Халықаралық көлік - экспедициялық қызметтің құқықтық негіздері
Әл-Фараби атындағы қазақ ұлттық университеті
Экономика және жоғары бизнес факультеті
маркетинг және менеджмент кафедрасы
логистика мамандығы
Дипломдық жұмыс
Транспорттық-экспедиторлық қызметті ұйымдастыру
Байтасов Ильяс Нұрланұлы
Ғылыми жетекшісі: Мырзаханова Дария Женисовна
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2015ж
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Қазақстан Республикасындағы көлік-экспедициялық қызметтің негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.1 Көлік-экспедициялық қызметтің түсінігі және ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.2 Көлік-экспедициялық қызметтің субъектісі ретінде экспедитордың мәртебесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
1.4 Халықаралық көлік-экспедициялық қызметтің құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
1.5 Ұлттық экспедиторлық ережелердің көлік-экспедициялық қызмет көрсетуде алатын рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
3 Көлік экспедициясы шарты: практикалық проблемалары және оларды шешудің жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .89
2.1 Көлік экспедициясы шартының түсінігі, логистикада алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...89
2.2 Көлік экспедициясы шартының мазмұны, орындау және тоқтатудың құқықтық проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..112
2.3 Көлік экспедициясы шарты бойынша тараптардың жауапкершілігінің проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .127
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 156
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..165
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық зерттеу қазіргі кезеңде көліктік қызмет көрсету саласында маңызды мәнге ие көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді реттеудің теориялық және практикалық өзекті мәселелерін кешенді түрде талдау жүргізуге арналған.
Қазақстанда қоғамның талаптарына барынша толығырақ жауап бере алатындай, қазіргі заманға сай әрі тиімділігі жоғары көлік-экспедициялық қызмет көрсету жүйесін құру бүгінгі күннің өзекті міндеттерінің біріне айналып отыр. Оның шешілуіне аталмыш жүйенің нарықтық экономикадағы тұрақты дамуы, халықаралық көліктік қызметтер нарығына табысты кірігуі тәуелді. Ендеше бұл мәселеге мемлекеттік деңгейде мән беріліп, оңды қолдау табуы қажет.
Жұмыста көлік экспедиторларының жағдайларына талдаулар жүргізіліп, ұлттық және халықаралық көлік-экспедициялық қызмет көрсетулердің негіздері қарастырылады, көлік экспедициясы шартының практикалық проблемалары мен оларды шешудің жолдары анықталады. Халықаралық стандарттар мен ережелерге сай келетін, шетелдердің нормаларымен бірегейлендірілген нормативтік базаны құру қажеттігі негізделеді. Көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді реттейтін заңнамаларды жетілдіру жөнінде дәйекті ұсыныстар тұжырымдалады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының көлік жүйесінің дамуы ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы - Қазақстан - 2030 стратегиялық бағдарламасында қарастырылған [1, 151 б.]. Аталмыш бағдарламаның мақсаттары мен міндеттері мемлекетіміздің жаңа көлік саясатын жүргізу жолымен жүзеге асырылуда [2].
Ішкі және халықаралық қатынастарда жүк тасымалдау бойынша көліктің табысты қызмет етуі экспедиторлардың белсенді қатысуынсыз мүмкін емес. Бүгінгі күні әлемдегі барлық жүк тасымалдаудың 75 % көлемі экспедиторлық компаниялармен ұйымдастырылатыны мәлім болды [3, 9 б.].
Отандық және шетелдік ғалым-теоретиктер мен тәжірибелі заңгерлердің арасында көлік-экспедициялық қызмет дегеніміз не, шарттың пәніне қандай қызмет көрсетулер кіреді, экспедитордың мәртебесі қандай болуы керек және т.б. туралы ортақ бір пікір жоқ. Қалыптасқан жағдай бүгінгі күнге дейін көлік экспедициясы бойынша қатынастарды халықаралық-құқықтық акт деңгейінде бірегейлендіруге кедергі келтіріп отырған негізгі себептердің бірі ретінде саналады және сыртқы экономикалық қатынастардың дамуын тежейді.
Дипломдық зерттеу тақырыбым ретінде көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді ұйымдастыру оны экономикалық реттеуді таңдауымыз және оны зерттеудің өзектілігі келесі себептермен түсіндіріледі: біріншіден, көлік-экспедициялық қызметтің ұғымының бірыңғай анықтамасының жоқтығы, теориялық негіздерінің әлі толық қалыптаспағандығы; екіншіден, экспедитордың тасымалдаушы және оператор ретіндегі анықталмауы және заңдастырылмауы; үшіншіден, Қазақстан Республикасында көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді реттеудің ортақ негізін құрудың қажеттігімен; төртіншіден, сыртқы-экономикалық қызмет көрсету саласында көлік-экспедициялық қатынастарды реттейтін бірегейлендірілген халықаралық нормативтік құқықтық актінің болмауымен, бесіншіден, ұлттық экспедиторлардың тәжірибесінде қалыптасқан экспедиторлық құжат айналымының заңдастырылмауы, алтыншыдан, көлік экспедициясы шартының түсінігі, экспедитор мен клиенттің құқықтары мен міндеттері туралы, экспедитор-делдал және экспедитор-тасымалдаушының жауапкершіліктерін бөлу, дауды реттеуге қатысты ҚР АК-де кемшіліктер мен қарама-қайшылықтардың орын алуы.
Аталған проблемалар қазіргі кезеңде Қазақстанның ішкі және халықаралық көліктік қызмет көрсету нарығында қазақстандық экспедиторлардың бәсекелесу қабілеттерін төмендетіп, осы саланың әлеуметтік және экономикалық проблемаларын толыққанды шешуге мүмкіндік бермей отыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан азаматтық құқығы ғылымында бүгінгі күнге дейін көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді құқықтық реттеудің проблемалары кешенді ғылыми зерттеу түрінде жеткілікті өңделген емес. Сонымен қатар, бұған дейін Қазақстан Республикасында аталған салада монографиялар, дипломдық зерттеулер болмаған.
Көлік-экспедициялық қызметті құқықтық реттеу мәселелері келесі ресейлік ғалымдардың және ТМД-ға мүше елдердің ғалымдарының, кеңестік және қазіргі кезеңдердегі ғалымдардың: М.К. Александров-Дольник, В.К. Андреев, М.И. Брагинский, В.В. Витрянский, Е.М. Ворожейкин, В.А. Егиазаров, В.И. Жуков, О.С. Иоффе, Д.А. Медведев, Г.П. Савичев, О.Н. Садиков, В. Смирнов, А.Н. Романович, Н.Г. Рыженкова, Ғ.И. Төлеуғалиев, Я.Ф. Фархтдинов, А.И. Хаснутдинов, М.Е. Ходунов, Х.И. Шварц, Е.Д. Шешенин, В.С. Якушевтің және басқалардың еңбектерінде қарастырылған.
1995 жылдан бері бұл тақырып көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді реттеу нысаны ретінде көлік экспедициясы шартын ғана зерттеп жүрген ғалымдардың дипломдық жұмыстарында зерделенген. Бұл бағыттағы ізденістерге ресейлік ғалымдар С.П. Хмелев (Саратов, 1999 ж.), С.Ю. Морозов (Ульяновск, 2003 ж.), Н.В. Морозова (Москва, 2005 ж.), А.В. Ребриков (Волгоград, 2006 ж.) және халықаралық көлік-экспедициялық құқық қатынастарының мәселелерін зерттеуші, Беларусь ғалымы Д.Л. Корнейчук (Минск, 2003 ж.) қомақты үлес қосқан. Дегенмен, дипломдық зерттеулердің тақырыптары көрсетіп тұрғандай, аталған жұмыстарда жалпы көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді ұйымдастыруды реттеу мәселелерін толық қамтымай, оның экономикалық реттеу нысаны болып табылатын көлік экспедициясы шартының өзекті мәселелерін зерттеумен шектелген немесе халықаралық көлік-экспедициялық қызмет көрсетулер ғана зерттелген. Сонымен қатар, бұл ғылыми еңбектердің Ресей, Беларусь мемлекеттерінде көлік экспедициясы шартын экономикалық реттеу мәселелеріне арналғанын атап көрсету керек.
Қазақстан Республикасында қазақстандық цивилистикаға еңбегі сіңген ғалым, профессор Ғ.И. Төлеуғалиевтің көлік экспедициясы шартын құқықтық реттеудің мәселелерін зерттеуге сіңірген еңбектері зор. Көлік экспедициясы шарты ғылыми зерттелген алғашқы еңбек - Ғ.И. Төлеуғалиев пен М.К. Александров-Дольниктің тең авторлығымен 1969 жылы Алматы қаласында С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің баспасынан шығарылған Правовые вопросы доставки грузов от склада отправителя до склада получателя (от двери до двери) деп аталатын монографиясы. Алайда аталған еңбекте көлік экспедициясы шарты жүктерді тасымалдау шартына қосалқы шарт ретінде тар мағынада зерттеліп, КСРО заңдарының негізінде жазылған және қазіргі нарықтық талаптарға сай келмейді.
Соңғы ширек ғасырдан астам уақыт ішінде Қазақстанда көлік- экспедициялық қызмет көрсетуді құқықтық реттеу арнайы зерттеу объектісі болған емес. Сондықтан қоғамдағы, цивилистика ғылымындағы соңғы үрдістерді ескере отырып көлік экспедициясын құқықтық реттеу проблемасының теориялық және практикалық қырларын кешенді түрде зерттейтін ғылыми ізденістерге мұқтаждық бар деп айта аламыз.
Зерттеудің объектісі және пәні. Зерттеудің объектісі болып жүк тасымалдауда көлік-экспедициялық қызмет көрсету бойынша туындайтын қатынастардың Қазақстан Республикасының азаматтық және көліктік заңнамаларымен реттелуі табылады.
Зерттеудің пәні көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді реттеудің бүгінгі жағдайы және келешегі, экспедиторды анықтау, оны реттеу нысаны ретінде көлік экспедициясы шартын анықтау мәселелері болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыста көлік-экспедициялық қызмет көрсетудің теориялық негіздеріне, Қазақстан Республикасында көлік-экспедициялық қатынастарды құқықтық реттеуге талдау жүргізу арқылы көлік экспедициясының теориялық және практикалық өзекті мәселелерін жан-жақты зерттеу мақсаты көзделіп отыр.
Аталған мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысында келесідей міндеттер қойылады:
oo көлік-экспедициялық қызметтің түсінігін және жіктелу түрлерін анықтау, қазіргі кезеңдегі аталған қызмет көрсету жүйесін ұйымдастырудың өзекті мәселелерін анықтау;
oo көлік-экспедициялық қатынастардың Қазақстан Республикасында және халықаралық деңгейде құқықтық реттелуіне, тарихи даму кезеңдеріне талдау жүргізу және соның негізінде көлік-экспедициялық қатынастарды құқықтық реттеу бойынша кемшіліктер мен қарама-қайшылықтарды анықтау.
oo экспедитордың аралас тасымалдау операторы ретіндегі қызметінің ерекшеліктерін зерттеу және оның реттелуінің тәжірибелік және теориялық өзекті мәселелерін анықтап, оларды ұтымды шешу жолдарын ұсыну;
oo көлік экспедициясы шартының табиғатына талдау жүргізу, оның міндеттемелер жүйесіндегі орнын анықтау;
oo көлік экспедициясы шартының тараптарының мен міндеттеріне талдау жүргізу;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Халықаралық қатынаста жүк тасымалдаумен байланысты көлік-экспедициялық қызмет көрсетулердің дамуымен осы салада пайда болған жаңа қатынастарды реттеудің қажеттігіне орай қолданыстағы ұлттық және шетелдік заңнамаларға салыстырмалы-құқықтық талдау жасалып, көлік экспедициясы туралы жұмыстарды ұйымдастырудағы жетілдірудің тиімді жолдары ұсынылады. Көлік-экспедициялық қызметтің жаңа түрлерін зерделеу нәтижесінде экспедитордың мәртебесін арттырудағы кешенді тұрғыдан ғылыми сараптамаға салу мүмкіндігі ашылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
2. Халықаралық нормаларға сәйкестендіру мақсатында экспедитор-тасымалдаушы және экспедитор-оператор ретіндегі экспедитордың мәртебесін заңды тұрғыда анықтау қажет. Экспедитор көлік-экспедициялық қызмет көрсету барысында жүк тасымалдауды тікелей орындаған жағдайда, оны экспедитор-тасымалдаушы деп тану ұсынылады. Экспедитор аралас тасымалдауға (көліктің бірнеше түрімен тасымалдауға) шарттасқан тасымалдаушы ретінде қатысып, жүктерді тасымалдауды ұйымдастыру бойынша көлік-экспедициялық қызмет көрсеткен жағдайда, оны экспедитор-оператор деп тану қажет.
3. Дүниежүзілік көлік жүйесіне кіру Қазақстан Республикасының аумағы бойынша да, халықаралық қатынас бойынша да тасымалдауды ұйымдастыратын экспедиторлардың қызметінің ережелерін бекіту қажеттігін талап етеді. Қазақстан Республикасында көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді реттеуді жетілдіру мақсатында, бірегейлендірілген ережелерді бекітетін және логистика қағидаларына негізделген ҚР Көлік-экспедициялық қызмет туралы заңын қабылдау қажет.
4. Қазіргі уақытта халықаралық көлік-экспедициялық қызмет көрсету бойынша қатынастарды реттейтін нормативтік құқықтық акт қабылданбаған. Осыған байланысты бірегейлендірілген халықаралық конвенцияны қабылдау қажеттігі негізделеді, онда келесі ережелер қарастырылуы тиіс: көлік-экспедициялық қызметтің түсінігі және түрлері; экспедиторлық құжаттарды беру шарттары мен тәртібі; халықаралық экспедитордың құқықтық мәртебесі; экспедитор мен клиенттің құқықтары мен міндеттері; халықаралық көлік экспедициясы шартының тараптарының жауапкершіліктері.
5. Халықаралық іскерлік қызмет өрісіндегі әдеттегі құқықтар Қазақстандағы қолданысқа ие құқыққа енгізуге лайықты бірқатар ережелерді (FIATA, NSAB) біріктіреді. Сыртқы экономикалық қызмет саласында қызмет көрсетіп жүрген қазақстандық экспедиторлардың мүдделерін қорғау мақсатында қалыптасқан халықаралық іскерлік қызмет өрісіндегі әдет-ғұрыптар мен ұлттық заңнамалардың ережелерін бірегейлендіру арқылы отандық экспедиторлардың әлемдік жүк тасымалы жүйесіне кіруіне мүмкіндіктер ашу қажет. Осы орайда көлік-экспедициялық қызмет туралы ұлттық заңнаманы ФИАТА-мен ұсынылған Үлгі ережелердің негізінде құру; отандық экспедиторлық ұйымдардың құжат айналымын халықаралық іскерлік қызмет өрісіндегі әдеттегі құқықтарға сәйкес заңдастыру ұсынылады.
6. Қолданыстағы ҚР АК-де клиенттің құқықтары мен экспедитордың міндеттері толық емес мазмұндалған. Сондықтан көлік экспедициясы шартын құқықтық реттеуді жетілдіру мақсатында ҚР АК-не толықтырулар мен өзгертулер енгізу бойынша келесідей ұсыныстар жасалады:
а) Клиент экспедитордан жүк тасымалдау үрдісі туралы, жүктің келіп жетуі және жөнелтілуі туралы ақпараттарды беруді талап етуге, көлік экспедициясы шартына сәйкес экспедиторға нұсқаулар беруге құқылы;
ә) 1. Көлік экспедициясы шарты бойынша экспедитор клиенттің тапсырмасы бойынша жүкті тасымалдауды ұйымдастыруға, тасымалдаумен байланысты басқа да көлік-экспедициялық қызмет көрсетулерді орындауға немесе орындауды ұйымдастыруға міндеттенеді, ал клиент экспедиторға қызмет көрсеткені үшін сыйақы төлеуге және шартты орындауға байланысты шығындарды өтеуге міндеттенеді.
б) Экспедитор жүктерді тасымалдауды жеке көлігімен немесе жалға алынған көлігімен нақты тасымалдаушы ретінде, иә өз атынан жасалған жүкті тасымалдау шарты бойынша міндеттемені орындауды үшінші тұлғаға (тасымалдаушыға) жүктеу арқылы шарттасқан тасымалдаушы ретінде орындауға құқылы;
- Осы тарауда реттелмеген бөлігінде экспедиция шартына қатысты қатынастарға, егер шарт талаптары бойынша экспедитор тасымалдаушы ретінде іс-әрекет жасаса, жүктерді тасымалдау туралы ережелер қолданылады.
7. Экспедитордың жүкті ұстап қалу құқығының мәнісі мен мазмұны даулы мәселе болып отыр, атап айтқанда, клиенттің мүдделері үшін шыққан экспедитордың шығындарының өтелмеуіне байланысты ұстап қалу мүмкіндігі, сондай-ақ ұстап қалу кезінде жүкке келтірілген зиян үшін жауапкершілік мәселесі заңды реттелмеген. Осы аталған заңдағы ақаулықтардың орнын толтыру мақсатында Экспедитор жүкті экспедициялық қызмет көрсетулері үшін алуы тиіс сыйақының және клиент үшін шыққан шығындарының төленбеуіне байланысты ұстап қалуға құқылы.
Экспедитордың ұстап қалуы салдарынан келтірілген залал үшін жауапкершілік сыйақыны төлеу және шығындарды өтеу міндетін орындамаған клиенттің өзіне жүктеледі.
8. Жауапкершілік мәселесіне қатысты қолданыстағы заңнама желілік жауапкершілік теориясын ұстанады. Бұл жүйе көптеген тасымалдаушаларды іздеуге мәжбүрлі болатын клиент үшін ыңғайсыз. Экспедитор-делдал мен экспедитор-тасымалдаушының жауапкершіліктерін бөліп қарастыра отырып, әрқайсысының жауапкершілігінің негіздері мен мөлшерін анықтау, экспедитор-оператордың жауапкершілігін біртекті жауапкершілік теориясы негізінде құру ұсынылады.
1.1 Көлік-экспедициялық қызметтің түсінігі және ұйымдастырылуы
Көліктің әр түрімен жүк тасымалдаудың өзара үйлесімді әрі тоқтаусыз жұмыс істеуіне көлік-экспедициялық қызмет көрсету жөніндегі құқықтық мәселелердің дұрыс шешілуі елеулі түрде ықпал етеді.
Бүгінгі күні халықаралық нарықта тауарларды жеткізу үрдісі тасымалдаумен бірге, басқа да қажетті жұмыстар мен қызмет көрсетулердің кешенін орындаумен тығыз байланысты. Осындай міндеттерді көлік экспедиторлары жүзеге асырады.
Көлік-экспедициялық қызмет көрсету тауарды өндірушіден тұтынушыға дейін жеткізудің құрамдас бөлігі ретінде тасымалдау үрдісінің басталуы, жалғасуы және аяқталуы үшін маңызды болып табылатын негізгі және қосымша қызметтердің орындалуын қамтиды.
Жүктерді тасымалдау - бұл жәй ғана жүктерді бір жерден екінші жерге ауыстыру емес, түрлі жұмыстар, операциялар мен қызмет көрсетулердің кешені. Осының барлығы тасымалдаудың тиімді бағасы мен мерзімін таңдаудан басталады да, кейін тасымалдаушымен шарт жасасу, жүктерді кедендік декларациялау, көліктік құжаттарды рәсімдеу, жүкті тапсыру және қабылдап алу, оны қоймаға орналастыру және сақтау, тиеу-түсіру жұмыстары және жүк тасымалы үшін толықтай есеп айырысу жүзеге асырылады. Осы аталған қызметтердің жиынтығын көлік экспедициясы деп атайды.
Көлік-экспедициялық қызмет дегеніміз жүктерді тасымалдауды ұйымдастыру бойынша клиентке қызмет көрсету жөнінде кәсіпкерлік қызмет.. Көлік-экспедициялық қатынастардың объектісі болып көлік-экспедициялық қызмет көрсету табылады. Экспедитормен жүзеге асырылатын қызметтердің нәтижесінде заттық нәтижесі жасалмайды, бірақ белгілі бір нәтижеге жету үшін қызмет көрсетуші міндетті әрекеттерді орындайды, мәселен, жүкті жөнелту немесе қабылдап алу, жүкті қабылдап алушыға жеткізіп беру және т.б.
Көлік-экспедициялық қызмет жүк тасымалдау жүйесінің және онымен байланысты көлік-экспедициялық қызметін тұтынушыларға (жүк жөнелтушілерге, жүк қабылдаушыларға, көлік ұйымдарына) қызмет көрсету жүйесінің айырылмас және өте маңызды элементі болып табылады.
Көлік-экспедициялық қызметтің маңыздылығы кәсіпкерлердің мүдделері тұрғысынан да, экономикалық мақсат тұрғысынан да түсінікті. Себебі өнеркәсіп, құрылыс, сауда, ауыл шаруашылық саласының кез келгенін алып қарасаңыз бұлардың барлығы да кешенді көлік қызметіне мұқтаж. Мұндай клиенттерге көптеген көлік ұйымдарымен, көліктің жеке түрімен тасымалдау шартына отыру тиімсіз. Оларға жүктерді жөнелту және қабылдап алу, жеткізу орнынан тасып әкету немесе тасып жеткізу бойынша көліктік қызметтерді орындайтын арнайы маманның болғаны ыңғайлы болар еді. Бұрын мұндай қызметтердің кешенін тасымалдауға қатысушылардың өздері орындаған болатын, бірақ та нарықтық қатынастардың дамуымен жүк тасымалына сұраныстар артқан сайын жұмыс көлемі де өсе бастады. Бұл өз кезегінде күн өткен сайын негізгі тасымалдау қызметін жүзеге асыруға кедергі келтіре бастады. Сөйтіп, арнайы мамандандырылған кәсіпкерлер айналысатын көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді дербес бөлуді экономикалық қажеттілік талап етті.
Өндіріс саласы ретінде көлік-экспедициялық қызмет көрсету Европада жүз жылдан астам уақыт бұрын пайда болған. 1880 жылы Лейпцигте Европа елдері экспедиторларының тұңғыш конгресі өткізіліп, онда экспедиторлар ассоциациясының халықаралық федерациясы құрылған.
Кеңестік дәуір кезеңіндегі жоспарлы экономикада мұндай қызметке деген сұраныс іс жүзінде болмады. Экспедиторлық бизнестің пайда болуына негізі фактор болып еліміздің нарықтық экономикаға көшуі табылады. Екінші жағынан, КСРО-ның ыдырауынан кейін бұрынғы социалистік республикалардың саяси және экономикалық егемендігі қалыптаса бастады. Соның нәтижесінде шекаралары анықталып, ұлттық валюталары, дербес банктік, салық, кедендік жүйелері құрылды. Жаңа мемлекеттердің иелігіне бұрынғы біртұтас көлік жүйесі енді. Осындай жағдайларда ескі технологиялармен тасымалдауды жүзеге асыру қиындықтарды туындатты. Мұндай ахуал көлік кәсіпорындарының, әсіресе негізгі тасымалдаушы көліктің түрі темір жолдың қызметіне теріс әсер етпей қоймады. Сондықтан ТМД елдерінің темір жол ұйымдарының әкімшіліктері жүктерді тасымалдауға көлік-экспедициялық қызмет көрсетулерді енгізу туралы шешім қабылдады. Алдымен экспедиторлар тасымалдауды ұйымдастырушы ретінде тартылды.
Қазақстанда алғашқы экспедитор қызметін орындау үшін Желдорэкспедиция атты мемлекеттік кәсіпорын құрылып, экспедиторлық бизнестің қарқын алуына жол ашты. Бірақ теміржолдың еншілес компаниясы болғандықтан ол толыққанды кешенді экспедициялық қызмет көрсете алмады. Кейін 1994 жылы ҚР АК-нің қабылдануымен [6] қазақстандық экспедиторлық дербес компаниялар біртіндеп өмірге келе бастады [7].
Көлік-экспедициялық қызмет бизнестің жаңа түрі еді және Қазақстан көліктік қызмет көрсету нарығында халықаралық талаптарға сай келетін экспедиторлық қызмет көрсету тәжірибесі іс жүзінде болмағандықтан шетелдік компаниялармен бірлескен кәсіпорындар құрыла бастады, атап айтқанда, Фрицтранспортейшн компани, Трансвей, Трансрейл. Олардың басты міндеті отандық экспедициялық қызметті жаңа бағытта дамыту болды.
Шетелдік серіктестермен бірлескен жұмыс нәтижесінде алынған тәжірибенің қалыптасуы, заңдармен мүмкіндіктердің берілуі қазақстандық экспедиторлық қызметті дамытуға негіз болды. Енді көлік-экспедициялық компаниялар өз қызметтерін дамыту мен оның сапасын жоғарылату, әлемдік көлік жүйесінде тиісті орын алу мақсатын көздеді. Сол себепті белгілі экспедиторлық компаниялар, ҚР Көлік және коммуникациялар министрлігі мен Қазақстан темір жолы ұйымдастырған 1997 жылғы 10 маусымдағы конференцияда Қазақстан ұлттық экспедиторларының қауымдастығын (ҚҰЭҚ) құру жөнінде шешім қабылдады. Қауымдастықтың алғашқы мүшелері Казинтерфрахт АҚ, Транссистема ЖШС, Транко АҚ, Искомтранссервис ЖШС, Акжартранс ЖШС болды. Бұл компаниялар бүінгі күні отандық экспедиторлық бизнестің көшбасшысы болып табылады [8, 3 б.].
Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасында көлік-экспедициялық қызметті құқықтық реттеудің бірыңғай теориялық және заңдық базасының болмауы құқық қолдану тәжірибесінде проблемаларды туындатпай қоймайды. Көліктік қызмет көрсету саласында қызметтің бұл түрі көп жылдан бері жүзеге асырылып келе жатқанына қарамастан, көлік-экспедициялық қатынастар тиісті құқықтық реттеуге алынбай отыр. Осы орайда біз зерттеу жұмысында алдымен көлік-экспедициялық қызметтің түсінігі, түрлері, ұйымдастырылу негіздеріне талдау жүргізуге талпыныс жасамақпыз.
Экспедиция термині әртүрлі ұғымдарды түсіндіреді, себебі бұл сөздің көп синонимі бар. Оған тасымалдаушы алдында жүк жөнелтушінің атынан экспедитордың өкілдік етуі де, олардың арасындағы делдалдығы да, жүктерді жөнелту және тағайындалған жерде оларды қабылдау мақсатында жүргізілетін операциялар, іске қатысты корреспонденцияларды жөнелту, осындай іспен айналысатын кеңсе, поштаны сорттау және үлестірумен айналысатын байланыс мекемесінің қызметтері және т.б. жатады. Сондықтан да экспедициялық қызмет пен көлік-экспедициялық қызмет көрсету ұғымдары көп жағдайда шатастырылады. Ғ.И. Төлеуғалиев көлік-экспедициялық қызмет көрсету деген терминнің ұғымы анағұрлым кеңірек, себебі оның мазмұны жүк иесіне тасымалды жүзеге асыру мақсатында көрсетілетін кез келген қызметті білдіреді деп атап көрсеткен [9, 72-73 бб.].
Заң әдебиетінде көлік-экспедициялық қызмет көрсету ұғымы әртүрлі мазмұндалады. Мәселен, А.И. Хаснутдиновтың пайымдауынша, көлік-экспедициялық ұйымдардың қызметінің мазмұны болып жүктерді жөнелтуге дайындау және көлік ұйымынан жеткізілген жүкті қабылдап алу бойынша әртүрлі қосалқы операцияларды орындау табылады [10, 184 б.].
Н. Рыженкова экспедициялық қызметті сипаттайтын келесідей мәнді белгілерін атап көрсетеді: біріншіден, клиенттің орнына тасымалдаушымен мәміле жасасу және екіншіден, толығымен тасымалдау үрдісі үшін жауапкершілікті экспедиторға жүктеу. Бұл жерде экспедициялау тек қана тасымалдауды ғана емес, сондай-ақ басқа да операцияларды орындаудан тұрады [11, 7 б.].
В.И. Жуков әдебиеттегі көлік-экспедициялық операция түсінігінің екі анықтамасына тоқталып өткен: бірінші анықтамаға сәйкес, көлік-экспедициялық операция - тек қана көліктің бір түрінің қызметіне байланысты экспедициялық қызметтердің жиынтығы және тасымалдау қызметі бұл операцияға кірмейді, екінші анықтама бойынша, көліктік (тасымалдауға қатысты) және экспедициялық қызметтердің жиынтығын білдіреді [12, 95 б.].
В.К. Андреевтің пікірі бойынша, көлік-экспедициялық қызмет көрсету қосалқы тасымалдау мен көлік-экспедициялық операциялардың жиынтығынан тұрады [13, 9 б.].
Е.М. Ворожейкин көлік-экспедициялық операцияны экспедитормен орындалатын әрекеттердің кешені деп түсіне отырып, бұлардың ішінде тек қана экспедиторлық қызметпен бірге тасымалдаумен байланысты (контейнерлерді жеткізу, жүкпен бірге күзетіп ере жүру) қызмет көрсетулер де кіреді деп нақтылайды. Автор көліктік және экспедициялық қызметтер бір-бірімен тығыз ұштасып жатқандықтан, операцияларды құратын қызмет көрсетулердің ішінен көліктік жұмыстарды ерекше бөліп алу мақсатқа лайықты емес деген пікірін білдіреді [14, 46 б.].
Е.М. Воржейкиннің пікіріне ұқсас көзқарасты О.С Иоффе де білдірген. О.С Иоффе экспедитордың қызметінің жеке элементтері әртүрлі шарттардың пәндеріне жатқызылғанымен, экспедитордың барлық әрекеті бір ғана шартпен реттелетін біртұтас үрдісті құрайды және тасымалдауға қатысты экспедитордың қызметі қосалқы сипатта болады деп атап көрсеткен [15, 545 б.].
Сонымен, көлік-экспедициялық қызмет көрсетудің түсінігіне қатысты Кеңестер Одағы кезеңіндегі цивилистика ғылымына жүргізілген талдаулар біркелкі түсініктер жоқ екендігін немесе оның белгілерін, мазмұнын сипаттаумен шектелуін және барлық анықтамаға ортақ тасымалдауға қатысты қосалқы қызмет деген сипаттаушы белгісі берілгенін байқаймыз. Оның себебі сол кезеңде көлік-экспедициялық қызметтің дамытылмауымен және цивилистика ғылымы мен заңнамаларда соңғы уақытқа дейін, экспедитор тасымалдауды жүзеге асырмайды, тек қана жүкті тасымалдаумен байланысты қызмет көрсетулерді орындайды және ұйымдастырады деген қағиданың таралуымен [16, 215 б.] түсіндіріледі. Яғни, экспедитордың делдал ретіндегі қызметіне қатысты анықтама берілумен шектелген, сондықтан қазіргі кезеңде қызметтің бұл түрінің дамып, қызмет көрсету аумағының кеңеюіне байланысты бұл анықтамалар көлік-экспедициялық қызметке толық түсінік бермейді деген қорытындыға келеміз. Бұл туралы кезінде Ресей ғалымы Х.И. Шварц былай деп жазған болатын: Әдебиетте, тәжірибеде және көлік экспедициясын реттейтін құқық қайнар көздерінде көлік-экспедициялық қызметтің ортақ ұғымы жоқ. Бұл қызмет туралы айта отырып, кейбіреулер оны тасымалдау және экспедициялық қызметтердің жиынтығы деп түсіндіреді. Басқалары бұл ұғымды тар мағынада түсініп, тасымалдауға қатысты қосалқы әрекет деп есептейді. Бірақ та көлік экспедициясын құқықтық реттеудің мәселелерін зерттегендердің барлығы дерлік тасымалдауды аяқтайтын немесе болашақта орындалатын тасымалдауға қатысты экспедициялық әрекеттердің қосалқы сипатын атап көрсетеді [17, 151 б.].
Көлік экспедициясы шартының пәні жүктерді тасымалдауды ұйымдастырумен байланысты экспедитормен көрсетілетін қызметтердің жиынтығы ретінде қарастырылады. Бұдан көлік-экспедициялық қызметтің түсінігі жүкті тасымалдаумен байланысты қызмет көрсетулердің түрлерін тізу жолымен ашылады [18, 68 б.]. Осы тұрғыда С.П. Хмелев ғылыми зерттеу жұмысында келесі анықтамаларды береді: көлік-экспедициялық қызмет - жүктерді тасымалдаумен тікелей байланысты клиентке қызмет көрсету, экспедициялық қызмет көрсетулер - тасымалдауға, сақтауға, жүкті жөнелту мен қабылдап алуға қатысты қызмет көрсетулер, сондай-ақ көлік экспедициясы шартымен қарастырылған өзге де қызметтер [19, 33 б.]. Анықтамалар аталған қызметтің ұғымының толық мәнісін ашпайды және қызмет көрсетулердің түрлерін тізумен шектеледі.
Сонымен, азаматтық құқық доктринасында көлік-экспедициялық қызмет көрсетудің ұғымына қатысты ортақ пікір қалыптаспаған және бұл өз шешімін қажет ететін өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
ҚР АК көлік-экспедициялық қызмет көрсетудің түсінігін бермейді, тек қана көлік экспедициясы шарты бойынша орындалатын операцияларды тізімдейді (708-баптың 1-бөлімі). Заңда қарастырылған қызметтермен бірге сондай-ақ өзге де операцияларды орындау мен қызмет көрсетулер сияқты жүктi жеткiзу үшiн қажеттi операцияларды жүзеге асыру көзделуi мүмкiн (ҚР АК-нің 708-бабының 2-бөлімі). Себебі жүктерді тасымалдаумен байланысты қызметтердің тізімі мен сипаты жүктерді тасымалдау мен ақпараттарды басқару жүйесіндегі техникалық ілгерілеушіліктің негізінде үнемі өзгеріп отырады.
Көлік-экспедициялық қызметтің ұғымын көліктік заңнамаларда кездестіруге болады. Темір жол көлігіндегі экспедиторлар қызметінің ережелерінің 2 т. : Темір жол көлігіндегі экспедиторлық қызмет - тасымалдауға байланысты қызмет көрсетулерге сұранысты қанағаттандыруға бағытталған қызмет деп көрсетіледі [20]. Бұл анықтаманың кемшілігі ҚР АК-нің 708-бабында бекітілген көлік экспедициясы шартының анықтамасын қайталайды.
Теңіз көлігіндегі экспедиторлар қызметінің ережелері бойынша, теңіз көлігіндегі экспедиторлық қызмет - жүк тасымалымен байланысты және оның барлық кезеңінде жүкті тасымалдау, оларды іріктеу, ыдысқа салу, сақтау, тиеу-түсіру жұмыстары, жүкті жөнелту мен қабылдап алу, сондай-ақ олармен байланысты қосымша және кеңес беру қызметтері, құжаттарды алу, баж салығын, салықты, алымдарды төлеуді қоса алғанда, қызмет көрсетулерге сұранысты қанағаттандыруға бағытталған қызмет деп анықталады (1-тараудың 2 т. ) [21]. Қарастырылып отырған анықтаманың кемшілігі көлік-экспедициялық операцияларды тізумен шектеледі.
Осыдан біздің байқағанымыз, нормативтік құқықтық актілер де әртүрлі анықтама беріп, бірізділікті сақтамайды. Халықаралық нормативтік құқықтық құжаттарда да көлік-экспедициялық қызметті жүзеге асырудың барлық нұсқаларын қамтитын толық анықтаманы таба алмаймыз. Мәселен, ФИАТА-ның 1996 жылғы 2 қазанда қабылдаған Көлік-экспедициялық қызмет көрсетудің үлгі ережелерінде келесідей анықтама берілген: Экспедиторлық қызметтер - тауарды тасымалдау, жинақтау, сақтау, қоймаға орналастыру, сұрыптау және белгіленген мекен-жайға жеткізуге қатысты кез келген қызметтер, кедендік рәсімдеу, салық мәселелерін шешу, декларациялау, сақтандыруды қамтамасыз ету, төлемдерді төлеу, тауарларға және оларды тасымалдауға қатысты құжаттарды толтырумен қоса, қосалқы және кеңес беру қызметтерін көрсету [22, 25 б.].
Нормативтік құқықтық актілердегі көлік-экспедициялық қызметтің түсінігінің болмауы тәжірибеде оның мәнісін біртекті түсінуге кедергі келтіріп, тараптардың арасында дауларды туындатады.
Заң әдебиеттерінде экспедиторлармен көрсетілетін қызметтерді жіктеу мәселесі де әлі талас тудырып келеді. Авторлар оны заңдық және нақтылы; заңдық және техникалық; экспедициялық және көліктік; негізгі және қосалқы; жүк жөнелту бойынша және жүк жеткізілгенде орындалатын қызметтер деп жіктейді.
Заң әдебиетінде жиі кездесетіні экспедиторлық қызметтерді заңдық және нақтылы деп бөлу [15, 543 б.; 13, 7 б.; 18, 64 б.; 23, 17-18 бб.]. Заңдық әрекеттер болып өкілдік ету бойынша қызметтер табылады: экспедитордың тасымалдау шартын және тасымалдауды ұйымдастыру үшін қажетті басқа да шарттарды жасасуы, тасымалдаушымен есеп айырысу, жүктерді кедендік рәсімдеу және т.б. Нақтылы әрекеттерге: жүктерді тиеу, түсіру, жүкті таңбалау, жүктің саны мен жай-күйін тексеру, сақтау және т.б. жатады. Заң әдебиетінде нақтылы қызметтерді өндірістік сипаттағы деп те атайды [24, 152-154 бб.; 17, 153-155 бб.].
Келесі авторлар оны заңдық және техникалық деп бөлінуін құптап, техникалық әрекеттерді атап көрсетеді: тасымалдау тәсілі мен шарты жөнінде ақыл-кеңес беру; ұсақ жүктерді өзінің топтастыру қоймаларында жинақтау; жүкті тасымалдау күйіне келтіру (буып-түю, ыдысты жөндеу, таңбалау т.б.); тасымалдау құжатын толтыру және жүк тізімін жасау; әртүрлі құжаттармен тасымалданатын жүктерді көліктің бір түрінен екіншісіне ауыстыруға байланысты коммерциялық операциялар; жүктерді өз қоймаларында сақтау; жүк тасымалы жөнінде анықтама беру.
Авторлардың ойынша, техникалық сипаттағы бұл операциялар мен қызметтер көлік экспедициясы шартына жатпайды, олар мердігерлік, сақтау т.б. шарттар ретінде қарастырылуы керек. Тек бір техникалық қызметтерді реттейтін шарттар көлік экспедициясы шарты деп саналмайды. Бірақ мұндай техникалық әрекеттер экспедитордың заңдық міндеттемелеріне қосымша бола алады деп пайымдалады [25, 63-64 бб.].
Кеңестер Одағы кезеңіндегі заң әдебиетінде мұндай жіктеу тасымалдаушы мен экспедитордың міндеттерін бірге орындаудың мүмкін еместігі қағидасына негізделген деген пікір айтылады. Оны келесідей негіздеуге болады, өкілдік ету, яғни заңдық деп тасымалдаушыға тапсыру мүмкін емес қызметтер (мысалы, тасымалдау шартын жасасу, құжаттарды рәсімдеп жүкті тасымалдаушыға табыстау, тасымалдау ақысы туралы есептесу, т.б.) және тасымалдаушымен де, кез келген ұйыммен де орындала беретін техникалық қызметтер (жүкті тасымалдау жағдайына келтіру, клиентке ақпараттар беру, т.б.) жатқызылған [26, 18 б.].
Қазіргі кезеңде қолданыстағы заңнама (ҚР АК-нің 708-бабы) тасымалдаушыға экспедитордың міндеттерін орындауға тиым салмайды. Егер тасымалдаушы жүк жөнелтушінің тапсырмасы бойынша әрекет ететін болса, онда ҚР АК-нің 166-бабының 2-бөлімі бойынша, тасымалдаушы өзіне қатысты мәміле жасай алады, яғни заңдық міндеттерді орындай алады. Керісінше, тасымалдаушы жүк жөнелтушінің есебінен өз атынан әрекет еткенде клиенттің мүддесі үшін өзіне қатысты заңдық әрекеттерді жасай алмайды, себебі бұндайда мәміле бойынша тараптар сәйкес келіп тұр. Демек, экспедитордың міндетін өз атынан бір мезгілде орындайтын тасымалдаушы тек қана үшінші тұлғаларға қатысты заңдық міндеттерді орындай алады, ал нақтылы операциялардың кез келгенін орындай береді.
Сонымен қатар әдебиетте көлік-экспедициялық қызметтердің сипатына, орындалатын жеріне және мерзіміне қарай негізгі және қосалқы операциялар деп жіктеуді кездестіреміз. Негізгі операциялар жалпы тасымалдау үрдісінің элементі болып табылады, ал қосалқы операциялар тасымалдауға дейін немесе тасымалдау кезінде және тұтынуға сұраныс болғанда ғана орындалады [27, 88 б.]
Экспедитормен орындалатын көліктік қызметтер әдебиетте негізгі және қосымша деп те жіктеледі [28, 415 б.; 29, 153-154 бб.]. Бұндай жіктеу қолданыстағы заңнамалармен негізделеді. ҚР АК бойынша негізгі қызметтер тобына экспедитордың өзі немесе клиент таңдап алған көлік пен бағыттарда жүк тасымалын ұйымдастыру, клиенттің атынан немесе өз атынан жүк тасымалдау шартын жасасу кіреді. Қосымша қызметтерге: экспорт немесе импорт үшiн талап етiлетiн құжаттарды алу, кедендiк және өзге шарттылықтарды орындау, жүктiң саны мен жай-күйiн тексеру, оны тиеу мен түсiру, жөнелтушiге жүктелетiн баждарды, алымдар мен басқа да шығындарды төлеу, жүктi сақтау, оны баратын жерiнде алу, сондай-ақ өзге де операцияларды орындау мен қызмет көрсетулер сияқты жүктi жеткiзу үшiн қажеттi операцияларды жүзеге асыру жатады (708-баптың 1 бөлімі)[4].
ҚР АК негізгі және қосымша түрлерге жіктелу негіздерін атамайды, көлік экспедициясы шарты бойынша тасымалдаумен байланысты қызметтер орындалады деп қарастырады, бірақ олардың қайсысы заңды немесе нақтылы қызмет болып табылатындығын анықтамайды (708-бап) [4].
Заң шығарушы негізгі және қосымша қызметтердің тізімін шектемей, экспедитордың басқа да қызмет түрлерін көрсету мүмкіндігін қарастырады. Басқа заңға бағынышты актілер мұндай түрлерге жіктеуді қарастырмайды.
Көлік-экспедициялық қызметтерді негізгі және қосымша деп бөлу әдебиетте жиі сыналады. Мәселен, С.Ю. Морозов мұндай бөлудің критерийлері заңмен анықталмағандықтан, тәжірибелік маңызы жоқ деген пікірді айтса [30, 11 б.], А.И. Хаснутдинов негізгі және қосымша түрлерге бөлу оларды заңдық және нақтылы деп бөлуге сай келмейді деп атап көрсетеді [10, 226 б.].
Сондай-ақ Н.В. Морозованың пікірінше, қызметтерді негізгі және қосымша деп бөлу негізсіз. Себебі негізгі қызметтерге жатқызу белгісі ретінде тасымалдаумен байланысты болуы табылады. Қосымша қызметтерге жатқызудың ажырату белгісі ретінде жүкті жеткізу үшін жүзеге асыруға қажеттілік болып табылады. Аталған ажырату белгісі нақты емес, өйткені қосымша қызметтердің көпшілігі негізгі тасымалдаумен байланысты келеді, мысалы, жүктің саны мен жай-күйін тексеру, оны тиеу мен түсіру және т.б. Сондықтан бұл автордың ойынша, экспедитормен көрсетілетін қызметтерді заңдық және нақтылы деп бөлу маңыздырақ. Заңда жиі орындалатын көлік-экспедициялық қызметтердің үлгі тізімдері ғана беріліп, диспозитивтік сипатта болуы тиіс, өйткені көлік-экспедициялық қызметті жүзеге асыру барысында алуан-түрлі қызметтерді орындау қажеттілігі туындауы мүмкін [31, 61 б.].
Біз де осы пікірге қосыла отырып, көлік-экспедициялық қызметтерді заңдық және нақтылы деп бөлу орынды деп санаймыз. Себебі көлік экспедициясы шартының құқықтық табиғатына сай, оның пәніне кіретін қызметтер заңдық және нақтылы болуы тиіс, әйтпесе өзге шарттардың (мердігерлік, сақтау, комиссия т.б.) пәні болып табылар еді. Сондықтан заңдық және нақтылы қызметтерді ажырату үшін заңда осындай жіктеуді қарастыру маңызды деп есептейміз.
Орындалатын көлік-экспедициялық қызмет көрсетулердің көлеміне байланысты әдебиетте толық және толық емес деп аталатын түрлері бөліп көрсетілген [11, 7-8 бб.; 24, 161-162 бб.; 13, 9-10 бб.]. Толық қызмет көрсетуде кәсіпорын жүкті тасымалдаудың барлық кезеңінде жүк жөнелтушінің қоймасынан қабылдап алушының қоймасына дейін, станциядан және порттан автокөлікпен жеткізу және тасып шығаруды қоса алғанда, көлік-экспедициялық операциялардың кешенін орындайды [32, 34-37 бб.].
Толық емес қызмет көрсету кезінде клиентке қызмет көрсету жүкті тасымалдаудың иә соңғы кезеңімен (көлік ұйымынан жүкті алу және оны қабылдап алушының қоймасына жеткізу), иә бастапқы кезеңімен (жүкті станцияға, портқа жеткізу) шектеледі [17, 160-161 бб.].
Я.Ф. Фархтдинов толық көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді бірыңғай міндеттеме деп, оны келесідей кезеңдерге бөліп көрсетеді: а) жүктерді жөнелту бойынша экспедициялау (бастапқы кезең); ә) жүктерді тасымалдау барысындағы экспедиция (тікелей аралас тасымалдау кезінде); б) жүктерді қабылдап алу бойынша экспедиция (аяқталу кезеңі).
Барлық үш кезеңде де операцияларды орындаушы болып бір экспедитор табылады. Ол клиентпен шарт жасаса отырып, жоспарланған тасымалдауды жүзеге асыру үшін және жүк белгіленген жерге жеткізіліп, қабылдап алушыға табысталуы үшін қажетті барлық операцияларды орындау міндетін өзіне алады. Іс жүзінде экспедитор қос құқықтық қатынастарға қатысады: бір жағынан, клиентпен, екінші жағынан, тасымалдаушы - көлік ұйымымен - деп жазады [23, 22-23 бб.].
Көлік-экспедициялық қызметтің бұл түрі кезінде Ғ.И. Төлеуғалиев пен М.К. Александров-Дольник ұсынған есіктен есікке дейінгі қағида бойынша жүктерді тасымалдаудың тәсілі болып табылады [25, 94 б.].
Ресей ғалымы Г.П. Савичев барлық экспедициялық қызмет көрсетулерді тасымалдау сатысын жоғарыда аталған үш кезеңге бөле отырып топтастырады: тасымалдауға дейінгі кезең; тасымалдау кезеңі; тасымалдауды аяқтау кезеңі [18, 65 б.].
Дүние жүзінде көліктік қызметтердің сапасын арттыру мақсатында халықаралық стандарттарға сәйкестендіру жүргізіледі, осы орайда экспедиторлық қызметтердің де заңды түрде қойылған талаптарға сәйкестігін растау үшін мемлекеттік стандарттар енгізілуде. Мәселен, көлік-экспедициялық қызмет көрсетудің сапасын келесідей көрсеткіштер сипаттай алады: сенімділігі - көлік-экспедициялық қызметті орындаушыға берілетін мінездеме, ол қызмет көрсетуді тұтынушыларға тапсырыс берілген көлемде және сапа бойынша, белгіленген мерзімде орындауы арқылы ашылады; жүктерді уақытылы жеткізу - шартпен анықталған мерзім ішінде жүктің соңғы белгіленген мекен-жайға келіп жетуі; жүктердің сақталуын қамтамасыз ету - тасымалдау барысында жүктердің жоғалуына, бүлінуіне, зақымдануына жол бермеу.
Әзірге Қазақстанда тек қана темір жол көлігіндегі экспедиторлық қызметтер мемлекеттік стандарттар бойынша жіктелген: құжаттарды рәсімдеу, жүкті тапсыру және беру; төлем-қаржылық; клиенттің қоймасына немесе қоймасынан жүктерді жеткізу, тиеу-түсіру және қоймаға орналастыру; ақпараттық; жылжымалы құрамды дайындау және қосымша құрау; кедендік рәсімдеу; өзге де экспедиторлық қызметтер; жөнелту орнынан жеткізу орнына дейін жүктерді тасымалдауды ұйымдастыру бойынша қызмет көрсетулердің толық кешені; өз атынан (экспедитор атынан) тасымалдау шартын жасасу [33].
Құжаттарды рәсімдеу, жүкті тапсыру және беру бойынша қызметтерге: тасымалдау шартын жасасу; темір жол көліктік құжатын, соның ішінде халықаралық және тасымалдау құжаттарының жиынтығын, көліктік-жолдама құжаттар мен экспедиторлық құжаттарды рәсімдеу; жүктердің адресін өзгертуге өтінішті рәсімдеу; жүкті тасымалдауға беру; жүкті қабылдап алу; коммерциялық актіге қол қою; коммерциялық актінің және өзге құжаттардың негізінде арызды дайындау жатқызылған.
Төлем-қаржылық қызметтер: тасымалдау төлемдерін, тарифтерді, алымдарды және айыппұлдарды, өзге жұмыстардың құны бойынша есеп айыру; тасымалдау төлемдерін, алымдарды және айыппұлды, тиеу-түсіру, қоймада сақтау және өзге жұмыстар үшін төлеу.
Клиенттің қоймасына немесе қоймасынан жүктерді жеткізу, тиеу-түсіру және қоймаға орналастыру бойынша қызметтер: клиенттің қоймасынан темір жол бекетіне дейін және немесе темір жол бекетінен клиенттің қоймасына дейін; темір жол бекетінде және клиент қоймасында жүкті тиеу, түсіру (қайта тиеу, түсіру); жүкті сорттау; жүктерді жинақтау; жүкті таңбалау, буып-түю; көліктік ыдысты және ораманы жөндеу; жүкті сақтау, қоймаға орналастыру; жүкті тиеу және бекітудің техникалық жағдайларын тасымалдаушымен келісу және дайындау.
Ақпараттық қызметтер: жүктің жөнелтілуі, қозғалысы, шекарадан өтуі, келіп жетуі және жүкті беру, сондай-ақ ауыстыру пунктінде жүктің басқа көлік құралына қайта тиелгені туралы клиентті хабарландыру; жүктің жолда қозғалысын бақылау; тасымалдау саласында кеңес беру қызметі.
Жылжымалы құрамды дайындау және қосымша құрау бойынша қызметтер: клиентті жүкті тасымалдау үшін қажетті жинап алатын жабдықтармен, вагон және контейнерлермен қамтамасыз ету; клиентке және тасымалдаушыға таңбалау құралдарын беру.
Кедендік рәсімдеу қызметтеріне кедендік құжаттардың барлық түрін рәсімдеу кіреді.
Жоғалған жүкті жеткізу мерзімі өткенше іздестіру; жүкті жолда күзету және бірге еріп жүруді ұйымдастыру; тасымалдауды сақтандыруды ұйымдастыру; тәуекелдің барлық түрі бойынша кепілдік беруді ұйымдастыру; басқа да аталмаған қызметтер жүкті тасымалдау бойынша басқа қызметтердің қатарына кіреді.
Аралас қатынас арқылы жүктерді тасымалдау бойынша көлік-экспедициялық қызмет көрсету. Соңғы ширек ғасырда жүктерді тасымалдау үрдісі үлкен өзгерістерге ұшырады. Мұндай өзгерістердің басты себебі халықаралық жүк тасымалдауда көліктің бір түрімен тасымалдаудан бас тартылып, аралас (мультимодальдық) тасымалдау дамытыла бастады. Әлемнің көптеген елдерінде аралас тасымалдау деп көліктің бірнеше түрімен бір тұлғаның - аралас тасымалдау операторының жауапкершілігі бойынша тасымалдау танылады. Халықаралық тәжірибеде оператор ретінде көп жағдайда экспедиторлар әрекет ететін болғандықтан, оның рөлі арта түседі.
Аралас, интермодальдық терминдері АҚШ-та қолданылатын болса, мультимодальдық - Ұлыбританияда, құрамалы (комбинированная) - Францияда, Ресейде қолданылады. Аталмыш терминдердің мағыналары ұқсас болған соң синонимдер деп түсінетін болсақ, енді бір топ авторлардың пайымдауынша бұл терминдер әртүрлі ұғымды білдіреді. 1996 жылы UNTCAD конференциясында мультимодальдық тасымалдау бойынша келесідей ұғымдарға түсінік берілді: 1) Интермодальдық тасымалдау (Intermodal Transport) - жүктерді көліктің бірнеше түрімен тасымалдау, тасымалдаушылардың біреуі (есіктен есікке дейін) белгіленген жерден бір немесе бірнеше пункт арқылы соңғы пунктке дейін жүк тасымалын түгелдей ұйымдастыруға міндеттенеді. Тасымалдаушылар арасында жауапкершіліктің бөлінуіне қарай әртүрлі көліктік құжаттар беріледі;
2) Мультимодальдық тасымалдау (Multimodal Transport) - жүк тасымалын (есіктен есікке дейін) түгелдей ұйымдастырушы тасымалдаушы барлық жауапкершілікті өзіне қабылдап алады. Бұл жағдайда ол жүк жөнелтушіге ортақ бір тасымалдау құжатын береді;
3) Сегментарлық тасымалдау (Segmented Transport) - жүк тасымалын (есіктен есікке дейін) түгелдей ұйымдастырушы тасымалдаушы тек қана өзі орындайтын тасымалдау бөлігі үшін жауап береді;
4) Комбинированная (құрамалы) тасымалдау (Combined Transport) - бірнеше көлік түрімен жүк тасымалдау бойынша оператор аралас тасымалдау құжатын береді және аралас тасымалдауды, ол үшін қажетті қызмет көрсетулермен бірге орындайды немесе орындалуын ұйымдастырады [36, 13-18 бб.].
Қазіргі кезеңде Республиканың көлік кешенін дамытудың жалпы басты проблемасы оның халықаралық байланыстарын жетілдіру және дүниежүзілік көлік жүйесіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономика және жоғары бизнес факультеті
маркетинг және менеджмент кафедрасы
логистика мамандығы
Дипломдық жұмыс
Транспорттық-экспедиторлық қызметті ұйымдастыру
Байтасов Ильяс Нұрланұлы
Ғылыми жетекшісі: Мырзаханова Дария Женисовна
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2015ж
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Қазақстан Республикасындағы көлік-экспедициялық қызметтің негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.1 Көлік-экспедициялық қызметтің түсінігі және ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.2 Көлік-экспедициялық қызметтің субъектісі ретінде экспедитордың мәртебесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
1.4 Халықаралық көлік-экспедициялық қызметтің құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
1.5 Ұлттық экспедиторлық ережелердің көлік-экспедициялық қызмет көрсетуде алатын рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
3 Көлік экспедициясы шарты: практикалық проблемалары және оларды шешудің жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .89
2.1 Көлік экспедициясы шартының түсінігі, логистикада алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...89
2.2 Көлік экспедициясы шартының мазмұны, орындау және тоқтатудың құқықтық проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..112
2.3 Көлік экспедициясы шарты бойынша тараптардың жауапкершілігінің проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .127
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 156
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..165
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық зерттеу қазіргі кезеңде көліктік қызмет көрсету саласында маңызды мәнге ие көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді реттеудің теориялық және практикалық өзекті мәселелерін кешенді түрде талдау жүргізуге арналған.
Қазақстанда қоғамның талаптарына барынша толығырақ жауап бере алатындай, қазіргі заманға сай әрі тиімділігі жоғары көлік-экспедициялық қызмет көрсету жүйесін құру бүгінгі күннің өзекті міндеттерінің біріне айналып отыр. Оның шешілуіне аталмыш жүйенің нарықтық экономикадағы тұрақты дамуы, халықаралық көліктік қызметтер нарығына табысты кірігуі тәуелді. Ендеше бұл мәселеге мемлекеттік деңгейде мән беріліп, оңды қолдау табуы қажет.
Жұмыста көлік экспедиторларының жағдайларына талдаулар жүргізіліп, ұлттық және халықаралық көлік-экспедициялық қызмет көрсетулердің негіздері қарастырылады, көлік экспедициясы шартының практикалық проблемалары мен оларды шешудің жолдары анықталады. Халықаралық стандарттар мен ережелерге сай келетін, шетелдердің нормаларымен бірегейлендірілген нормативтік базаны құру қажеттігі негізделеді. Көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді реттейтін заңнамаларды жетілдіру жөнінде дәйекті ұсыныстар тұжырымдалады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының көлік жүйесінің дамуы ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы - Қазақстан - 2030 стратегиялық бағдарламасында қарастырылған [1, 151 б.]. Аталмыш бағдарламаның мақсаттары мен міндеттері мемлекетіміздің жаңа көлік саясатын жүргізу жолымен жүзеге асырылуда [2].
Ішкі және халықаралық қатынастарда жүк тасымалдау бойынша көліктің табысты қызмет етуі экспедиторлардың белсенді қатысуынсыз мүмкін емес. Бүгінгі күні әлемдегі барлық жүк тасымалдаудың 75 % көлемі экспедиторлық компаниялармен ұйымдастырылатыны мәлім болды [3, 9 б.].
Отандық және шетелдік ғалым-теоретиктер мен тәжірибелі заңгерлердің арасында көлік-экспедициялық қызмет дегеніміз не, шарттың пәніне қандай қызмет көрсетулер кіреді, экспедитордың мәртебесі қандай болуы керек және т.б. туралы ортақ бір пікір жоқ. Қалыптасқан жағдай бүгінгі күнге дейін көлік экспедициясы бойынша қатынастарды халықаралық-құқықтық акт деңгейінде бірегейлендіруге кедергі келтіріп отырған негізгі себептердің бірі ретінде саналады және сыртқы экономикалық қатынастардың дамуын тежейді.
Дипломдық зерттеу тақырыбым ретінде көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді ұйымдастыру оны экономикалық реттеуді таңдауымыз және оны зерттеудің өзектілігі келесі себептермен түсіндіріледі: біріншіден, көлік-экспедициялық қызметтің ұғымының бірыңғай анықтамасының жоқтығы, теориялық негіздерінің әлі толық қалыптаспағандығы; екіншіден, экспедитордың тасымалдаушы және оператор ретіндегі анықталмауы және заңдастырылмауы; үшіншіден, Қазақстан Республикасында көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді реттеудің ортақ негізін құрудың қажеттігімен; төртіншіден, сыртқы-экономикалық қызмет көрсету саласында көлік-экспедициялық қатынастарды реттейтін бірегейлендірілген халықаралық нормативтік құқықтық актінің болмауымен, бесіншіден, ұлттық экспедиторлардың тәжірибесінде қалыптасқан экспедиторлық құжат айналымының заңдастырылмауы, алтыншыдан, көлік экспедициясы шартының түсінігі, экспедитор мен клиенттің құқықтары мен міндеттері туралы, экспедитор-делдал және экспедитор-тасымалдаушының жауапкершіліктерін бөлу, дауды реттеуге қатысты ҚР АК-де кемшіліктер мен қарама-қайшылықтардың орын алуы.
Аталған проблемалар қазіргі кезеңде Қазақстанның ішкі және халықаралық көліктік қызмет көрсету нарығында қазақстандық экспедиторлардың бәсекелесу қабілеттерін төмендетіп, осы саланың әлеуметтік және экономикалық проблемаларын толыққанды шешуге мүмкіндік бермей отыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан азаматтық құқығы ғылымында бүгінгі күнге дейін көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді құқықтық реттеудің проблемалары кешенді ғылыми зерттеу түрінде жеткілікті өңделген емес. Сонымен қатар, бұған дейін Қазақстан Республикасында аталған салада монографиялар, дипломдық зерттеулер болмаған.
Көлік-экспедициялық қызметті құқықтық реттеу мәселелері келесі ресейлік ғалымдардың және ТМД-ға мүше елдердің ғалымдарының, кеңестік және қазіргі кезеңдердегі ғалымдардың: М.К. Александров-Дольник, В.К. Андреев, М.И. Брагинский, В.В. Витрянский, Е.М. Ворожейкин, В.А. Егиазаров, В.И. Жуков, О.С. Иоффе, Д.А. Медведев, Г.П. Савичев, О.Н. Садиков, В. Смирнов, А.Н. Романович, Н.Г. Рыженкова, Ғ.И. Төлеуғалиев, Я.Ф. Фархтдинов, А.И. Хаснутдинов, М.Е. Ходунов, Х.И. Шварц, Е.Д. Шешенин, В.С. Якушевтің және басқалардың еңбектерінде қарастырылған.
1995 жылдан бері бұл тақырып көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді реттеу нысаны ретінде көлік экспедициясы шартын ғана зерттеп жүрген ғалымдардың дипломдық жұмыстарында зерделенген. Бұл бағыттағы ізденістерге ресейлік ғалымдар С.П. Хмелев (Саратов, 1999 ж.), С.Ю. Морозов (Ульяновск, 2003 ж.), Н.В. Морозова (Москва, 2005 ж.), А.В. Ребриков (Волгоград, 2006 ж.) және халықаралық көлік-экспедициялық құқық қатынастарының мәселелерін зерттеуші, Беларусь ғалымы Д.Л. Корнейчук (Минск, 2003 ж.) қомақты үлес қосқан. Дегенмен, дипломдық зерттеулердің тақырыптары көрсетіп тұрғандай, аталған жұмыстарда жалпы көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді ұйымдастыруды реттеу мәселелерін толық қамтымай, оның экономикалық реттеу нысаны болып табылатын көлік экспедициясы шартының өзекті мәселелерін зерттеумен шектелген немесе халықаралық көлік-экспедициялық қызмет көрсетулер ғана зерттелген. Сонымен қатар, бұл ғылыми еңбектердің Ресей, Беларусь мемлекеттерінде көлік экспедициясы шартын экономикалық реттеу мәселелеріне арналғанын атап көрсету керек.
Қазақстан Республикасында қазақстандық цивилистикаға еңбегі сіңген ғалым, профессор Ғ.И. Төлеуғалиевтің көлік экспедициясы шартын құқықтық реттеудің мәселелерін зерттеуге сіңірген еңбектері зор. Көлік экспедициясы шарты ғылыми зерттелген алғашқы еңбек - Ғ.И. Төлеуғалиев пен М.К. Александров-Дольниктің тең авторлығымен 1969 жылы Алматы қаласында С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің баспасынан шығарылған Правовые вопросы доставки грузов от склада отправителя до склада получателя (от двери до двери) деп аталатын монографиясы. Алайда аталған еңбекте көлік экспедициясы шарты жүктерді тасымалдау шартына қосалқы шарт ретінде тар мағынада зерттеліп, КСРО заңдарының негізінде жазылған және қазіргі нарықтық талаптарға сай келмейді.
Соңғы ширек ғасырдан астам уақыт ішінде Қазақстанда көлік- экспедициялық қызмет көрсетуді құқықтық реттеу арнайы зерттеу объектісі болған емес. Сондықтан қоғамдағы, цивилистика ғылымындағы соңғы үрдістерді ескере отырып көлік экспедициясын құқықтық реттеу проблемасының теориялық және практикалық қырларын кешенді түрде зерттейтін ғылыми ізденістерге мұқтаждық бар деп айта аламыз.
Зерттеудің объектісі және пәні. Зерттеудің объектісі болып жүк тасымалдауда көлік-экспедициялық қызмет көрсету бойынша туындайтын қатынастардың Қазақстан Республикасының азаматтық және көліктік заңнамаларымен реттелуі табылады.
Зерттеудің пәні көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді реттеудің бүгінгі жағдайы және келешегі, экспедиторды анықтау, оны реттеу нысаны ретінде көлік экспедициясы шартын анықтау мәселелері болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыста көлік-экспедициялық қызмет көрсетудің теориялық негіздеріне, Қазақстан Республикасында көлік-экспедициялық қатынастарды құқықтық реттеуге талдау жүргізу арқылы көлік экспедициясының теориялық және практикалық өзекті мәселелерін жан-жақты зерттеу мақсаты көзделіп отыр.
Аталған мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысында келесідей міндеттер қойылады:
oo көлік-экспедициялық қызметтің түсінігін және жіктелу түрлерін анықтау, қазіргі кезеңдегі аталған қызмет көрсету жүйесін ұйымдастырудың өзекті мәселелерін анықтау;
oo көлік-экспедициялық қатынастардың Қазақстан Республикасында және халықаралық деңгейде құқықтық реттелуіне, тарихи даму кезеңдеріне талдау жүргізу және соның негізінде көлік-экспедициялық қатынастарды құқықтық реттеу бойынша кемшіліктер мен қарама-қайшылықтарды анықтау.
oo экспедитордың аралас тасымалдау операторы ретіндегі қызметінің ерекшеліктерін зерттеу және оның реттелуінің тәжірибелік және теориялық өзекті мәселелерін анықтап, оларды ұтымды шешу жолдарын ұсыну;
oo көлік экспедициясы шартының табиғатына талдау жүргізу, оның міндеттемелер жүйесіндегі орнын анықтау;
oo көлік экспедициясы шартының тараптарының мен міндеттеріне талдау жүргізу;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Халықаралық қатынаста жүк тасымалдаумен байланысты көлік-экспедициялық қызмет көрсетулердің дамуымен осы салада пайда болған жаңа қатынастарды реттеудің қажеттігіне орай қолданыстағы ұлттық және шетелдік заңнамаларға салыстырмалы-құқықтық талдау жасалып, көлік экспедициясы туралы жұмыстарды ұйымдастырудағы жетілдірудің тиімді жолдары ұсынылады. Көлік-экспедициялық қызметтің жаңа түрлерін зерделеу нәтижесінде экспедитордың мәртебесін арттырудағы кешенді тұрғыдан ғылыми сараптамаға салу мүмкіндігі ашылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
2. Халықаралық нормаларға сәйкестендіру мақсатында экспедитор-тасымалдаушы және экспедитор-оператор ретіндегі экспедитордың мәртебесін заңды тұрғыда анықтау қажет. Экспедитор көлік-экспедициялық қызмет көрсету барысында жүк тасымалдауды тікелей орындаған жағдайда, оны экспедитор-тасымалдаушы деп тану ұсынылады. Экспедитор аралас тасымалдауға (көліктің бірнеше түрімен тасымалдауға) шарттасқан тасымалдаушы ретінде қатысып, жүктерді тасымалдауды ұйымдастыру бойынша көлік-экспедициялық қызмет көрсеткен жағдайда, оны экспедитор-оператор деп тану қажет.
3. Дүниежүзілік көлік жүйесіне кіру Қазақстан Республикасының аумағы бойынша да, халықаралық қатынас бойынша да тасымалдауды ұйымдастыратын экспедиторлардың қызметінің ережелерін бекіту қажеттігін талап етеді. Қазақстан Республикасында көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді реттеуді жетілдіру мақсатында, бірегейлендірілген ережелерді бекітетін және логистика қағидаларына негізделген ҚР Көлік-экспедициялық қызмет туралы заңын қабылдау қажет.
4. Қазіргі уақытта халықаралық көлік-экспедициялық қызмет көрсету бойынша қатынастарды реттейтін нормативтік құқықтық акт қабылданбаған. Осыған байланысты бірегейлендірілген халықаралық конвенцияны қабылдау қажеттігі негізделеді, онда келесі ережелер қарастырылуы тиіс: көлік-экспедициялық қызметтің түсінігі және түрлері; экспедиторлық құжаттарды беру шарттары мен тәртібі; халықаралық экспедитордың құқықтық мәртебесі; экспедитор мен клиенттің құқықтары мен міндеттері; халықаралық көлік экспедициясы шартының тараптарының жауапкершіліктері.
5. Халықаралық іскерлік қызмет өрісіндегі әдеттегі құқықтар Қазақстандағы қолданысқа ие құқыққа енгізуге лайықты бірқатар ережелерді (FIATA, NSAB) біріктіреді. Сыртқы экономикалық қызмет саласында қызмет көрсетіп жүрген қазақстандық экспедиторлардың мүдделерін қорғау мақсатында қалыптасқан халықаралық іскерлік қызмет өрісіндегі әдет-ғұрыптар мен ұлттық заңнамалардың ережелерін бірегейлендіру арқылы отандық экспедиторлардың әлемдік жүк тасымалы жүйесіне кіруіне мүмкіндіктер ашу қажет. Осы орайда көлік-экспедициялық қызмет туралы ұлттық заңнаманы ФИАТА-мен ұсынылған Үлгі ережелердің негізінде құру; отандық экспедиторлық ұйымдардың құжат айналымын халықаралық іскерлік қызмет өрісіндегі әдеттегі құқықтарға сәйкес заңдастыру ұсынылады.
6. Қолданыстағы ҚР АК-де клиенттің құқықтары мен экспедитордың міндеттері толық емес мазмұндалған. Сондықтан көлік экспедициясы шартын құқықтық реттеуді жетілдіру мақсатында ҚР АК-не толықтырулар мен өзгертулер енгізу бойынша келесідей ұсыныстар жасалады:
а) Клиент экспедитордан жүк тасымалдау үрдісі туралы, жүктің келіп жетуі және жөнелтілуі туралы ақпараттарды беруді талап етуге, көлік экспедициясы шартына сәйкес экспедиторға нұсқаулар беруге құқылы;
ә) 1. Көлік экспедициясы шарты бойынша экспедитор клиенттің тапсырмасы бойынша жүкті тасымалдауды ұйымдастыруға, тасымалдаумен байланысты басқа да көлік-экспедициялық қызмет көрсетулерді орындауға немесе орындауды ұйымдастыруға міндеттенеді, ал клиент экспедиторға қызмет көрсеткені үшін сыйақы төлеуге және шартты орындауға байланысты шығындарды өтеуге міндеттенеді.
б) Экспедитор жүктерді тасымалдауды жеке көлігімен немесе жалға алынған көлігімен нақты тасымалдаушы ретінде, иә өз атынан жасалған жүкті тасымалдау шарты бойынша міндеттемені орындауды үшінші тұлғаға (тасымалдаушыға) жүктеу арқылы шарттасқан тасымалдаушы ретінде орындауға құқылы;
- Осы тарауда реттелмеген бөлігінде экспедиция шартына қатысты қатынастарға, егер шарт талаптары бойынша экспедитор тасымалдаушы ретінде іс-әрекет жасаса, жүктерді тасымалдау туралы ережелер қолданылады.
7. Экспедитордың жүкті ұстап қалу құқығының мәнісі мен мазмұны даулы мәселе болып отыр, атап айтқанда, клиенттің мүдделері үшін шыққан экспедитордың шығындарының өтелмеуіне байланысты ұстап қалу мүмкіндігі, сондай-ақ ұстап қалу кезінде жүкке келтірілген зиян үшін жауапкершілік мәселесі заңды реттелмеген. Осы аталған заңдағы ақаулықтардың орнын толтыру мақсатында Экспедитор жүкті экспедициялық қызмет көрсетулері үшін алуы тиіс сыйақының және клиент үшін шыққан шығындарының төленбеуіне байланысты ұстап қалуға құқылы.
Экспедитордың ұстап қалуы салдарынан келтірілген залал үшін жауапкершілік сыйақыны төлеу және шығындарды өтеу міндетін орындамаған клиенттің өзіне жүктеледі.
8. Жауапкершілік мәселесіне қатысты қолданыстағы заңнама желілік жауапкершілік теориясын ұстанады. Бұл жүйе көптеген тасымалдаушаларды іздеуге мәжбүрлі болатын клиент үшін ыңғайсыз. Экспедитор-делдал мен экспедитор-тасымалдаушының жауапкершіліктерін бөліп қарастыра отырып, әрқайсысының жауапкершілігінің негіздері мен мөлшерін анықтау, экспедитор-оператордың жауапкершілігін біртекті жауапкершілік теориясы негізінде құру ұсынылады.
1.1 Көлік-экспедициялық қызметтің түсінігі және ұйымдастырылуы
Көліктің әр түрімен жүк тасымалдаудың өзара үйлесімді әрі тоқтаусыз жұмыс істеуіне көлік-экспедициялық қызмет көрсету жөніндегі құқықтық мәселелердің дұрыс шешілуі елеулі түрде ықпал етеді.
Бүгінгі күні халықаралық нарықта тауарларды жеткізу үрдісі тасымалдаумен бірге, басқа да қажетті жұмыстар мен қызмет көрсетулердің кешенін орындаумен тығыз байланысты. Осындай міндеттерді көлік экспедиторлары жүзеге асырады.
Көлік-экспедициялық қызмет көрсету тауарды өндірушіден тұтынушыға дейін жеткізудің құрамдас бөлігі ретінде тасымалдау үрдісінің басталуы, жалғасуы және аяқталуы үшін маңызды болып табылатын негізгі және қосымша қызметтердің орындалуын қамтиды.
Жүктерді тасымалдау - бұл жәй ғана жүктерді бір жерден екінші жерге ауыстыру емес, түрлі жұмыстар, операциялар мен қызмет көрсетулердің кешені. Осының барлығы тасымалдаудың тиімді бағасы мен мерзімін таңдаудан басталады да, кейін тасымалдаушымен шарт жасасу, жүктерді кедендік декларациялау, көліктік құжаттарды рәсімдеу, жүкті тапсыру және қабылдап алу, оны қоймаға орналастыру және сақтау, тиеу-түсіру жұмыстары және жүк тасымалы үшін толықтай есеп айырысу жүзеге асырылады. Осы аталған қызметтердің жиынтығын көлік экспедициясы деп атайды.
Көлік-экспедициялық қызмет дегеніміз жүктерді тасымалдауды ұйымдастыру бойынша клиентке қызмет көрсету жөнінде кәсіпкерлік қызмет.. Көлік-экспедициялық қатынастардың объектісі болып көлік-экспедициялық қызмет көрсету табылады. Экспедитормен жүзеге асырылатын қызметтердің нәтижесінде заттық нәтижесі жасалмайды, бірақ белгілі бір нәтижеге жету үшін қызмет көрсетуші міндетті әрекеттерді орындайды, мәселен, жүкті жөнелту немесе қабылдап алу, жүкті қабылдап алушыға жеткізіп беру және т.б.
Көлік-экспедициялық қызмет жүк тасымалдау жүйесінің және онымен байланысты көлік-экспедициялық қызметін тұтынушыларға (жүк жөнелтушілерге, жүк қабылдаушыларға, көлік ұйымдарына) қызмет көрсету жүйесінің айырылмас және өте маңызды элементі болып табылады.
Көлік-экспедициялық қызметтің маңыздылығы кәсіпкерлердің мүдделері тұрғысынан да, экономикалық мақсат тұрғысынан да түсінікті. Себебі өнеркәсіп, құрылыс, сауда, ауыл шаруашылық саласының кез келгенін алып қарасаңыз бұлардың барлығы да кешенді көлік қызметіне мұқтаж. Мұндай клиенттерге көптеген көлік ұйымдарымен, көліктің жеке түрімен тасымалдау шартына отыру тиімсіз. Оларға жүктерді жөнелту және қабылдап алу, жеткізу орнынан тасып әкету немесе тасып жеткізу бойынша көліктік қызметтерді орындайтын арнайы маманның болғаны ыңғайлы болар еді. Бұрын мұндай қызметтердің кешенін тасымалдауға қатысушылардың өздері орындаған болатын, бірақ та нарықтық қатынастардың дамуымен жүк тасымалына сұраныстар артқан сайын жұмыс көлемі де өсе бастады. Бұл өз кезегінде күн өткен сайын негізгі тасымалдау қызметін жүзеге асыруға кедергі келтіре бастады. Сөйтіп, арнайы мамандандырылған кәсіпкерлер айналысатын көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді дербес бөлуді экономикалық қажеттілік талап етті.
Өндіріс саласы ретінде көлік-экспедициялық қызмет көрсету Европада жүз жылдан астам уақыт бұрын пайда болған. 1880 жылы Лейпцигте Европа елдері экспедиторларының тұңғыш конгресі өткізіліп, онда экспедиторлар ассоциациясының халықаралық федерациясы құрылған.
Кеңестік дәуір кезеңіндегі жоспарлы экономикада мұндай қызметке деген сұраныс іс жүзінде болмады. Экспедиторлық бизнестің пайда болуына негізі фактор болып еліміздің нарықтық экономикаға көшуі табылады. Екінші жағынан, КСРО-ның ыдырауынан кейін бұрынғы социалистік республикалардың саяси және экономикалық егемендігі қалыптаса бастады. Соның нәтижесінде шекаралары анықталып, ұлттық валюталары, дербес банктік, салық, кедендік жүйелері құрылды. Жаңа мемлекеттердің иелігіне бұрынғы біртұтас көлік жүйесі енді. Осындай жағдайларда ескі технологиялармен тасымалдауды жүзеге асыру қиындықтарды туындатты. Мұндай ахуал көлік кәсіпорындарының, әсіресе негізгі тасымалдаушы көліктің түрі темір жолдың қызметіне теріс әсер етпей қоймады. Сондықтан ТМД елдерінің темір жол ұйымдарының әкімшіліктері жүктерді тасымалдауға көлік-экспедициялық қызмет көрсетулерді енгізу туралы шешім қабылдады. Алдымен экспедиторлар тасымалдауды ұйымдастырушы ретінде тартылды.
Қазақстанда алғашқы экспедитор қызметін орындау үшін Желдорэкспедиция атты мемлекеттік кәсіпорын құрылып, экспедиторлық бизнестің қарқын алуына жол ашты. Бірақ теміржолдың еншілес компаниясы болғандықтан ол толыққанды кешенді экспедициялық қызмет көрсете алмады. Кейін 1994 жылы ҚР АК-нің қабылдануымен [6] қазақстандық экспедиторлық дербес компаниялар біртіндеп өмірге келе бастады [7].
Көлік-экспедициялық қызмет бизнестің жаңа түрі еді және Қазақстан көліктік қызмет көрсету нарығында халықаралық талаптарға сай келетін экспедиторлық қызмет көрсету тәжірибесі іс жүзінде болмағандықтан шетелдік компаниялармен бірлескен кәсіпорындар құрыла бастады, атап айтқанда, Фрицтранспортейшн компани, Трансвей, Трансрейл. Олардың басты міндеті отандық экспедициялық қызметті жаңа бағытта дамыту болды.
Шетелдік серіктестермен бірлескен жұмыс нәтижесінде алынған тәжірибенің қалыптасуы, заңдармен мүмкіндіктердің берілуі қазақстандық экспедиторлық қызметті дамытуға негіз болды. Енді көлік-экспедициялық компаниялар өз қызметтерін дамыту мен оның сапасын жоғарылату, әлемдік көлік жүйесінде тиісті орын алу мақсатын көздеді. Сол себепті белгілі экспедиторлық компаниялар, ҚР Көлік және коммуникациялар министрлігі мен Қазақстан темір жолы ұйымдастырған 1997 жылғы 10 маусымдағы конференцияда Қазақстан ұлттық экспедиторларының қауымдастығын (ҚҰЭҚ) құру жөнінде шешім қабылдады. Қауымдастықтың алғашқы мүшелері Казинтерфрахт АҚ, Транссистема ЖШС, Транко АҚ, Искомтранссервис ЖШС, Акжартранс ЖШС болды. Бұл компаниялар бүінгі күні отандық экспедиторлық бизнестің көшбасшысы болып табылады [8, 3 б.].
Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасында көлік-экспедициялық қызметті құқықтық реттеудің бірыңғай теориялық және заңдық базасының болмауы құқық қолдану тәжірибесінде проблемаларды туындатпай қоймайды. Көліктік қызмет көрсету саласында қызметтің бұл түрі көп жылдан бері жүзеге асырылып келе жатқанына қарамастан, көлік-экспедициялық қатынастар тиісті құқықтық реттеуге алынбай отыр. Осы орайда біз зерттеу жұмысында алдымен көлік-экспедициялық қызметтің түсінігі, түрлері, ұйымдастырылу негіздеріне талдау жүргізуге талпыныс жасамақпыз.
Экспедиция термині әртүрлі ұғымдарды түсіндіреді, себебі бұл сөздің көп синонимі бар. Оған тасымалдаушы алдында жүк жөнелтушінің атынан экспедитордың өкілдік етуі де, олардың арасындағы делдалдығы да, жүктерді жөнелту және тағайындалған жерде оларды қабылдау мақсатында жүргізілетін операциялар, іске қатысты корреспонденцияларды жөнелту, осындай іспен айналысатын кеңсе, поштаны сорттау және үлестірумен айналысатын байланыс мекемесінің қызметтері және т.б. жатады. Сондықтан да экспедициялық қызмет пен көлік-экспедициялық қызмет көрсету ұғымдары көп жағдайда шатастырылады. Ғ.И. Төлеуғалиев көлік-экспедициялық қызмет көрсету деген терминнің ұғымы анағұрлым кеңірек, себебі оның мазмұны жүк иесіне тасымалды жүзеге асыру мақсатында көрсетілетін кез келген қызметті білдіреді деп атап көрсеткен [9, 72-73 бб.].
Заң әдебиетінде көлік-экспедициялық қызмет көрсету ұғымы әртүрлі мазмұндалады. Мәселен, А.И. Хаснутдиновтың пайымдауынша, көлік-экспедициялық ұйымдардың қызметінің мазмұны болып жүктерді жөнелтуге дайындау және көлік ұйымынан жеткізілген жүкті қабылдап алу бойынша әртүрлі қосалқы операцияларды орындау табылады [10, 184 б.].
Н. Рыженкова экспедициялық қызметті сипаттайтын келесідей мәнді белгілерін атап көрсетеді: біріншіден, клиенттің орнына тасымалдаушымен мәміле жасасу және екіншіден, толығымен тасымалдау үрдісі үшін жауапкершілікті экспедиторға жүктеу. Бұл жерде экспедициялау тек қана тасымалдауды ғана емес, сондай-ақ басқа да операцияларды орындаудан тұрады [11, 7 б.].
В.И. Жуков әдебиеттегі көлік-экспедициялық операция түсінігінің екі анықтамасына тоқталып өткен: бірінші анықтамаға сәйкес, көлік-экспедициялық операция - тек қана көліктің бір түрінің қызметіне байланысты экспедициялық қызметтердің жиынтығы және тасымалдау қызметі бұл операцияға кірмейді, екінші анықтама бойынша, көліктік (тасымалдауға қатысты) және экспедициялық қызметтердің жиынтығын білдіреді [12, 95 б.].
В.К. Андреевтің пікірі бойынша, көлік-экспедициялық қызмет көрсету қосалқы тасымалдау мен көлік-экспедициялық операциялардың жиынтығынан тұрады [13, 9 б.].
Е.М. Ворожейкин көлік-экспедициялық операцияны экспедитормен орындалатын әрекеттердің кешені деп түсіне отырып, бұлардың ішінде тек қана экспедиторлық қызметпен бірге тасымалдаумен байланысты (контейнерлерді жеткізу, жүкпен бірге күзетіп ере жүру) қызмет көрсетулер де кіреді деп нақтылайды. Автор көліктік және экспедициялық қызметтер бір-бірімен тығыз ұштасып жатқандықтан, операцияларды құратын қызмет көрсетулердің ішінен көліктік жұмыстарды ерекше бөліп алу мақсатқа лайықты емес деген пікірін білдіреді [14, 46 б.].
Е.М. Воржейкиннің пікіріне ұқсас көзқарасты О.С Иоффе де білдірген. О.С Иоффе экспедитордың қызметінің жеке элементтері әртүрлі шарттардың пәндеріне жатқызылғанымен, экспедитордың барлық әрекеті бір ғана шартпен реттелетін біртұтас үрдісті құрайды және тасымалдауға қатысты экспедитордың қызметі қосалқы сипатта болады деп атап көрсеткен [15, 545 б.].
Сонымен, көлік-экспедициялық қызмет көрсетудің түсінігіне қатысты Кеңестер Одағы кезеңіндегі цивилистика ғылымына жүргізілген талдаулар біркелкі түсініктер жоқ екендігін немесе оның белгілерін, мазмұнын сипаттаумен шектелуін және барлық анықтамаға ортақ тасымалдауға қатысты қосалқы қызмет деген сипаттаушы белгісі берілгенін байқаймыз. Оның себебі сол кезеңде көлік-экспедициялық қызметтің дамытылмауымен және цивилистика ғылымы мен заңнамаларда соңғы уақытқа дейін, экспедитор тасымалдауды жүзеге асырмайды, тек қана жүкті тасымалдаумен байланысты қызмет көрсетулерді орындайды және ұйымдастырады деген қағиданың таралуымен [16, 215 б.] түсіндіріледі. Яғни, экспедитордың делдал ретіндегі қызметіне қатысты анықтама берілумен шектелген, сондықтан қазіргі кезеңде қызметтің бұл түрінің дамып, қызмет көрсету аумағының кеңеюіне байланысты бұл анықтамалар көлік-экспедициялық қызметке толық түсінік бермейді деген қорытындыға келеміз. Бұл туралы кезінде Ресей ғалымы Х.И. Шварц былай деп жазған болатын: Әдебиетте, тәжірибеде және көлік экспедициясын реттейтін құқық қайнар көздерінде көлік-экспедициялық қызметтің ортақ ұғымы жоқ. Бұл қызмет туралы айта отырып, кейбіреулер оны тасымалдау және экспедициялық қызметтердің жиынтығы деп түсіндіреді. Басқалары бұл ұғымды тар мағынада түсініп, тасымалдауға қатысты қосалқы әрекет деп есептейді. Бірақ та көлік экспедициясын құқықтық реттеудің мәселелерін зерттегендердің барлығы дерлік тасымалдауды аяқтайтын немесе болашақта орындалатын тасымалдауға қатысты экспедициялық әрекеттердің қосалқы сипатын атап көрсетеді [17, 151 б.].
Көлік экспедициясы шартының пәні жүктерді тасымалдауды ұйымдастырумен байланысты экспедитормен көрсетілетін қызметтердің жиынтығы ретінде қарастырылады. Бұдан көлік-экспедициялық қызметтің түсінігі жүкті тасымалдаумен байланысты қызмет көрсетулердің түрлерін тізу жолымен ашылады [18, 68 б.]. Осы тұрғыда С.П. Хмелев ғылыми зерттеу жұмысында келесі анықтамаларды береді: көлік-экспедициялық қызмет - жүктерді тасымалдаумен тікелей байланысты клиентке қызмет көрсету, экспедициялық қызмет көрсетулер - тасымалдауға, сақтауға, жүкті жөнелту мен қабылдап алуға қатысты қызмет көрсетулер, сондай-ақ көлік экспедициясы шартымен қарастырылған өзге де қызметтер [19, 33 б.]. Анықтамалар аталған қызметтің ұғымының толық мәнісін ашпайды және қызмет көрсетулердің түрлерін тізумен шектеледі.
Сонымен, азаматтық құқық доктринасында көлік-экспедициялық қызмет көрсетудің ұғымына қатысты ортақ пікір қалыптаспаған және бұл өз шешімін қажет ететін өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
ҚР АК көлік-экспедициялық қызмет көрсетудің түсінігін бермейді, тек қана көлік экспедициясы шарты бойынша орындалатын операцияларды тізімдейді (708-баптың 1-бөлімі). Заңда қарастырылған қызметтермен бірге сондай-ақ өзге де операцияларды орындау мен қызмет көрсетулер сияқты жүктi жеткiзу үшiн қажеттi операцияларды жүзеге асыру көзделуi мүмкiн (ҚР АК-нің 708-бабының 2-бөлімі). Себебі жүктерді тасымалдаумен байланысты қызметтердің тізімі мен сипаты жүктерді тасымалдау мен ақпараттарды басқару жүйесіндегі техникалық ілгерілеушіліктің негізінде үнемі өзгеріп отырады.
Көлік-экспедициялық қызметтің ұғымын көліктік заңнамаларда кездестіруге болады. Темір жол көлігіндегі экспедиторлар қызметінің ережелерінің 2 т. : Темір жол көлігіндегі экспедиторлық қызмет - тасымалдауға байланысты қызмет көрсетулерге сұранысты қанағаттандыруға бағытталған қызмет деп көрсетіледі [20]. Бұл анықтаманың кемшілігі ҚР АК-нің 708-бабында бекітілген көлік экспедициясы шартының анықтамасын қайталайды.
Теңіз көлігіндегі экспедиторлар қызметінің ережелері бойынша, теңіз көлігіндегі экспедиторлық қызмет - жүк тасымалымен байланысты және оның барлық кезеңінде жүкті тасымалдау, оларды іріктеу, ыдысқа салу, сақтау, тиеу-түсіру жұмыстары, жүкті жөнелту мен қабылдап алу, сондай-ақ олармен байланысты қосымша және кеңес беру қызметтері, құжаттарды алу, баж салығын, салықты, алымдарды төлеуді қоса алғанда, қызмет көрсетулерге сұранысты қанағаттандыруға бағытталған қызмет деп анықталады (1-тараудың 2 т. ) [21]. Қарастырылып отырған анықтаманың кемшілігі көлік-экспедициялық операцияларды тізумен шектеледі.
Осыдан біздің байқағанымыз, нормативтік құқықтық актілер де әртүрлі анықтама беріп, бірізділікті сақтамайды. Халықаралық нормативтік құқықтық құжаттарда да көлік-экспедициялық қызметті жүзеге асырудың барлық нұсқаларын қамтитын толық анықтаманы таба алмаймыз. Мәселен, ФИАТА-ның 1996 жылғы 2 қазанда қабылдаған Көлік-экспедициялық қызмет көрсетудің үлгі ережелерінде келесідей анықтама берілген: Экспедиторлық қызметтер - тауарды тасымалдау, жинақтау, сақтау, қоймаға орналастыру, сұрыптау және белгіленген мекен-жайға жеткізуге қатысты кез келген қызметтер, кедендік рәсімдеу, салық мәселелерін шешу, декларациялау, сақтандыруды қамтамасыз ету, төлемдерді төлеу, тауарларға және оларды тасымалдауға қатысты құжаттарды толтырумен қоса, қосалқы және кеңес беру қызметтерін көрсету [22, 25 б.].
Нормативтік құқықтық актілердегі көлік-экспедициялық қызметтің түсінігінің болмауы тәжірибеде оның мәнісін біртекті түсінуге кедергі келтіріп, тараптардың арасында дауларды туындатады.
Заң әдебиеттерінде экспедиторлармен көрсетілетін қызметтерді жіктеу мәселесі де әлі талас тудырып келеді. Авторлар оны заңдық және нақтылы; заңдық және техникалық; экспедициялық және көліктік; негізгі және қосалқы; жүк жөнелту бойынша және жүк жеткізілгенде орындалатын қызметтер деп жіктейді.
Заң әдебиетінде жиі кездесетіні экспедиторлық қызметтерді заңдық және нақтылы деп бөлу [15, 543 б.; 13, 7 б.; 18, 64 б.; 23, 17-18 бб.]. Заңдық әрекеттер болып өкілдік ету бойынша қызметтер табылады: экспедитордың тасымалдау шартын және тасымалдауды ұйымдастыру үшін қажетті басқа да шарттарды жасасуы, тасымалдаушымен есеп айырысу, жүктерді кедендік рәсімдеу және т.б. Нақтылы әрекеттерге: жүктерді тиеу, түсіру, жүкті таңбалау, жүктің саны мен жай-күйін тексеру, сақтау және т.б. жатады. Заң әдебиетінде нақтылы қызметтерді өндірістік сипаттағы деп те атайды [24, 152-154 бб.; 17, 153-155 бб.].
Келесі авторлар оны заңдық және техникалық деп бөлінуін құптап, техникалық әрекеттерді атап көрсетеді: тасымалдау тәсілі мен шарты жөнінде ақыл-кеңес беру; ұсақ жүктерді өзінің топтастыру қоймаларында жинақтау; жүкті тасымалдау күйіне келтіру (буып-түю, ыдысты жөндеу, таңбалау т.б.); тасымалдау құжатын толтыру және жүк тізімін жасау; әртүрлі құжаттармен тасымалданатын жүктерді көліктің бір түрінен екіншісіне ауыстыруға байланысты коммерциялық операциялар; жүктерді өз қоймаларында сақтау; жүк тасымалы жөнінде анықтама беру.
Авторлардың ойынша, техникалық сипаттағы бұл операциялар мен қызметтер көлік экспедициясы шартына жатпайды, олар мердігерлік, сақтау т.б. шарттар ретінде қарастырылуы керек. Тек бір техникалық қызметтерді реттейтін шарттар көлік экспедициясы шарты деп саналмайды. Бірақ мұндай техникалық әрекеттер экспедитордың заңдық міндеттемелеріне қосымша бола алады деп пайымдалады [25, 63-64 бб.].
Кеңестер Одағы кезеңіндегі заң әдебиетінде мұндай жіктеу тасымалдаушы мен экспедитордың міндеттерін бірге орындаудың мүмкін еместігі қағидасына негізделген деген пікір айтылады. Оны келесідей негіздеуге болады, өкілдік ету, яғни заңдық деп тасымалдаушыға тапсыру мүмкін емес қызметтер (мысалы, тасымалдау шартын жасасу, құжаттарды рәсімдеп жүкті тасымалдаушыға табыстау, тасымалдау ақысы туралы есептесу, т.б.) және тасымалдаушымен де, кез келген ұйыммен де орындала беретін техникалық қызметтер (жүкті тасымалдау жағдайына келтіру, клиентке ақпараттар беру, т.б.) жатқызылған [26, 18 б.].
Қазіргі кезеңде қолданыстағы заңнама (ҚР АК-нің 708-бабы) тасымалдаушыға экспедитордың міндеттерін орындауға тиым салмайды. Егер тасымалдаушы жүк жөнелтушінің тапсырмасы бойынша әрекет ететін болса, онда ҚР АК-нің 166-бабының 2-бөлімі бойынша, тасымалдаушы өзіне қатысты мәміле жасай алады, яғни заңдық міндеттерді орындай алады. Керісінше, тасымалдаушы жүк жөнелтушінің есебінен өз атынан әрекет еткенде клиенттің мүддесі үшін өзіне қатысты заңдық әрекеттерді жасай алмайды, себебі бұндайда мәміле бойынша тараптар сәйкес келіп тұр. Демек, экспедитордың міндетін өз атынан бір мезгілде орындайтын тасымалдаушы тек қана үшінші тұлғаларға қатысты заңдық міндеттерді орындай алады, ал нақтылы операциялардың кез келгенін орындай береді.
Сонымен қатар әдебиетте көлік-экспедициялық қызметтердің сипатына, орындалатын жеріне және мерзіміне қарай негізгі және қосалқы операциялар деп жіктеуді кездестіреміз. Негізгі операциялар жалпы тасымалдау үрдісінің элементі болып табылады, ал қосалқы операциялар тасымалдауға дейін немесе тасымалдау кезінде және тұтынуға сұраныс болғанда ғана орындалады [27, 88 б.]
Экспедитормен орындалатын көліктік қызметтер әдебиетте негізгі және қосымша деп те жіктеледі [28, 415 б.; 29, 153-154 бб.]. Бұндай жіктеу қолданыстағы заңнамалармен негізделеді. ҚР АК бойынша негізгі қызметтер тобына экспедитордың өзі немесе клиент таңдап алған көлік пен бағыттарда жүк тасымалын ұйымдастыру, клиенттің атынан немесе өз атынан жүк тасымалдау шартын жасасу кіреді. Қосымша қызметтерге: экспорт немесе импорт үшiн талап етiлетiн құжаттарды алу, кедендiк және өзге шарттылықтарды орындау, жүктiң саны мен жай-күйiн тексеру, оны тиеу мен түсiру, жөнелтушiге жүктелетiн баждарды, алымдар мен басқа да шығындарды төлеу, жүктi сақтау, оны баратын жерiнде алу, сондай-ақ өзге де операцияларды орындау мен қызмет көрсетулер сияқты жүктi жеткiзу үшiн қажеттi операцияларды жүзеге асыру жатады (708-баптың 1 бөлімі)[4].
ҚР АК негізгі және қосымша түрлерге жіктелу негіздерін атамайды, көлік экспедициясы шарты бойынша тасымалдаумен байланысты қызметтер орындалады деп қарастырады, бірақ олардың қайсысы заңды немесе нақтылы қызмет болып табылатындығын анықтамайды (708-бап) [4].
Заң шығарушы негізгі және қосымша қызметтердің тізімін шектемей, экспедитордың басқа да қызмет түрлерін көрсету мүмкіндігін қарастырады. Басқа заңға бағынышты актілер мұндай түрлерге жіктеуді қарастырмайды.
Көлік-экспедициялық қызметтерді негізгі және қосымша деп бөлу әдебиетте жиі сыналады. Мәселен, С.Ю. Морозов мұндай бөлудің критерийлері заңмен анықталмағандықтан, тәжірибелік маңызы жоқ деген пікірді айтса [30, 11 б.], А.И. Хаснутдинов негізгі және қосымша түрлерге бөлу оларды заңдық және нақтылы деп бөлуге сай келмейді деп атап көрсетеді [10, 226 б.].
Сондай-ақ Н.В. Морозованың пікірінше, қызметтерді негізгі және қосымша деп бөлу негізсіз. Себебі негізгі қызметтерге жатқызу белгісі ретінде тасымалдаумен байланысты болуы табылады. Қосымша қызметтерге жатқызудың ажырату белгісі ретінде жүкті жеткізу үшін жүзеге асыруға қажеттілік болып табылады. Аталған ажырату белгісі нақты емес, өйткені қосымша қызметтердің көпшілігі негізгі тасымалдаумен байланысты келеді, мысалы, жүктің саны мен жай-күйін тексеру, оны тиеу мен түсіру және т.б. Сондықтан бұл автордың ойынша, экспедитормен көрсетілетін қызметтерді заңдық және нақтылы деп бөлу маңыздырақ. Заңда жиі орындалатын көлік-экспедициялық қызметтердің үлгі тізімдері ғана беріліп, диспозитивтік сипатта болуы тиіс, өйткені көлік-экспедициялық қызметті жүзеге асыру барысында алуан-түрлі қызметтерді орындау қажеттілігі туындауы мүмкін [31, 61 б.].
Біз де осы пікірге қосыла отырып, көлік-экспедициялық қызметтерді заңдық және нақтылы деп бөлу орынды деп санаймыз. Себебі көлік экспедициясы шартының құқықтық табиғатына сай, оның пәніне кіретін қызметтер заңдық және нақтылы болуы тиіс, әйтпесе өзге шарттардың (мердігерлік, сақтау, комиссия т.б.) пәні болып табылар еді. Сондықтан заңдық және нақтылы қызметтерді ажырату үшін заңда осындай жіктеуді қарастыру маңызды деп есептейміз.
Орындалатын көлік-экспедициялық қызмет көрсетулердің көлеміне байланысты әдебиетте толық және толық емес деп аталатын түрлері бөліп көрсетілген [11, 7-8 бб.; 24, 161-162 бб.; 13, 9-10 бб.]. Толық қызмет көрсетуде кәсіпорын жүкті тасымалдаудың барлық кезеңінде жүк жөнелтушінің қоймасынан қабылдап алушының қоймасына дейін, станциядан және порттан автокөлікпен жеткізу және тасып шығаруды қоса алғанда, көлік-экспедициялық операциялардың кешенін орындайды [32, 34-37 бб.].
Толық емес қызмет көрсету кезінде клиентке қызмет көрсету жүкті тасымалдаудың иә соңғы кезеңімен (көлік ұйымынан жүкті алу және оны қабылдап алушының қоймасына жеткізу), иә бастапқы кезеңімен (жүкті станцияға, портқа жеткізу) шектеледі [17, 160-161 бб.].
Я.Ф. Фархтдинов толық көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді бірыңғай міндеттеме деп, оны келесідей кезеңдерге бөліп көрсетеді: а) жүктерді жөнелту бойынша экспедициялау (бастапқы кезең); ә) жүктерді тасымалдау барысындағы экспедиция (тікелей аралас тасымалдау кезінде); б) жүктерді қабылдап алу бойынша экспедиция (аяқталу кезеңі).
Барлық үш кезеңде де операцияларды орындаушы болып бір экспедитор табылады. Ол клиентпен шарт жасаса отырып, жоспарланған тасымалдауды жүзеге асыру үшін және жүк белгіленген жерге жеткізіліп, қабылдап алушыға табысталуы үшін қажетті барлық операцияларды орындау міндетін өзіне алады. Іс жүзінде экспедитор қос құқықтық қатынастарға қатысады: бір жағынан, клиентпен, екінші жағынан, тасымалдаушы - көлік ұйымымен - деп жазады [23, 22-23 бб.].
Көлік-экспедициялық қызметтің бұл түрі кезінде Ғ.И. Төлеуғалиев пен М.К. Александров-Дольник ұсынған есіктен есікке дейінгі қағида бойынша жүктерді тасымалдаудың тәсілі болып табылады [25, 94 б.].
Ресей ғалымы Г.П. Савичев барлық экспедициялық қызмет көрсетулерді тасымалдау сатысын жоғарыда аталған үш кезеңге бөле отырып топтастырады: тасымалдауға дейінгі кезең; тасымалдау кезеңі; тасымалдауды аяқтау кезеңі [18, 65 б.].
Дүние жүзінде көліктік қызметтердің сапасын арттыру мақсатында халықаралық стандарттарға сәйкестендіру жүргізіледі, осы орайда экспедиторлық қызметтердің де заңды түрде қойылған талаптарға сәйкестігін растау үшін мемлекеттік стандарттар енгізілуде. Мәселен, көлік-экспедициялық қызмет көрсетудің сапасын келесідей көрсеткіштер сипаттай алады: сенімділігі - көлік-экспедициялық қызметті орындаушыға берілетін мінездеме, ол қызмет көрсетуді тұтынушыларға тапсырыс берілген көлемде және сапа бойынша, белгіленген мерзімде орындауы арқылы ашылады; жүктерді уақытылы жеткізу - шартпен анықталған мерзім ішінде жүктің соңғы белгіленген мекен-жайға келіп жетуі; жүктердің сақталуын қамтамасыз ету - тасымалдау барысында жүктердің жоғалуына, бүлінуіне, зақымдануына жол бермеу.
Әзірге Қазақстанда тек қана темір жол көлігіндегі экспедиторлық қызметтер мемлекеттік стандарттар бойынша жіктелген: құжаттарды рәсімдеу, жүкті тапсыру және беру; төлем-қаржылық; клиенттің қоймасына немесе қоймасынан жүктерді жеткізу, тиеу-түсіру және қоймаға орналастыру; ақпараттық; жылжымалы құрамды дайындау және қосымша құрау; кедендік рәсімдеу; өзге де экспедиторлық қызметтер; жөнелту орнынан жеткізу орнына дейін жүктерді тасымалдауды ұйымдастыру бойынша қызмет көрсетулердің толық кешені; өз атынан (экспедитор атынан) тасымалдау шартын жасасу [33].
Құжаттарды рәсімдеу, жүкті тапсыру және беру бойынша қызметтерге: тасымалдау шартын жасасу; темір жол көліктік құжатын, соның ішінде халықаралық және тасымалдау құжаттарының жиынтығын, көліктік-жолдама құжаттар мен экспедиторлық құжаттарды рәсімдеу; жүктердің адресін өзгертуге өтінішті рәсімдеу; жүкті тасымалдауға беру; жүкті қабылдап алу; коммерциялық актіге қол қою; коммерциялық актінің және өзге құжаттардың негізінде арызды дайындау жатқызылған.
Төлем-қаржылық қызметтер: тасымалдау төлемдерін, тарифтерді, алымдарды және айыппұлдарды, өзге жұмыстардың құны бойынша есеп айыру; тасымалдау төлемдерін, алымдарды және айыппұлды, тиеу-түсіру, қоймада сақтау және өзге жұмыстар үшін төлеу.
Клиенттің қоймасына немесе қоймасынан жүктерді жеткізу, тиеу-түсіру және қоймаға орналастыру бойынша қызметтер: клиенттің қоймасынан темір жол бекетіне дейін және немесе темір жол бекетінен клиенттің қоймасына дейін; темір жол бекетінде және клиент қоймасында жүкті тиеу, түсіру (қайта тиеу, түсіру); жүкті сорттау; жүктерді жинақтау; жүкті таңбалау, буып-түю; көліктік ыдысты және ораманы жөндеу; жүкті сақтау, қоймаға орналастыру; жүкті тиеу және бекітудің техникалық жағдайларын тасымалдаушымен келісу және дайындау.
Ақпараттық қызметтер: жүктің жөнелтілуі, қозғалысы, шекарадан өтуі, келіп жетуі және жүкті беру, сондай-ақ ауыстыру пунктінде жүктің басқа көлік құралына қайта тиелгені туралы клиентті хабарландыру; жүктің жолда қозғалысын бақылау; тасымалдау саласында кеңес беру қызметі.
Жылжымалы құрамды дайындау және қосымша құрау бойынша қызметтер: клиентті жүкті тасымалдау үшін қажетті жинап алатын жабдықтармен, вагон және контейнерлермен қамтамасыз ету; клиентке және тасымалдаушыға таңбалау құралдарын беру.
Кедендік рәсімдеу қызметтеріне кедендік құжаттардың барлық түрін рәсімдеу кіреді.
Жоғалған жүкті жеткізу мерзімі өткенше іздестіру; жүкті жолда күзету және бірге еріп жүруді ұйымдастыру; тасымалдауды сақтандыруды ұйымдастыру; тәуекелдің барлық түрі бойынша кепілдік беруді ұйымдастыру; басқа да аталмаған қызметтер жүкті тасымалдау бойынша басқа қызметтердің қатарына кіреді.
Аралас қатынас арқылы жүктерді тасымалдау бойынша көлік-экспедициялық қызмет көрсету. Соңғы ширек ғасырда жүктерді тасымалдау үрдісі үлкен өзгерістерге ұшырады. Мұндай өзгерістердің басты себебі халықаралық жүк тасымалдауда көліктің бір түрімен тасымалдаудан бас тартылып, аралас (мультимодальдық) тасымалдау дамытыла бастады. Әлемнің көптеген елдерінде аралас тасымалдау деп көліктің бірнеше түрімен бір тұлғаның - аралас тасымалдау операторының жауапкершілігі бойынша тасымалдау танылады. Халықаралық тәжірибеде оператор ретінде көп жағдайда экспедиторлар әрекет ететін болғандықтан, оның рөлі арта түседі.
Аралас, интермодальдық терминдері АҚШ-та қолданылатын болса, мультимодальдық - Ұлыбританияда, құрамалы (комбинированная) - Францияда, Ресейде қолданылады. Аталмыш терминдердің мағыналары ұқсас болған соң синонимдер деп түсінетін болсақ, енді бір топ авторлардың пайымдауынша бұл терминдер әртүрлі ұғымды білдіреді. 1996 жылы UNTCAD конференциясында мультимодальдық тасымалдау бойынша келесідей ұғымдарға түсінік берілді: 1) Интермодальдық тасымалдау (Intermodal Transport) - жүктерді көліктің бірнеше түрімен тасымалдау, тасымалдаушылардың біреуі (есіктен есікке дейін) белгіленген жерден бір немесе бірнеше пункт арқылы соңғы пунктке дейін жүк тасымалын түгелдей ұйымдастыруға міндеттенеді. Тасымалдаушылар арасында жауапкершіліктің бөлінуіне қарай әртүрлі көліктік құжаттар беріледі;
2) Мультимодальдық тасымалдау (Multimodal Transport) - жүк тасымалын (есіктен есікке дейін) түгелдей ұйымдастырушы тасымалдаушы барлық жауапкершілікті өзіне қабылдап алады. Бұл жағдайда ол жүк жөнелтушіге ортақ бір тасымалдау құжатын береді;
3) Сегментарлық тасымалдау (Segmented Transport) - жүк тасымалын (есіктен есікке дейін) түгелдей ұйымдастырушы тасымалдаушы тек қана өзі орындайтын тасымалдау бөлігі үшін жауап береді;
4) Комбинированная (құрамалы) тасымалдау (Combined Transport) - бірнеше көлік түрімен жүк тасымалдау бойынша оператор аралас тасымалдау құжатын береді және аралас тасымалдауды, ол үшін қажетті қызмет көрсетулермен бірге орындайды немесе орындалуын ұйымдастырады [36, 13-18 бб.].
Қазіргі кезеңде Республиканың көлік кешенін дамытудың жалпы басты проблемасы оның халықаралық байланыстарын жетілдіру және дүниежүзілік көлік жүйесіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz