық тарихында басқа тілдермен тікелей немесе
жанама қарым-қатынасқа түсу нәтижесінде бойына көптеген кірме сөздерді
сіңіргендігі белгілі. Сол кірме сөздер арасында араб сөздерінің орны
айрықша. VII-VIII ғасырлардан бастап ислам дінімен ене бастаған араб
тілінің ықпалы қарахандықтар дәуірінде (Х-ХІІІ ғғ.) арта түсті. Бұған себеп
ислам дінінің ресми дін ретінде түркілер тарапынан қабылданып, мемлекеттік
басқару, сот қызметі, діни оқу-ағарту істерінде араб тілінің басым түсуі
болатын. Осман империясынан бұрын Анатолияда үстемдік құрған селжұқтар
дәуірінде де
(ХІ-ХІV ғғ.) Қонияда және оған қарасты Анатолияның қалаларында ресми іс
жүргізуде, дипломатиялық хат алмасуларда, заң саласында араб тілі үстемдік
құрды. Одан кейінгі османдықтар дәуірінде (XІV-XX ғғ.) қолданылған османша
тілде араб, парсы сөздерінің үлесі 90 пайызға жуық болды [15, 63 б.]. Жалпы
шығыс мәдениетінің өрлеу кезінде (XIV-XV ғғ.) ғылыми және әдеби
шығармаларды араб және парсы тілдерінде жазудың дәстүрге айналуы да араб
сөздерінің түркі тілдеріне көптеп енуіне жағдай туғызды. Бұл жағдай XX
ғасырдың бастапқы кезіне дейін түркі халықтарының арасында ортақ жазба тіл
рөлін атқарған орта түркі тілі мен алты ғасырлық тарихы бар осман тілінде
өз жалғасын тапты. Алайда араб сөздерінің түркі тілдерінің сөздік құрамында
орнығуы, фонетика-морфологиялық және лексика-семантикалық жағынан игерілуі
бірдей дәрежеде болмады. Арабтармен қоян-қолтық байланысқа түскен, араб
тілі мемлекеттік тіл дәрежесіне жеткен халықтар тілінде араб сөздері сан
жағынан басым түссе, ал көршілес халықтар тілдері арқылы сатылап енген не
діни-әдеби шығармалар тілі арқылы кірген тілдерде біршама аздау болды.
Түркі тілдері даму тарихында өзіндік із қалдырған араб сөздерін арнайы
зерттеу мәселесі XX ғасырдың алғашқы жартысынан бастап түркітанушы ғалымдар
тарапынан қолға алына бастады. Бұл салада арнайы жазылған зерттеулердің
алғашқысы ретінде Н.К. Дмитриевтің 1930 жылы жазылған Башқұрт тіліндегі
араб элементтері атты мақаласын көрсетуге болады. Мақалада ғалым башқұрт
тіліндегі арабизмдердің дыбыстық жағынан өзгеріуіне, соның ішінде түркі
тілдеріне жат араб дыбыстарының берілуіндегі өзгешеліктерге тоқталған [16,
187-201 бб.]. В.А. Сычеваның Гагауыз тіліндегі араб және парсы кірмелері
(1973) [17] атты мақаласында гагауз тіліндегі араб сөздерінің пайыздық
үлесі, сөз табына қарай қолданылуы, морфологиялық және мағыналық
ерекшеліктері қарастырылған. М.И. Махмутовтың Татар әдеби тіліндегі араб
кірме сөздерінің фонетикалық және грамматикалық игерілуі (1966) [18] атты
кандидаттық диссертациясында татар тіліне енген араб сөздерінің фонетикалық
жағынан игерілуі: дауысты-дауыссыз дыбыстардағы өзгерістер, тіл
үндестігінің ықпалы, араб сөздерінің морфологиялық сипаты, араб сөз
тіркестерінің татар тілінде тұрақты тіркестерге айналуы қарастырылған. Х.Н.
Аль-Аббасидің Қазіргі әзербайжан әдеби тіліндегі араб кірме сөздеріндегі
лексика-грамматикалық өзгерістер (1982) атты кандидаттық диссертациясында
әзербайжан тіліндегі араб сөздерінің грамматикалық сипаты беріліп, араб
сөздеріндегі мағыналық өзгерістер түбір сөз, туынды сөз, сөз тіркесі
деңгейінде қарастырылған. М.Д. Ахмедовтың Әзірбайжан тіліндегі араб текті
есім компонентті тұрақты етістікті тіркестер (1990) атты диссертациясында
араб қимыл есімдерінің түрлі септіктерде тұрып әзербайжан тіліндегі сабақты-
салт етістіктермен тіркесуі қарастырылған. Э.Р. Мамедовтың Қазіргі
әзірбайжан техникалық терминологиясындағы араб кірме сөздері (1990) атты
кандидаттық диссертациясында араб сөздерінің термин ретінде ғылымның түрлі
саласында қолданылуы қарастырылып, олардың құрамы талданып көрсетілген. А.
Қайдар Ұйғыр мақал-мәтелдеріндегі арабизмдер мен иранизмдер (2003) атты
мақаласында ұйғыр мақал-мәтелдеріндегі араб және парсы сөздерінің қолданылу
жиілігі жөнінде сөз етеді. Ғалым 2207 мақал-мәтелден тұратын 1978 жылы
жарық көрген шағын жинақтың өзінде 4506 араб, парсы сөзі кездесетіндігіне,
әрі мақал-мәтелдердің ұрпақтан-ұрпаққа ауызекі тіл арқылы жеткеніне
қарамастан, өзінің бастапқы кітаби нұсқасы мен мағынасын сақтағандығына
назар аударады [19, 15-16 бб.].
Қазақ тіліне енген араб сөздері жөнінде алғаш сөз қозғаған ғалым
ретінде П.М. Мелиоранскийді атап көрсетуге болады. Ғалым Қырғыз-қазақ
тілінің қысқаша грамматикасы (1984) атты еңбегінің соңғы тараушасында
қазақшаға енген кірме араб сөздеріндегі дыбыстық өзгерістерге қысқаша
тоқталып өткен. Қазақ тіліне енген араб сөздеріндегі дыбыстық өзгерістер Н.
Төреқұлов
[20, 86-99 бб.] пен Х. Досмұхамедұлының [21, 139-154 бб.] мақалаларында
(1926) қарастырылған. Бұл тақырыпта жазылған еңбектер ішінде ең көлемдісі,
әрі жан-жақтысы Л.З. Рүстемовтың 1963 жылы жазылған Қазіргі қазақ
тіліндегі араб-парсы кірме сөздері атты кандидаттық диссертациясы болып
табылады. Онда ғалым араб, парсы сөздерінің ену жолдарын көрсетіп, араб
сөздеріне фонетикалық, семантикалық және морфологиялық тұрғыдан жан-жақты
ғылыми сипаттама берген. Бұдан кейінгі бірқатар зерттеулерде ескі түркі
жазба ескерткіштеріндегі араб, парсы сөздері зерттеу нысаны ретінде
алынған. Мәселен, Б. Сағындықұлының XIV ғасырдағы түркі жазба
ескерткіштерінің салыстырмалы лексикасы (1977) [22] атты диссертациясының
екінші тарауы ескерткіштердегі араб, парсы сөздеріне арналып, онда кірме
сөздердің пайыздық үлесі, ену себептері, мағыналық топтары мен мағыналық
ерекшеліктері айқындалған. Қазақ тіліндегі кірме араб сөздерінің дыбыстық
жағынан игерілуіне С. Кеңесбаеваның Қазақ тіліндегі арабизмдердің
фонетикалық моделі (1987) [23] атты зерттеуі арналған. Бұдан басқа жазба
ескерткіштердегі кірме араб, парсы сөздері туралы жазылған бірқатар
кандидаттық диссертациялар бар, олар: Г.С. Құлназарованың XI-XII ғғ. әдеби
ескерткіштеріндегі араб элементтері (1997) [24], Ж.Ж. Есенәлиеваның Абай
шығармаларындағы араб, парсы сөздерінің қолданылуы (1999) [25],
Б.Н. Жұбатованың Қазақ қисса-дастандарындағы араб, парсы сөздері (2001)
[26], Г.Ж. Бүркітбайдың Қазақ тілі түсіндірме сөздіктерінде арабизмдердің
лексикографиялануы (2003) [27], А.Б. Донбаеваның Араб және қазақ мақал-
мәтелдерінің лексика-грамматикалық ерекшелігі (2003), Ж.А. Ағабекованың
Қазақ тілінде қалыптасқан араб текті кісі аттары (2005), Н.Б. Мансұровтың
XIX ғасыр поэзиясындағы араб, иран кірме сөздері (2006),
А.А. Сейтбекованың Әбілғазы Баһадүр ханның Түрік шежіресіндегі араб және
парсы сөздерінің қолданылу ерекшелігі (2007) [28], А.Б. Жиекбаеваның
Қазақ тіліндегі араб, парсы сөздерінің терминденуі (2010) атты
кандидаттық диссертациялары. Мұндай ғылыми зерттеулердің нәтижелері түрлі
тарихи кезеңдердегі араб сөздерінің ерекшеліктерін қамтығандықтан, араб
сөздерінің түркі тілдерінде даму және қалыптасу заңдылықтарын айқындауға өз
үлесін қосады. Сонымен бірге бірқатар сөздіктер де бар: Л.З. Рүстемовтың
Араб-иран кірме сөздерінің қазақша-орысша түсіндірме сөздігі (1989),
Е.Б. Бекмұхамедовтың Қазақ тіліндегі араб, парсы кірмелері (1977),
Н.Д. Оңдасыновтың Арабша-қазақша түсіндірме сөздігі (1984, 1989),
А. Дәдебаев пен Ж. Қайырбековтың Арабша-қазақша сөздігі (1990). Бұдан
басқа қазақ тілінің тарихы, лексикологиясы туралы жазылған еңбектерде,
сондай-ақ түрлі зерттеулердегі кірме сөздерге арналған бөлімдерде араб
сөздері жалпылама қарастырылған.
Ал өзбек тілі сөздік құрамындағы кірме араб сөздерін зерттеу өткен
ғасырдың 40-ыншы жылдарынан басталған болатын. Бұл саладағы алғаш зерттеу
жұмысы ретінде Ф. Абдуллаевтың Өзбек тіліндегі арабизмдер (1940) атты
кандидаттық диссертациясын атауға болады. Диссертацияда өзбек тіліндегі
арабизмдердің фонетика-морфологиялық ерекшеліктері қарастырылған болса,
ғалымның 1949 жылы жарық көрген Өзбек тілі лексикасының кейбір
мәселелеріне қатысты атты мақаласында кірме араб сөздерінің лексика-
семантикалық ерекшеліктері қамтылған. А.Х. Нишоновтың Науаи тіліндегі
арабизмдердің фонетика-морфологиялық және лексика-семантикалық анализі
[29] атты диссертациясында ақын шығармаларындағы араб сөздерінің
фонетикалық ерекшеліктері, оның ішінде дыбысталуы өзгеріске ұшырған сөздер,
араб созылыңқы дауыстыларының берілуі, морфологиялық құрылымы, лексикалық
жағынан кеңуі қарастырылған. Ал Б. Бафоевтың Алишер Науаи шығармаларының
лексикасы атты кандидаттық диссертациясында ақын шығармаларының жалпы
лексикасы қарастырылғанымен, араб сөздері де қамтылған. Әсіресе, араб
сөздерінің түркілік сөздермен синоним, антоним ретінде келуі, сондай-ақ
араб сөздерінің сандық үлесі қарастырылған. Т.И. Рахмоновтың Қазіргі өзбек
тіліндегі кірме араб сөздерінің семантикалық түзілуіндегі өзгерістер
(1994) [30] атты кандидаттық диссертациясында кірме араб сөздерінің лексика-
семантикалық жағынан игерілуі жан-жақты қарастырылған. Еңбектің өзінен
бұрынғы жазылған зерттеулерден өзгешелігі, автордың сөзімен айтқанда,
арабизмдердің мағыналарын сема деңгейінде компонентті талдау жасау арқылы
ашып көрсету болып табылады. Өзбек тілінің лексикологиясы оқулығында
кірме араб сөздерінің ену жолдары, енуіне себеп болған факторлар, араб
сөздерінің өзбек тілінде грамматикалық, фонетикалық және лексикалық жағынан
игерілу мәселелері қозғалған [31, 114-123 бб.].
Түрік тіліндегі кірме араб сөздері жөнінде кеңестік дәуірде бірқатар
еңбектер мен мақалалар жарық көрді. А.Н. Кононов бұл саладағы алғаш жарық
көрген еңбектер ретінде С.С. Майзельдің Түрік тіліндегі араб және парсы
элементтері (1945) атты еңбегін, А.Н. Баскаков пен Л.Н. Старостовтың түрік
тіліндегі арабизмдерге арналған мақалаларын, ал түрік тілінде жазылған
алғашқы еңбек ретінде XVII ғасырда жарық көрген Э. Мехмедтің Lehcet’ül-
lüğat сөздігін атап көрсетеді [15, 60 б, 65 б.]. Ал Н.К. Дмитриев М.
Биттнер мен К. Фойдың осман тіліне арналған зерттеулерінде араб тілі мен
түрік тілінің өзара ықпалдасуы арнайы қарастырылғандығына, еуропалықтар
тарапынан жазылған осман тілінің грамматикалық оқулықтарында араб сөздері
морфологиялық тұрғыдан, ал түрікше сөздіктерде мағыналық тұрғыдан кеңінен
қарастырылғандығына назар аударады [16, 187 б.]. С.Н. Ивановтың Түрік
тіліндегі арабизмдер (1973) [32] атты еңбегінде қазіргі түрік тіліндегі
кірме араб сөздерінің дыбыстық ерекшеліктері мен өзгешеліктері қысқаша
сипатталып, еңбектің негізгі мазмұны араб сөздерінің морфологиялық сипатына
арналған. Еңбекте араб тіліндегі қимыл есімдердің түрік көмекші
етістіктерімен тіркесу ерекшеліктері қарастырылып, негізгі және ырықсыз
есімшелер тұлғалық және мағыналық жағынан сипатталған. С.А. Орловтың
Қазіргі түрік әдеби тіліндегі кірме лексиканың баламалары мәселесі (1977)
[33] атты диссертациялық жұмысында XX ғасырдың алғашқы жартысында түрік
тіліндегі кірме сөздердің түрікше баламаларымен ауыстырылу мәселесі
қарастырылған. Соңғы уақыттарда жарық көрген Е. Ишлердің Түрікшеде
мағыналық өзгеріске ұшыраған араб сөздері мен сөз топтары (1997) атты
еңбегінде түрік тілінде мағынасы өзгерген араб сөздеріне талдау жасалған.
Ал Х. Ермиштің Арабшадан түркіленген сөздер сөздігінде (2008) [34] түрік
тіліне енген араб сөздері жеке сөздік ретінде жинақталып, араб сөздерінің
арабша жазылу үлгісі, түрікше транскрипциясы, сонымен қатар түрікшеде алған
мағыналары тізілген. Араб сөздерінен жасалған туынды сөздер, сөз
тіркестерінің мағыналары түсіндіріліп, мысалдармен дәйектелген. Алайда қай
мағыналар төл тіліндегі, қай мағыналар түрік тілінде алған мағыналары
екендігі ашық көрсетілмеген.
Әрбір түркі тілінде жазылған мұндай еңбектердің түркі тілдерін
салыстыра зерттеуде маңызы зор. Қарастырылып отырған үш тіл арасында кірме
араб сөздері қазақ тіл білімінде көбірек қарастырылғандығын айтуға болады.
Өзбек тіліндегі араб сөздерінің дыбыстық, мағыналық жағы жекелеген
зерттеулерде қолға алынғанымен, ескерткіштер тіліндегі араб сөздері туралы
еңбектер тек Науаи шығармаларымен шектелген. Ал түрік тіл білімінде бұл
сала қазіргі кезге дейін қолға алынбай келе жатқандығын айтуға болады.
Түрік тіліндегі арабизмдер туралы жарық көрген еңбектер, негізінен,
еуропалық және кеңестік дәуір шығыстанушы ғалымдарының үлесінде.
1.2 Дауысты дыбыстардың жұмсалуында пайда болған фонетикалық
ерекшеліктер
Кірме араб сөздері қазақ, өзбек және түрік тілдерінде ғасырлар бойы
өмір сүре келе, қазіргі таңда морфологиялық, фонетикалық және семантикалық
жағынан барынша игерілген сөздер болып табылады. Алайда бұл сөздердің
аталған түркі тілдеріндегі игерілу дәрежесі бір деңгейде емес. Түркі
тілдері тобындағы қазақ, өзбек және түрік тілдері мен семит тілдері тобына
жататын араб тілінің дыбыстық жүйесі мен ішкі фонетикалық заңдылықтары бір-
бірінен өзгеше екендігі белгілі. Оның үстіне қарастырылып отырған түркі
тілдерінің өз арасында да дыбыстардың саны жағынан да, сапасы жағынан да
айырмашылықтар бар. XX ғасырдың басына дейін араб әліппесімен жазылып
келген жазба ескерткіштерде араб сөздері түпнұсқасына сай жазылғандықтан,
жазба тіл халықтың сөйлеу тілінің ерекшеліктерін қамтымады. Сондықтан кірме
араб сөздерінің түркі тілдерінде дыбыстық жағынан қандай өзгерістерге
ұшырағандығын қазіргі тіл деректеріне қарап қана айқындауға болады.
Қазақ тілінің төл дауысты дыбыстарының жүйесі тоғыз дауыстыдан
құралады. Олар: а, ә, е, о, ө, ұ, ү, ы, і. Дауыссыз дыбыстарының әліпби
тізімі белгілі. Олар: б, д, ғ-г, ж, з, й, қ-к, л, м, н, ң, п, р, с т, у, ш
[35, 14 б, 31 б.]. Қазіргі өзбек әдеби тілінде 31 фонема бар. Олардың
алтауы дауысты дыбыс: а, е(э), и, о, у, ў; жиырма бесі дауыссыз дыбыс : б,
в, г, ғ, д, ж, з, й, к, л, м, н, п, р, с, т, ф, х, ц, ч, ш, қ, ғ, ҳ, нг (ң)
[36, 308 б.]. Түрік тілінде сегіз қысқа: a, e, ı, i, o, ö, u, ü; үш
созылыңқы дауысты дыбыс бар: a:, i:, u:. Дауыссыз дыбыстардың саны - 24: p,
b, f, v, t, d, s, ş, z, j, c, ç, m, n, l,l’ r, y, k, k’ g, ğ, h [ 37, 26
б.]. Ал араб тілінде 28 дауыссыз дыбыс бар: ا، ب، ت، ث، ج، ح، خ، د، ذ، ر،
ز، س، ش، ص، ض، ط، ظ، ع، غ، ف، ق، ك، ل، م، ن، و، ه، ي және алты дауысты
дыбыс бар, оның үші қысқа, үшеуі созылыңқы. Қысқа дауыстылар әріптермен
таңбаланбай, дауыссыздардың асты-үстіне қойылатын харакаттар (َ) ә (а), (ِ)
и, (ُ) у және созылыңқы дыбыстарда харакаттармен қоса қолданылатын ( َا ) ә:
(а:), ( ِي ) и:, ُو) ) у: арқылы беріледі. Бұл дыбыстардың ішінде аталған
түркі тілдеріндегі дыбыстарға біршама жақын дыбысталатындары да, сондай-ақ
түркі тілдерінің дыбыстық жүйесінде баламасы жоқ, жат дыбыстар да бар.
Сондықтан араб тілінен түркі тілдеріне енген араб сөздерінің бастапқы
бейнесі субстрат тілдердің дыбыстық жүйесі мен ішкі фонетикалық
заңдылықтарына бейімделіп өзгерген. Бұл жөнінде Л.З. Рүстемов: Парсы,
әсіресе, араб тіліндегі дауыссыз дыбыстардың бәрінің бірдей эквиваленті
қазақ тілінен табыла бермейді. Сондықтан араб яки парсы сөздерін қазақтар
сол күйінде айнытпай, дәл айтпағаны түсінікті. Қазақ араб, парсы сөздерін
қазақ тілінің фонетикалық жүйесіне бейімдеп қана айтуы мүмкін, - дейді
[38, 81 б.]. Алайда араб сөздерінің бейімделу деңгейі аталған түркі
тілдерінде біркелкі емес. Әсіресе, қазақ тіліндегі араб сөздері өзбек және
түрік тілдеріне қарағанда дыбыстық жағынан көбірек өзгеріске ұшыраған,
тіпті араб сөздерінің тілімізге сіңісіп, табиғи түрде қалыптасып кеткені
сондай, төл сөздерден ажырату қиын. Бұл пікір қазақ тілінің дыбыстық
заңдылықтарына сай өзгергіп қалыптасқан сөздерге қатысты.
Түркі халықтары ислам дінін қабылдап, халық арасында дін кең етек
жайған, кейбірінде араб тілі мемлекеттік ресми тіл дәрежесіне дейін
көтерілген уақыттан бастап қолданылған араб жазуы қаралып отырған үш тілде
де өткен ғасырдың 30 жылдарына дейін қолданылып келген болатын. Ол кездері
сауат ашу, білім алу діни медреселерде үш тілде: араб, парсы және шағатай
(осман) тілдерінде жүргізілгендіктен, араб сөздерін жазуда қиындық тумады.
Соның нәтижесінде араб сөздері түркі тілдеріне бастапқы енген кезінен
бастап
XX ғасырдың алғашқы кезеңіне дейін түпнұсқасы сақтала отырып жазылды. Діни
әдебиеттер мен діни сарындағы поэзиялық шығармаларда, ресми іс-қағаздарында
араб сөздерін дәл жазу дәстүрге айналған еді. Бұл жазу дәстүрі жөнінде Б.
Әбілқасымов: Араб әліппесін пайдаланған түркі халықтарының баршасына ортақ
бір жазылмаған орфографиялық заңдылық бар болатын. Оның мәні түркі
халықтарының әрқайсысының тіліндегі өзіндік фонетикалық ерекшеліктерін
ескерместен, барлығын бір жазу үлгісіне бағындыру еді. Араб жазуындағы
негізгі принцип араб сөздерінің негізгі ана тіліндегі тұлғасының өзгермей
жазылуын, қосымшалардың ауызша тілде қалай құбылуына қарамастан, бір
тұлғада берілуін берік сақтайтын морфологиялық принцип болатын, - дейді
[39, 139 б.]. Жазба дәстүрдің қатаң сақталуы тек қазақ тілінде емес, басқа
түркі тілдерінде де орын алды. Мәселен, А.Н. Щербак ескі өзбек тілінде
жазылған ескерткіштерде араб, парсы сөздерінің түпнұсқасына сай
жазылғандығын атап көрсетеді [40, 96 б.].
Кезінде араб сөздерін дәл жазудың өзіндік себептері де болды. Діни
мағынадағы арабша сөздердің дәл берілуі дінді кез келген түркі не басқа
халықтардың біркелкі қабылдауы үшін қажет болды. Соған байланысты діни
әдебиеттер мен шығармаларда діни терминдер арабшасымен сәйкес берілді, ал
Құран аяттары, сондай-ақ Пайғамбар хадистері барлық харакаттарымен толық
жазылды. Әсіресе, Құран әліппесін оқытуда дыбыстарды дұрыс айтуға, яғни
махраж ережелеріне үлкен мән берілді. Бұл дәстүр діни сауат ашу
орындарында қазіргі уақытта да жалғасын табуда. Өйткені араб тілінде
сөздегі бір дыбысты ұқсас дыбыспен өзгертіп айту мағынаның өзгеруіне, тіпті
басқа сөздің шығуына әкеліп соғады. Сондықтан бастапқы енген уақытында араб
сөздерін, әсіресе, діни ұғымдағы сөздерді дәл жазу, дәл айтуға тырысу
мағына дұрыстығын сақтау қажеттілігінен де туған болар. Оның үстіне араб
сөздері әрбір түркі тілінің өз дыбыстық заңдылығына қарай бейімделіп
өзгергендіктен, біркелкі болмады және сол заманғы түркі тілдерінің ортақ
жазба тілі қызметін атқарған орта түркі тілінде бұл өзгешеліктердің бәрін
бірдей қамтудың өзі мүмкін емес-ті. Өйткені түркі халықтары қолданған араб
әліппесі кейбір қосымша белгілер қосылғанымен, түркі тілдеріндегі дауысты
дыбыстарды беруде жеткіліксіз болды.
Жазба тілде түпнұсқаға сай жазылған араб сөздерін тек арабша сауаты бар
кісілер ғана оқып, айта білген. Өйткені түркі тілдеріне жат араб дыбыстарын
дәл айту қай кезде болсын арнайы оқу, жаттығуды талап ететін іс болған.
Сондықтан қарапайым халық тілінде бұл сөздердің дыбысталуы қандай жағдайда
болғанын айту қиын. Бұл жөнінде Б. Сағындықұлы: XIV ғасырда ауызекі тілде
фонетикалық айтылуы жөнінен төл тілдегі күйімен салыстырғанда айтарлықтай
өзгерісі болды ма, жоқ па, ол жағы ғылымға белгісіз, ал жазылуы жөнінен бұл
сөздер араб, парсы тілдерінде емле бойынша қалай жазылса, ескерткіштерде де
солай жазылған, - дей келе, арабша сөздердің пәлендей өзгеріске ұшырамай,
төл тіліндегідей мәнерде айтылуы мүмкін екендігін де атап көрсетеді [22,
139 б.].
Уақыт өте кірме сөздердің қабылдаушы тілдің дыбыстық заңдылықтарына
сәйкес белгілі бір өзгерістерге ұшырап қалыптасуы - заңды құбылыс. Араб
сөздерінің халықтың сөйлеу тіліндегі нұсқасына сай жазылуы түркі тілдерінің
араб жазуынан латын жазуына өтуімен басталды. Өткен ғасырдың 30 жылдары
қазақ, өзбек тілдері алдымен латын, артынан кирилл, ал түрік тілі латын
жазуына өткеннен кейінгі уақытта кірме араб сөздері, негізінен, халықтың
сөйлеу тіліндегі дыбысталуына жуық жазыла бастады да, кейін келе әдеби
тілде сол бейнеде орнықты. Соған орай, біз өз зерттеуімізде қазақ, өзбек
және түрік тілдеріне ортақ кірме араб сөздерінің қазіргі әдеби тілдерде
қалыптасқан үлгілерін негізге алдық.
Енді араб тіліндегі дауысты дыбыстардың қарастырылып отырған түркі
тілдеріндегі таңбалануы мен дыбысталуына тоқталсақ. Араб тілінде дауысты
дыбыстарды таңбалайтын әріп жоқ. Қысқа дауыстылар дауыссыз әріптердің үсті
мен астына қойылатын харакаттар арқылы беріледі: ( َ ) әріп үстіне қойылатын
қиғаш таяқша (фатха) ә дыбысын білдіреді, ал жуан реңде айтылатын خ ха:,
ص са:д, ض да:д, ط та:, ظ за:, غ ғайн, ق қа:ф дауыссыздарынан
кейін а деп дыбысталады. Демек, араб тілінде дауысты дыбыстардың жуан-
жіңішке болып келуі алдында тұрған дауыссызға байланысты. Бұл дыбыстың
транскрипциясы ә, а әріптері арқылы берілді. Алайда араб тіліндегі ә дыбысы
қазақ тіліндегі ә дыбысына қарағанда сәл жуандау айтылады. Сол сияқты а
дыбысының да араб тіліндегі дыбысталуы қазақ тілінен өзгешелеу, өйткені
араб тілінде дыбысты айту кезінде иек біршама төмен түсіп, тіл артқа қарай
жиырыңқы келгендіктен, о дыбысына бейімделіп айтылады. ر ра:, ع айн
дыбыстарынан кейін де жуан айтылады. Кәсра ( ِ ) әріп астына қойылатын қиғаш
таяқша и дыбысын таңбалайды. Бұл дауысты дыбыс ра:-дан басқа жоғарыда
келтірілген жуан дауыссыздардан кейін жуан, ал қалған дауыссыздардан кейін
жіңішке айтылады. Араб тіліндегі үшінші дауысты дыбыс у дамма (ُ ) әріп
үстіне қойылатын үтір арқылы таңбаланып, алдыңғы дауыссыздың реңіне қарай
жуан-жіңішке түрде айтылады. Ал созылыңқы дауыстылар дауыссыз дыбысқа ي، و،
ا әріптерінің тіркесуі арқылы бейнеленеді және алдыңғы дауыссыздың реңіне
қарай жуан-жіңішке болып дыбысталады. Айта кететін жайт - араб тіліндегі
дауыстылардың созылыңқы және қысқа болып келуі мағына ажарататын мәнге ие
екендігі [41, 14 б.].
Араб тіліндегі дауыстылардың қазақ, өзбек және түрік тіліне енген
сөздердегі таңбалануы мен дыбысталуы түрліше келген. Қазақ және түрік
тілдерінде құрамында арабтың жуан реңде айтылатын дауыссыздары келген
сөздерде арабтың қысқа ә (а) дыбысы жуан а дыбысымен беріледі, мысалы: نَظَرٌ
[нәзар] назар - nazar, قَرَارٌ [қарар] қарар - kara:r, صَبْرٌ [сабр] сабыр
– sabır, طَبَقٌ [табәқ] табақ – tabak, ал бірыңғай жіңішке реңдегі
дауыссыздармен келген сөздерде қазақ тілінде жіңішке ә мен е, түрік тілінде
е (э) дыбысы арқылы беріледі, мысалы: دَرَجَةٌ [дәрәджә] дәреже - derece,
بَرَكَةٌ [бәракә] береке - bereket, سَبَبٌ [сәбәб] себеп - sebep. Алайда
созылыңқы дауыстылар келген сөздерде қазақшада жіңішке дауыстылар
жуанданса, ал түрікшеде жіңішке күйінде қалады, мысалы: ثَوَابٌ [сәуә:б]
сауап – seva:p, جَوَابٌ [джәуә:б] жауап – ceva:p. Құрамында арабтың жуан
дауыссыздары келгеніне қарамастан, қазақша бірыңғай жіңішке айтылатын نَصِيبٌ
[нәси:б] нәсіп, صَبِيٌّ [сабий] сәби сияқты сөздермен қатар, керісінше,
арабшада жіңішке дауыссыздармен келгенімен, қазақша бірыңғай жуан айтылатын
сөздер де бар, мысалы, سَفَرٌ [сәфәр] сапар. Түрікшеде бұл сөздер аралас
буынды болып келе береді, мысалы: nasi:p, sabi:, ал sefer сөзі біріңғай
жіңішке қалыптасқан. Араб тілінде жіңішке реңде айтылатын ح хә: дыбысы
түрікшеде жуан реңде қалыптасқандықтан, оның алдынан да, артынан да жуан
дауысты а түрінде келеді: حَيَاَلٌ [хәйә:л] hayal, اَحْمَقُ [әхмәқ] ahmak,
مَحْرُومٌ [мәхру:м] mahru:m, مَحْكَمَةٌ [мәхкәмә] mahkeme. Ал e дыбысымен حَلالٌ
[хәлә:л] helal, حَكِيمٌ [хәки:м] heki:m дәрігер, حَلْوَي [хәлуә:] helva
сөздерінде кездеседі. Мұнда дауыстының жіңішке айтылуына өзінен кейін
келген жіңішке реңді лә:м мен кә:ф дауыссыздарының түрікшеде де жіңішке
қалыптасуы ықпал етіп тұр.
Өзбек тілінде алдыңғы дауыссыздың жуан-жіңішке реңде келуі ескерілмей,
қысқа ә (а) дыбысы араб тіліндегі ә дыбысына жуық айтылатын а әрпімен
берілгендіктен, сөз бірыңғай жіңішке айтылады. Мысалы: насиб, назар, тавба,
сабий, сабр, сабаб, ҳаракат, қалам, сафар, табақ. Тек шерик сөзінде е
дыбысы арқылы берілген.
Қысқа и дыбысы қазақ тілінде и (ій, ый), ы, і дыбыстары арқылы
беріледі: ғашық, жыныс, лазым, мысал, пасық, әділ, зікір, әзір, кәміл,
кіре, кітап, ал а, ә, е, ұ, ү дыбыстары арқылы бірен-саран сөздерде ғана
кездеседі: سِيَاسَةٌ [сийә:сәт] саясат, عِيَالٌ [`ийә:л] әйел, فِعْلٌ [фи`л]
пейіл, ذِهْنٌ [зиһн] зейін, نِكَاحٌ [никә:х] неке, مِنَأرَةٌ [минә:ра] мұнара,
مِقْدَارٌ [миқдә:р] мұғдар, مِسْكِينٌ [миски:н] мүскін. И дыбысы тіліміздегі
байырғы сөздер құрамында кездескенде ый, ій, ұй, үй дыбыстарының тіркесін
білдіргендіктен [42, 57 б.], араб сөздеріндегі бұл дыбыс та осы заңдылыққа
сай дыбысталады. Мысалы, жи(ый)һаз, ри(ый)за, си(ый)пат, тәжіри(ій)бе,
ни(ій)ет, өси(үй)ет. Мұнда дыбыстың жуан айтылуына сөз құрамында келген
созылыңқы дауысты мен жуан реңді дауыссыз әсер етіп тұр. Ы,і әріптерімен
таңбаланған сөздерде алдыңғы буындағы еріндік дауыстылардан кейін ерін
үндестігіне сәйкес ұ, ү деп айтылады: мүмкі(ү)н, мүшкі(ү)л, момы(ұ)н.
Өзбек тілінде и әрпімен таңбаланып, алдыңғы буында и түрінде, ал соңғы
буында і-ге жуық дыбысталады. Мысалы: ошиқ, одил, жиҳоз, жинс, зикр, ҳозир,
комил, киро, китоб, лозим, мағриб, мисол, мискин, фосиқ, сифат. Ал айн,
хә: және һә: дыбыстарының алдында сөздің басында э, ортасы мен соңында
е дыбысымен беріледі: فِعْلٌ [фи`л] феъл, وَاقِعَةٌ [уә:қи`а] воқеа, ذِهْنٌ
[зиһн] зеҳн, اِحْتِمَالٌ [ихтимә:л] эҳтимол, اِحْتِيَاجٌ [ихтийә:дж] эҳтиеж,
اِحْتِيَاطٌ [ихтийә:т] эҳтиёт, مِحْرَبٌ [михра:б] меҳроб, مِعْرَاجٌ [ми`ра:дж]
меърож, نِعْمَةٌ [ни`мәт] неъмат, سِحْرٌ [сихр] сеҳр. Бір сөзде ғана у
дыбысымен берілген мавсум.
Ал түрік тілінде құрамында жуан реңді дауыссыздары бар сөздерде жуан
ı (ы) дыбысы арқылы келеді: a:şık, rıza:, ha:zır, vakıa, fasık, sıfat;
қалған жағдайларда жіңішке i (и) дыбысы арқылы беріледі: a:dil, ciha:z,
kitap, kira:, cins, misa:l, minber, nika:h, miskin, niyet, siya:set, sihir,
riva:yet және т.б., тек tecrübe, mümkün, müşkül сөздерінде ü әрпімен
беріліп, соңғы екі сөзде ерін үндестігіне байланысты өзгерген.
Арабтың қысқа у дыбысы қазақ тілінде ұ, ү дыбыстарымен келеді: жұма,
мұрат, мұрсат, мұхит, мұқтаж, мұғалім нұқсан, рұқсат, сұқбат, мүсәпір,
мүләйім, мүлік, мүмкін, мүшкіл, нүкте, үкім, сүндет. У әрпімен таңбаланған
жағдайда ұу, үу деп дыбысталады, өйткені у әрпі байырғы сөздер құрамында
ұу, үу түрінде айтылады [42, 58 б.]. Мысалы: қ(ұ)уат, м(ұ)уапық, м(ү)уфтү.
Мұнда да құрамында жуан реңді дауыссыздар, а-мен берілген созылыңқы ә:
(а:), сондай-ақ қ, ғ дыбыстарымен берілген хә:, айн дыбыстары келген
сөздерде, негізінен, жуан ұ, у (ұу) түрінде қалыптасқан. Бірен-саран
сөздерде а, ә, е, ө, о, ы, і дыбыстарына ауысқан: لُؤْلُؤٌ [лу’лу’] лағыл,
مُحَبَّةٌ [мухәббәт] махаббат, فُلانٌ [фулә:н] пәленше, مُحْكَمٌ [мухкәм] бекем,
مُهْرٌ [муһр] мөр, نُقَطٌ [нуқат] ноқат, مُؤْمِنٌ [мү’мин] момын, سُفْرَةٌ [суфра]
сыпыра, مُنَاجَةٌ [мунә:жәт] мінажат, مُنَاسِبٌ [мунә:сиб] мінәсіп.
Өзбек тілінде у әрпімен таңбаланып, ұ, ү дыбыстарына жуықтау айтылады:
жума, муаллим, муҳтож, нуқсон, рухсат, муфтий, мулк, мумин, суҳбат, мушкил,
муҳр, ҳукм, суфра, суннат, фурсат және т.б. Бір екі сөзде қазақ тілінде а,
ә, е деп өзгергеніндей, өзбек тілінде де а арқылы берілген: фалон, лаъл,
маҳкам.
Түрік тілінде бұл дыбыс u (у), ü (ү) арқылы беріледі: muhkem, muhabbet,
mura:t, muhta:ç, muhi:t, mü’min, mühür, müba:rek, mülk, mümkün, müşkül,
nüsha. Бірлі-жарым сөзде a, ı, i, o дыбыстарымен алмасқан: falan, fırsat,
misafir, nokta, noksan, sohbet, sofra. Мұнда құрамында h, жуан реңді
дауыссыз келген сөздерде жуан u, ı, o дыбыстарымен берілген.
Араб тілінің созылыңқы дауыстылары қазақ тілінде мүлдем кездеспейді.
Арабтың созылыңқы ә: (а:) дыбысы алдыңғы дауыссыздың жуан-жіңішке реңде
келгеніне қарамастан, тек жуан а дыбысы арқылы берілген: ғибадат, табыт,
мысал, емтихан, қалыс, ұждан, азан, мирас, сағат, ишарат, нұқсан, тайпа,
залым, ғалым, пайда, қалып, ғаламат, мал, қанағат, жауап және т.б. Тек
арабшадағы жіңішке реңді ل лә:м және ك кә:ф дыбыстарымен келген
сөздерде жіңішке ә, е, і дыбыстарымен келеді, мысалы: әділет, әлем, бәле,
еміле, зекет, кәміл, кіре, керемет, кәмелет, кемел, нәпіл, неке, сәлем.
Сондай-ақ сөз басында түсіп қалған айн және хә: дыбыстыранан кейін де
жіңішке айтылады, мысалы: әдет, әлем, әжет, әзір. ي йә-ден кейін е не я
(й мен а тіркесі) арқылы беріледі: дүние, әулие, әнбие, қиял, қиянат,
қиямет, қияпат.
Өзбек тілінің төл сөздерінде созылыңқы дауысты дыбыс кездеспейді, тек
кірме сөздерде орын алады. А.Х. Нишонов Науаи дәуірінде араб сөздерінде
орын алған созылыңқы дауыстылардың ескі өзбек тілінде сақталуын созылыңқы
дауыстылары бар парсы тілінің ықпалымен байланыстырады
[29, 7 б.]. Өйткені парсы тілі халық арасына кең тараған тіл еді. Ал
А.Н. Кононов қазіргі әдеби өзбек тілінде бастапқыда созылыңқы дауыстылардың
болмағандығын, өзбек тілі тек кейін қосылған созылыңқылықты ғана
білетіндігін, оның өзі үш жағдайда ғана кездесетіндігін атап көрсетеді:
араб және тәжік-парсы кірме сөздерінде дауыстыдан кейін келген айн,
һамза дыбыстары түсіріліп, жазуда орнына ъ қойылып, алдыңғы дауыстыны
біршама созғанда: даъво, феъл, таъсир; ҳ дыбысы түсірілгенде: шаҳар (шаар)
және в дауыссызы түсірілгенде: сув (су:), совуқ (со:уқ) [43, 21 б.]. Мұнда
өзбек тілінде баламасы жоқ дыбыстар түсіріліп, алдыңғы дауысты созылыңқы
айтылатындығы көрсетілген. Ал араб тіліндегі созылыңқы дауыстылар өзбекшеде
сақталмаған. Арабша созылыңқы ә: (а:) дыбысы өзбек тілінде о әрпімен
таңбаланып, о-ға бейімделіп айтылатын а дыбысы арқылы беріледі. А.М. Щербак
а-ның о-ға бейімделуіне тәжік тілі ықпал еткен деп түсіндіреді [44, 40 б.].
Өзбек тіліндегі о-ны айтқанда тіл а фонемасын айтқандағыдан да әрі қарай
жиырылады да, тілдің ұшы астыңғы тіске тимей иек мейлінше төмен түседі [45,
30 б.]. Өзбекшеде созылыңқылық сақталмағанымен, айтылуда сөздегі екпін о
дыбысына түскендіктен, біршама созылыңқы естілетіндігін де ескерген жөн.
Мысалы: ибодат, мисол, имтиҳон, холис, виждон, азон, мирос, соат, ишорат,
нуқсон, тоифа, золим, олим, қолиб, аломат, мол, қаноат, жавоб, салом, имло,
закот, комил, киро, каромат, камолат, камол, никоҳ, нофил, муносиб. Ал ي
йә: дауыссызынан кейін
ё ( й және о дыбыстарының тіркесі) арқылы беріледі: дунё, авлиё, анбиё,
хаёл, хиёнат, қиёмат, қиёфат. Мұнда созылыңқы дауыстының алдынан келген
дауыссыздың жуан-жіңішке реңде келуі ескерілмей, тек жуан дауысты түрінде
қалыптасқан.
Ал түрік тілінде араб тіліндегі үш созылыңқы дауысты толық сақталған.
Алайда созылыңқылық жазуда көрсетілмейді, тек түрік тілі түсіндірме
сөздігінде сөздің жанында жақша ішінде берілген түрікше дыбысталу
транскрипциясында қос нүктемен беріледі. Сондықтан созылыңқы дыбысты
көрсету үшін түрік тілі мысалдарында сөздіктегі транскрипциясы үлгі ретінде
алынды. Арабтың созылыңқы ә: (а:) дауыстысы түрік тілінде де алдыңғы
дауыссыздың жуан-жіңішке реңіне қарамастан, созылыңқы жуан а:-мен ғана
беріледі: iba:det, misa:l, ca:hil, imtiha:n, ha:lis, eza:n, mi:ra:s,
işa:ret, za:lim, a:lim, kana:at, ceva:p, kira:, kera:met, kema:l, na:file,
müna:sip, dünya:, evliya:, enbiya:, hıya:net, kıya:met, kıya:fet. Тек
арабтың кә:ф пен лә:м дауыссыздарынан кейін жіңішке айтылады. Өйткені
арабшада жіңішке айтылатын бұл дыбыстар түрікшеде де жіңішке түрде
қалыптасқан. Жазуда үстіне жіңішкерту таңбасы қойылады: ala:met, ka:mil,
zeka:t, sela:m, imla:, nika:h. Түрік тілінде созылыңқылық сақталғанымен,
қазіргі уақытта араб сөздеріндегі ұзын буындарды қысқа айту тенденциясы
байқалатындығын да атап өткіміз келеді, мысалы: kara:r karar, zama:n
zaman, ru:h ruh. Алайда мұндай сөздерге дауыстыдан басталған қосымша
жалғанғанда, сөз соңындағы ұзын буындар қалпына келеді: insaf insa:fı,
vicdan vicda:nı. Сөздің бұл ерекшелігі сөздікте көрсетілген: karar is. (-
ra:rı), ruh is. (ru:hu), zaman is.(-ma:nı). Ал кейбір сөздерде қысқа
дауысты күйінде қалады: saat, kitap, noksan, fayda, tayfa, kalıp, imam,
kadı, rahat және т.б.
Созылыңқы дауысты дыбыстар араб тілінде фонологиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Араб сөздері құрамындағы дауыстылар мен дауыссыздардың қазақ, өзбек
және түрік тілдері заңдылықтарына бейімделіп игерілуі ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Қыпшақ, қарлұқ және оғыз тілдеріне енген араб сөздерінің зерттелу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Дауысты дыбыстардың жұмсалуында пайда болған фонетикалық
ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..11
1.3 Араб тілінің өзіне тән хә:, ха:, айн, һәмзә, һә:
дыбыстарының
игерілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 19
1.4 Дауыссыз дыбыстарды қолдануда пайда болған
өзгерістер ... ... ... ... ...27
1.5 Кірме сөздердегі үндестік заңының
көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
1.6 Кірме сөздердегі дыбыстық құбылыстардың
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ..43
Үш тілге енген кірме араб сөздерінің фонетикалық жағынан ұқсастықтары
мен
айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...46
2 Қазақ, өзбек және түрік тілдеріне енген араб сөздерінің семантикалық
жағынан
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
2.1 Кірме сөздердің лексикалық мағыналарының
кеңеюі ... ... ... ... ... ... ... . 50
2.1.1 Сөздердің мағынасы өзгеруі арқылы
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...53
2.1.2 Сөздердің метафора жолымен ауыс мағынада
келуі ... ... ... ... ... ... ... 59
2.1.3 Сөздердің метонимия жолымен ауыс мағынада
келуі ... ... ... ... ... ... .64
2.2 Кірме сөздердің лексикалық мағыналарының
тарылуы ... ... ... ... ... ... ..68
2.3 Кірме сөздердің лексикалық мағыналарының бірде тарылып, бірде
кеңеюі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
2.4 Түрлі дыбыстық нұсқада келген сөздердің қолданылу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
2.5 Араб сөздерінің синонимдік қатарларда жұмсалу
ерекшеліктері ... ... ..80
Екінші тараудың
түйіндері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 87
3 Қазақ, өзбек және түрік тілдеріне ортақ кірме араб сөздерінің
морфологиялық жағынан
игерілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...89
3.1 Кірме араб сөздерінің морфологиялық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...89
3.2 Үш тілге әрі көпше, әрі жекеше түрінде енген араб
сөздері ... ... ... ... ...95
3.3 Туынды араб сөздерінің жасалу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..99
3.4 Көмекші етістіктермен тіркескен араб сөздері және олардың
семантикасындағы
өзгерістер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..104
Үшінші тараудың
түйіндері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 115
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 17
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..122
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Кірме араб сөздерінің түркі тілдері
лексикасында кірме қабаттың басым бөлігін құрайтыны белгілі. Қазіргі кезге
дейін жарық көрген ғылыми зерттеулерде араб сөздері жекелеген бір түркі
тілі не жазба ескерткіштер деңгейінде қарастырылып келді. Алайда түркі
тілдеріне енген араб сөздерін салыстыра зерттеу қолға алынған емес.
Сондықтан бірнеше түркі тіліне, атап айтқанда, Батыс ғұн бұтағына жататын
қыпшақ, қарлұқ және оғыз топтарының өкілдері болып табылатын қазақ, өзбек
және түрік тілдеріне ортақ кірме араб сөздері арнайы зерттеу жұмысының
нысанына айналып отыр.
Кірме араб сөздерінің қазіргі дыбыстық, мағыналық игерілуін анықтау
және салыстыру мақсатында үш тілдің түсіндірме сөздіктерінде орын алған үш
тілге ортақ 615 араб сөзі теріп алынды. Зерттеу жұмысында араб дыбыстарының
әр тілде қалыптасу ерекшеліктері жеке-жеке талданып, ортақ тұстары мен
айырмашылықтары көрсетілді, түркі тілдеріндегі дауыстыларға қатысты тіл
үндестігі мен ерін үндестігінің ықпалы анықталды, араб сөздеріндегі
дыбыстық құбылыстар ашылды. Араб сөздерінің үш тілде мағыналық кеңуі,
тарылуы, өзгеруі, ауыс мағынада және синонимдік қатарларда жұмсалуы нақты
мысалдармен дәйектелді. Араб сөздерінің морфологиялық сипаттамасы беріліп,
туынды араб сөздерінің жасалу ерекшеліктері көрсетілді, араб сөздерінің
түркілік көмекші етістіктермен тіркесудегі мағыналық дамуы айқындалды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. VII-VIII ғасырлардан бастап ислам дінінің
түркі халықтары арасында жайыла бастауы өз кезегінде араб тілінен сөздердің
енуіне жол ашты. Қарахандықтар дәуірінде (Х-ХІІI ғғ.) ислам дінінің
түркілер тарапынан мемлекеттік дәрежеде қабылданып, ресми дінге айналуы
және мемлекеттік басқару мен діни-ағарту істерінің араб тілінде жүргізілуі
бұл процесті күшейте түсті. XX ғасырдың бастапқы кезіне дейін түрлі
деңгейде жалғасын тапқан араб тілінің ықпалы, нақтырақ айтқанда, араб
сөздерінің түркі тілдеріне енуі, игерілуі бірінде басым, бірінде әлсіз
болғанына қарамастан, түркі тілдерінің лексикалық жағынан дамуында айрықша
рөл атқарғаны белгілі. Сондықтан түркі тілдерінің даму, қалыптасу тарихын
айқындауда бірнеше түркі тіліне ортақ араб сөздерінің фонетика-
морфологиялық және лексика-семантикалық жағынан игерілуін салыстыра отырып
зерттеудің маңызы зор.
Түркі тілдері Батыс ғұн бұтағының үш түрлі тобына жататын қазақ, өзбек
және түрік тілдеріне ортақ кірме араб сөздерін жан-жақты қарастыру, атап
айтқанда, қабылдаушы тілдердегі дыбыстық ерекшеліктерін, мағыналық дамуын
айқындау арқылы ортақ тұстары мен өзгешеліктерін анықтау - өзекті
мәселелердің бірі болып табылады.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазіргі қазақ, өзбек және түрік тілдеріне
ортақ кірме араб сөздері.
Зерттеу жұмысының пәні. Кірме араб сөздерінің ғылыми-теориялық
мәселелері.
Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық
жұмыстың басты мақсаты - қазіргі қазақ, өзбек және түрік тілдеріне ортақ
кірме араб сөздеріне тілдік тұрғыдан жан-жақты сипаттама беру және
салыстыру арқылы ортақ тұстары мен дыбыстық және мағыналық өзгешеліктерін
айқындау. Алға қойылған мақсатқа жету үшін мынадай міндеттердің шешімін
табу көзделді:
- түркі тілдеріндегі кірме араб сөздерінің зерттелу тарихына шолу
жасау;
- үш тілде араб дауыстыларының қалыптасу ерекшелігіне жеке-жеке
сипаттама беру;
- қазақ және түрік тілдерінде тіл үндестігі мен ерін үндестігінің араб
сөздеріне ықпалын анықтау;
- араб дауыссыздарының үш тілде берілу ерекшеліктерін анықтап, араб
сөздеріндегі дыбыстық құбылыстарды ашып көрсету;
- араб сөздерінің қалыптасуындағы дыбыстық айырмашылықтар мен
ұқсастықтарды айқындау;
- араб сөздерінің семантикалық жағынан дамуын: мағыналық кеңуін,
тарылуын және ауыс мағынада жұмсалуын айқындау;
- араб сөздеріндегі мағыналық өзгерістің ұқсас тұстарын көрсету;
- туынды араб сөздерінің жасалу ерекшеліктерін анықтап, араб сөздерінің
түркілік көмекші етістіктермен тіркесу арқылы мағыналық жақтан дамуын
көрсету.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Он томдық Қазақ тілінің түсіндірме
сөздігі (1976-1986) [1-10], екі томдық Ўзбек тили изоҳли луғати (1981)
[11, 12] және екі томдық Türkçe sözlük (1998) [13, 14].
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысының басты жаңалығы
ретінде төмендегі мәселелерді атауға болады:
- қазақ, өзбек және түрік тілдеріне ортақ араб сөздері алғаш рет
диссертация деңгейінде ғылыми тұрғыдан салыстырыла талданды;
- араб дауысты дыбыстарының үш тілде берілу өзгешеліктері көрсетілді;
- тіл үндестігі мен ерін үндестігінің қазақ тілінде түрік тіліне
қарағанда басым түсетіндігі дәлелденді;
- үш тілде араб дауыссыздарының берілуіндегі ерекшеліктер жан-жақты
көрсетіліп, дыбыстық құбылыстар қарастырылды;
- үш тілде араб сөздерінің қалыптасуындағы дыбыстық айырмашылықтар мен
ұқсастықтар айқындалды;
- араб сөздерінің мағыналық жағынан кеңеюі, тарылуы және ауыс мағынада
жұмсалуы нақты мысалдармен дәйектелді;
- араб сөздерінің мағыналық өзгеруіндегі ұқсас тұстар анықталды;
- үш тілдегі араб сөздерінің морфологиялық сипаты, сөзжасамдық қызметі
мен көмекші етістіктермен тіркесудегі мағыналық дамуы ашықталды.
Зерттеу әдіс-тәсілдері. Зерттеу барысында сипаттамалы, тарихи-
салыстырмалы талдау әдістері қолданылды.
Жұмыстың әдістамалық негіздері. Диссертацияның мақсаты мен міндетіне
сай жүргізілген зерттеу барысында түркология саласындағы
А.Н. Кононов пен С.Н. Иванов, қазақ тіл білімі саласындағы
Х. Досмұхамедұлы, І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев, А. Ысқақов, Ә. Қайдар,
М. Томанов, М. Оразов, С. Мырзабеков, Р. Барлыбаев, Ғ. Қалиұлы, Б. Қалиев,
Ә. Болғанбайұлы, Р. Сыздық, Б. Сағындықұлы сынды ғалымдардың, кірме араб
сөздері мәселесін қарастырған Л.З. Рүстемов, Б.С. Тасымов, Г. Құлназарова,
Б.Н. Жұбатова, сонымен бірге өзбек тіл біліміндегі Ф. Камол, А.Х. Нишонов,
Т.И. Рахмонов, түрік тіл біліміндегі Х. Девели, Е. Ишлер және т.б.
ғалымдардың еңбектері мен монографиялық зерттеулеріндегі ғылыми-теориялық
көзқарастар мен негізгі қағидаттар басшылыққа алынып, жұмысымыздың
әдістамалық негіздерін құрады.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Қазақ, өзбек және түрік тілдеріне
ортақ кірме араб сөздерін зерттеу барысында алынған ғылыми нәтижелер
қазіргі тіл біліміндегі кірме сөздер мәселесіне қатысты ғылыми ой-пікірлер
мен тұжырымдарды теориялық тұрғыдан дамытуға үлес қосады.
Зерттеу жұмысының практикалық мәні. Зерттеу жұмысының нәтижелерін
Кірме араб сөздерінің түркі тілдерінде дыбыстық қалыптасу ерекшеліктері,
Кірме араб сөздерінің түркі тілдерінде мағыналық даму ерекшеліктері
сияқты арнаулы курстар оқытуда, түркі тілдері салыстырмалы фонетикасы мен
лексикологиясы салаларында дәріс беруде, арабша-қазақша-өзбекше-түрікше
сөздіктер құрастыруда, сондай-ақ оқу құралдары мен оқулықтар жазу барысында
қолдануға болады.
Зерттеу жұмысы бойынша ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- араб дауыссыздарының жуан реңде келуі мен одан кейінгі қысқа
дауыстылардың жуан айтылу ерекшелігі қазақ және түрік тілдерінде толық
сақталып, жіңішке реңді дауыссыздар мен одан кейінгі жіңішке дауыстылар сөз
құрамындағы басқа дыбыстардың әсерімен жуан-жіңішке дыбыстала береді, ал
өзбек тілінде дауыссыз дыбыстардың да, дауыстылардың да жуан-жіңішке айтылу
ерекшелігі еш сақталмаған;
- араб дауыстыларының созылыңқылығы тек түрік тілінде сақталған, ал
алдыңғы дауыссыздың ықпалымен созылыңқы дауыстылардың жуан-жіңішке айтылу
ерекшелігі үш тілде де ескерілмеген.
- тіл үндестігі мен ерін үндестігінің кірме араб сөздеріне ықпалы
тұрғысынан қазақ және түрік тілдері арасында ұқсас тұстар болғанымен, қазақ
тілі басымдық көрсетеді;
- түркі тілдеріне жат араб дауыссыздары үш тілде түсірілген не басқа
дыбыстармен берілген, эмфатикалық және тіс аралық дауыссыздардың
ерекшеліктері сақталмай, түркілік ұқсас дауыссыздармен берілген, дыбыстық
құбылыстар арасында эпентеза құбылысы үш тілде де кездескенімен, қазақшада
басым түседі;
- үш тіл арасында дауыстылар үндестігі, араб дауыссыздарының жуан-
жіңішке реңде келу ерекшелігінің берілуі жағынан қазақ және түрік тілдері
ұқсас келсе, ал түркі тілдеріне жат араб дауыссыздарының берілуінде өзбек
және түрік тілдері ұқсас қалыптасқан;
- араб сөздері мағыналық жағынан үш тілде де кеңігенімен, түрік тілі
басым түседі, көп мағыналы араб сөздері, негізінен, дара нақты мағынасында
еніп қалыптасқанымен, түрік тілінде төл тіліндегі көп мағыналылық барынша
сақталған, мағына ауысу тәсілдерінен метафора және метонимия тәсілдері
арқылы мағынаның дамуы үш тілде де орын алған;
- мағына өзгеру құбылысы үш тілде де кездескенімен, қазақ тілінде басым
түседі және өзбек тілімен ұқсас келеді;
- араб сөздері төл тіліндегі грамматикалық сипаттарынан ажырап,
түркілік сөз түрлену, сөзжасам құралдарын қабылдаған, араб етістіктері үш
тілге қимыл есім және есімше түрінде еніп, қимылдық мағына бастапқыда осы
сөздердің түркілік көмекші етістіктермен тіркесуі арқылы, кейін келе
түркілік жұрнақтарды қабылдауы арқылы беріліп, мұндай сөздер түрлі көмекші
етістіктермен тіркесе келе тұрақты тіркестер де құраған.
Зерттеудің талқылануы мен жариялануы. Диссертацияның негізгі
тұжырымдары Қазақстандық арабтану ғылымы: тууы және дамуы атты
халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (Алматы, 2005), Қазақ тілінің
лексикология, лексикография, фольклортану мен көркем аударма мәселелері:
қалыптасуы, дамуы мен болашағы (Алматы, 2007), Тіл және жаһандану: бүгіні
мен болашағы (2008) атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияларда
баяндалды.
Зерттеу жұмысы бойынша халықаралық ғылыми-теориялық және ғылыми-
практикалық конференция материалдарында және ғылыми басылымдар мен
жинақтарда 7 мақала жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, үш тараудан,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АРАБ СӨЗДЕРІ ҚҰРАМЫНДАҒЫ ДАУЫСТЫЛАР МЕН ДАУЫССЫЗДАРДЫҢ ҚАЗАҚ, ӨЗБЕК
ЖӘНЕ ТҮРІК ТІЛДЕРІ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫНА БЕЙІМДЕЛІП ИГЕРІЛУІ
1. Қыпшақ, қарлұқ жән оғыз тілдеріне енген араб сөздерінің зерттелу
тарихы
Алтай тілдері тобына жататын түркі тілдері іштей Батыс және Шығыс ғұн
бұтақтарына бөлінген. Соның ішінде Батыс ғұн бұтағы төрт топқа: қыпшақ,
бұлғар, қарлұқ және оғыз, ал Шығыс ғұн бұтағы екі топқа: қырғыз-қыпшақ және
сібір топтарына тармақталған. Зерттеу жұмысымызда түркі тілдері Батыс ғұн
бұтағының қыпшақ тобындағы қазақ тілі, қарлұқ тобындағы өзбек тілі және
оғыз тобындағы түрік тіліне ортақ кірме араб сөздері зерттеу нысаны ретінде
алынды.
Түркі тілдері сан ғасырлық тарихында басқа тілдермен тікелей немесе
жанама қарым-қатынасқа түсу нәтижесінде бойына көптеген кірме сөздерді
сіңіргендігі белгілі. Сол кірме сөздер арасында араб сөздерінің орны
айрықша. VII-VIII ғасырлардан бастап ислам дінімен ене бастаған араб
тілінің ықпалы қарахандықтар дәуірінде (Х-ХІІІ ғғ.) арта түсті. Бұған себеп
ислам дінінің ресми дін ретінде түркілер тарапынан қабылданып, мемлекеттік
басқару, сот қызметі, діни оқу-ағарту істерінде араб тілінің басым түсуі
болатын. Осман империясынан бұрын Анатолияда үстемдік құрған селжұқтар
дәуірінде де
(ХІ-ХІV ғғ.) Қонияда және оған қарасты Анатолияның қалаларында ресми іс
жүргізуде, дипломатиялық хат алмасуларда, заң саласында араб тілі үстемдік
құрды. Одан кейінгі османдықтар дәуірінде (XІV-XX ғғ.) қолданылған османша
тілде араб, парсы сөздерінің үлесі 90 пайызға жуық болды [15, 63 б.]. Жалпы
шығыс мәдениетінің өрлеу кезінде (XIV-XV ғғ.) ғылыми және әдеби
шығармаларды араб және парсы тілдерінде жазудың дәстүрге айналуы да араб
сөздерінің түркі тілдеріне көптеп енуіне жағдай туғызды. Бұл жағдай XX
ғасырдың бастапқы кезіне дейін түркі халықтарының арасында ортақ жазба тіл
рөлін атқарған орта түркі тілі мен алты ғасырлық тарихы бар осман тілінде
өз жалғасын тапты. Алайда араб сөздерінің түркі тілдерінің сөздік құрамында
орнығуы, фонетика-морфологиялық және лексика-семантикалық жағынан игерілуі
бірдей дәрежеде болмады. Арабтармен қоян-қолтық байланысқа түскен, араб
тілі мемлекеттік тіл дәрежесіне жеткен халықтар тілінде араб сөздері сан
жағынан басым түссе, ал көршілес халықтар тілдері арқылы сатылап енген не
діни-әдеби шығармалар тілі арқылы кірген тілдерде біршама аздау болды.
Түркі тілдері даму тарихында өзіндік із қалдырған араб сөздерін арнайы
зерттеу мәселесі XX ғасырдың алғашқы жартысынан бастап түркітанушы ғалымдар
тарапынан қолға алына бастады. Бұл салада арнайы жазылған зерттеулердің
алғашқысы ретінде Н.К. Дмитриевтің 1930 жылы жазылған Башқұрт тіліндегі
араб элементтері атты мақаласын көрсетуге болады. Мақалада ғалым башқұрт
тіліндегі арабизмдердің дыбыстық жағынан өзгеріуіне, соның ішінде түркі
тілдеріне жат араб дыбыстарының берілуіндегі өзгешеліктерге тоқталған [16,
187-201 бб.]. В.А. Сычеваның Гагауыз тіліндегі араб және парсы кірмелері
(1973) [17] атты мақаласында гагауз тіліндегі араб сөздерінің пайыздық
үлесі, сөз табына қарай қолданылуы, морфологиялық және мағыналық
ерекшеліктері қарастырылған. М.И. Махмутовтың Татар әдеби тіліндегі араб
кірме сөздерінің фонетикалық және грамматикалық игерілуі (1966) [18] атты
кандидаттық диссертациясында татар тіліне енген араб сөздерінің фонетикалық
жағынан игерілуі: дауысты-дауыссыз дыбыстардағы өзгерістер, тіл
үндестігінің ықпалы, араб сөздерінің морфологиялық сипаты, араб сөз
тіркестерінің татар тілінде тұрақты тіркестерге айналуы қарастырылған. Х.Н.
Аль-Аббасидің Қазіргі әзербайжан әдеби тіліндегі араб кірме сөздеріндегі
лексика-грамматикалық өзгерістер (1982) атты кандидаттық диссертациясында
әзербайжан тіліндегі араб сөздерінің грамматикалық сипаты беріліп, араб
сөздеріндегі мағыналық өзгерістер түбір сөз, туынды сөз, сөз тіркесі
деңгейінде қарастырылған. М.Д. Ахмедовтың Әзірбайжан тіліндегі араб текті
есім компонентті тұрақты етістікті тіркестер (1990) атты диссертациясында
араб қимыл есімдерінің түрлі септіктерде тұрып әзербайжан тіліндегі сабақты-
салт етістіктермен тіркесуі қарастырылған. Э.Р. Мамедовтың Қазіргі
әзірбайжан техникалық терминологиясындағы араб кірме сөздері (1990) атты
кандидаттық диссертациясында араб сөздерінің термин ретінде ғылымның түрлі
саласында қолданылуы қарастырылып, олардың құрамы талданып көрсетілген. А.
Қайдар Ұйғыр мақал-мәтелдеріндегі арабизмдер мен иранизмдер (2003) атты
мақаласында ұйғыр мақал-мәтелдеріндегі араб және парсы сөздерінің қолданылу
жиілігі жөнінде сөз етеді. Ғалым 2207 мақал-мәтелден тұратын 1978 жылы
жарық көрген шағын жинақтың өзінде 4506 араб, парсы сөзі кездесетіндігіне,
әрі мақал-мәтелдердің ұрпақтан-ұрпаққа ауызекі тіл арқылы жеткеніне
қарамастан, өзінің бастапқы кітаби нұсқасы мен мағынасын сақтағандығына
назар аударады [19, 15-16 бб.].
Қазақ тіліне енген араб сөздері жөнінде алғаш сөз қозғаған ғалым
ретінде П.М. Мелиоранскийді атап көрсетуге болады. Ғалым Қырғыз-қазақ
тілінің қысқаша грамматикасы (1984) атты еңбегінің соңғы тараушасында
қазақшаға енген кірме араб сөздеріндегі дыбыстық өзгерістерге қысқаша
тоқталып өткен. Қазақ тіліне енген араб сөздеріндегі дыбыстық өзгерістер Н.
Төреқұлов
[20, 86-99 бб.] пен Х. Досмұхамедұлының [21, 139-154 бб.] мақалаларында
(1926) қарастырылған. Бұл тақырыпта жазылған еңбектер ішінде ең көлемдісі,
әрі жан-жақтысы Л.З. Рүстемовтың 1963 жылы жазылған Қазіргі қазақ
тіліндегі араб-парсы кірме сөздері атты кандидаттық диссертациясы болып
табылады. Онда ғалым араб, парсы сөздерінің ену жолдарын көрсетіп, араб
сөздеріне фонетикалық, семантикалық және морфологиялық тұрғыдан жан-жақты
ғылыми сипаттама берген. Бұдан кейінгі бірқатар зерттеулерде ескі түркі
жазба ескерткіштеріндегі араб, парсы сөздері зерттеу нысаны ретінде
алынған. Мәселен, Б. Сағындықұлының XIV ғасырдағы түркі жазба
ескерткіштерінің салыстырмалы лексикасы (1977) [22] атты диссертациясының
екінші тарауы ескерткіштердегі араб, парсы сөздеріне арналып, онда кірме
сөздердің пайыздық үлесі, ену себептері, мағыналық топтары мен мағыналық
ерекшеліктері айқындалған. Қазақ тіліндегі кірме араб сөздерінің дыбыстық
жағынан игерілуіне С. Кеңесбаеваның Қазақ тіліндегі арабизмдердің
фонетикалық моделі (1987) [23] атты зерттеуі арналған. Бұдан басқа жазба
ескерткіштердегі кірме араб, парсы сөздері туралы жазылған бірқатар
кандидаттық диссертациялар бар, олар: Г.С. Құлназарованың XI-XII ғғ. әдеби
ескерткіштеріндегі араб элементтері (1997) [24], Ж.Ж. Есенәлиеваның Абай
шығармаларындағы араб, парсы сөздерінің қолданылуы (1999) [25],
Б.Н. Жұбатованың Қазақ қисса-дастандарындағы араб, парсы сөздері (2001)
[26], Г.Ж. Бүркітбайдың Қазақ тілі түсіндірме сөздіктерінде арабизмдердің
лексикографиялануы (2003) [27], А.Б. Донбаеваның Араб және қазақ мақал-
мәтелдерінің лексика-грамматикалық ерекшелігі (2003), Ж.А. Ағабекованың
Қазақ тілінде қалыптасқан араб текті кісі аттары (2005), Н.Б. Мансұровтың
XIX ғасыр поэзиясындағы араб, иран кірме сөздері (2006),
А.А. Сейтбекованың Әбілғазы Баһадүр ханның Түрік шежіресіндегі араб және
парсы сөздерінің қолданылу ерекшелігі (2007) [28], А.Б. Жиекбаеваның
Қазақ тіліндегі араб, парсы сөздерінің терминденуі (2010) атты
кандидаттық диссертациялары. Мұндай ғылыми зерттеулердің нәтижелері түрлі
тарихи кезеңдердегі араб сөздерінің ерекшеліктерін қамтығандықтан, араб
сөздерінің түркі тілдерінде даму және қалыптасу заңдылықтарын айқындауға өз
үлесін қосады. Сонымен бірге бірқатар сөздіктер де бар: Л.З. Рүстемовтың
Араб-иран кірме сөздерінің қазақша-орысша түсіндірме сөздігі (1989),
Е.Б. Бекмұхамедовтың Қазақ тіліндегі араб, парсы кірмелері (1977),
Н.Д. Оңдасыновтың Арабша-қазақша түсіндірме сөздігі (1984, 1989),
А. Дәдебаев пен Ж. Қайырбековтың Арабша-қазақша сөздігі (1990). Бұдан
басқа қазақ тілінің тарихы, лексикологиясы туралы жазылған еңбектерде,
сондай-ақ түрлі зерттеулердегі кірме сөздерге арналған бөлімдерде араб
сөздері жалпылама қарастырылған.
Ал өзбек тілі сөздік құрамындағы кірме араб сөздерін зерттеу өткен
ғасырдың 40-ыншы жылдарынан басталған болатын. Бұл саладағы алғаш зерттеу
жұмысы ретінде Ф. Абдуллаевтың Өзбек тіліндегі арабизмдер (1940) атты
кандидаттық диссертациясын атауға болады. Диссертацияда өзбек тіліндегі
арабизмдердің фонетика-морфологиялық ерекшеліктері қарастырылған болса,
ғалымның 1949 жылы жарық көрген Өзбек тілі лексикасының кейбір
мәселелеріне қатысты атты мақаласында кірме араб сөздерінің лексика-
семантикалық ерекшеліктері қамтылған. А.Х. Нишоновтың Науаи тіліндегі
арабизмдердің фонетика-морфологиялық және лексика-семантикалық анализі
[29] атты диссертациясында ақын шығармаларындағы араб сөздерінің
фонетикалық ерекшеліктері, оның ішінде дыбысталуы өзгеріске ұшырған сөздер,
араб созылыңқы дауыстыларының берілуі, морфологиялық құрылымы, лексикалық
жағынан кеңуі қарастырылған. Ал Б. Бафоевтың Алишер Науаи шығармаларының
лексикасы атты кандидаттық диссертациясында ақын шығармаларының жалпы
лексикасы қарастырылғанымен, араб сөздері де қамтылған. Әсіресе, араб
сөздерінің түркілік сөздермен синоним, антоним ретінде келуі, сондай-ақ
араб сөздерінің сандық үлесі қарастырылған. Т.И. Рахмоновтың Қазіргі өзбек
тіліндегі кірме араб сөздерінің семантикалық түзілуіндегі өзгерістер
(1994) [30] атты кандидаттық диссертациясында кірме араб сөздерінің лексика-
семантикалық жағынан игерілуі жан-жақты қарастырылған. Еңбектің өзінен
бұрынғы жазылған зерттеулерден өзгешелігі, автордың сөзімен айтқанда,
арабизмдердің мағыналарын сема деңгейінде компонентті талдау жасау арқылы
ашып көрсету болып табылады. Өзбек тілінің лексикологиясы оқулығында
кірме араб сөздерінің ену жолдары, енуіне себеп болған факторлар, араб
сөздерінің өзбек тілінде грамматикалық, фонетикалық және лексикалық жағынан
игерілу мәселелері қозғалған [31, 114-123 бб.].
Түрік тіліндегі кірме араб сөздері жөнінде кеңестік дәуірде бірқатар
еңбектер мен мақалалар жарық көрді. А.Н. Кононов бұл саладағы алғаш жарық
көрген еңбектер ретінде С.С. Майзельдің Түрік тіліндегі араб және парсы
элементтері (1945) атты еңбегін, А.Н. Баскаков пен Л.Н. Старостовтың түрік
тіліндегі арабизмдерге арналған мақалаларын, ал түрік тілінде жазылған
алғашқы еңбек ретінде XVII ғасырда жарық көрген Э. Мехмедтің Lehcet’ül-
lüğat сөздігін атап көрсетеді [15, 60 б, 65 б.]. Ал Н.К. Дмитриев М.
Биттнер мен К. Фойдың осман тіліне арналған зерттеулерінде араб тілі мен
түрік тілінің өзара ықпалдасуы арнайы қарастырылғандығына, еуропалықтар
тарапынан жазылған осман тілінің грамматикалық оқулықтарында араб сөздері
морфологиялық тұрғыдан, ал түрікше сөздіктерде мағыналық тұрғыдан кеңінен
қарастырылғандығына назар аударады [16, 187 б.]. С.Н. Ивановтың Түрік
тіліндегі арабизмдер (1973) [32] атты еңбегінде қазіргі түрік тіліндегі
кірме араб сөздерінің дыбыстық ерекшеліктері мен өзгешеліктері қысқаша
сипатталып, еңбектің негізгі мазмұны араб сөздерінің морфологиялық сипатына
арналған. Еңбекте араб тіліндегі қимыл есімдердің түрік көмекші
етістіктерімен тіркесу ерекшеліктері қарастырылып, негізгі және ырықсыз
есімшелер тұлғалық және мағыналық жағынан сипатталған. С.А. Орловтың
Қазіргі түрік әдеби тіліндегі кірме лексиканың баламалары мәселесі (1977)
[33] атты диссертациялық жұмысында XX ғасырдың алғашқы жартысында түрік
тіліндегі кірме сөздердің түрікше баламаларымен ауыстырылу мәселесі
қарастырылған. Соңғы уақыттарда жарық көрген Е. Ишлердің Түрікшеде
мағыналық өзгеріске ұшыраған араб сөздері мен сөз топтары (1997) атты
еңбегінде түрік тілінде мағынасы өзгерген араб сөздеріне талдау жасалған.
Ал Х. Ермиштің Арабшадан түркіленген сөздер сөздігінде (2008) [34] түрік
тіліне енген араб сөздері жеке сөздік ретінде жинақталып, араб сөздерінің
арабша жазылу үлгісі, түрікше транскрипциясы, сонымен қатар түрікшеде алған
мағыналары тізілген. Араб сөздерінен жасалған туынды сөздер, сөз
тіркестерінің мағыналары түсіндіріліп, мысалдармен дәйектелген. Алайда қай
мағыналар төл тіліндегі, қай мағыналар түрік тілінде алған мағыналары
екендігі ашық көрсетілмеген.
Әрбір түркі тілінде жазылған мұндай еңбектердің түркі тілдерін
салыстыра зерттеуде маңызы зор. Қарастырылып отырған үш тіл арасында кірме
араб сөздері қазақ тіл білімінде көбірек қарастырылғандығын айтуға болады.
Өзбек тіліндегі араб сөздерінің дыбыстық, мағыналық жағы жекелеген
зерттеулерде қолға алынғанымен, ескерткіштер тіліндегі араб сөздері туралы
еңбектер тек Науаи шығармаларымен шектелген. Ал түрік тіл білімінде бұл
сала қазіргі кезге дейін қолға алынбай келе жатқандығын айтуға болады.
Түрік тіліндегі арабизмдер туралы жарық көрген еңбектер, негізінен,
еуропалық және кеңестік дәуір шығыстанушы ғалымдарының үлесінде.
1.2 Дауысты дыбыстардың жұмсалуында пайда болған фонетикалық
ерекшеліктер
Кірме араб сөздері қазақ, өзбек және түрік тілдерінде ғасырлар бойы
өмір сүре келе, қазіргі таңда морфологиялық, фонетикалық және семантикалық
жағынан барынша игерілген сөздер болып табылады. Алайда бұл сөздердің
аталған түркі тілдеріндегі игерілу дәрежесі бір деңгейде емес. Түркі
тілдері тобындағы қазақ, өзбек және түрік тілдері мен семит тілдері тобына
жататын араб тілінің дыбыстық жүйесі мен ішкі фонетикалық заңдылықтары бір-
бірінен өзгеше екендігі белгілі. Оның үстіне қарастырылып отырған түркі
тілдерінің өз арасында да дыбыстардың саны жағынан да, сапасы жағынан да
айырмашылықтар бар. XX ғасырдың басына дейін араб әліппесімен жазылып
келген жазба ескерткіштерде араб сөздері түпнұсқасына сай жазылғандықтан,
жазба тіл халықтың сөйлеу тілінің ерекшеліктерін қамтымады. Сондықтан кірме
араб сөздерінің түркі тілдерінде дыбыстық жағынан қандай өзгерістерге
ұшырағандығын қазіргі тіл деректеріне қарап қана айқындауға болады.
Қазақ тілінің төл дауысты дыбыстарының жүйесі тоғыз дауыстыдан
құралады. Олар: а, ә, е, о, ө, ұ, ү, ы, і. Дауыссыз дыбыстарының әліпби
тізімі белгілі. Олар: б, д, ғ-г, ж, з, й, қ-к, л, м, н, ң, п, р, с т, у, ш
[35, 14 б, 31 б.]. Қазіргі өзбек әдеби тілінде 31 фонема бар. Олардың
алтауы дауысты дыбыс: а, е(э), и, о, у, ў; жиырма бесі дауыссыз дыбыс : б,
в, г, ғ, д, ж, з, й, к, л, м, н, п, р, с, т, ф, х, ц, ч, ш, қ, ғ, ҳ, нг (ң)
[36, 308 б.]. Түрік тілінде сегіз қысқа: a, e, ı, i, o, ö, u, ü; үш
созылыңқы дауысты дыбыс бар: a:, i:, u:. Дауыссыз дыбыстардың саны - 24: p,
b, f, v, t, d, s, ş, z, j, c, ç, m, n, l,l’ r, y, k, k’ g, ğ, h [ 37, 26
б.]. Ал араб тілінде 28 дауыссыз дыбыс бар: ا، ب، ت، ث، ج، ح، خ، د، ذ، ر،
ز، س، ش، ص، ض، ط، ظ، ع، غ، ف، ق، ك، ل، م، ن، و، ه، ي және алты дауысты
дыбыс бар, оның үші қысқа, үшеуі созылыңқы. Қысқа дауыстылар әріптермен
таңбаланбай, дауыссыздардың асты-үстіне қойылатын харакаттар (َ) ә (а), (ِ)
и, (ُ) у және созылыңқы дыбыстарда харакаттармен қоса қолданылатын ( َا ) ә:
(а:), ( ِي ) и:, ُو) ) у: арқылы беріледі. Бұл дыбыстардың ішінде аталған
түркі тілдеріндегі дыбыстарға біршама жақын дыбысталатындары да, сондай-ақ
түркі тілдерінің дыбыстық жүйесінде баламасы жоқ, жат дыбыстар да бар.
Сондықтан араб тілінен түркі тілдеріне енген араб сөздерінің бастапқы
бейнесі субстрат тілдердің дыбыстық жүйесі мен ішкі фонетикалық
заңдылықтарына бейімделіп өзгерген. Бұл жөнінде Л.З. Рүстемов: Парсы,
әсіресе, араб тіліндегі дауыссыз дыбыстардың бәрінің бірдей эквиваленті
қазақ тілінен табыла бермейді. Сондықтан араб яки парсы сөздерін қазақтар
сол күйінде айнытпай, дәл айтпағаны түсінікті. Қазақ араб, парсы сөздерін
қазақ тілінің фонетикалық жүйесіне бейімдеп қана айтуы мүмкін, - дейді
[38, 81 б.]. Алайда араб сөздерінің бейімделу деңгейі аталған түркі
тілдерінде біркелкі емес. Әсіресе, қазақ тіліндегі араб сөздері өзбек және
түрік тілдеріне қарағанда дыбыстық жағынан көбірек өзгеріске ұшыраған,
тіпті араб сөздерінің тілімізге сіңісіп, табиғи түрде қалыптасып кеткені
сондай, төл сөздерден ажырату қиын. Бұл пікір қазақ тілінің дыбыстық
заңдылықтарына сай өзгергіп қалыптасқан сөздерге қатысты.
Түркі халықтары ислам дінін қабылдап, халық арасында дін кең етек
жайған, кейбірінде араб тілі мемлекеттік ресми тіл дәрежесіне дейін
көтерілген уақыттан бастап қолданылған араб жазуы қаралып отырған үш тілде
де өткен ғасырдың 30 жылдарына дейін қолданылып келген болатын. Ол кездері
сауат ашу, білім алу діни медреселерде үш тілде: араб, парсы және шағатай
(осман) тілдерінде жүргізілгендіктен, араб сөздерін жазуда қиындық тумады.
Соның нәтижесінде араб сөздері түркі тілдеріне бастапқы енген кезінен
бастап
XX ғасырдың алғашқы кезеңіне дейін түпнұсқасы сақтала отырып жазылды. Діни
әдебиеттер мен діни сарындағы поэзиялық шығармаларда, ресми іс-қағаздарында
араб сөздерін дәл жазу дәстүрге айналған еді. Бұл жазу дәстүрі жөнінде Б.
Әбілқасымов: Араб әліппесін пайдаланған түркі халықтарының баршасына ортақ
бір жазылмаған орфографиялық заңдылық бар болатын. Оның мәні түркі
халықтарының әрқайсысының тіліндегі өзіндік фонетикалық ерекшеліктерін
ескерместен, барлығын бір жазу үлгісіне бағындыру еді. Араб жазуындағы
негізгі принцип араб сөздерінің негізгі ана тіліндегі тұлғасының өзгермей
жазылуын, қосымшалардың ауызша тілде қалай құбылуына қарамастан, бір
тұлғада берілуін берік сақтайтын морфологиялық принцип болатын, - дейді
[39, 139 б.]. Жазба дәстүрдің қатаң сақталуы тек қазақ тілінде емес, басқа
түркі тілдерінде де орын алды. Мәселен, А.Н. Щербак ескі өзбек тілінде
жазылған ескерткіштерде араб, парсы сөздерінің түпнұсқасына сай
жазылғандығын атап көрсетеді [40, 96 б.].
Кезінде араб сөздерін дәл жазудың өзіндік себептері де болды. Діни
мағынадағы арабша сөздердің дәл берілуі дінді кез келген түркі не басқа
халықтардың біркелкі қабылдауы үшін қажет болды. Соған байланысты діни
әдебиеттер мен шығармаларда діни терминдер арабшасымен сәйкес берілді, ал
Құран аяттары, сондай-ақ Пайғамбар хадистері барлық харакаттарымен толық
жазылды. Әсіресе, Құран әліппесін оқытуда дыбыстарды дұрыс айтуға, яғни
махраж ережелеріне үлкен мән берілді. Бұл дәстүр діни сауат ашу
орындарында қазіргі уақытта да жалғасын табуда. Өйткені араб тілінде
сөздегі бір дыбысты ұқсас дыбыспен өзгертіп айту мағынаның өзгеруіне, тіпті
басқа сөздің шығуына әкеліп соғады. Сондықтан бастапқы енген уақытында араб
сөздерін, әсіресе, діни ұғымдағы сөздерді дәл жазу, дәл айтуға тырысу
мағына дұрыстығын сақтау қажеттілігінен де туған болар. Оның үстіне араб
сөздері әрбір түркі тілінің өз дыбыстық заңдылығына қарай бейімделіп
өзгергендіктен, біркелкі болмады және сол заманғы түркі тілдерінің ортақ
жазба тілі қызметін атқарған орта түркі тілінде бұл өзгешеліктердің бәрін
бірдей қамтудың өзі мүмкін емес-ті. Өйткені түркі халықтары қолданған араб
әліппесі кейбір қосымша белгілер қосылғанымен, түркі тілдеріндегі дауысты
дыбыстарды беруде жеткіліксіз болды.
Жазба тілде түпнұсқаға сай жазылған араб сөздерін тек арабша сауаты бар
кісілер ғана оқып, айта білген. Өйткені түркі тілдеріне жат араб дыбыстарын
дәл айту қай кезде болсын арнайы оқу, жаттығуды талап ететін іс болған.
Сондықтан қарапайым халық тілінде бұл сөздердің дыбысталуы қандай жағдайда
болғанын айту қиын. Бұл жөнінде Б. Сағындықұлы: XIV ғасырда ауызекі тілде
фонетикалық айтылуы жөнінен төл тілдегі күйімен салыстырғанда айтарлықтай
өзгерісі болды ма, жоқ па, ол жағы ғылымға белгісіз, ал жазылуы жөнінен бұл
сөздер араб, парсы тілдерінде емле бойынша қалай жазылса, ескерткіштерде де
солай жазылған, - дей келе, арабша сөздердің пәлендей өзгеріске ұшырамай,
төл тіліндегідей мәнерде айтылуы мүмкін екендігін де атап көрсетеді [22,
139 б.].
Уақыт өте кірме сөздердің қабылдаушы тілдің дыбыстық заңдылықтарына
сәйкес белгілі бір өзгерістерге ұшырап қалыптасуы - заңды құбылыс. Араб
сөздерінің халықтың сөйлеу тіліндегі нұсқасына сай жазылуы түркі тілдерінің
араб жазуынан латын жазуына өтуімен басталды. Өткен ғасырдың 30 жылдары
қазақ, өзбек тілдері алдымен латын, артынан кирилл, ал түрік тілі латын
жазуына өткеннен кейінгі уақытта кірме араб сөздері, негізінен, халықтың
сөйлеу тіліндегі дыбысталуына жуық жазыла бастады да, кейін келе әдеби
тілде сол бейнеде орнықты. Соған орай, біз өз зерттеуімізде қазақ, өзбек
және түрік тілдеріне ортақ кірме араб сөздерінің қазіргі әдеби тілдерде
қалыптасқан үлгілерін негізге алдық.
Енді араб тіліндегі дауысты дыбыстардың қарастырылып отырған түркі
тілдеріндегі таңбалануы мен дыбысталуына тоқталсақ. Араб тілінде дауысты
дыбыстарды таңбалайтын әріп жоқ. Қысқа дауыстылар дауыссыз әріптердің үсті
мен астына қойылатын харакаттар арқылы беріледі: ( َ ) әріп үстіне қойылатын
қиғаш таяқша (фатха) ә дыбысын білдіреді, ал жуан реңде айтылатын خ ха:,
ص са:д, ض да:д, ط та:, ظ за:, غ ғайн, ق қа:ф дауыссыздарынан
кейін а деп дыбысталады. Демек, араб тілінде дауысты дыбыстардың жуан-
жіңішке болып келуі алдында тұрған дауыссызға байланысты. Бұл дыбыстың
транскрипциясы ә, а әріптері арқылы берілді. Алайда араб тіліндегі ә дыбысы
қазақ тіліндегі ә дыбысына қарағанда сәл жуандау айтылады. Сол сияқты а
дыбысының да араб тіліндегі дыбысталуы қазақ тілінен өзгешелеу, өйткені
араб тілінде дыбысты айту кезінде иек біршама төмен түсіп, тіл артқа қарай
жиырыңқы келгендіктен, о дыбысына бейімделіп айтылады. ر ра:, ع айн
дыбыстарынан кейін де жуан айтылады. Кәсра ( ِ ) әріп астына қойылатын қиғаш
таяқша и дыбысын таңбалайды. Бұл дауысты дыбыс ра:-дан басқа жоғарыда
келтірілген жуан дауыссыздардан кейін жуан, ал қалған дауыссыздардан кейін
жіңішке айтылады. Араб тіліндегі үшінші дауысты дыбыс у дамма (ُ ) әріп
үстіне қойылатын үтір арқылы таңбаланып, алдыңғы дауыссыздың реңіне қарай
жуан-жіңішке түрде айтылады. Ал созылыңқы дауыстылар дауыссыз дыбысқа ي، و،
ا әріптерінің тіркесуі арқылы бейнеленеді және алдыңғы дауыссыздың реңіне
қарай жуан-жіңішке болып дыбысталады. Айта кететін жайт - араб тіліндегі
дауыстылардың созылыңқы және қысқа болып келуі мағына ажарататын мәнге ие
екендігі [41, 14 б.].
Араб тіліндегі дауыстылардың қазақ, өзбек және түрік тіліне енген
сөздердегі таңбалануы мен дыбысталуы түрліше келген. Қазақ және түрік
тілдерінде құрамында арабтың жуан реңде айтылатын дауыссыздары келген
сөздерде арабтың қысқа ә (а) дыбысы жуан а дыбысымен беріледі, мысалы: نَظَرٌ
[нәзар] назар - nazar, قَرَارٌ [қарар] қарар - kara:r, صَبْرٌ [сабр] сабыр
– sabır, طَبَقٌ [табәқ] табақ – tabak, ал бірыңғай жіңішке реңдегі
дауыссыздармен келген сөздерде қазақ тілінде жіңішке ә мен е, түрік тілінде
е (э) дыбысы арқылы беріледі, мысалы: دَرَجَةٌ [дәрәджә] дәреже - derece,
بَرَكَةٌ [бәракә] береке - bereket, سَبَبٌ [сәбәб] себеп - sebep. Алайда
созылыңқы дауыстылар келген сөздерде қазақшада жіңішке дауыстылар
жуанданса, ал түрікшеде жіңішке күйінде қалады, мысалы: ثَوَابٌ [сәуә:б]
сауап – seva:p, جَوَابٌ [джәуә:б] жауап – ceva:p. Құрамында арабтың жуан
дауыссыздары келгеніне қарамастан, қазақша бірыңғай жіңішке айтылатын نَصِيبٌ
[нәси:б] нәсіп, صَبِيٌّ [сабий] сәби сияқты сөздермен қатар, керісінше,
арабшада жіңішке дауыссыздармен келгенімен, қазақша бірыңғай жуан айтылатын
сөздер де бар, мысалы, سَفَرٌ [сәфәр] сапар. Түрікшеде бұл сөздер аралас
буынды болып келе береді, мысалы: nasi:p, sabi:, ал sefer сөзі біріңғай
жіңішке қалыптасқан. Араб тілінде жіңішке реңде айтылатын ح хә: дыбысы
түрікшеде жуан реңде қалыптасқандықтан, оның алдынан да, артынан да жуан
дауысты а түрінде келеді: حَيَاَلٌ [хәйә:л] hayal, اَحْمَقُ [әхмәқ] ahmak,
مَحْرُومٌ [мәхру:м] mahru:m, مَحْكَمَةٌ [мәхкәмә] mahkeme. Ал e дыбысымен حَلالٌ
[хәлә:л] helal, حَكِيمٌ [хәки:м] heki:m дәрігер, حَلْوَي [хәлуә:] helva
сөздерінде кездеседі. Мұнда дауыстының жіңішке айтылуына өзінен кейін
келген жіңішке реңді лә:м мен кә:ф дауыссыздарының түрікшеде де жіңішке
қалыптасуы ықпал етіп тұр.
Өзбек тілінде алдыңғы дауыссыздың жуан-жіңішке реңде келуі ескерілмей,
қысқа ә (а) дыбысы араб тіліндегі ә дыбысына жуық айтылатын а әрпімен
берілгендіктен, сөз бірыңғай жіңішке айтылады. Мысалы: насиб, назар, тавба,
сабий, сабр, сабаб, ҳаракат, қалам, сафар, табақ. Тек шерик сөзінде е
дыбысы арқылы берілген.
Қысқа и дыбысы қазақ тілінде и (ій, ый), ы, і дыбыстары арқылы
беріледі: ғашық, жыныс, лазым, мысал, пасық, әділ, зікір, әзір, кәміл,
кіре, кітап, ал а, ә, е, ұ, ү дыбыстары арқылы бірен-саран сөздерде ғана
кездеседі: سِيَاسَةٌ [сийә:сәт] саясат, عِيَالٌ [`ийә:л] әйел, فِعْلٌ [фи`л]
пейіл, ذِهْنٌ [зиһн] зейін, نِكَاحٌ [никә:х] неке, مِنَأرَةٌ [минә:ра] мұнара,
مِقْدَارٌ [миқдә:р] мұғдар, مِسْكِينٌ [миски:н] мүскін. И дыбысы тіліміздегі
байырғы сөздер құрамында кездескенде ый, ій, ұй, үй дыбыстарының тіркесін
білдіргендіктен [42, 57 б.], араб сөздеріндегі бұл дыбыс та осы заңдылыққа
сай дыбысталады. Мысалы, жи(ый)һаз, ри(ый)за, си(ый)пат, тәжіри(ій)бе,
ни(ій)ет, өси(үй)ет. Мұнда дыбыстың жуан айтылуына сөз құрамында келген
созылыңқы дауысты мен жуан реңді дауыссыз әсер етіп тұр. Ы,і әріптерімен
таңбаланған сөздерде алдыңғы буындағы еріндік дауыстылардан кейін ерін
үндестігіне сәйкес ұ, ү деп айтылады: мүмкі(ү)н, мүшкі(ү)л, момы(ұ)н.
Өзбек тілінде и әрпімен таңбаланып, алдыңғы буында и түрінде, ал соңғы
буында і-ге жуық дыбысталады. Мысалы: ошиқ, одил, жиҳоз, жинс, зикр, ҳозир,
комил, киро, китоб, лозим, мағриб, мисол, мискин, фосиқ, сифат. Ал айн,
хә: және һә: дыбыстарының алдында сөздің басында э, ортасы мен соңында
е дыбысымен беріледі: فِعْلٌ [фи`л] феъл, وَاقِعَةٌ [уә:қи`а] воқеа, ذِهْنٌ
[зиһн] зеҳн, اِحْتِمَالٌ [ихтимә:л] эҳтимол, اِحْتِيَاجٌ [ихтийә:дж] эҳтиеж,
اِحْتِيَاطٌ [ихтийә:т] эҳтиёт, مِحْرَبٌ [михра:б] меҳроб, مِعْرَاجٌ [ми`ра:дж]
меърож, نِعْمَةٌ [ни`мәт] неъмат, سِحْرٌ [сихр] сеҳр. Бір сөзде ғана у
дыбысымен берілген мавсум.
Ал түрік тілінде құрамында жуан реңді дауыссыздары бар сөздерде жуан
ı (ы) дыбысы арқылы келеді: a:şık, rıza:, ha:zır, vakıa, fasık, sıfat;
қалған жағдайларда жіңішке i (и) дыбысы арқылы беріледі: a:dil, ciha:z,
kitap, kira:, cins, misa:l, minber, nika:h, miskin, niyet, siya:set, sihir,
riva:yet және т.б., тек tecrübe, mümkün, müşkül сөздерінде ü әрпімен
беріліп, соңғы екі сөзде ерін үндестігіне байланысты өзгерген.
Арабтың қысқа у дыбысы қазақ тілінде ұ, ү дыбыстарымен келеді: жұма,
мұрат, мұрсат, мұхит, мұқтаж, мұғалім нұқсан, рұқсат, сұқбат, мүсәпір,
мүләйім, мүлік, мүмкін, мүшкіл, нүкте, үкім, сүндет. У әрпімен таңбаланған
жағдайда ұу, үу деп дыбысталады, өйткені у әрпі байырғы сөздер құрамында
ұу, үу түрінде айтылады [42, 58 б.]. Мысалы: қ(ұ)уат, м(ұ)уапық, м(ү)уфтү.
Мұнда да құрамында жуан реңді дауыссыздар, а-мен берілген созылыңқы ә:
(а:), сондай-ақ қ, ғ дыбыстарымен берілген хә:, айн дыбыстары келген
сөздерде, негізінен, жуан ұ, у (ұу) түрінде қалыптасқан. Бірен-саран
сөздерде а, ә, е, ө, о, ы, і дыбыстарына ауысқан: لُؤْلُؤٌ [лу’лу’] лағыл,
مُحَبَّةٌ [мухәббәт] махаббат, فُلانٌ [фулә:н] пәленше, مُحْكَمٌ [мухкәм] бекем,
مُهْرٌ [муһр] мөр, نُقَطٌ [нуқат] ноқат, مُؤْمِنٌ [мү’мин] момын, سُفْرَةٌ [суфра]
сыпыра, مُنَاجَةٌ [мунә:жәт] мінажат, مُنَاسِبٌ [мунә:сиб] мінәсіп.
Өзбек тілінде у әрпімен таңбаланып, ұ, ү дыбыстарына жуықтау айтылады:
жума, муаллим, муҳтож, нуқсон, рухсат, муфтий, мулк, мумин, суҳбат, мушкил,
муҳр, ҳукм, суфра, суннат, фурсат және т.б. Бір екі сөзде қазақ тілінде а,
ә, е деп өзгергеніндей, өзбек тілінде де а арқылы берілген: фалон, лаъл,
маҳкам.
Түрік тілінде бұл дыбыс u (у), ü (ү) арқылы беріледі: muhkem, muhabbet,
mura:t, muhta:ç, muhi:t, mü’min, mühür, müba:rek, mülk, mümkün, müşkül,
nüsha. Бірлі-жарым сөзде a, ı, i, o дыбыстарымен алмасқан: falan, fırsat,
misafir, nokta, noksan, sohbet, sofra. Мұнда құрамында h, жуан реңді
дауыссыз келген сөздерде жуан u, ı, o дыбыстарымен берілген.
Араб тілінің созылыңқы дауыстылары қазақ тілінде мүлдем кездеспейді.
Арабтың созылыңқы ә: (а:) дыбысы алдыңғы дауыссыздың жуан-жіңішке реңде
келгеніне қарамастан, тек жуан а дыбысы арқылы берілген: ғибадат, табыт,
мысал, емтихан, қалыс, ұждан, азан, мирас, сағат, ишарат, нұқсан, тайпа,
залым, ғалым, пайда, қалып, ғаламат, мал, қанағат, жауап және т.б. Тек
арабшадағы жіңішке реңді ل лә:м және ك кә:ф дыбыстарымен келген
сөздерде жіңішке ә, е, і дыбыстарымен келеді, мысалы: әділет, әлем, бәле,
еміле, зекет, кәміл, кіре, керемет, кәмелет, кемел, нәпіл, неке, сәлем.
Сондай-ақ сөз басында түсіп қалған айн және хә: дыбыстыранан кейін де
жіңішке айтылады, мысалы: әдет, әлем, әжет, әзір. ي йә-ден кейін е не я
(й мен а тіркесі) арқылы беріледі: дүние, әулие, әнбие, қиял, қиянат,
қиямет, қияпат.
Өзбек тілінің төл сөздерінде созылыңқы дауысты дыбыс кездеспейді, тек
кірме сөздерде орын алады. А.Х. Нишонов Науаи дәуірінде араб сөздерінде
орын алған созылыңқы дауыстылардың ескі өзбек тілінде сақталуын созылыңқы
дауыстылары бар парсы тілінің ықпалымен байланыстырады
[29, 7 б.]. Өйткені парсы тілі халық арасына кең тараған тіл еді. Ал
А.Н. Кононов қазіргі әдеби өзбек тілінде бастапқыда созылыңқы дауыстылардың
болмағандығын, өзбек тілі тек кейін қосылған созылыңқылықты ғана
білетіндігін, оның өзі үш жағдайда ғана кездесетіндігін атап көрсетеді:
араб және тәжік-парсы кірме сөздерінде дауыстыдан кейін келген айн,
һамза дыбыстары түсіріліп, жазуда орнына ъ қойылып, алдыңғы дауыстыны
біршама созғанда: даъво, феъл, таъсир; ҳ дыбысы түсірілгенде: шаҳар (шаар)
және в дауыссызы түсірілгенде: сув (су:), совуқ (со:уқ) [43, 21 б.]. Мұнда
өзбек тілінде баламасы жоқ дыбыстар түсіріліп, алдыңғы дауысты созылыңқы
айтылатындығы көрсетілген. Ал араб тіліндегі созылыңқы дауыстылар өзбекшеде
сақталмаған. Арабша созылыңқы ә: (а:) дыбысы өзбек тілінде о әрпімен
таңбаланып, о-ға бейімделіп айтылатын а дыбысы арқылы беріледі. А.М. Щербак
а-ның о-ға бейімделуіне тәжік тілі ықпал еткен деп түсіндіреді [44, 40 б.].
Өзбек тіліндегі о-ны айтқанда тіл а фонемасын айтқандағыдан да әрі қарай
жиырылады да, тілдің ұшы астыңғы тіске тимей иек мейлінше төмен түседі [45,
30 б.]. Өзбекшеде созылыңқылық сақталмағанымен, айтылуда сөздегі екпін о
дыбысына түскендіктен, біршама созылыңқы естілетіндігін де ескерген жөн.
Мысалы: ибодат, мисол, имтиҳон, холис, виждон, азон, мирос, соат, ишорат,
нуқсон, тоифа, золим, олим, қолиб, аломат, мол, қаноат, жавоб, салом, имло,
закот, комил, киро, каромат, камолат, камол, никоҳ, нофил, муносиб. Ал ي
йә: дауыссызынан кейін
ё ( й және о дыбыстарының тіркесі) арқылы беріледі: дунё, авлиё, анбиё,
хаёл, хиёнат, қиёмат, қиёфат. Мұнда созылыңқы дауыстының алдынан келген
дауыссыздың жуан-жіңішке реңде келуі ескерілмей, тек жуан дауысты түрінде
қалыптасқан.
Ал түрік тілінде араб тіліндегі үш созылыңқы дауысты толық сақталған.
Алайда созылыңқылық жазуда көрсетілмейді, тек түрік тілі түсіндірме
сөздігінде сөздің жанында жақша ішінде берілген түрікше дыбысталу
транскрипциясында қос нүктемен беріледі. Сондықтан созылыңқы дыбысты
көрсету үшін түрік тілі мысалдарында сөздіктегі транскрипциясы үлгі ретінде
алынды. Арабтың созылыңқы ә: (а:) дауыстысы түрік тілінде де алдыңғы
дауыссыздың жуан-жіңішке реңіне қарамастан, созылыңқы жуан а:-мен ғана
беріледі: iba:det, misa:l, ca:hil, imtiha:n, ha:lis, eza:n, mi:ra:s,
işa:ret, za:lim, a:lim, kana:at, ceva:p, kira:, kera:met, kema:l, na:file,
müna:sip, dünya:, evliya:, enbiya:, hıya:net, kıya:met, kıya:fet. Тек
арабтың кә:ф пен лә:м дауыссыздарынан кейін жіңішке айтылады. Өйткені
арабшада жіңішке айтылатын бұл дыбыстар түрікшеде де жіңішке түрде
қалыптасқан. Жазуда үстіне жіңішкерту таңбасы қойылады: ala:met, ka:mil,
zeka:t, sela:m, imla:, nika:h. Түрік тілінде созылыңқылық сақталғанымен,
қазіргі уақытта араб сөздеріндегі ұзын буындарды қысқа айту тенденциясы
байқалатындығын да атап өткіміз келеді, мысалы: kara:r karar, zama:n
zaman, ru:h ruh. Алайда мұндай сөздерге дауыстыдан басталған қосымша
жалғанғанда, сөз соңындағы ұзын буындар қалпына келеді: insaf insa:fı,
vicdan vicda:nı. Сөздің бұл ерекшелігі сөздікте көрсетілген: karar is. (-
ra:rı), ruh is. (ru:hu), zaman is.(-ma:nı). Ал кейбір сөздерде қысқа
дауысты күйінде қалады: saat, kitap, noksan, fayda, tayfa, kalıp, imam,
kadı, rahat және т.б.
Созылыңқы дауысты дыбыстар араб тілінде фонологиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz