Түркілердің сенім негіздері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-8
I ЕЖЕЛГІ ТҮРКІЛЕРДІҢ ИСЛАМҒА ДЕЙІНГІ НАНЫМ - СЕНІМДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9-30
1.1 Көне түркілердің жазбаларындағы дүниетанымдық көзақарастары мен құндылықтар жайлы түсініктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9-19
1.2 Түркілердің сенім негіздері: Тәңірлік, Жер-Суға және Ұмайға табынудағы дала дәстүрінің жалғастығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .20-30
II ҚАЗАҚСТАН ЖЕРІНДЕ ӘЛЕМДІК ДІНДЕРДІҢ ТАРАЛУЫ ЖӘНЕ НАНЫМ - СЕНІМДЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭВОЛЮЦИЯСЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31- 54
2.1 Ежелгі түркілер арасында христиан және будда діндердің таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31-41
2.2 VIІІ-XII ғғ. Қазақстанға ислам дінінің келуі ... ... ... ... ... ... ... .. ...41-54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55-56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 57-60
КІРІСПЕ
Тақырыпың өзектілігі. Көне түркілердің рухани әлемі- аса күрделі мәселелердің бірі. Бұл жөнінде зерттеушілер арасында бір-біріне қарама - қарсы пікірлер, түрлі көзқарастар, болжамдар аз емес.
Батыс пен шығыстың арасын жалғастырушы дәнекер ролін атқара жүріп көне түріктер тамыры терең, айшықты дәстүр-салты бар өзгеше дала мәдениетінің негізін салып, қоғамдық-әлеуметтік институттардың күрделі түрлерін, еншілік жүйесін, шешендік иерархиясын, соғыс өнерін, елшілік үрдісін игере білді, сол сияқты олардың көрші елдердің идеологиясына қарсы қоятын мұқият әзірленген дүниетанымы да болды.
Одақтық тоталитарлық жүйе бұзылғаннан кейін біртұтас түркі мемлекеттері жеке-жеке өз тәуелсіздігін жариялап, егемендікке қол жеткізді. Рухани байлығымыз - салт-дәстүр, әдет-ғұрып, тіліміз бен діліміз қайта жаңғырып жатқандығы баршаға мәлім. Соның нәтижесінде түркітану саласына деген көзқарас қайта өзгеріп, ғылымға біршама өзінің жаңа табыстарымен қайта оралды. Осы мақсатта ғылым саласы да өз зерттеу объектілеріне жең түре кірісіп, халық тарихы мен мәдениетінің қайнар бастауын көне заманнан іздеп, қазіргі уақытта көптеген табыстарға да қол жеткізіп үлгерді. Қазіргі кезде ежелгі түркі тайпалық одақтары өмір сүрген аймақтардан руникалық жазумен ойылып жазылған үй-тұрмысына қажетті заттар, қой тастар табылып жатыр.
Әлемдік өркениеттің дамуына айрықша ықпал еткен түркілердің тарихи мұрагері болып қалған қазақ жерінде ғылым мен білімнің, мәдениет пен өнердің дамуы, діни наным-сенімдер мен әлемдік діндердің таралуы зор қарқынмен өріс алған. Мал шаруашылығын кәсіп еткен көшпелі халық өркениетінің мінсіз үлгісі қалыптасты. Қала мәдениетінің де бүгінгі игіліктеріне жетеқабыл сәулет пен құрылыс өнері дамыды. Оған археологиялық қазбалар кезінде табылған атақты қалалар мен тарихи ескерткіштер, Қожа Ахмет Иассауи кесенесі, Арыстанбаб, Айша бибі мазары, Отырар, Сайрам секілді қалалардың орны куә. Осы күнге дейін тарихшылардың, саясаткерлердің, филососфтардың, әдебиетшілердің және тағы басқа ғылым өкілдерінің арасында пікірталас туғызып жүрген проблемалардың бірі және бірегейі әртүрлі халықтардың өркениеттілігі және олардың әлемдік тарихтағы орны қандай деген мәселе болып отыр. Әуелден, осындай талас тудырып келе жатқан халықтардың бірі - қазақ халқы, оның тарихы және өркениеттілігі болып отырғаны рас.
Кеңестік кезеңде әдейі таңылып келген қазақта қала мәдениеті болған жоқ деген жалған түсініктің үстемдік етті. Түркі халықтарының арасында өзіндік орны бар, ежелгі мәдениеті мен әдебиетінің қайнар бастауы терең қазақтар кеңестік дәуірге дейін көшіп-қонып өмір сүрді. Оларда қала мәдениеті болған жоқ деген теріс пікір санаға зорлап енгізілді. Тіпті қазақтың көзін қазан төңкерісі ашты. Ал оған дейін елдің екі пайызы ғана сауатты болды деген қасаң қағида қалыптасты. Сөйтіп, қазақты жартылай отырықшы және отырықшы топтар қалыптастырды деп елдің заттық және рухани мұрасы туралы сөз етуді де орынсыз етіп көрсетті.
Халқымыз рухани құндылықсыз өмір сүрген жоқ. Жерімізде Отырар, Исфиджап, Түркістан, Сығанақ, Жент, Баршыкент, Тараз, Баласағұн секілді бірнеше мәдени, әдеби, рухани орталықтар болғаны айылмай қалды. Ал, соңғы жылдардағы зерттеу жұмыстары тек бір ғана Отырардың өзінен X-XVI-шы ғасырларда Әбу Насыр әл-Фарабиден басқа ғылымның сан салалары бойынша терең де ойлы шығармалар қалдырған 17 ғұлама шыққанын көрсетіп отыр. Ал атақты Отырар кітапханасы қорының молдығы жағынан кезіндегі Александрия кітапханасынан кейінгі 2-ші орында болғандығын ескерсек, осыншама даналардың шығуы табиғи дәлелдеуді қажет етпейтін мәселе болмақ.
Бірақ, ұзақ уақыт бойы біз құнды мәдени жәдігерлерімізден айырылып қалдық. Осы орайда Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың бастамасымен жүргізіліп жатқан Мәдени мұра бағдарламасының әлемнің түпкір-түпкіріне тарап кеткен мұраларымыздың әуелі көшірмелерін алдыртып, аудартып, хрестоматиялап құрастырып, жариялау мен кешенді зерттеулер жұмысы басталды.
Әлемдегі ешқандай өркениет дербес дамымайды. Ол өзіне әртүрлі мәдениеттердің жетістіктерін жинақтап отырады. Сол сияқты діни наныммен діндердің таралуы осының нәтижесі. Іс жүзінде адамзат қызметінің барлық салаларын қамтитын Түркілердің діни наным-сенімдер эволюциясының санқырлылығы оның қайталанбас ерекшелігі болып табылады. Ғасырлар бойы мәдениеттер мен өркениеттердің тоғысы болған Орталық Азиядағы түркі өркениеті - бүгінгі таңда жіті зерттеуді қажет ететін сипаттар мен ерекшеліктерге ие. Қазақстан бұрнғы Түркілердің діни наным-сенімдер эволюциясының бүгінгі заңды мұрагері. Орталық Азияда көшбасшы болып отырған Қазақстанның бүгінгі түркі әлемімен ықпалдастық байланыстарды тереңдетуде және түркі дүниесіндегі мемлекеттер арасында өзара сындарлы іс-қимылға қол жеткізуде оң рөлі бар.
Сондықтан түркілердің діни наным-сенімдер эволюциясы мәселелерін зерттеу өзекті тақырып болып табыладыжәне де көне түркілердің дүниетанымын, рухани қазынасын тұтас, әрі жан-жақты зерделеу заман талабынан туындап отырған мәселе.
Бітіру жұмысының зерттелу деңгейі. Түркілердің діни наным-сенімдер эволюциясы мәселелерін зерттеу түркітану немесе туркология ғылымыммен тығыз байланысты. Басында тіл білімінің бір саласы ретінде көне түрік жазба ескерткіштерін зерттеу барысында Еуропа ориенталистерінің ізденістерімен бірге қалыптасқан ғылым саласының мәні, ауқымы, пәнаралық сипаты уақыт өте келе түрлі өзгерістерге ұшырағаны мәлім. Кезінде еуроцентристік көзқарастардың ықпалынан шыға алмағандықтан түркі халықтарының мәдени мүрасына тосырқай қарау, байырғы жазба ескерткіштердің саяси, тарихи, мәдени мән-маңызын, адамзат тарихындағы орнын белгілеуде үнсіздік танытып, тек тілдік айғак ретінде қарастыру белең алған кезеңдерді де бастан кешірдік. Түркологияның кешенді ғылымға айналғанына көп уақыт өткен жоқ. Себебі, қоғамдық-гуманитарлык сипаты бар ғылымның өсіп-өркендеуі үшін де қоғамның кемелденуі қажет екен.
Кеңестер Одағының саяси-идеологиялык ұстанымдарының аясында дамыған қоғамдық-гуманитарлық пәндер сияқты түркологияның да шеңбер ішіндегі шектелушілігі алдымен оның пәнаралық кешенді сипатының қанат жаймауында еді. Мұндай мәселеге жол ашар болса, онда түркі халықтарының әлемдік тарихи үрдістердің төрінен ойып орын алатын белгі-бедерлерін де қадап айтудың кажеттілігі туындайтын. Бірақ, ежелгі дәуір мен орта ғасырларда әлем тарихының күре жолында болған түркілердің тарихы кеңестік идеологияның өктем үнімен үндесе қоймайтын. Сондықтан скифтер, сақтар, ғұндар, тіптен көк түріктер тарихы бір арнада, түркі халықтарының арғы тарихымен біртұтас сабақтастықта қарастырылмайтын еді. Қоғамның саяси ахуалы түркітану ғылымының методологиялық, әдістемелік бағыт-бағдарын шектеп отыратын. Бұл кезеңде түркологияның ғылыми нәтижелері тіл, тарих, әдебиет, өнер, философия сияқты қоғамдық пәндердің бағдарламаларына енгізілмеді. Олар іс жүзінде түркітанушы ғалымдардың ғана қаперінде жүретін. Оның үстіне түркологияның терең тұжырымдалған іргелі теориялық ізденістері негізінен еуропалық ғалымдардың зерттеулерімен байланысты бой көрсетіп жатушы еді.
Дегенмен түркілердің діни наным - сенім мәселелерін зерттеуде кеңестік тарихнаманың жетістіктерін де жоққа шығаруға болмайды.
Түркілердің діни наным-сенімдер эволюциясы мәселелері ең алдымен жалпы түркі тайпаларының тарихы мен мемлекеттерін зерттеуге бағытталған еңбектерде де көрініс тапты. Түркілердің тарихы мен мәдениетіне қатысты алғашқы кең көлемді зерттеулер В.В. Бартольдың еңбектерінде қарастырылды [1]. Зерттеушілердің ішінен Л.Н. Гумилевтың көне түрікілердің тарихына арнлаған еңбектерін ерекше атап өту қажет [2].
Л. Н. Гумилев мәдени жетістіктерін маңсұқ еткен, оларды тарихтың арамтамақтары деп атаған еуропацентристік көзқарастарды ашық сынға алды. Ол еуразиялық мектептің өкілі ретінде көне түркілердің әлемдік тарих пен өркениеттің асыл қазынасында алатын тың пікірлерімен ерекшеленді. Б.Е.Көмековтың қимақтар [3], С.Г. Агаждановтың оғызда [4], О. Қараевтың қарахандар [5] тарихына арналаған монографиялық іргелі зерттеулерінде олардың діні, мәдениеті, шаруашылығы жайлы мол мағлұматтар бар.
Соынмен бірге мәселенің зерттелуінде көне түркі жазба ескерткіштерінің зерттелуі аса маңызды болып табылады. Орхон-Енисей жазба есскерткіштерінң зертелуіне қатысты алғашқы ғылыми нәтижелер осы экспедицияның еңбектерінің топтамасында жарық көрді [6]. 1900 жылы М.П. Мелиоранский Күлтегін ескерткіші туралы еңбегін жариялайды [7]. Бұл еңбекте алағаш рет Күлтегін ескерткішінің жалпы сипататамы беріледі. Көне түркі жазба ескерткіштерінің текстері мен оларды зерттеуге негізделген көлемді еңбекті С.Е. Малов жариялайды [8]. С.Г. Кляшторный көне түркі жазба ескерткіштерін Орта Азия тарихының деректері ретінде қарастырды [9]. И.Б. Батманов көне түркі жазбаларының талас ескерткіштері туралы зерттеулерін жариялады [10]. Қазақ ғалымдары ішінен Ғ.Айдаровтың [11] және Ә.Қоңыратбаев пен Т.Қоңыратбаевтардың [12] еңбектерінде атап өту қажет. Зерттеуші И.В. Стеблеваның Орхо-Енисей жазба ескерткіштерінң әдеби формалары жайлы зерттеуінде түркі жазбаларының әдеби формаларының қазіргі түркі халықтарының әдеби мұраларымен генетикалық байланыстары сөз болады [13]. Қазіргі таңда түркі жазба ескерткіштеріне қатысты зертеулер кең көлемде жүргізіліп отыр. Ғалым Қ. Сартқожаұлы түркі жазба ескерткіштерінің кең көлемді атласын жариялады [14].
Түркілердің діни наным-сенімдер эволюциясының зерттелуінде ортағасырлық қала мәдениетінің зерттелуі маңызды болып табылады. Себебі түркі-қазақ отырықшы мәдениетің жоқққа шығаруға тырысқан кеңестік тарихнамада қазақ жеріндегі ортағасырлық қала мәдениетінің түркілік тамырлары жоққа шығарылдғаны да рас. Дегенмен археологиялық зерттеулердің нәтижелері қазақ жеріндегі гүлденген отырықшы қала өркенитенің түркілік тамырларын дәлелдеп берді. Осы орайда ортағасырлық қала мәдениетінің зерттелуіне мол үлес қосқан Ә.Х.Марғұлан [15], К.А. Ақышев [16], К.М. Байпаков [17], М.Елеуов [18], Т.Н. Сенигова [19] және т.б. зерттеулерін атап өту қажет.
Түркілердің діни наным-сенімдер эволюциясының, әсіресе олардың тарихи сабақтастығы жайлы мәселелер тәуелсіз Қазақстан тұсында жарық көрген зерттеулерде басым айтылып жүр. Қазақстандық тарихнамада М. Қозыбаев қазақ мәдениетін дала өркениетінің құрамдас бөлігі ретінда қарастырды [20].
Сондай-ақ, қазақстандық зерттеушілер арасынан белгілі ғалым У.Х.Шалекеновтың еңбектерін аса маңызды болып табылады [21]. Зерттеуші Түріктердің отырықшы мәдениеті атты зерттеу еңбегінде түріктердің, соның ішінде қазақтардың отырықшы тарихына арнап әр жылдары жарық көрген еңбектері топтастырылған. Бұл ғылыми зерттеулерде Орталық Азияны мекендеген түркілердің, олардың бүгінгі мұрагері қазақа халқының отырықшы өркениетінің археологиялық, тарихнамалық, этнологиялық, әдеби және т.б. негіздерінің мәселелері қарастырылған. Түркілердің отырықшы мәдениетінің дамуына қосқан отырықшы, жартылай отырықшы, көшпелі халықтардың үлестері мен еңбектері туралы тұжырымдар берілген.
Х.У. Шалекенов: жер бетіндегі басқа халықтар сияқты, түріктер де отырықшылыққа қолайлы жерлерде қалалар мен тұрақты мекендер салып, отырықшы мәдениеттің ірге тасын ертеден қалаған. Жартылай шөлейтті жерде, жартылай отырықшы болып, егіншілікпен және мал шаруашылығымен айналысқан. Гоби, Қызылқұм, Қарақұм, Бетпақдала, Үстірт сияқты жерлерде көшпенділік басым болған. Сөйтіп, барлық түріктер, оның ішінде қазақтар шетінен көшпенділік өмір сүрмеген [21, 107 б.], - дей келе, өз бастауын сонау қола дәуірінен алатын көшпенділік өмір салты түркілердің географиялық орналасу жағдайына байланысты екендігшін баса айтады. Сондықтан, ежелгі замандардан даламызда отырықшылыдық пен көшпенділік өмір салты біте қайнасып, түркі-қазақ өркениетінің өзіндік қайталанбас келбетін айшықтаған.
1998 жылы жарық көрген Қазақстан тарихының академиялық басылымының 1-ші томында түркі-қазақ өркениетіне қатысты тарихнамалық зертеулердің қорытынды тұжырмдары берілген. Мұнда түркілердің рухани және материалдық мәдениетінің ескерткіштерімен қатар, олардың ортағасырлар дәуіріндегі мәдени байланыстарының мәселелері, жалпы түркілердің әлемдік өркениет қазынасында алатын орны ерекше көрсетілген [22]. Соңғы жылдары жарық көрген еңбектерден Ю.А. Зуевтың көне түркілердің тарихы мен идеологиясының очерктеріне арналған зерттеуі [23.] мен А. Оразбаеваның [24] еуразия көшпелілерінің өркениетіне арналған зерттеулерін де ерекше атап өту керек.
Көне түріктердің рухани мәдениеті әсіресе А.Ш. Махаеваның [25] еңбегінде жаңа тұрғыдан жан-жақты зерттелген. Кітапта көне түріктердің рухани мәдениеті, атап айтқанда жазуы, тілі, әдебиеті, діни наным - сенімдері, сонымен бірге тарихи-географиялық түсініктері жайлы баяндалған.
Көріп отырғанымыздай, түркілердің діни наным-сенімдер эволюциясының зерттелуіне қатысты еңбектерге қысқаша шолу жасап шықтық. Бұл еңбектер мәселенің зертелуіне қатысты тарихнамалық ой-тұжырымдардың негізгі даму бағыттарын көрсетеді деп ойлаймыз. Дегенмен, отандық тарих ғылымында қазақтардың отырықшы өркениетінің мәселелерін, сондай-ақ қазақ халқының көне түркілердің тікелей мұрагерлері ретіндегі мәдени құндылықтарын, өркениетін, олардың діни наным-сенімдерін зерттеу енді ғана басталды деуге болады.
Бітіру жұмысының деректік негіздерін жалпы түркілердің тарихына, мәдениетіне қатысты жазба деректер мен археологиялық ескерткіштер құрайды. Жазба деректердің негізі тобы Орхон-Енисей, Талас жазба ескерткіштері болып табылатыны даусыз. Сондай-ақ, қытай, араб-парсы және түркі тіліндегі жазба ескерткіштері де негізгі жазба деректер болып табылады. Қытай деректерін Н.Я. Бичурин [26], Н.В. Кюнер [27] және соңғы жылдары қазақ тіліндегі аудармалары [28] арқылы пайдалансақ, араб-парсы деректерінің бір тобын, атап айтсақ, Әбу Дулаф, Гардизи, Ибн әл-Асир, Ибн әл-Факих, Ибн Хаукаль, Ибн Хордадбек, Әл-Идриси, Истахри, Әл-Йакуби еңбектерін С.Л. Волиннің [29] жариялауымен пайдаландық. Ортағасырлық саяхатшы А.Фадланның жазбаларында түркілердің діні, олардың арасында исламның таралуы жайлы құнды мәліметтер бар [30].
Бітіру жұмысының мақсаты: Көне түркілердің діни наным-сенімдері эволюциясының тарихи сабақтастығы мен байланыстарының тарихи негіздерін қарастыру жұмыстың басты мақсаты борлып табылады. Айқындалған мақсатымызға қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттерді белгіледік:
Міндеттері:
- Көне түркілердің жазбаларындағы дүниетанымдық көзақарастары мен құндылықтар жайлы түсініктерін талдау жасау.
- Түркілердің сенім негіздері: Тәңірлік, Жер-Суға және Ұмайға табынудағы дала дәстүрінің жалғастығын көрсету.
- Ежелгі түркілер арасында христиан және будда діндердің таралуы негіздерін талдау.
- VIІІ-XII ғғ. Қазақстанға ислам дінінің келуі мәселесін ашып көрсету.
Бітіру жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспе, негізгі екі тараудан (барлығы - 4 тармақшадан) және қорытынды бөлім мен пайдаланылған әдебиеттер мен деректер тізімінен тұрады
I ЕЖЕЛГІ ТҮРКІЛЕРДІҢ ИСЛАМҒА ДЕЙІНГІ НАНЫМ - СЕНІМДЕРІ
1.1 Көне түркілердің жазбаларындағы дүниетанымдық көзақарастары мен құндылықтар жайлы түсініктер
Қазақтың ата-тегі болып табылатын сақтар, ғұндар, үйсіндердің түп төркіндеріндегі қарама-қайшылықтарға қарамастан көшпенділк әмбебапшылығы басымдылыққа ие болды. Солай бола тұра, жер өңдеушілердің де дүниетанымдық көзқарастары үнемі елеулі ықпалын жүргізіп отырды.
Ұлттық сананың өсуі, мәдениеттің қайта өрлеуі жиырма бес ғасырлық тарихы бар халықтың рухани бастауларға көңіл аударуын туындатуы заңды еді. Қазақтың ата-тегінің арғы философиясынан бастап дінге сенімінде, тәңірге табынушылығында және сақтар, ғұндар, үйсіндер мифологиясында алдыңғы орынға философиялық дүниетанымдық мәселе отырықшы тайпалардың тіршілік бағыттарының, жолдарының ара қатысы шығады. Бұл көне түрік жазу мәдениетінің дүниеге келуімен белгілі.
Ашина (көк бөрі) ұрпақтары VІ ғасыр хандықтың басқару жүйесін құқықтық негізде құрды. Өкілетті билік пен заң шығару ісі ақсақалдар алқасының (кейінгі қазақ хандығында - билер алқасы мен хан кеңесі) құзырында болды. Ал хан жарлығы атқарушылық міндеті үлкенді-кішілі лауазымдар иесіне жүктелді. Бұл мансаптар мұрагерлік жолмен хандық билік, әскери демократия арқылы жүзеге асырылған. Халықтық құқықтық санасының әрі мемлекеттік басқару жүйесінің арқауы кең ауқымды жеті баптан тұратын, Тәуке ханның Жеті жарғысы деген атқа ие болған ел заңы.
VIII ғасыр басында жазылған атылмыш жәдігерліктер типі XIX-XV ғасыларға дейін жеткен. Мұндай жәдігерліктер қатарына Қорқыт Ата кітабы мен Оғызнаманы да жатқызуға болады. Олардың өзара желілері, баяндау үлгілері, дүниетанымдық арқаулары өте ұқсас.
Бұл аталмыш жәдігерліктердің барлығының да мазмұнын тәңіршілдік көктей өтеді, ол олардың дүниетанымдық өзегі ретінде көрінеді. Мысалы: көне түрлердің космогониялық түсінігін мына сөздерден бағамдауға болады: Жоғарыда Көк тәңірі, төменде Қара жер жаралған екі арасында кісі оғлы жаралған екен [31,154 б.]. Олардың үстінен қарайтын Тәңіріден болған, яғни қоғамдық үстемдікке ие болғандар Бумын, Істемі, Білге қағандар еді. Аспанның, жердің, тау-ойпатының кереғар ұғымдар, диалектикалық қарама-қарсылықтардың бірлігі екндігін көне түріктер үстірт болса да пайымдай алды ма? Әрине, оның үстіне тәңіршілдік, анимизм мен тотемдік көзқарастар үстем болды. Сонысына қарамай Аспан (Көк тәңірі) мен Қара жер (Жер-ана) аралығындағы ғұмыр кешкен адамзаттың екі топқа бөлінуі де адамдардың қарама-қарсы екі жаратушының қайсысына жақын екендігі туралы әпсаналармен тығыз байланысты болғандығын көруге болады. Тәңіршілдік көзқарастың танымдық тірегі - тәңірінің жасампаздық құдіретіне деген халықтық сенім [24, 152б.]. Түркілердің танымдық қабілеті, жеңіске жетуі табғачқа (қарақытай) бағынғаны үшін жазалануы да тәңірінің мейіріміне немесе қаһарына ұшырағандықтың жемісі. Көрнекілік үшін мысал келтіретін болса, дана қарт Тоныкөк өзінің біліктілігін тәңірдің сыйы ретінде қабылдайды, ол білімді табғач елінде алған. Әрине, өзінің табиғи қабілетінің арқасында. Өзінің даналығын дәріптеу мақсатында қайталанып отыратын қағаны алып екен, ақылшысы дана екен деген сөз тіркесін жауларының аузына салып отыратындығы Тоныкөктің мақтаныш сезімінің айғағы болса керек.
Орхон-Енесей жазбалары Қорқыт Ата кітабы, Оғызнама жәдігерліктерінде тотемдік, аналистік көзқарастар сілемдері сақталғанымен, мифтік ойлаудың ықпалы азая бастағаны байқалады. Оны оқиғалар желісінің реалистік, тарихи шындыққа біршама жанасымды тұрғыда баяндалатынынан-ақ пайымдауға болады.
Қазақстан аймағында алғашқы адамдар тас дәуірінен бастап еңбек құралын сапасына қарай таңдады, осыдан сезімді, мәнді әрекет процессі басталды. Қола дәуірі жалпы тұрғыдан бақташылықтың пайда болуымен, яғни қоғамдағы алғашқы ең үлкен ебек бөлінісімен белгілі. Бұл материалдық мәдениеттің дамуына, өркендеуіне қуатты қозғаушы күш береді. Сапа санаты қасиет ұғымына алып келді. Ол пәннің басқа заттар мен шындыққа деген қатынасынан туындайды. Ғұндардың өзі заттар мен тіршілік иелеріне сапа тұрғысынан қарады. Тайпа көсемін оның сапалық қасиеттерін салмақтай отырып сайлады. Оның қасиеттері неғұрлым күштілігімен, айлалы көрегендігімен бағаланды. Жастар мен мықтылары сыйлы, ал кәрілері мен әлсіздері керісінше болды. Мұндай теңсіздік сапалардың сандық өлшеуішінің қажеттілігін туғызды. Мысалы: Үйсіндерде жылқы көп, ең бай адам 4-5-мың жылқы иеленеді!?!! Демек малшылықтың дамуы сандық айқындылықты дүниеге әкелді. Санның онтопологиялық мінездемесі -кеңістік пен уақыт. Қазақтың ата тегінің еңбек әрекетімен, сан мың шақырымдық көш жолдарының белгілі бір күн мен айға байланысты басып өтілуін белгілеумен кеңістік ұғымы басталды. Кеңістік бет-бағдары ежелгі қазақтар есігінің шығысқа бағытталуымен ерекшелінеді. Ғұндар жайлы былай делінген: Шаньюй ертемен қосынан күнге табыну үшін, кешке қарай айға табыну үшін шығады. Ғұндардан қалған бұл дәстүр түріктерге ауысты. Бұл ғұндардың алғашқы түріктер екендігі жайлы болжамды қуаттайды. Киіз үйлерінің есігі әрқашан оңтүстікке ашылған Монғолиядан айырмашылығы осында. Таным бағдарында шығысты құрмет тұтушылық көне тас балбалдардан көрінеді. Тіптен, көне түрік тілінде Шығыс алдыңғы жоқ, батыс (кейінгі) арқа бет, ал оңтүстік-оң, солт-сол жақ болып саналады. Күлтегін ескерткішінде былай делінеді: Ілгері-күншығыс, оңға-түстік, кейін-батыс, солға терістік. Бұл кеңістік орналасуының қатаң тәртібін бекітті.
Жалпы, адамзат өркениеттегі әйгілі мәдени ошақтардың ұдайы көшпелілер мекені мен жапсар өңірлерінде дүниеге келіп отырғаны кездейсоқтық емес. Әлемдік діндердің бастау тегіне Тәңірлік діннің өзекті қағидалары арқау болған. Тәңірлік дін уақыт пен кеңістікті игеруге талпынған, қоршаған ортамен тіл табысуға ұмтылған адам баласының алғашқы таным түсінігі еді. Тәңірлік дін көшпелілердің өмір сүруінің кепілі болып, өмір салтына айналды. Қазақатр күні бүгінге дейін таңның атуы мен күннің батуына дейінгі уақытты 5-ке бөледі: таң, сәске, түс, екінді, ақшам. А.Тарақтының материалдарында көрсетілгендей, қазақтар әрбір маусымды өз ішінде 3-ке бөледі: қоңыр күз, сары ала күз, қара күз немесе қыстың басы. Осынау өмір салтының өзегінен бір жылды 12-айға бөлетін таным-түсінінікті бастау тегі аңғарылды. Көшпелілер мәдениеті өзінің 3-мың жылдық ғұмырында Жерорта теңізі мен Қиыр шығыс елдеріне қарағанда шығармышылық эволюцияны бастан өткерді.
Экономикалық, мәдени және рухани даму барысында ғұндар, үйсіндер және қоңлылардың дүниетанымдық түсініктерінің өзара байланысы нығая түсті. Олар алғашқыда әр алуан еді. Өйткені ғұндар таза егіншілік, ал үйсіндер - жартылай көшпелі мал шаруашылығын жүргізіп отырған. Бүкіл Евразия даласын өткен Ұлы Жібек жолы көшпелілер мен егіншілер арасындағы экономикалық байланыстардың қаншалықты жемісті болғанын көрсетеді. Әлемді сезіну айқындала түсті. Дүниетаным шарттылығы шынайы, айқын болды. Табиғат қалтқысыз өзіндік табиғи тәртіпке бағынған, ал адам табиғаттың бір бөлігі және төл баласы ғана болып қалды. Әйтпесе де, адамзаттың даму эволюциясына байланысты, еңбектің қолданбалық және жаңғыртушылық қызметін түсінушілік пайда болды. Осы процесс нәтижесінде табиғи ортаны адам қажетіне бейімдеу және оның артынша өңдеу іске асады. Егіншілік, аңдарды қолға үйретуге, жабайы жылқыны қолға үйрету - жалпы малшылық және көшпелі өмір басталды. Бұл өз заманындағы үлкен бір құбылыс болды.
Табиғи ортаны өңдеудің туындауы философиялық көзқараста адамның айқын мақсатты қызметінің, мақсат белгілеу факторының пайда болуын көрсетеді. Мұның өзі, адамның табиғаттан бөлініп, дербес тіршілік иесі болып қалыптасуының алғы шарты еді. Тұтас, бірақ қарама-қайшылықты процессте оның әр қилы табиғи заңдылық және адамдардың мақсаты қызметі ретінде көрінеді. Енді ол табиғат бөлшегі емес, оның әміршісі, өңдеушісі дәрежесіне ұмтылуымен қабаттаса дамиды.
Қауымдық сана қоршаған ортаның ерекшеліктеріне, қауымдық болмыстық тіршілік тынысына байланысты дамып отырды. Табиғатты игеру барысында адамдардың практикалық іс-әрекеттерін бейнелейтін алуан түрлі дәстүрлі әдет-ғұрыптар, қарапайым түсініктер пайда бола бастады. Олардың бәрі қауымдық өмірдің күнделікті тәжірибесін жинақтаудың, танымның, көбінесе сезімдік сатысына тән нәтижелерін қорытудың негізінде дүниеге келді. Қауымдық болмыстың бейнесі-қауымдық сананың негізгі өзекті мазмұнын құрайтын, жеке адамдардың, яғни қауым мүшелерінің мінез-құлқын қалыптастыруға ықпал жасайтын, реттеушілік атқаратын ой кешу үрдістерінің жиынтығы танымдық тәжірибесі мол, көргені мен көңіліне түйгені көп ру ақсақалдарының құзырында болды. Жазу-сызудың жоқ кезінде ру көсемдерінің ұрпақтан-ұрпаққа ұласқан тәжірибені зердесіне сақтаған әрі күнделікті өмір сүру процессінің қарапайым қағидаларын тұжырымдап отыруы сол заманға тән заңдылық болатын. Өмірдің сан алуан салаларындағы соғысқа, шаруашылыққа, тұрмысқа қатысты мәселелерді шешу ақсақалдар кеңесінің үлесінде еді. Олардың шешімдері барлық қауымдастар үшін жазылмаған заң, ал оларды орындамаған адамға қолданылатын ең ауыр жаза қауымнан аластау болатын. Қауымнан тыс қалу жеке адам үшін өлім жазасына кесумен бірдей еді, себебі ол заманның жағдайында жалпы адам өз алдына дербес тіршілік ете алмайтын. Қауымдастықтың өзі саналылықтың нәтижесінде емес, ғұмыр кешудің жандалбаса стихиялық ұмтылсы, жан сақтаудың табиғи түйсікке негізделген мүдделеріне сәйкес қалыптасқан. Осы рулық тайпалық қауымдастыққа тән ұжымдық сипаттағы ой кешудің үрдестері жеке адамдардың санасы мен мінез құлқының, іс-әрекеттерінің құдіретіне табынатын қасиет сайын даланың перзенттері қазақтарға тән еді. Қазақтың болмыс шындығына, бақыланушы және қабылданушы әлемге жақындығы, бұл болмысқа етенелігі уақытты, кеңістікті адамның ішкі әлемін, тіршіліктің басқа әлемін, болмыс мәнін, ар-ұждан бастауларынан түсінулерінен көрініс тапты. Мұның барлығы дүниенің негізгі шындық-түптамырға ие, осыдан келіп басқа ешбір әлем түсінігіне ұқсамайтын әлемнің ұлттық образы, дүниетанымы туындайды деген қағидға келіп саяды.
Біздің дәуіріміздің I мыңжылдығында Еуразия далаларындағы этникалық орта бірте-бірте өзгере бастады. Бұл кезде қазіргі түркі тілдес ұлттардың тікелей ізашарлары әрі бабалары болған ірі этносаяси бірлестіктер пайда болды. Бұл дәуірде далалықтардың рухани мәдениеті жаңа сатыға көтерілді: ежелгі түркі жазбасы кеңінен таралып, жазба түркі әдебиеті пайда болды; түркі тайпалары сол дәуірдегі ұлы діндер - буддизм, манихей, христиан, ислам діндерін танып, басқа өркениеттердің жетістіктерін игерді. Көшпелі тұрмыс жағдайларында өзгеше төл мәдениет қалыптасты.Түркі мәдениеті жоқ жерден пайда болған жоқ, ол өзінің құндылықтар жүйесіне үйлесе кеткен барлық мәдени жетістіктерді сіңіріп алды. Қола дәуірінің бас кезінде пайда болған және скиф-сақ дәуірінде гүлдену шыңына жеткен еуразиялық тайпалық құрылымдардың тарихы мен мәдениетіндегі ортақтық пен сабақтастық, ежелгі түркі тарихының басталуымен жоғалып кетпей, жаңа этникалық реңдерге боялды. Өкінішке орай, тарихта біздің алыс бабаларымыз жайлы ақпарат өте аз, ал ғасырлар тереңінен жеткен шағын мәліметтер өткен тарихты толығымен сипаттай алмайды.Тарихи таным әдістерінің бірі - ғылыми реконструкция, затты бастапқы қалпына келтіру. Бұл дерек көздерін күрделі және мұқият зерттеуден кейін басталатын көпқырлы жұмыс. Атақты ресей ғалымы М. В. Горелик ежелгі түркі дәуірінің артефакттерін қалпына келтірумен бұрыннан айналысатын. Оның кейбір жұмыстарының тізімдемесінен сол дәуірдің технологиясы мен өзіндік ерекшеліктерімен толық сәйкестікте орындалған киім-кешек кешендерінің, әскери қару-жарақтың және тулардың реконструкциясын атауға болады.
Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұражайының тапсырысы бойынша М. В. Горелик түрік байрағын қалпына келтірген болатын. Зерттеуші жұмысын Батыс Түркістан қабырға жазбаларының және Дуньхуан иконаларының негізінде, сондай-ақ Эрмитажда сақталған VII ғасырдағы Соғдыда күмістен жасалған жыртқыш аң басының негізінде орындаған болатын. Жалауларды өрнектеу барысында шебер VII - VIII ғасырлардағы соғды және қытай маталарының ою-өрнектерін қолданды. Байрақ сабының жоғарғы жағы қасқырдың басы түрінде орындалған. Өзге де көптеген халықтар секілді, ежелгі түркілердің мифологиялық санасында жануарлар мифологиялық код - жеке элементтері тұрақты бекітілген мағынаға ие болатын зооморфтық код нұсқаларының бірі ретінде қолданылған.
Ата тегін білу және оны арнайы зерттеу ежелден бері Орталық Азия халықтарына тән сипат болатын. Бұл халықтардың көбі өзінің ата-бабасы ретінде белгілі бір жануарды атайтын. Түркілерге тоқталатын болсақ, қай дәуірде болмасын, бөрі бейнесі олар үшін ерекше мағынаға ие болған.
1968 жылы Монғолияның Бугут өлкесінде Түркі қағанаты билігінің бас кезеңіне жататын эпиграфиялық ескерткіш - соғды тілінде жазылған стелла табылған болатын. Ескерткіштің бас жағында қасқырдың суреті бейнеленген, одан төменіректе қол-аяғы шабылған адамның бейнесі орналасқан. VI ғасырда жазылған қытай деректерінде түркі аңызы бойынша, үлкен батпақтың жағасында тұрған түркілердің ата-бабаларын көршілес тайпаның жауынгерлері қырып-жойып, тек қол-аяғы жоқ тоғыз жасар бала ғана аман қалған. Оны қасқыр-ана құтқарып, емізіп өсіріп, кейіннен осы баланың жұбайы болған. Жаудан жасырынған қасқыр Турфанның солтүстігіндегі тауларға қарай (Шығыс Тянь-Шаньға) қашып, сол таулардағы үңгір ішінде босанып, он ұл табады. Қасқырдың балалары Турфаннан әйел алады, ал Ашына атты немерелерінің бірі жаңа тайпаның көсемі болып, оған өзінің атын береді. Кейіннен ашына тайпасының көсемдері өз руластарын Алтайға көшіріп, ол жердегі жергілікті тайпаларға билік етіп, түркі есімін қабылдаған. Л. Н. Гумилевтың пікірінше, ашына сөзі, монғол тілінен аударғанда - қасқыр дегенді білдіреді. Түркі тілінде қасқыр - бөрі немесе қасқыр, ал монғолша шоночино. Монғолдар Бөрте-Чино (Көк Бөрі) мен Алан-Гоаны (Шұбар Кермарал) өзінің ата-бабасы деп санаған. А - қытай тіліндегі құрметтеу префиксі, демек, ашына деген сөз игі қасқыр дегенді білдіреді. Қытай жылнамашылары түркі ханы және қасқыр анықтамаларын түркілердің өздерінің дүниетанымына негізделе келе, синонимдер деп санаған [32].
Ашына түркілердің ірі ру-тайпалық бірлестігінің басшысы болған кезінде, өз ордасының басына қасиетті жәдігер және империя жалауы - мемлекеттік биліктің жоғары символы ретінде бөрі басы бейнеленген байрақты орнатқан. Қытай жылнамаларының мәліметтері бойынша, алтын бөрі басы түркі туларында үнемі бейнеленетін болған. Ежелгі түркілердің тулары алғашында қасқырдың денесі салынған байрақ түрінде келген, кейіннен олар бөрі басы бейнеленген жалаумен ауыстырылған. Осындай мәліметтер этнографиялық және фольклорлық материалдарда да кездеседі.
Ежелгі түркі заманында қоладан, күмістен және алтыннан жасалған бөрінің бастары тек тулардың ғана емес, қамшылардың, ат әбзелдерінің және басқа да билік белгілерінің бас жағына орнатылған, мұны археологиялық табынды - Жетісу аумағына табылған қасқырдың басы орнатылған қамшының сабы растайды. Қазір қамшының қоладан жасалған сабы Қазақстанның Орталық Мемлекеттік мұражай қорларында сақталуда. Ол қасқыр басының жеткілікті шамада реалистік мүсіндік бейнесі ретінде орындалған - басына сүйір құлақтары жанаса орналасқан, тұмсығы ұзын қырлы, танауы таңқы, азуынан ақсиған тістері көрінеді. Мойны ағаш сапқа бекітуге арналған тігінен бұрғыланған қос тесігі бар сопақша пішінді тығынға ауысады. VI - VII ғғ. ескерткіштерінің арасындағы оған барабар жәдігер - Қурай даласынан табылған алтай ақсүйегі Ақкүннің сүйектен ойылып жасалған қамшысы. Қамшы сабының бас жағына барлық белгілері бойынша қасқырға ұқсайтын жыртқыш аңның басы орнатылған. Жануар мүсініне оның күші мен қуатын көрсететін айбарлы кескін берілген.
Бұл заттар тиісті салттық мағынаға ие болған және билік атрибуттары ретінде қолданылған. Қазіргі уақытта қазақстандық тарихшылар көне дәстүрлерді қайта жандандыру мәселелеріне, халықтың жадында сақталған символдар мен эмблемаларды қалпына келтіруге ерекше көңіл бөлуде. Ғасырлар тереңінен ежелгі түркі туының, ежелгі түркі мемлекеттілігі символының қайта оралуы, біздің халықтардың еркіндік пен тәуелсіздікке әділ ұмтылысын, Түркі қағанатының мұрагерлері тамыр алатын көне тарихпен байланысын көрсетеді.
Біздің дәуіріміздің I мыңжылдығында Еуразия далаларындағы этникалық орта бірте-бірте өзгере бастады. Бұл кезде қазіргі түркі тілдес ұлттардың тікелей ізашарлары әрі бабалары болған ірі этносаяси бірлестіктер пайда болды. Бұл дәуірде далалықтардың рухани мәдениеті жаңа сатыға көтерілді: ежелгі түркі жазбасы кеңінен таралып, жазба түркі әдебиеті пайда болды; түркі тайпалары сол дәуірдегі ұлы діндер - буддизм, манихей, христиан, ислам діндерін танып, басқа өркениеттердің жетістіктерін игерді. Көшпелі тұрмыс жағдайларында өзгеше төл мәдениет қалыптасты.Түркі мәдениеті жоқ жерден пайда болған жоқ, ол өзінің құндылықтар жүйесіне үйлесе кеткен барлық мәдени жетістіктерді сіңіріп алды.
Тұран тайпалары мен қытайлықтарға ортақ тағы бір ерекшелік - ол аруақтарға табыну. Бұл дәстүр барлық халықтарда кең тарағанымен, осы уақытқа дейін ерекше деп келген қытайдың діндері мен солтүстік Азия дәстүрінің төркіндері бір екені анықталды. Мысалы, Сібірден Орта Азияға көшкен ғұндардың Тора тайпасы өз бабаларының моласы басына құрбандық шалуға елшілерін жіберіп тұрған. Олар молалар мен қорғандарды тірі жан баспасын деп және аруақтар шығып кетпесін деп қоршаған. Ал, Қытайда осындай қорғандар белгілі уақыт өткеннен кейін табынатын тұрақты орындарға, ал кейбіреулері аруақтарға табынатын ұлы храмдарға айналды. Қытайдағы аруаққа табыну мен финдер, лапландтықтардың отбасындағы табыну сияқты діни сенімдер алғашында бірдей, бір-біріне өте ұқсас болғанын көреміз. Алдында аспанға табынудан басталған діни сенім, соңынан мәңгілік өлмейтін күшке айналған аруақтардың рухына сеніп - сыйынуға айналды. Аруақтардың рухына сыйыну дегеніміз, өлмейтін, мәңгілікке сенудің өмірлік негізгі элементі болып табылады.
Түркі халықтарында тау, өзен, көлдердің рухына сыйыну емес, олардың өзіне сыйыну, яғни табиғатты кейіптеу емес, оны тірілту
процессі жүреді. Көне түркілердің дүниетанымының негізі аруақтарға табыну болып табылады. Өлгендердің рухына, мифтік ең алғашқы бабаларға сыйыну осыдан шыққан.
Ертедегі бабалардың аруақтарына табынып, олардың молаларына сыйынуды Парсы патшасы Дарийға қарсы соғысқан көшпенді массагет тайпасы қағанының: "Сендер біздің жерді жаулап алуға келдіңдер, бірақ бізді жеңу үшін, алдымен біздің бабаларымыздың молаларын табуларың керек" деген сөзінен көреміз. Бұл сөздердің астары мынада. Массагеттердің жеңілмеуінің себебі бабалар аруағына, өздерінің қасиетті жеріне сыйынады. Бостандық үшін күресте батыр-бабаларының аруағы оларды қолдайды.
Бабалар аруағына табыну құдайдың жаратушы күшіне сенудің ең көне формасы. Тарихи даму кезеңінің белгілі сатысында көптеген халықтардың аруақтарға табынуы, соңынан барлық дүниежүзілік діндерге негізгі элементтердің бірі болып енді.
Түркілердің дүниетанымдық көзақарастары мен құндылықтар жайлы түсініктерін археологиялық қазба жұмыстары ның нәтижелері де жан-жақты дәлелдейді. Мысалы, Мерке түрік ғибадатханасы - ортағасырлық түркілердің мәдени-ғұрыптық кешені. Бұл аймақтағы кешенді ескерткіштер тобын - жерлеу орындары - қорғандар, қорғандардың маңында кездесетін ғұрыптық қоршаулар, тас мүсіндер, балбал тастар, жартастардағы суреттер мен рулық таңбалар және қойтастарда кездесетін ойма жазулар құрайды.
Мерке ғибадатханасына бірнеше жылдардан бері жүргізілген археологиялық жұмыстардың нәтижесі мұндағы тас мүсіндері бар ғұрыптық ескерткіштер негізінен мүсіндердің иконографиялық түріне жақындығын көрсетті. Ғибадатханадағы мүсіндерде жеке тұрған әйел немесе ер адам бейнесі бейнеленген. Меркелік тас мүсіндерде қолдарына ыдыс ұстаған әйел мүсіндері барынша мәнермен өңделген. Егер мүсінде егде әйел бейнесі сомдалса кимешегі, келіншек бейнесі сомдалса сәукелесі, әшекейлері анық көрсетілген. Мүсіндердегі бас киімдер мен көкірегіне тағылған әшекейлеріне қарап, әйел адамның жасын және қоғамдағы әлеуметтік статусын ажыратуға болады.
Мерке ғибадатханасындағы әйел адамдарына арналған тас мүсіндердің орналасуы, бейнелену ерекшеліктері көшпелі түрік қоғамында әйелдің ерлермен теңдей дәрежеде болғандығын аңғартады. Сонымен бірге мұнда түркілердің еркектік бастаумен бірге, Ананы -- ұрпақ жалғастырушы ретінде тану сияқты, терең тамырлы көшпелілердің идеологиясы жатыр. Түркілер мәдениетінің ерекше бір түріне руникалық жазба ескерткіштер жатады. Түркілердің құпия жазбаларының ашылуы орта ғасырдағы көшпенді түріктердің дүниетанымын тануға мүмкіндік береді.
"Көне түріктердің көк тәңірге тасқа ойып жазған тілегі" 2004 жылы тамыз айында табылды. Ғажайып таңбалары бар қойтастың ұзындығы 4 м, ені 2 м. Жазудың өзі тасқа терең етіп ойылған ерекше үш таңбадан тұрады. Әр таңбаның биіктігінің өзі жарты метр шамасында. Таңбаларды зерттеу нәтижесінде түрік жазуының оңнан солға қарай оқылатыны анықталған. Бір ғажабы, жазу жоғарыдан, яғни көк аспаннан оқуға арналған тәрізді. Мұндағы жазу "абыну" немесе "абынғу" деп оқылды. Ол уану, жұбану деген мағына береді. Бұл сөздің түбірі - көне түрік етістігі абын-қазақ тілінде уан түрінде осы күнге дейін сақталған. Ғалымдардың пайымдауынша, бұл қойтастағы көне руникалық жазу көк тәңірге арналған. Қойтастың жоғарғы жағындағы ойықтар мен тастың үлкендігін ескере отырып, бұл аймақты ғалымдар, осы өңірді мекен еткен көне түрік тайпаларының құрбандық шалуға арналған айрықша қасиетті де, киелі орны деп отыр.
"Мәдени мұра" тізіміне ұсынылған келесі бір тамаша ескерткіш - Мерке ғибадатханасының солтүстік жағындағы Жайсан ғибадатханасы. Бұл ортағасырлық түріктерден қалған мәдени - ғұрыптық кешен. Ғибадатханадағы ескерткіштерді зерттеу және сақтау жұмыстары 2001 жылдан бастап қолға алынды. Мұнда ескерткіштердің негізгі бөлігі орналасуына қарай бір заңдылыққа негізделген. Яғни, жерлеу құрылыстары кешеннің батыс бөлігінде орналасса, ғұрыптық құрылымдар кешеннің шығыс бөлігіне шоғырланған. Тек сирек жағдайда ғана қоршаулар қорғандардың ортасында немесе культтік кешендердің батыс бөлігінде орналасқан. Жайсан ғибадатханасының құрамдас бөлігі болып табылатын түріктердің өнер туындылары мемориалдың оңтүстік батысына жақын аралыққа шоғырланған. Мұндай өнер туындыларына тас мүсіндерде және стелаларда, сондай-ақ жартастарда кездесетін рулық таңбалар, петроглифтер т.б. жатады.
Ғибадатханаға жүргізілген барлау жұмыстары кезінде басқа да көптеген құнды заттар табылды. Бір айта кететін жайт, археолог Айман Досымбаеваның пайымдауынша, ғибадатхананың ескерткіштерінде кездесетін ромб үлгісіндегі таңба әшекейліктен басқа бойтұмар ретінде қызмет атқаратын киелі сипатқа ие болған. Қазақ этнографиясында қазіргі күнге дейін ромб түріндегі таңбаны еске түсіретін тұмар тағу сақталған. Жартастарда салынған ромб түріндегі тұмар-таңбалар функционалдық мағынада Жайсан ғибадатханасының киелі жерінің шекарасын белгілеу үшін қызмет еткен болса керек.
Жайсан мемориалдарын салған шеберлер түріктердің монументтеріндегі бейнелердің толық спекторын көрсете отырып, мүсіндер арқылы жауынгер мен абыздың, әлеуметтік үстем тап өкілдерінің, ғұрыпты өткізу рәсіміндегі қызметшілердің бейнелерін көрсетуге тырысқан. Ғибадатханалардағы кездесетін көптеген айырмашылықтарды талдап, зерттеудің нәтижесі, Мерке ғибадатханасы бұрыннан қазақ даласында орналасқан батыс түріктердің ерекше ғұрыптық кешені, ал Жайсан ғибадатханасын Батыс Түрік қағанаты құрылғаннан кейін жүз жыл өткен соң, 8 ғасыр көлемінде батыс түрік тайпаларының жеріне келген шығыс түріктері құрғандығын көрсетіп отыр.
Ертедегі ортағасырлардағы барлық түркі тілдес тайпалардың наным сенімінде қасиетті тауларға табынушылықтың маңызды мәні болды. Бұл сенім Оңтүстік Сібірде өткен өткен ғасырдың өзінде сақталып келгені тарих беттерінен белгілі. Ертедегі түріктер қасиетті Отүкен қара күшін (Хантай таулары) ерекше қастерлеген, олардың рухы қаған тегінің қамқоршысы деп есептелген. Онда бабалардың үңгірі болған. Түрік аңыздары бойынша бұл үңгірлерде қасқырдан түріктердің балалары туған.Түріктердің пікірінше, бұл төңірек рухтарға толы, оларға тасаттық беріп, рақымын алып отыру керек. Адамдар өлген соң жаны орналасатын жер асты патшалығын жер асты дүниесінің билеушісі Ерікліг басқарған [33 ].
Осы сипатталған наным-сенімдер ежелгі түркі тайпаларына, оның ішінде оғыздарға, қардұқтарға, кимектерге, қыпшақтарға ортақ болған. Бұған атап айтқанда ортағасырлардағы араб және парсы шығармаларында кездесетін түріктердің наным-сенімін сипаттайтын мәліметтері дәлел бола алады.
Ертедегі түркілердің дүниетанымында әртүрлі нанымдар орын алған. Олардың ішіндегі ең әйгілісі-отқа табыну, жануарларға табыну және өсімдіктерге табыну. Қала тұрғындары мен отырықшы халықтың отқа табынғандығын археологиялық материалдар растайды. Баба-Ата қаласы жұртының қамалын қазып аршыған кезде сарай кешенінің ең басты залында, жердің қалың қабатына қарағанда, отқа байланысты діни ғұрыптар өткізілген [34].
Отқа табынушылық нанымды ғылымда Зороастризм деп те атайды. . Зороастр сөзінің мағынасы зоро - адам, астра - жұлдыз.
Зороастризм діні ең алғаш протоүнді ирандықтарынан шыққан. Олардың мекендеген жері Азияның кең байтақ далалары, Жайық өзенінің шығыс жағалауы. Протоинди ирандықтары Иранды жаулап алған және сонда мекендеген. Олар б.э. 3000 жыл бұрын өмір сүрген. Бұл дінді ең алғаш рет таратқан ирандық жігіт - Зороастр.
Ол туралы мынадай аңыз бар: 30 жасында бір сәуле көреді, оны уаху мая дейді. Қазақша аударғанда ашық сәуле деп аталады. Оны құдайлардың ең үлкені Ахурамаздаға апарады. Ахура қазақ тілінде - ақылды, мазда - құдай деген мағынаны береді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-8
I ЕЖЕЛГІ ТҮРКІЛЕРДІҢ ИСЛАМҒА ДЕЙІНГІ НАНЫМ - СЕНІМДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9-30
1.1 Көне түркілердің жазбаларындағы дүниетанымдық көзақарастары мен құндылықтар жайлы түсініктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9-19
1.2 Түркілердің сенім негіздері: Тәңірлік, Жер-Суға және Ұмайға табынудағы дала дәстүрінің жалғастығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .20-30
II ҚАЗАҚСТАН ЖЕРІНДЕ ӘЛЕМДІК ДІНДЕРДІҢ ТАРАЛУЫ ЖӘНЕ НАНЫМ - СЕНІМДЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭВОЛЮЦИЯСЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31- 54
2.1 Ежелгі түркілер арасында христиан және будда діндердің таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31-41
2.2 VIІІ-XII ғғ. Қазақстанға ислам дінінің келуі ... ... ... ... ... ... ... .. ...41-54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55-56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 57-60
КІРІСПЕ
Тақырыпың өзектілігі. Көне түркілердің рухани әлемі- аса күрделі мәселелердің бірі. Бұл жөнінде зерттеушілер арасында бір-біріне қарама - қарсы пікірлер, түрлі көзқарастар, болжамдар аз емес.
Батыс пен шығыстың арасын жалғастырушы дәнекер ролін атқара жүріп көне түріктер тамыры терең, айшықты дәстүр-салты бар өзгеше дала мәдениетінің негізін салып, қоғамдық-әлеуметтік институттардың күрделі түрлерін, еншілік жүйесін, шешендік иерархиясын, соғыс өнерін, елшілік үрдісін игере білді, сол сияқты олардың көрші елдердің идеологиясына қарсы қоятын мұқият әзірленген дүниетанымы да болды.
Одақтық тоталитарлық жүйе бұзылғаннан кейін біртұтас түркі мемлекеттері жеке-жеке өз тәуелсіздігін жариялап, егемендікке қол жеткізді. Рухани байлығымыз - салт-дәстүр, әдет-ғұрып, тіліміз бен діліміз қайта жаңғырып жатқандығы баршаға мәлім. Соның нәтижесінде түркітану саласына деген көзқарас қайта өзгеріп, ғылымға біршама өзінің жаңа табыстарымен қайта оралды. Осы мақсатта ғылым саласы да өз зерттеу объектілеріне жең түре кірісіп, халық тарихы мен мәдениетінің қайнар бастауын көне заманнан іздеп, қазіргі уақытта көптеген табыстарға да қол жеткізіп үлгерді. Қазіргі кезде ежелгі түркі тайпалық одақтары өмір сүрген аймақтардан руникалық жазумен ойылып жазылған үй-тұрмысына қажетті заттар, қой тастар табылып жатыр.
Әлемдік өркениеттің дамуына айрықша ықпал еткен түркілердің тарихи мұрагері болып қалған қазақ жерінде ғылым мен білімнің, мәдениет пен өнердің дамуы, діни наным-сенімдер мен әлемдік діндердің таралуы зор қарқынмен өріс алған. Мал шаруашылығын кәсіп еткен көшпелі халық өркениетінің мінсіз үлгісі қалыптасты. Қала мәдениетінің де бүгінгі игіліктеріне жетеқабыл сәулет пен құрылыс өнері дамыды. Оған археологиялық қазбалар кезінде табылған атақты қалалар мен тарихи ескерткіштер, Қожа Ахмет Иассауи кесенесі, Арыстанбаб, Айша бибі мазары, Отырар, Сайрам секілді қалалардың орны куә. Осы күнге дейін тарихшылардың, саясаткерлердің, филососфтардың, әдебиетшілердің және тағы басқа ғылым өкілдерінің арасында пікірталас туғызып жүрген проблемалардың бірі және бірегейі әртүрлі халықтардың өркениеттілігі және олардың әлемдік тарихтағы орны қандай деген мәселе болып отыр. Әуелден, осындай талас тудырып келе жатқан халықтардың бірі - қазақ халқы, оның тарихы және өркениеттілігі болып отырғаны рас.
Кеңестік кезеңде әдейі таңылып келген қазақта қала мәдениеті болған жоқ деген жалған түсініктің үстемдік етті. Түркі халықтарының арасында өзіндік орны бар, ежелгі мәдениеті мен әдебиетінің қайнар бастауы терең қазақтар кеңестік дәуірге дейін көшіп-қонып өмір сүрді. Оларда қала мәдениеті болған жоқ деген теріс пікір санаға зорлап енгізілді. Тіпті қазақтың көзін қазан төңкерісі ашты. Ал оған дейін елдің екі пайызы ғана сауатты болды деген қасаң қағида қалыптасты. Сөйтіп, қазақты жартылай отырықшы және отырықшы топтар қалыптастырды деп елдің заттық және рухани мұрасы туралы сөз етуді де орынсыз етіп көрсетті.
Халқымыз рухани құндылықсыз өмір сүрген жоқ. Жерімізде Отырар, Исфиджап, Түркістан, Сығанақ, Жент, Баршыкент, Тараз, Баласағұн секілді бірнеше мәдени, әдеби, рухани орталықтар болғаны айылмай қалды. Ал, соңғы жылдардағы зерттеу жұмыстары тек бір ғана Отырардың өзінен X-XVI-шы ғасырларда Әбу Насыр әл-Фарабиден басқа ғылымның сан салалары бойынша терең де ойлы шығармалар қалдырған 17 ғұлама шыққанын көрсетіп отыр. Ал атақты Отырар кітапханасы қорының молдығы жағынан кезіндегі Александрия кітапханасынан кейінгі 2-ші орында болғандығын ескерсек, осыншама даналардың шығуы табиғи дәлелдеуді қажет етпейтін мәселе болмақ.
Бірақ, ұзақ уақыт бойы біз құнды мәдени жәдігерлерімізден айырылып қалдық. Осы орайда Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың бастамасымен жүргізіліп жатқан Мәдени мұра бағдарламасының әлемнің түпкір-түпкіріне тарап кеткен мұраларымыздың әуелі көшірмелерін алдыртып, аудартып, хрестоматиялап құрастырып, жариялау мен кешенді зерттеулер жұмысы басталды.
Әлемдегі ешқандай өркениет дербес дамымайды. Ол өзіне әртүрлі мәдениеттердің жетістіктерін жинақтап отырады. Сол сияқты діни наныммен діндердің таралуы осының нәтижесі. Іс жүзінде адамзат қызметінің барлық салаларын қамтитын Түркілердің діни наным-сенімдер эволюциясының санқырлылығы оның қайталанбас ерекшелігі болып табылады. Ғасырлар бойы мәдениеттер мен өркениеттердің тоғысы болған Орталық Азиядағы түркі өркениеті - бүгінгі таңда жіті зерттеуді қажет ететін сипаттар мен ерекшеліктерге ие. Қазақстан бұрнғы Түркілердің діни наным-сенімдер эволюциясының бүгінгі заңды мұрагері. Орталық Азияда көшбасшы болып отырған Қазақстанның бүгінгі түркі әлемімен ықпалдастық байланыстарды тереңдетуде және түркі дүниесіндегі мемлекеттер арасында өзара сындарлы іс-қимылға қол жеткізуде оң рөлі бар.
Сондықтан түркілердің діни наным-сенімдер эволюциясы мәселелерін зерттеу өзекті тақырып болып табыладыжәне де көне түркілердің дүниетанымын, рухани қазынасын тұтас, әрі жан-жақты зерделеу заман талабынан туындап отырған мәселе.
Бітіру жұмысының зерттелу деңгейі. Түркілердің діни наным-сенімдер эволюциясы мәселелерін зерттеу түркітану немесе туркология ғылымыммен тығыз байланысты. Басында тіл білімінің бір саласы ретінде көне түрік жазба ескерткіштерін зерттеу барысында Еуропа ориенталистерінің ізденістерімен бірге қалыптасқан ғылым саласының мәні, ауқымы, пәнаралық сипаты уақыт өте келе түрлі өзгерістерге ұшырағаны мәлім. Кезінде еуроцентристік көзқарастардың ықпалынан шыға алмағандықтан түркі халықтарының мәдени мүрасына тосырқай қарау, байырғы жазба ескерткіштердің саяси, тарихи, мәдени мән-маңызын, адамзат тарихындағы орнын белгілеуде үнсіздік танытып, тек тілдік айғак ретінде қарастыру белең алған кезеңдерді де бастан кешірдік. Түркологияның кешенді ғылымға айналғанына көп уақыт өткен жоқ. Себебі, қоғамдық-гуманитарлык сипаты бар ғылымның өсіп-өркендеуі үшін де қоғамның кемелденуі қажет екен.
Кеңестер Одағының саяси-идеологиялык ұстанымдарының аясында дамыған қоғамдық-гуманитарлық пәндер сияқты түркологияның да шеңбер ішіндегі шектелушілігі алдымен оның пәнаралық кешенді сипатының қанат жаймауында еді. Мұндай мәселеге жол ашар болса, онда түркі халықтарының әлемдік тарихи үрдістердің төрінен ойып орын алатын белгі-бедерлерін де қадап айтудың кажеттілігі туындайтын. Бірақ, ежелгі дәуір мен орта ғасырларда әлем тарихының күре жолында болған түркілердің тарихы кеңестік идеологияның өктем үнімен үндесе қоймайтын. Сондықтан скифтер, сақтар, ғұндар, тіптен көк түріктер тарихы бір арнада, түркі халықтарының арғы тарихымен біртұтас сабақтастықта қарастырылмайтын еді. Қоғамның саяси ахуалы түркітану ғылымының методологиялық, әдістемелік бағыт-бағдарын шектеп отыратын. Бұл кезеңде түркологияның ғылыми нәтижелері тіл, тарих, әдебиет, өнер, философия сияқты қоғамдық пәндердің бағдарламаларына енгізілмеді. Олар іс жүзінде түркітанушы ғалымдардың ғана қаперінде жүретін. Оның үстіне түркологияның терең тұжырымдалған іргелі теориялық ізденістері негізінен еуропалық ғалымдардың зерттеулерімен байланысты бой көрсетіп жатушы еді.
Дегенмен түркілердің діни наным - сенім мәселелерін зерттеуде кеңестік тарихнаманың жетістіктерін де жоққа шығаруға болмайды.
Түркілердің діни наным-сенімдер эволюциясы мәселелері ең алдымен жалпы түркі тайпаларының тарихы мен мемлекеттерін зерттеуге бағытталған еңбектерде де көрініс тапты. Түркілердің тарихы мен мәдениетіне қатысты алғашқы кең көлемді зерттеулер В.В. Бартольдың еңбектерінде қарастырылды [1]. Зерттеушілердің ішінен Л.Н. Гумилевтың көне түрікілердің тарихына арнлаған еңбектерін ерекше атап өту қажет [2].
Л. Н. Гумилев мәдени жетістіктерін маңсұқ еткен, оларды тарихтың арамтамақтары деп атаған еуропацентристік көзқарастарды ашық сынға алды. Ол еуразиялық мектептің өкілі ретінде көне түркілердің әлемдік тарих пен өркениеттің асыл қазынасында алатын тың пікірлерімен ерекшеленді. Б.Е.Көмековтың қимақтар [3], С.Г. Агаждановтың оғызда [4], О. Қараевтың қарахандар [5] тарихына арналаған монографиялық іргелі зерттеулерінде олардың діні, мәдениеті, шаруашылығы жайлы мол мағлұматтар бар.
Соынмен бірге мәселенің зерттелуінде көне түркі жазба ескерткіштерінің зерттелуі аса маңызды болып табылады. Орхон-Енисей жазба есскерткіштерінң зертелуіне қатысты алғашқы ғылыми нәтижелер осы экспедицияның еңбектерінің топтамасында жарық көрді [6]. 1900 жылы М.П. Мелиоранский Күлтегін ескерткіші туралы еңбегін жариялайды [7]. Бұл еңбекте алағаш рет Күлтегін ескерткішінің жалпы сипататамы беріледі. Көне түркі жазба ескерткіштерінің текстері мен оларды зерттеуге негізделген көлемді еңбекті С.Е. Малов жариялайды [8]. С.Г. Кляшторный көне түркі жазба ескерткіштерін Орта Азия тарихының деректері ретінде қарастырды [9]. И.Б. Батманов көне түркі жазбаларының талас ескерткіштері туралы зерттеулерін жариялады [10]. Қазақ ғалымдары ішінен Ғ.Айдаровтың [11] және Ә.Қоңыратбаев пен Т.Қоңыратбаевтардың [12] еңбектерінде атап өту қажет. Зерттеуші И.В. Стеблеваның Орхо-Енисей жазба ескерткіштерінң әдеби формалары жайлы зерттеуінде түркі жазбаларының әдеби формаларының қазіргі түркі халықтарының әдеби мұраларымен генетикалық байланыстары сөз болады [13]. Қазіргі таңда түркі жазба ескерткіштеріне қатысты зертеулер кең көлемде жүргізіліп отыр. Ғалым Қ. Сартқожаұлы түркі жазба ескерткіштерінің кең көлемді атласын жариялады [14].
Түркілердің діни наным-сенімдер эволюциясының зерттелуінде ортағасырлық қала мәдениетінің зерттелуі маңызды болып табылады. Себебі түркі-қазақ отырықшы мәдениетің жоқққа шығаруға тырысқан кеңестік тарихнамада қазақ жеріндегі ортағасырлық қала мәдениетінің түркілік тамырлары жоққа шығарылдғаны да рас. Дегенмен археологиялық зерттеулердің нәтижелері қазақ жеріндегі гүлденген отырықшы қала өркенитенің түркілік тамырларын дәлелдеп берді. Осы орайда ортағасырлық қала мәдениетінің зерттелуіне мол үлес қосқан Ә.Х.Марғұлан [15], К.А. Ақышев [16], К.М. Байпаков [17], М.Елеуов [18], Т.Н. Сенигова [19] және т.б. зерттеулерін атап өту қажет.
Түркілердің діни наным-сенімдер эволюциясының, әсіресе олардың тарихи сабақтастығы жайлы мәселелер тәуелсіз Қазақстан тұсында жарық көрген зерттеулерде басым айтылып жүр. Қазақстандық тарихнамада М. Қозыбаев қазақ мәдениетін дала өркениетінің құрамдас бөлігі ретінда қарастырды [20].
Сондай-ақ, қазақстандық зерттеушілер арасынан белгілі ғалым У.Х.Шалекеновтың еңбектерін аса маңызды болып табылады [21]. Зерттеуші Түріктердің отырықшы мәдениеті атты зерттеу еңбегінде түріктердің, соның ішінде қазақтардың отырықшы тарихына арнап әр жылдары жарық көрген еңбектері топтастырылған. Бұл ғылыми зерттеулерде Орталық Азияны мекендеген түркілердің, олардың бүгінгі мұрагері қазақа халқының отырықшы өркениетінің археологиялық, тарихнамалық, этнологиялық, әдеби және т.б. негіздерінің мәселелері қарастырылған. Түркілердің отырықшы мәдениетінің дамуына қосқан отырықшы, жартылай отырықшы, көшпелі халықтардың үлестері мен еңбектері туралы тұжырымдар берілген.
Х.У. Шалекенов: жер бетіндегі басқа халықтар сияқты, түріктер де отырықшылыққа қолайлы жерлерде қалалар мен тұрақты мекендер салып, отырықшы мәдениеттің ірге тасын ертеден қалаған. Жартылай шөлейтті жерде, жартылай отырықшы болып, егіншілікпен және мал шаруашылығымен айналысқан. Гоби, Қызылқұм, Қарақұм, Бетпақдала, Үстірт сияқты жерлерде көшпенділік басым болған. Сөйтіп, барлық түріктер, оның ішінде қазақтар шетінен көшпенділік өмір сүрмеген [21, 107 б.], - дей келе, өз бастауын сонау қола дәуірінен алатын көшпенділік өмір салты түркілердің географиялық орналасу жағдайына байланысты екендігшін баса айтады. Сондықтан, ежелгі замандардан даламызда отырықшылыдық пен көшпенділік өмір салты біте қайнасып, түркі-қазақ өркениетінің өзіндік қайталанбас келбетін айшықтаған.
1998 жылы жарық көрген Қазақстан тарихының академиялық басылымының 1-ші томында түркі-қазақ өркениетіне қатысты тарихнамалық зертеулердің қорытынды тұжырмдары берілген. Мұнда түркілердің рухани және материалдық мәдениетінің ескерткіштерімен қатар, олардың ортағасырлар дәуіріндегі мәдени байланыстарының мәселелері, жалпы түркілердің әлемдік өркениет қазынасында алатын орны ерекше көрсетілген [22]. Соңғы жылдары жарық көрген еңбектерден Ю.А. Зуевтың көне түркілердің тарихы мен идеологиясының очерктеріне арналған зерттеуі [23.] мен А. Оразбаеваның [24] еуразия көшпелілерінің өркениетіне арналған зерттеулерін де ерекше атап өту керек.
Көне түріктердің рухани мәдениеті әсіресе А.Ш. Махаеваның [25] еңбегінде жаңа тұрғыдан жан-жақты зерттелген. Кітапта көне түріктердің рухани мәдениеті, атап айтқанда жазуы, тілі, әдебиеті, діни наным - сенімдері, сонымен бірге тарихи-географиялық түсініктері жайлы баяндалған.
Көріп отырғанымыздай, түркілердің діни наным-сенімдер эволюциясының зерттелуіне қатысты еңбектерге қысқаша шолу жасап шықтық. Бұл еңбектер мәселенің зертелуіне қатысты тарихнамалық ой-тұжырымдардың негізгі даму бағыттарын көрсетеді деп ойлаймыз. Дегенмен, отандық тарих ғылымында қазақтардың отырықшы өркениетінің мәселелерін, сондай-ақ қазақ халқының көне түркілердің тікелей мұрагерлері ретіндегі мәдени құндылықтарын, өркениетін, олардың діни наным-сенімдерін зерттеу енді ғана басталды деуге болады.
Бітіру жұмысының деректік негіздерін жалпы түркілердің тарихына, мәдениетіне қатысты жазба деректер мен археологиялық ескерткіштер құрайды. Жазба деректердің негізі тобы Орхон-Енисей, Талас жазба ескерткіштері болып табылатыны даусыз. Сондай-ақ, қытай, араб-парсы және түркі тіліндегі жазба ескерткіштері де негізгі жазба деректер болып табылады. Қытай деректерін Н.Я. Бичурин [26], Н.В. Кюнер [27] және соңғы жылдары қазақ тіліндегі аудармалары [28] арқылы пайдалансақ, араб-парсы деректерінің бір тобын, атап айтсақ, Әбу Дулаф, Гардизи, Ибн әл-Асир, Ибн әл-Факих, Ибн Хаукаль, Ибн Хордадбек, Әл-Идриси, Истахри, Әл-Йакуби еңбектерін С.Л. Волиннің [29] жариялауымен пайдаландық. Ортағасырлық саяхатшы А.Фадланның жазбаларында түркілердің діні, олардың арасында исламның таралуы жайлы құнды мәліметтер бар [30].
Бітіру жұмысының мақсаты: Көне түркілердің діни наным-сенімдері эволюциясының тарихи сабақтастығы мен байланыстарының тарихи негіздерін қарастыру жұмыстың басты мақсаты борлып табылады. Айқындалған мақсатымызға қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттерді белгіледік:
Міндеттері:
- Көне түркілердің жазбаларындағы дүниетанымдық көзақарастары мен құндылықтар жайлы түсініктерін талдау жасау.
- Түркілердің сенім негіздері: Тәңірлік, Жер-Суға және Ұмайға табынудағы дала дәстүрінің жалғастығын көрсету.
- Ежелгі түркілер арасында христиан және будда діндердің таралуы негіздерін талдау.
- VIІІ-XII ғғ. Қазақстанға ислам дінінің келуі мәселесін ашып көрсету.
Бітіру жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспе, негізгі екі тараудан (барлығы - 4 тармақшадан) және қорытынды бөлім мен пайдаланылған әдебиеттер мен деректер тізімінен тұрады
I ЕЖЕЛГІ ТҮРКІЛЕРДІҢ ИСЛАМҒА ДЕЙІНГІ НАНЫМ - СЕНІМДЕРІ
1.1 Көне түркілердің жазбаларындағы дүниетанымдық көзақарастары мен құндылықтар жайлы түсініктер
Қазақтың ата-тегі болып табылатын сақтар, ғұндар, үйсіндердің түп төркіндеріндегі қарама-қайшылықтарға қарамастан көшпенділк әмбебапшылығы басымдылыққа ие болды. Солай бола тұра, жер өңдеушілердің де дүниетанымдық көзқарастары үнемі елеулі ықпалын жүргізіп отырды.
Ұлттық сананың өсуі, мәдениеттің қайта өрлеуі жиырма бес ғасырлық тарихы бар халықтың рухани бастауларға көңіл аударуын туындатуы заңды еді. Қазақтың ата-тегінің арғы философиясынан бастап дінге сенімінде, тәңірге табынушылығында және сақтар, ғұндар, үйсіндер мифологиясында алдыңғы орынға философиялық дүниетанымдық мәселе отырықшы тайпалардың тіршілік бағыттарының, жолдарының ара қатысы шығады. Бұл көне түрік жазу мәдениетінің дүниеге келуімен белгілі.
Ашина (көк бөрі) ұрпақтары VІ ғасыр хандықтың басқару жүйесін құқықтық негізде құрды. Өкілетті билік пен заң шығару ісі ақсақалдар алқасының (кейінгі қазақ хандығында - билер алқасы мен хан кеңесі) құзырында болды. Ал хан жарлығы атқарушылық міндеті үлкенді-кішілі лауазымдар иесіне жүктелді. Бұл мансаптар мұрагерлік жолмен хандық билік, әскери демократия арқылы жүзеге асырылған. Халықтық құқықтық санасының әрі мемлекеттік басқару жүйесінің арқауы кең ауқымды жеті баптан тұратын, Тәуке ханның Жеті жарғысы деген атқа ие болған ел заңы.
VIII ғасыр басында жазылған атылмыш жәдігерліктер типі XIX-XV ғасыларға дейін жеткен. Мұндай жәдігерліктер қатарына Қорқыт Ата кітабы мен Оғызнаманы да жатқызуға болады. Олардың өзара желілері, баяндау үлгілері, дүниетанымдық арқаулары өте ұқсас.
Бұл аталмыш жәдігерліктердің барлығының да мазмұнын тәңіршілдік көктей өтеді, ол олардың дүниетанымдық өзегі ретінде көрінеді. Мысалы: көне түрлердің космогониялық түсінігін мына сөздерден бағамдауға болады: Жоғарыда Көк тәңірі, төменде Қара жер жаралған екі арасында кісі оғлы жаралған екен [31,154 б.]. Олардың үстінен қарайтын Тәңіріден болған, яғни қоғамдық үстемдікке ие болғандар Бумын, Істемі, Білге қағандар еді. Аспанның, жердің, тау-ойпатының кереғар ұғымдар, диалектикалық қарама-қарсылықтардың бірлігі екндігін көне түріктер үстірт болса да пайымдай алды ма? Әрине, оның үстіне тәңіршілдік, анимизм мен тотемдік көзқарастар үстем болды. Сонысына қарамай Аспан (Көк тәңірі) мен Қара жер (Жер-ана) аралығындағы ғұмыр кешкен адамзаттың екі топқа бөлінуі де адамдардың қарама-қарсы екі жаратушының қайсысына жақын екендігі туралы әпсаналармен тығыз байланысты болғандығын көруге болады. Тәңіршілдік көзқарастың танымдық тірегі - тәңірінің жасампаздық құдіретіне деген халықтық сенім [24, 152б.]. Түркілердің танымдық қабілеті, жеңіске жетуі табғачқа (қарақытай) бағынғаны үшін жазалануы да тәңірінің мейіріміне немесе қаһарына ұшырағандықтың жемісі. Көрнекілік үшін мысал келтіретін болса, дана қарт Тоныкөк өзінің біліктілігін тәңірдің сыйы ретінде қабылдайды, ол білімді табғач елінде алған. Әрине, өзінің табиғи қабілетінің арқасында. Өзінің даналығын дәріптеу мақсатында қайталанып отыратын қағаны алып екен, ақылшысы дана екен деген сөз тіркесін жауларының аузына салып отыратындығы Тоныкөктің мақтаныш сезімінің айғағы болса керек.
Орхон-Енесей жазбалары Қорқыт Ата кітабы, Оғызнама жәдігерліктерінде тотемдік, аналистік көзқарастар сілемдері сақталғанымен, мифтік ойлаудың ықпалы азая бастағаны байқалады. Оны оқиғалар желісінің реалистік, тарихи шындыққа біршама жанасымды тұрғыда баяндалатынынан-ақ пайымдауға болады.
Қазақстан аймағында алғашқы адамдар тас дәуірінен бастап еңбек құралын сапасына қарай таңдады, осыдан сезімді, мәнді әрекет процессі басталды. Қола дәуірі жалпы тұрғыдан бақташылықтың пайда болуымен, яғни қоғамдағы алғашқы ең үлкен ебек бөлінісімен белгілі. Бұл материалдық мәдениеттің дамуына, өркендеуіне қуатты қозғаушы күш береді. Сапа санаты қасиет ұғымына алып келді. Ол пәннің басқа заттар мен шындыққа деген қатынасынан туындайды. Ғұндардың өзі заттар мен тіршілік иелеріне сапа тұрғысынан қарады. Тайпа көсемін оның сапалық қасиеттерін салмақтай отырып сайлады. Оның қасиеттері неғұрлым күштілігімен, айлалы көрегендігімен бағаланды. Жастар мен мықтылары сыйлы, ал кәрілері мен әлсіздері керісінше болды. Мұндай теңсіздік сапалардың сандық өлшеуішінің қажеттілігін туғызды. Мысалы: Үйсіндерде жылқы көп, ең бай адам 4-5-мың жылқы иеленеді!?!! Демек малшылықтың дамуы сандық айқындылықты дүниеге әкелді. Санның онтопологиялық мінездемесі -кеңістік пен уақыт. Қазақтың ата тегінің еңбек әрекетімен, сан мың шақырымдық көш жолдарының белгілі бір күн мен айға байланысты басып өтілуін белгілеумен кеңістік ұғымы басталды. Кеңістік бет-бағдары ежелгі қазақтар есігінің шығысқа бағытталуымен ерекшелінеді. Ғұндар жайлы былай делінген: Шаньюй ертемен қосынан күнге табыну үшін, кешке қарай айға табыну үшін шығады. Ғұндардан қалған бұл дәстүр түріктерге ауысты. Бұл ғұндардың алғашқы түріктер екендігі жайлы болжамды қуаттайды. Киіз үйлерінің есігі әрқашан оңтүстікке ашылған Монғолиядан айырмашылығы осында. Таным бағдарында шығысты құрмет тұтушылық көне тас балбалдардан көрінеді. Тіптен, көне түрік тілінде Шығыс алдыңғы жоқ, батыс (кейінгі) арқа бет, ал оңтүстік-оң, солт-сол жақ болып саналады. Күлтегін ескерткішінде былай делінеді: Ілгері-күншығыс, оңға-түстік, кейін-батыс, солға терістік. Бұл кеңістік орналасуының қатаң тәртібін бекітті.
Жалпы, адамзат өркениеттегі әйгілі мәдени ошақтардың ұдайы көшпелілер мекені мен жапсар өңірлерінде дүниеге келіп отырғаны кездейсоқтық емес. Әлемдік діндердің бастау тегіне Тәңірлік діннің өзекті қағидалары арқау болған. Тәңірлік дін уақыт пен кеңістікті игеруге талпынған, қоршаған ортамен тіл табысуға ұмтылған адам баласының алғашқы таным түсінігі еді. Тәңірлік дін көшпелілердің өмір сүруінің кепілі болып, өмір салтына айналды. Қазақатр күні бүгінге дейін таңның атуы мен күннің батуына дейінгі уақытты 5-ке бөледі: таң, сәске, түс, екінді, ақшам. А.Тарақтының материалдарында көрсетілгендей, қазақтар әрбір маусымды өз ішінде 3-ке бөледі: қоңыр күз, сары ала күз, қара күз немесе қыстың басы. Осынау өмір салтының өзегінен бір жылды 12-айға бөлетін таным-түсінінікті бастау тегі аңғарылды. Көшпелілер мәдениеті өзінің 3-мың жылдық ғұмырында Жерорта теңізі мен Қиыр шығыс елдеріне қарағанда шығармышылық эволюцияны бастан өткерді.
Экономикалық, мәдени және рухани даму барысында ғұндар, үйсіндер және қоңлылардың дүниетанымдық түсініктерінің өзара байланысы нығая түсті. Олар алғашқыда әр алуан еді. Өйткені ғұндар таза егіншілік, ал үйсіндер - жартылай көшпелі мал шаруашылығын жүргізіп отырған. Бүкіл Евразия даласын өткен Ұлы Жібек жолы көшпелілер мен егіншілер арасындағы экономикалық байланыстардың қаншалықты жемісті болғанын көрсетеді. Әлемді сезіну айқындала түсті. Дүниетаным шарттылығы шынайы, айқын болды. Табиғат қалтқысыз өзіндік табиғи тәртіпке бағынған, ал адам табиғаттың бір бөлігі және төл баласы ғана болып қалды. Әйтпесе де, адамзаттың даму эволюциясына байланысты, еңбектің қолданбалық және жаңғыртушылық қызметін түсінушілік пайда болды. Осы процесс нәтижесінде табиғи ортаны адам қажетіне бейімдеу және оның артынша өңдеу іске асады. Егіншілік, аңдарды қолға үйретуге, жабайы жылқыны қолға үйрету - жалпы малшылық және көшпелі өмір басталды. Бұл өз заманындағы үлкен бір құбылыс болды.
Табиғи ортаны өңдеудің туындауы философиялық көзқараста адамның айқын мақсатты қызметінің, мақсат белгілеу факторының пайда болуын көрсетеді. Мұның өзі, адамның табиғаттан бөлініп, дербес тіршілік иесі болып қалыптасуының алғы шарты еді. Тұтас, бірақ қарама-қайшылықты процессте оның әр қилы табиғи заңдылық және адамдардың мақсаты қызметі ретінде көрінеді. Енді ол табиғат бөлшегі емес, оның әміршісі, өңдеушісі дәрежесіне ұмтылуымен қабаттаса дамиды.
Қауымдық сана қоршаған ортаның ерекшеліктеріне, қауымдық болмыстық тіршілік тынысына байланысты дамып отырды. Табиғатты игеру барысында адамдардың практикалық іс-әрекеттерін бейнелейтін алуан түрлі дәстүрлі әдет-ғұрыптар, қарапайым түсініктер пайда бола бастады. Олардың бәрі қауымдық өмірдің күнделікті тәжірибесін жинақтаудың, танымның, көбінесе сезімдік сатысына тән нәтижелерін қорытудың негізінде дүниеге келді. Қауымдық болмыстың бейнесі-қауымдық сананың негізгі өзекті мазмұнын құрайтын, жеке адамдардың, яғни қауым мүшелерінің мінез-құлқын қалыптастыруға ықпал жасайтын, реттеушілік атқаратын ой кешу үрдістерінің жиынтығы танымдық тәжірибесі мол, көргені мен көңіліне түйгені көп ру ақсақалдарының құзырында болды. Жазу-сызудың жоқ кезінде ру көсемдерінің ұрпақтан-ұрпаққа ұласқан тәжірибені зердесіне сақтаған әрі күнделікті өмір сүру процессінің қарапайым қағидаларын тұжырымдап отыруы сол заманға тән заңдылық болатын. Өмірдің сан алуан салаларындағы соғысқа, шаруашылыққа, тұрмысқа қатысты мәселелерді шешу ақсақалдар кеңесінің үлесінде еді. Олардың шешімдері барлық қауымдастар үшін жазылмаған заң, ал оларды орындамаған адамға қолданылатын ең ауыр жаза қауымнан аластау болатын. Қауымнан тыс қалу жеке адам үшін өлім жазасына кесумен бірдей еді, себебі ол заманның жағдайында жалпы адам өз алдына дербес тіршілік ете алмайтын. Қауымдастықтың өзі саналылықтың нәтижесінде емес, ғұмыр кешудің жандалбаса стихиялық ұмтылсы, жан сақтаудың табиғи түйсікке негізделген мүдделеріне сәйкес қалыптасқан. Осы рулық тайпалық қауымдастыққа тән ұжымдық сипаттағы ой кешудің үрдестері жеке адамдардың санасы мен мінез құлқының, іс-әрекеттерінің құдіретіне табынатын қасиет сайын даланың перзенттері қазақтарға тән еді. Қазақтың болмыс шындығына, бақыланушы және қабылданушы әлемге жақындығы, бұл болмысқа етенелігі уақытты, кеңістікті адамның ішкі әлемін, тіршіліктің басқа әлемін, болмыс мәнін, ар-ұждан бастауларынан түсінулерінен көрініс тапты. Мұның барлығы дүниенің негізгі шындық-түптамырға ие, осыдан келіп басқа ешбір әлем түсінігіне ұқсамайтын әлемнің ұлттық образы, дүниетанымы туындайды деген қағидға келіп саяды.
Біздің дәуіріміздің I мыңжылдығында Еуразия далаларындағы этникалық орта бірте-бірте өзгере бастады. Бұл кезде қазіргі түркі тілдес ұлттардың тікелей ізашарлары әрі бабалары болған ірі этносаяси бірлестіктер пайда болды. Бұл дәуірде далалықтардың рухани мәдениеті жаңа сатыға көтерілді: ежелгі түркі жазбасы кеңінен таралып, жазба түркі әдебиеті пайда болды; түркі тайпалары сол дәуірдегі ұлы діндер - буддизм, манихей, христиан, ислам діндерін танып, басқа өркениеттердің жетістіктерін игерді. Көшпелі тұрмыс жағдайларында өзгеше төл мәдениет қалыптасты.Түркі мәдениеті жоқ жерден пайда болған жоқ, ол өзінің құндылықтар жүйесіне үйлесе кеткен барлық мәдени жетістіктерді сіңіріп алды. Қола дәуірінің бас кезінде пайда болған және скиф-сақ дәуірінде гүлдену шыңына жеткен еуразиялық тайпалық құрылымдардың тарихы мен мәдениетіндегі ортақтық пен сабақтастық, ежелгі түркі тарихының басталуымен жоғалып кетпей, жаңа этникалық реңдерге боялды. Өкінішке орай, тарихта біздің алыс бабаларымыз жайлы ақпарат өте аз, ал ғасырлар тереңінен жеткен шағын мәліметтер өткен тарихты толығымен сипаттай алмайды.Тарихи таным әдістерінің бірі - ғылыми реконструкция, затты бастапқы қалпына келтіру. Бұл дерек көздерін күрделі және мұқият зерттеуден кейін басталатын көпқырлы жұмыс. Атақты ресей ғалымы М. В. Горелик ежелгі түркі дәуірінің артефакттерін қалпына келтірумен бұрыннан айналысатын. Оның кейбір жұмыстарының тізімдемесінен сол дәуірдің технологиясы мен өзіндік ерекшеліктерімен толық сәйкестікте орындалған киім-кешек кешендерінің, әскери қару-жарақтың және тулардың реконструкциясын атауға болады.
Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұражайының тапсырысы бойынша М. В. Горелик түрік байрағын қалпына келтірген болатын. Зерттеуші жұмысын Батыс Түркістан қабырға жазбаларының және Дуньхуан иконаларының негізінде, сондай-ақ Эрмитажда сақталған VII ғасырдағы Соғдыда күмістен жасалған жыртқыш аң басының негізінде орындаған болатын. Жалауларды өрнектеу барысында шебер VII - VIII ғасырлардағы соғды және қытай маталарының ою-өрнектерін қолданды. Байрақ сабының жоғарғы жағы қасқырдың басы түрінде орындалған. Өзге де көптеген халықтар секілді, ежелгі түркілердің мифологиялық санасында жануарлар мифологиялық код - жеке элементтері тұрақты бекітілген мағынаға ие болатын зооморфтық код нұсқаларының бірі ретінде қолданылған.
Ата тегін білу және оны арнайы зерттеу ежелден бері Орталық Азия халықтарына тән сипат болатын. Бұл халықтардың көбі өзінің ата-бабасы ретінде белгілі бір жануарды атайтын. Түркілерге тоқталатын болсақ, қай дәуірде болмасын, бөрі бейнесі олар үшін ерекше мағынаға ие болған.
1968 жылы Монғолияның Бугут өлкесінде Түркі қағанаты билігінің бас кезеңіне жататын эпиграфиялық ескерткіш - соғды тілінде жазылған стелла табылған болатын. Ескерткіштің бас жағында қасқырдың суреті бейнеленген, одан төменіректе қол-аяғы шабылған адамның бейнесі орналасқан. VI ғасырда жазылған қытай деректерінде түркі аңызы бойынша, үлкен батпақтың жағасында тұрған түркілердің ата-бабаларын көршілес тайпаның жауынгерлері қырып-жойып, тек қол-аяғы жоқ тоғыз жасар бала ғана аман қалған. Оны қасқыр-ана құтқарып, емізіп өсіріп, кейіннен осы баланың жұбайы болған. Жаудан жасырынған қасқыр Турфанның солтүстігіндегі тауларға қарай (Шығыс Тянь-Шаньға) қашып, сол таулардағы үңгір ішінде босанып, он ұл табады. Қасқырдың балалары Турфаннан әйел алады, ал Ашына атты немерелерінің бірі жаңа тайпаның көсемі болып, оған өзінің атын береді. Кейіннен ашына тайпасының көсемдері өз руластарын Алтайға көшіріп, ол жердегі жергілікті тайпаларға билік етіп, түркі есімін қабылдаған. Л. Н. Гумилевтың пікірінше, ашына сөзі, монғол тілінен аударғанда - қасқыр дегенді білдіреді. Түркі тілінде қасқыр - бөрі немесе қасқыр, ал монғолша шоночино. Монғолдар Бөрте-Чино (Көк Бөрі) мен Алан-Гоаны (Шұбар Кермарал) өзінің ата-бабасы деп санаған. А - қытай тіліндегі құрметтеу префиксі, демек, ашына деген сөз игі қасқыр дегенді білдіреді. Қытай жылнамашылары түркі ханы және қасқыр анықтамаларын түркілердің өздерінің дүниетанымына негізделе келе, синонимдер деп санаған [32].
Ашына түркілердің ірі ру-тайпалық бірлестігінің басшысы болған кезінде, өз ордасының басына қасиетті жәдігер және империя жалауы - мемлекеттік биліктің жоғары символы ретінде бөрі басы бейнеленген байрақты орнатқан. Қытай жылнамаларының мәліметтері бойынша, алтын бөрі басы түркі туларында үнемі бейнеленетін болған. Ежелгі түркілердің тулары алғашында қасқырдың денесі салынған байрақ түрінде келген, кейіннен олар бөрі басы бейнеленген жалаумен ауыстырылған. Осындай мәліметтер этнографиялық және фольклорлық материалдарда да кездеседі.
Ежелгі түркі заманында қоладан, күмістен және алтыннан жасалған бөрінің бастары тек тулардың ғана емес, қамшылардың, ат әбзелдерінің және басқа да билік белгілерінің бас жағына орнатылған, мұны археологиялық табынды - Жетісу аумағына табылған қасқырдың басы орнатылған қамшының сабы растайды. Қазір қамшының қоладан жасалған сабы Қазақстанның Орталық Мемлекеттік мұражай қорларында сақталуда. Ол қасқыр басының жеткілікті шамада реалистік мүсіндік бейнесі ретінде орындалған - басына сүйір құлақтары жанаса орналасқан, тұмсығы ұзын қырлы, танауы таңқы, азуынан ақсиған тістері көрінеді. Мойны ағаш сапқа бекітуге арналған тігінен бұрғыланған қос тесігі бар сопақша пішінді тығынға ауысады. VI - VII ғғ. ескерткіштерінің арасындағы оған барабар жәдігер - Қурай даласынан табылған алтай ақсүйегі Ақкүннің сүйектен ойылып жасалған қамшысы. Қамшы сабының бас жағына барлық белгілері бойынша қасқырға ұқсайтын жыртқыш аңның басы орнатылған. Жануар мүсініне оның күші мен қуатын көрсететін айбарлы кескін берілген.
Бұл заттар тиісті салттық мағынаға ие болған және билік атрибуттары ретінде қолданылған. Қазіргі уақытта қазақстандық тарихшылар көне дәстүрлерді қайта жандандыру мәселелеріне, халықтың жадында сақталған символдар мен эмблемаларды қалпына келтіруге ерекше көңіл бөлуде. Ғасырлар тереңінен ежелгі түркі туының, ежелгі түркі мемлекеттілігі символының қайта оралуы, біздің халықтардың еркіндік пен тәуелсіздікке әділ ұмтылысын, Түркі қағанатының мұрагерлері тамыр алатын көне тарихпен байланысын көрсетеді.
Біздің дәуіріміздің I мыңжылдығында Еуразия далаларындағы этникалық орта бірте-бірте өзгере бастады. Бұл кезде қазіргі түркі тілдес ұлттардың тікелей ізашарлары әрі бабалары болған ірі этносаяси бірлестіктер пайда болды. Бұл дәуірде далалықтардың рухани мәдениеті жаңа сатыға көтерілді: ежелгі түркі жазбасы кеңінен таралып, жазба түркі әдебиеті пайда болды; түркі тайпалары сол дәуірдегі ұлы діндер - буддизм, манихей, христиан, ислам діндерін танып, басқа өркениеттердің жетістіктерін игерді. Көшпелі тұрмыс жағдайларында өзгеше төл мәдениет қалыптасты.Түркі мәдениеті жоқ жерден пайда болған жоқ, ол өзінің құндылықтар жүйесіне үйлесе кеткен барлық мәдени жетістіктерді сіңіріп алды.
Тұран тайпалары мен қытайлықтарға ортақ тағы бір ерекшелік - ол аруақтарға табыну. Бұл дәстүр барлық халықтарда кең тарағанымен, осы уақытқа дейін ерекше деп келген қытайдың діндері мен солтүстік Азия дәстүрінің төркіндері бір екені анықталды. Мысалы, Сібірден Орта Азияға көшкен ғұндардың Тора тайпасы өз бабаларының моласы басына құрбандық шалуға елшілерін жіберіп тұрған. Олар молалар мен қорғандарды тірі жан баспасын деп және аруақтар шығып кетпесін деп қоршаған. Ал, Қытайда осындай қорғандар белгілі уақыт өткеннен кейін табынатын тұрақты орындарға, ал кейбіреулері аруақтарға табынатын ұлы храмдарға айналды. Қытайдағы аруаққа табыну мен финдер, лапландтықтардың отбасындағы табыну сияқты діни сенімдер алғашында бірдей, бір-біріне өте ұқсас болғанын көреміз. Алдында аспанға табынудан басталған діни сенім, соңынан мәңгілік өлмейтін күшке айналған аруақтардың рухына сеніп - сыйынуға айналды. Аруақтардың рухына сыйыну дегеніміз, өлмейтін, мәңгілікке сенудің өмірлік негізгі элементі болып табылады.
Түркі халықтарында тау, өзен, көлдердің рухына сыйыну емес, олардың өзіне сыйыну, яғни табиғатты кейіптеу емес, оны тірілту
процессі жүреді. Көне түркілердің дүниетанымының негізі аруақтарға табыну болып табылады. Өлгендердің рухына, мифтік ең алғашқы бабаларға сыйыну осыдан шыққан.
Ертедегі бабалардың аруақтарына табынып, олардың молаларына сыйынуды Парсы патшасы Дарийға қарсы соғысқан көшпенді массагет тайпасы қағанының: "Сендер біздің жерді жаулап алуға келдіңдер, бірақ бізді жеңу үшін, алдымен біздің бабаларымыздың молаларын табуларың керек" деген сөзінен көреміз. Бұл сөздердің астары мынада. Массагеттердің жеңілмеуінің себебі бабалар аруағына, өздерінің қасиетті жеріне сыйынады. Бостандық үшін күресте батыр-бабаларының аруағы оларды қолдайды.
Бабалар аруағына табыну құдайдың жаратушы күшіне сенудің ең көне формасы. Тарихи даму кезеңінің белгілі сатысында көптеген халықтардың аруақтарға табынуы, соңынан барлық дүниежүзілік діндерге негізгі элементтердің бірі болып енді.
Түркілердің дүниетанымдық көзақарастары мен құндылықтар жайлы түсініктерін археологиялық қазба жұмыстары ның нәтижелері де жан-жақты дәлелдейді. Мысалы, Мерке түрік ғибадатханасы - ортағасырлық түркілердің мәдени-ғұрыптық кешені. Бұл аймақтағы кешенді ескерткіштер тобын - жерлеу орындары - қорғандар, қорғандардың маңында кездесетін ғұрыптық қоршаулар, тас мүсіндер, балбал тастар, жартастардағы суреттер мен рулық таңбалар және қойтастарда кездесетін ойма жазулар құрайды.
Мерке ғибадатханасына бірнеше жылдардан бері жүргізілген археологиялық жұмыстардың нәтижесі мұндағы тас мүсіндері бар ғұрыптық ескерткіштер негізінен мүсіндердің иконографиялық түріне жақындығын көрсетті. Ғибадатханадағы мүсіндерде жеке тұрған әйел немесе ер адам бейнесі бейнеленген. Меркелік тас мүсіндерде қолдарына ыдыс ұстаған әйел мүсіндері барынша мәнермен өңделген. Егер мүсінде егде әйел бейнесі сомдалса кимешегі, келіншек бейнесі сомдалса сәукелесі, әшекейлері анық көрсетілген. Мүсіндердегі бас киімдер мен көкірегіне тағылған әшекейлеріне қарап, әйел адамның жасын және қоғамдағы әлеуметтік статусын ажыратуға болады.
Мерке ғибадатханасындағы әйел адамдарына арналған тас мүсіндердің орналасуы, бейнелену ерекшеліктері көшпелі түрік қоғамында әйелдің ерлермен теңдей дәрежеде болғандығын аңғартады. Сонымен бірге мұнда түркілердің еркектік бастаумен бірге, Ананы -- ұрпақ жалғастырушы ретінде тану сияқты, терең тамырлы көшпелілердің идеологиясы жатыр. Түркілер мәдениетінің ерекше бір түріне руникалық жазба ескерткіштер жатады. Түркілердің құпия жазбаларының ашылуы орта ғасырдағы көшпенді түріктердің дүниетанымын тануға мүмкіндік береді.
"Көне түріктердің көк тәңірге тасқа ойып жазған тілегі" 2004 жылы тамыз айында табылды. Ғажайып таңбалары бар қойтастың ұзындығы 4 м, ені 2 м. Жазудың өзі тасқа терең етіп ойылған ерекше үш таңбадан тұрады. Әр таңбаның биіктігінің өзі жарты метр шамасында. Таңбаларды зерттеу нәтижесінде түрік жазуының оңнан солға қарай оқылатыны анықталған. Бір ғажабы, жазу жоғарыдан, яғни көк аспаннан оқуға арналған тәрізді. Мұндағы жазу "абыну" немесе "абынғу" деп оқылды. Ол уану, жұбану деген мағына береді. Бұл сөздің түбірі - көне түрік етістігі абын-қазақ тілінде уан түрінде осы күнге дейін сақталған. Ғалымдардың пайымдауынша, бұл қойтастағы көне руникалық жазу көк тәңірге арналған. Қойтастың жоғарғы жағындағы ойықтар мен тастың үлкендігін ескере отырып, бұл аймақты ғалымдар, осы өңірді мекен еткен көне түрік тайпаларының құрбандық шалуға арналған айрықша қасиетті де, киелі орны деп отыр.
"Мәдени мұра" тізіміне ұсынылған келесі бір тамаша ескерткіш - Мерке ғибадатханасының солтүстік жағындағы Жайсан ғибадатханасы. Бұл ортағасырлық түріктерден қалған мәдени - ғұрыптық кешен. Ғибадатханадағы ескерткіштерді зерттеу және сақтау жұмыстары 2001 жылдан бастап қолға алынды. Мұнда ескерткіштердің негізгі бөлігі орналасуына қарай бір заңдылыққа негізделген. Яғни, жерлеу құрылыстары кешеннің батыс бөлігінде орналасса, ғұрыптық құрылымдар кешеннің шығыс бөлігіне шоғырланған. Тек сирек жағдайда ғана қоршаулар қорғандардың ортасында немесе культтік кешендердің батыс бөлігінде орналасқан. Жайсан ғибадатханасының құрамдас бөлігі болып табылатын түріктердің өнер туындылары мемориалдың оңтүстік батысына жақын аралыққа шоғырланған. Мұндай өнер туындыларына тас мүсіндерде және стелаларда, сондай-ақ жартастарда кездесетін рулық таңбалар, петроглифтер т.б. жатады.
Ғибадатханаға жүргізілген барлау жұмыстары кезінде басқа да көптеген құнды заттар табылды. Бір айта кететін жайт, археолог Айман Досымбаеваның пайымдауынша, ғибадатхананың ескерткіштерінде кездесетін ромб үлгісіндегі таңба әшекейліктен басқа бойтұмар ретінде қызмет атқаратын киелі сипатқа ие болған. Қазақ этнографиясында қазіргі күнге дейін ромб түріндегі таңбаны еске түсіретін тұмар тағу сақталған. Жартастарда салынған ромб түріндегі тұмар-таңбалар функционалдық мағынада Жайсан ғибадатханасының киелі жерінің шекарасын белгілеу үшін қызмет еткен болса керек.
Жайсан мемориалдарын салған шеберлер түріктердің монументтеріндегі бейнелердің толық спекторын көрсете отырып, мүсіндер арқылы жауынгер мен абыздың, әлеуметтік үстем тап өкілдерінің, ғұрыпты өткізу рәсіміндегі қызметшілердің бейнелерін көрсетуге тырысқан. Ғибадатханалардағы кездесетін көптеген айырмашылықтарды талдап, зерттеудің нәтижесі, Мерке ғибадатханасы бұрыннан қазақ даласында орналасқан батыс түріктердің ерекше ғұрыптық кешені, ал Жайсан ғибадатханасын Батыс Түрік қағанаты құрылғаннан кейін жүз жыл өткен соң, 8 ғасыр көлемінде батыс түрік тайпаларының жеріне келген шығыс түріктері құрғандығын көрсетіп отыр.
Ертедегі ортағасырлардағы барлық түркі тілдес тайпалардың наным сенімінде қасиетті тауларға табынушылықтың маңызды мәні болды. Бұл сенім Оңтүстік Сібірде өткен өткен ғасырдың өзінде сақталып келгені тарих беттерінен белгілі. Ертедегі түріктер қасиетті Отүкен қара күшін (Хантай таулары) ерекше қастерлеген, олардың рухы қаған тегінің қамқоршысы деп есептелген. Онда бабалардың үңгірі болған. Түрік аңыздары бойынша бұл үңгірлерде қасқырдан түріктердің балалары туған.Түріктердің пікірінше, бұл төңірек рухтарға толы, оларға тасаттық беріп, рақымын алып отыру керек. Адамдар өлген соң жаны орналасатын жер асты патшалығын жер асты дүниесінің билеушісі Ерікліг басқарған [33 ].
Осы сипатталған наным-сенімдер ежелгі түркі тайпаларына, оның ішінде оғыздарға, қардұқтарға, кимектерге, қыпшақтарға ортақ болған. Бұған атап айтқанда ортағасырлардағы араб және парсы шығармаларында кездесетін түріктердің наным-сенімін сипаттайтын мәліметтері дәлел бола алады.
Ертедегі түркілердің дүниетанымында әртүрлі нанымдар орын алған. Олардың ішіндегі ең әйгілісі-отқа табыну, жануарларға табыну және өсімдіктерге табыну. Қала тұрғындары мен отырықшы халықтың отқа табынғандығын археологиялық материалдар растайды. Баба-Ата қаласы жұртының қамалын қазып аршыған кезде сарай кешенінің ең басты залында, жердің қалың қабатына қарағанда, отқа байланысты діни ғұрыптар өткізілген [34].
Отқа табынушылық нанымды ғылымда Зороастризм деп те атайды. . Зороастр сөзінің мағынасы зоро - адам, астра - жұлдыз.
Зороастризм діні ең алғаш протоүнді ирандықтарынан шыққан. Олардың мекендеген жері Азияның кең байтақ далалары, Жайық өзенінің шығыс жағалауы. Протоинди ирандықтары Иранды жаулап алған және сонда мекендеген. Олар б.э. 3000 жыл бұрын өмір сүрген. Бұл дінді ең алғаш рет таратқан ирандық жігіт - Зороастр.
Ол туралы мынадай аңыз бар: 30 жасында бір сәуле көреді, оны уаху мая дейді. Қазақша аударғанда ашық сәуле деп аталады. Оны құдайлардың ең үлкені Ахурамаздаға апарады. Ахура қазақ тілінде - ақылды, мазда - құдай деген мағынаны береді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz